Grip op je Vermogen magazine 2016

OP JE VERMOGEN

OPMERKELIJKE INTERVIEWS

FISCALE HET RISICO VAN VERANDERINGEN NIET BELEGGEN

met Jaap de Hoop Scheffer, Simone Brummelhuis, Marieke Blom, Peter Borgdorff en Coen Teulings

Aanpassingen en nieuwe mogelijkheden in box 3

Negatieve rendementen tonen de keerzijde van sparen

December 2016

DE STAND VAN DE BV NEDERLAND met tips om uw vermogen in de wereld van morgen te beschermen en te laten groeien

€

$

Een initiatief van

$

NL

$

Kennispartner

Grip op je Vermogen 2016

Colofon Grip op je Vermogen Postbus 152 1000 AD Amsterdam website www.gripopjevermogen.nl E-mail gripopjevermogen@reedbusiness.nl Uitgever Johan Brinkman

Nederland is klaar voor de toekomst

Hoofdredacteur Philip Willems Medewerkers René Bostelaar, Bram van Eijndthoven, Senne Janssen, Linda Jongejan (eventmanager), Take Ligteringen, José Mast, Foppe Oberman, Michiel Pekelharing, Cleo Scheerboom, Yuri de Smet, Paula Tel, Bob Timmerman, Pieter van der Werf Ontwerp en lay-out Tom van Staveren, Eric van den Berg Graphic Island Eindredactie Liesbeth Wijnands Fotografie Sicco van Grieken, Rene van der Hulst, Arne Jennard, Frieda Mellema / Uniquole, Joris Telders Illustratie cover Graphic Island Data grafieken Bloomberg Productie Loes Mes Drukker Roto Smeets Weert Advertenties Elsevier Media Telefoon: 020 - 515 96 66 E-mail: info@elseviermedia.nl Website: www.elseviermedia.nl

© 2016 Reed Business

Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd door middel van boekdruk, foto-offset, fotokopie, microfilm of welke andere methode dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.

De artikelen van ING Bank N.V. over beleggen zijn uitsluitend bedoeld om u informatie te geven over beleggen. Deze artikelen zijn geen beleggingsaanbeveling, geen beleggingsadvies noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. Beleggen brengt risico’s met zich mee. U kunt uw inleg verliezen. ING doet met de publicatie van de artikelen in dit magazine geen aanbod, geeft geen (fiscaal) advies en biedt geen financiële dienst aan. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijke zorg betracht om ervoor te zorgen dat de informatie in deze artikelen niet onjuist of misleidend is. De verstrekte informatie kan aan veranderingen onderhevig zijn, bijvoorbeeld door veranderingen in wet- en regelgeving.

D

enkend aan Holland zie ik breede rivieren traag door oneindig laagland gaan, zijn beroemde regels van de dichter Hendrik Mars­ man. Als ik aan Holland denk, denk ik aan molens, koeien, kaas, stamppot en stroopwafels. Maar ons land is zo veel meer dan dat. Het bestaat uit ras­ ondernemers sinds de oprichting van de Verenigde Oost-Indische Compagnie, de eerste naamloze vennootschap ter wereld. Vanuit die kracht hebben we Nederland door de eeuwen heen op­ gebouwd, met bedrijven die ook nu over de hele wereld actief zijn.

Hoe is het op dit moment gesteld met onze BV Nederland? Er is veel discussie over langdurig lage rente en over onze pensioenen die onder druk staan. De innovatie schrijdt in hoog tempo voort.

De iPhone 7 is een feit, start-ups lijken steeds vaker onze toekomst te bepalen en de rendementsheffing in box 3 ver­ andert vanaf 2017 daadwerkelijk. De

grote vraag is natuurlijk wat dit alles u aan kansen en mogelijkheden biedt.

Aan de hand van opmerkelijke inter­ views peilen we de temperatuur van de BV Nederland. Vanuit een voor hen vertrouwde invalshoek beschrijven Jaap de Hoop Scheffer (veiligheid), Simone Brummelhuis (innovatie), Marieke Blom (politiek en economie), Peter Borgdorff (pensioenen) en Coen Teulings (lang­ durig lage rente) de stand van ons land.

Er worden kritische noten gekraakt, maar er is goed nieuws. Nederland is klaar voor de toekomst.

Verder besteden we in deze uitgave van Grip op je Vermogen aandacht aan de fiscale veranderingen, het risico van niet beleggen, de prijzenswaardige hervormingen en nodeloze bezuinigin­ gen van het kabinet, én delen we onze beursvisie op 2017 met u. We hopen u daarmee te inspireren tot een frