Προηγούμενη σελίδα: [προσωπική επεξεργασία] Ιερώνυμος Μπος, Ο κήπος των επίγειων απολαύσεων, λάδι σε ξύλο βαλανιδιάς, 220 x 389 εκ., Μουσείο Πράδο, Μαδρίτη
Διπλωματική εργασία Αγγελόπουλος Παναγιώτης, Βελογιάννης Ματθαίος
Τρεις κήποι: Για την ενοχή και την κατανάλωση
Επιβλέπων καθηγητής: Λέφας Παύλος Τμήμα: Αρχιτεκτόνων Μηχανικών - Πανεπιστημίου Πατρών Ακαδημαϊκό έτος: 2018-19 Ημερομηνία παρουσίασης: 16 Οκτ 2019 Πάτρα
Three Gardens -a route, an enclosed and an opened- in the cityscape of Patras, which they end at the segmentation of the hill of Dasillio, form a sequence of gardens. A ritual about our transgressive behavior of what we perceive as nature. The ment der
space-of-emplace(localization) is unreexamination.
The boundaries we place and enclose our transgressive past stand as monuments to our frustration rather than to reference outside those boundaries. The “enclosed” and the protected within this enclosure ceases to be associated with the “immaculate”. It is now perceived as a monument to what was left of the unprotected. An “enclosed garden” now encompasses guilt. In the garden-route, inside a trench, a platform-bridge constructs yet another breach in an artificial piece-of-nature. In the enclosed garden, a rite of decision, isolation, de-isolation as well as the exit to the last garden constructs an observational position along a parallel route. In the open garden, occurs the rising plus the ending to the split hill.
Η κατανάλωση έχει για αρχή μια είσοδο και για τέλος την απόλαυση. Τρεις κήποι στον αστικό ιστό της Πάτρας, που καταλήγουν στην κατάτμηση του λόφου του Δασυλλίου, επί της διάνοιξης της οδού Κανακάρη, σχηματίζουν μια ακολουθία κήπων. Μια διαδικασία μύησης στην παραβατικότητα της συμπεριφοράς μας ως προς αυτό που θεωρούμε φυσικό. Ο χώρος της φυσικής θέσης (localization) βρίσκεται υπο επανεξέταση.1 Δεδομένου ότι ο χρόνος εμφανίζεται πλέον ως κρίσιμος παράγοντας των σχέσεων που περιγράφουν τις θέσεις -στο χώρο. Το αγαπητό μας, νοσταλγικό, παρελθόν, απειλείται στο μέλλον να υπάρχει. Το μέλλον το κυριεύει η απειλή της ύπαρξης της παρελθοντικής εικόνας παρά οποιασδήποτε μέλλουσας. Τα όρια που θέτουμε και περικλείουμε το παραβιασμένο παρελθόν μας στέκονται περισσότερο ως μνημεία της απογοήτευσής μας παρά σε αναφορά εκτός των ορίων αυτών. Το “περίκλειστο” και το προστατευμένο μέσα σε αυτήν την κλειστότητα, παύει, πλέον, να διατηρείται ή να συνδέεται με το “άμωμο”. Πλέον, το προστατευμένο είναι μνημείο για ό,τι απέμεινε από το απροστάτευτο. Ένας “περίκλειστος κήπος”, πλέον, περικλείει-ενέχει την ενοχή. Η απειλή θρέφει την ενοχή ενώ παράλληλα αναπαραγάγει εικόνες νοσταλγικού χαρακτήρα-αντικείμενα για προστασία προς κατανάλωση. Από το θέαμα που προσφέρει το αποτέλεσμα της διατήρησης και της συντήρησης ενός προστατευμένου αντικειμένου εκλείπει η μεγαλύτερη εικόνα – το σύνολο και το γενικό. Η απόσταση δημιουργεί το θέαμα, όμως η εποπτεία του αποσπάσματος δίχως τη συνειδητοποίηση της απόσπασης αυτής περιγράφεται με όρους της κατανάλωσης. Η συνειδητοποίηση αυτής της απόσπασης οδηγεί στην ενοχή. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, η εποπτεία διαφέρει από το θέαμα.
Τρεις διαφορετικοί κήποι, μία πορεία, ένας κλειστός κι ένας ανοιχτός, ενταγμένοι στην -αυστηρή- αστική δομή της πόλης της Πάτρας, συνθέτουν τρία τεχνητά κομμάτια φύσης. 1 Michel Foucault [1984], «Περί αλλοτινών χώρων (Des espaces autres)», Ετεροτοπίες
Ιερώνυμος Μπος, Ο κήπος των επίγειων απολαύσεων, λάδι σε ξύλο βαλανιδιάς, 220 x 389 εκ., Μουσείο Πράδο, Μαδρίτη
κήπος ένα.
Μέσα από ένα υπάρχον εγκαταλελειμμένο κτίσμα, στη διασταύρωση επί της οδού Αγίου Ανδρέου και Ζαϊμη, κατεβαίνεις σε ένα βάθος έξι μέτρων, με μια σκάλα κατά μήκος του υφιστάμενου κτηρίου.
Περνώντας κάτω από την Αγίου Ανδρέου, οδηγείσαι σε ένα ξέφωτο, μέσα στο βύθισμα. Το βύθισμα αυτό, το συνθέτουν στοιχεία φυσικά και μια πλατφόρμα-γέφυρα που αναλαμβάνει, πέρα από την καθαρή και ασφαλή διάσχιση της πορείας, να δώσει το πλεονέκτημα της θέασης του τοπίου. Έξι μέτρα κάτω από την επιφάνεια του εδάφους, δε χρειάζεται να πατάς στο έδαφος για να βρεθείς μέσα σε αυτό. Μια πορεία ανάμεσα από ένα τεχνητό τοπίο κατασκευάζει ένα δικό του τόπο, έναν κήπο-πορεία στον αστικό ιστό της πόλης-της Πάτρας.
Μια πλατφόρμα αναλαμβάνει την παραβίαση του βυθίσματος. Περνώντας διαμέσου αυτού.
Η εποπτεία του αποσπάσματος δίχως τη συνειδητοποίηση της απόσπασης αυτής περιγράφεται με όρους της κατανάλωσης. Δε χρειάζεται να πατάς στο έδαφος όταν βρίσκεσαι σε απόσταση από αυτό. Το βύθισμα είναι το -άλλο- έδαφος.
Εκεί που το βύθισμα περιτέμνει – τον αστικό ιστό, η πλατφόρμα διασχίζει, για να δημιουργήσει μία ακόμα παράβαση στο τεχνητό αυτό τοπίο. «..η γέφυρα…ως παραβίαση του συνόρου και ανυπακοή στο νόμο του τόπου, απεικονίζει την αναχώρηση ή τη ζημία μιας κατάστασης..»2
2 Michel de Certeau [2010], Επινοώντας την καθημερινή πρακτική: η πολύτροπη τέχνη του πράττειν, Αθήνα: ΣΜΙΛΗ
Το θέαμα δημιουργείται όταν βρίσκεσαι σε απόσταση από το αντικείμενο.
Η απόσπαση που δημιουργεί την εποπτεία, και επιτρέπει την κατανάλωση, παύει πλέον να υφίσταται όταν πατάς στο έδαφος. Η συνειδητοποίηση αυτής της απόσπασης θρέφει την ενοχή.
«Το να βλέπει κανείς ως τοπίο ένα κομμάτι εδάφους μαζί με ό,τι υπάρχει πάνω σε αυτό σημαίνει να παρατηρεί, αυτή τη φορά, από τη δική του πλευρά, ένα απόσπασμα της φύσης ως ενότητα κάτι το οποίο καθίσταται εντελώς ξένο με την έννοια της φύσης.»3
3 Georg Simmel κ.ά. [2004], «Φιλοσοφία του τοπίου», Το τοπίο, Αθήνα: Ποταμός
Κατ’ επέκταση, η κατανάλωση συνδέεται με την απόλαυση του τοπίου, ενός τεχνητού κομματιού φύσης. «Ένα κομμάτι φύσης» αποτελεί στην πραγματικότητα εσωτερική αντίφαση. Η φύση δεν τεμαχίζεται, είναι η ενότητα ενός όλου και τη στιγμή που κάτι θα αποσπαστεί από αυτή, παύει πλέον να αποτελεί κάτι το ολότελα φυσικό…»4 Η πλατφόρμα είναι αυτή που στηρίζει το παράλογο, τη αντίφαση καθώς και την εποπτεία.
4 Ό.π.
Κατά την πορεία της τομής στον αστικό ιστό, διαπερνώντας τα οικοδομικά τετράγωνα, φτάνεις σε έναν ακάλυπτο, όπου βρίσκεσαι στο πιο βαθύ σημείο. Έξοδοι από την πλατφόρμα σου επιτρέπουν την επαφή με το άλλο αυτό έδαφος. Ενώ η πλατφόρμα διατηρείται κατά το μεγαλύτερο μέρος της επίπεδη, η κλίση του εδάφους αλλάζει διαμορφώνοντας διάφορες χωρικές ποιότητες.
Είτε ως «ζημία μιας κατάστασης» είτε ως «φιλοδοξία μια κατακτητικής εξουσίας», όπως και να ‘χει «εγκαινιάζει μια πορεία και περνάει διαμέσου», παραβαίνει. Εκεί που το βύθισμα περιτέμνει, η πλατφόρμα διασχίζει, παραβαίνει. Η απόσταση δημιουργεί το θέαμα. Η πλατφόρμα στηρίζει το παράλογο, τη αντίφαση, το μηχανισμό της ενοχής.
Τομή - Ανάπτυγμα
κήπος δύο.
Η πορεία, στη συνέχεια, περνάει κάτω από τον χώρο του παλαιού Αρσάκειου.
Το εσωτερικό της πτέρυγας, που βρίσκεται κατά μήκος της πορείας, διαμορφώνεται ως επιπλέον θέαμα. Εκεί, ένα άνοιγμα στα αριστερά, αποτελεί την είσοδο για τον κλειστό κήπο. Η διακοπή μιας προηγούμενης κατάστασης, εν προκειμένω του θεάματος και της πορείας, αποτελεί μια απόφαση.
Οι αποφάσεις προμηνύουν την αλλαγή της φυσικής κατάστασης του ατόμου (σε σχέση με το περιβάλλον του), προϋποθέτουν συνείδηση της κατάστασης και αποτελούν προοίμια απομόνωσης και από-απομόνωσης. Η ως άνω αποκλίνουσα συμπεριφορά δημιουργεί ετεροχρονισμούς. .
Ο κήπος αυτός, που αναπτύσσεται παράλληλα με την βυθισμένη πορεία, περιλαμβάνει την απομόνωση, και χρησιμοποιεί τον χώρο του παλαιού Αρσάκειου. Ένας κύκλος απομόνωσης και από-απομόνωσης, μέσα από διαδρόμους, δωμάτια-κελιά, λουτρό και καθιστικό σε έναν περίκλειστο κήπο. «Η υλική βάση του τοπίου ή τα μεμονωμένα τμήματά του μπορούν να ισχύουν απόλυτα ως φύση, αλλά αν παρασταθούν ως «τοπίο», τότε αυτό απαιτεί ενδεχομένως ένα οπτικό ή ένα αισθητικό στοιχείο, ένα διεαυτό-Είναι εξαρτημένο ίσως από τον ψυχικό τόνο, μια ενική, χαρακτηριστική απόσπαση από αυτή τη μη κατατμήσιμη ενότητα της φύσης, της οποίας το κάθε τμήμα δεν μπορεί παρά να αποτελεί ένα σημείο διέλευσης για την παντοδυναμία της ύπαρξης. Το να βλέπει κανείς ως τοπίο ένα κομμάτι εδάφους, μαζί με ό,τι υπάρχει πάνω σε αυτό, σημαίνει να παρατηρεί, αυτή τη φορά από τη δική του πλευρά, ένα απόσπασμα της φύσης ως ενότητα, κάτι το οποίο καθίσταται εντελώς ξένο προς την έννοια της φύσης. Αυτή μου φαίνεται ότι είναι η πνευματική πράξη με την οποία ο άνθρωπος μορφοποιεί έναν κύκλο φαινομένων, έτσι ώστε αυτά να χωρέσουν στην κατηγορία του «τοπίου»: πρόκειται για μια εποπτεία κλεισμένη στον εαυτό της, που γίνεται αντιληπτή ως αυτάρκης ενότητα, κι ωστόσο διαπλέκεται με κάτι το οποίο εκτείνεται απείρως περισσότερο και την υπερβαίνει, περικλειόμενη σε όρια τα οποία δεν υπάρχουν για τη λανθάνουσα, ετερότοπη αίσθηση του θεϊκού Ενός, του όλου της φύσης.»5 –Georg Simmel
5 Βλ. στο Simmel Georg κ.ά. [2004], «Φιλοσοφία του τοπίου», Το Τοπίο, σελ. 11-34, Αθήνα: Ποταμός, στις σελίδες 12-13
Από το άνοιγμα οδηγείσαι σε έναν ανοιχτό κυκλικό χώρο. Μια κλίμακα στην περιφέρειά του σε οδηγεί στον πρώτο εσωτερικό χώρο του κλειστού κήπου, κάτω από τον οποίο περνάει και η πορεία του βυθίσματος. Σε αυτόν, ένας διάτρητος μεταλλικός χώρος που επιτρέπει στο φυσικό φως να εισέλθει, σε κατευθύνει στην προηγούμενη πτέρυγα με αντίστροφη πορεία. Από εκεί, ξεκινούν πέντε διάδρομοι, παράλληλοι μεταξύ τους και κατά μήκος της πτέρυγας του κτηρίου.
Κάτοψη 2ου ορόφου Δυτικής πτέρυγας
Κάθε διάδρομος οδηγεί σε ένα απομονωμένο δωμάτιο. Τα δωμάτια-κελιά αυτά λειτουργούν ως προσωρινός χώρος διαμονής – και περισυλλογής. Ο διάδρομος διασχίζει το δωμάτιο ενώ με μια σκάλα μπορείς να κατέβεις σε αυτό.
Κάτοψη 2ου ορόφου Βόρειας πτέρυγας
Η κυκλοφορία αυτή που βρίσκεται παράλληλα και αντίστροφα από τη βυθισμένη, οδηγεί σε μια κυκλική πορεία επί του κτηρίου. Οι απομονωμένες πορείες ενώνονται σε δύο μεταβατικούς χώρους που συνδέουν τις δυο υφιστάμενες πτέρυγες του Αρσακείου.
Ο κλειστός κήπος περιλαμβάνει την «απομόνωση». Το πηγάδι αποτελεί ένα άνοιγμα. Ο μηχανισμός της απόφασης λειτουργεί κατά τη διακοπή μια προηγούμενης κατάστασης, εν προκειμένω του θεάματος και της πορείας. Ο κλειστός κήπος είναι ένας απομονωμένος κήπος. Προοπτική Τομή Δυτικής πτέρυγας
Κάτοψη 2ου ορόφου Ανατολικής πτέρυγας
Ο δεύτερος και ο τρίτος όροφος της πτέρυγας, έχουν διαμορφωθεί ως λουτρά και καθιστικό. Η κάθετη κυκλοφορία στη συγκεκριμένη πτέρυγα, όπως και η έξοδος στο αίθριο ή την ταράτσα γίνεται από έναν πύργο. Επιπλέον, η έξοδος από τον κλειστό κήπο, επιτυγχάνεται από την κορυφή του πύργου, με μια πλατφόρμα.
Πριν βγει από τον κλειστό κήπο, η πλατφόρμα διασχίζει και πάλι ένα εσωτερικό. Στο χώρο αυτόν, ο μυημένος, ο αμύητος, και αυτός που μυείται, συνυπάρχουν, Παράλληλα, η πορεία του βυθίσματος συνεχίζεται, καταλήγοντας στον τελευταίο κήπο που οδηγεί και η πλατφόρμα.
κήπος τρία.
Ο τελευταίος κήπος βρίσκεται απέναντι από το λόφο του δασυλλίου. Η είσοδος σε αυτόν, από το βύθισμα, αποτελεί μια ανάβαση. Η ανάβαση, πλέον, στην επιφάνεια, γίνεται διαμέσου μικρότερων ανοιγμάτων, που διαμορφώνουν το τοπίο. Ενώ δημιουργούν αυτόνομους χώρους, που επικοινωνούν μεταξύ τους, υπογείως. Διαφορετικές ποιότητες χώρων, είτε μέσα στα ανοίγματα στο έδαφος, είτε στην επιφάνεια του κήπου είτε ακόμα στα επιπλέον κτίσματα που βρίσκονται πάνω της συνθέτουν τον ανοιχτό κήπο. Στην επιφάνεια του κήπου, αυτόματοι πωλητές βρίσκονται διάσπαρτοι. Η πλατφόρμα αποτελεί επιπλέον θέαμα από τους επίγειους χώρους αυτούς. Ενώ κατά την έξοδο από τον κλειστό κήπο διαμορφώνεται εποπτική αντίληψη επί του συνόλου του χώρου. Καθώς και του κατετμημένου λόφου, που δημιουργήθηκε κατά την διάνοιξη της οδού Κανακάρη.
Η επιστροφή στην επιφάνεια λαμβάνει χώρα κατά την ανάβαση, μέσα, από τον τρίτο κήπο. Ο ανοιχτός κήπος καταλήγει ως τοπίο για περαιτέρω απολαύσεις.
Η ανάβαση σε ένα τοπίο περιγράφει περισσότερο την ανάβαση στην επιφάνεια παρά την είσοδο σε αυτό. Η εποπτεία διαφέρει από το θέαμα. «Το ανέβασμα στην κορυφή του World Trade Center σημαίνει απαλλαγή από την επήρεια της πόλης. Το σώμα δεν είναι πια ζωσμένο απ’ τους δρόμους που το στρίβουν και το γυρίζουν μπρος πίσω σύμφωνα μ’ έναν ανώνυμο νόμο. . . όποιος ανέβει εκεί ψηλά, βγαίνει από τη μάζα που συμπαρασύρει και ανακατεύει μέσα της οποιαδήποτε ταυτότητα δημιουργού ή θεατή. Ίκαρος πάω από τα νερά αυτά μπορεί να αγνοήσει τα πανούργα τεχνάσματα του Δαιδάλου σε κινητούς, ατέρμονους λαβυρίνθους. Η ανύψωσή του τον μεταμορφώνει σε ηδονοβλεψία.
Τον τοποθετεί σε απόσταση. Μεταβάλλει σε κείμενο που απλώνεται μπροστά του, κάτω απ’ το βλέμμα του, τον κόσμο που τον είχε μαγεμένο, «κατακυριευμένο». Του επιτρέπει να τον διαβάσει, να είναι ένας ηλιακός Οφθαλμός, ένα βλέμμα θεού. Έξαρση σκοπικής και γνωστικής ενόρμησης. Να μην είσαι τίποτ’ άλλο πέρα από τούτο το βλέπον σημείο, αυτή είναι η μυθοπλασία της γνώσης. Κι έπειτα; Θα πρέπει να ξαναπέσεις στον ζοφερό χώρο όπου κυκλοφορούν τα πλήθη που είναι ορατά από ψηλά, αλλά εκεί κάτω δεν βλέπουν; Πτώση του Ικάρου.» -Μισέλ ντε Σερτώ
Βλ. στο Michel de Certeau [2010], Επινοώντας την καθημερινή πρακτική: η πολύτροπη τέχνη του πράττειν (έκδοση πρωτοτύπου: 1990), Αθήνα: ΣΜΙΛΗ, σελ. 244-245
Η έξοδος από τον κλειστό κήπο συμβαίνει με μια υπερυψωμένη πλατφόρμα που καταλήγει στον τελευταίο και ανοιχτό κήπο, έχοντας εποπτική αντίληψη επί του συνόλου καθώς και τον τεκταινομένων στον κήπο αυτό, με κατάληξη την αντιμετώπιση του κατετμημένου λόφου του Δασυλλίου.
Παράλληλα, η επιστροφή στην επιφάνεια από την πορεία του βυθίσματος γίνεται μέσω μικρότερων ανοιγμάτων στον έδαφος, στον ίδιο κήπο, όπου το τοπίο λειτουργεί ως περιβάλλον για τις όποιες απολαύσεις.
Βιβλιογραφία.
Michel Foucault [Οκτώβριος 1984], «Περί αλλοτινών χώρων (Des espaces autres)» (διάλεξη στη λέσχη αρχιτεκτονικών μελετών, 14-5-1967), Architecture, Mouvement, Continuité, τεύχος 5o, 46-49 Michel de Certeau [2010], Επινοώντας την καθημερινή πρακτική: η πολύτροπη τέχνη του πράττειν (έκδοση πρωτοτύπου: 1990), Αθήνα: ΣΜΙΛΗ Georg Simmel κ.ά. [2004], «Φιλοσοφία του τοπίου», (Πρώτη δημοσίευση στο Die Güldenkammer, τεύχος 2ο, Βρέμη, 1913), Το Τοπίο, 11-31, Αθήνα: Ποταμός Huizinga Johan [2010], Ο Άνθρωπος Και Το Παιχνίδι - (Homo Ludens), (έκδοση πρωτοτύπου: 1938), Αθήνα: Γνώση Camus Albert [2010], Η Πτώση, (έκδοση πρωτοτύπου: 1956), Αθήνα: Καστανιώτης Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι [2006], Έγκλημα και τιμωρία, (έκδοση πρωτοτύπου: 1886), Αθήνα: Γράμματα Rob Aben, Saskia de Wit [1999], The Enclosed Garden: History and Development of the Hortus Conclusus and Its Reintroduction Into the Present-Day Urban Landscape, Rotterdam: 010 Publishers Hemingway Ernest [1999], Ο γέρος και η θάλασσα, (έκδοση πρωτοτύπου: 1952), Αθήνα: ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Σ.Ι. Αντονάς Αριστείδης [2014], Ο Μηχανισμός του Δωματίου, Αθήνα: ΑΓΡΑ
Κατάλογος χλωρίδας.
Χαλέπιος Πεύκη - Aleppo pine [Pinus halepensis] Κουκουναριά - Italian Stone Pine [Pinus pinea] Μεσογειακή Πεύκη - Sea Pine [Pinus Pinaster] Μαύρη Πέυκη - Black Pine [Pinus nigra] Κράταιγος ο μονόγυνος - common hawthorn [Crataegus monogyna] Ίλεξ ο οξύφυλλος (Πρίνος) - holly [ilex aquifolium] Μυρτιά - myrtle [Myrtus communis] Πιστακία η λεντίσκος (Σχίνος) - lentisk [Pistacia lentiscus] Άρκευθος η οξύκεδρος - Prickly Juniper [Juniperus oxycedrus ssp macrocarpa]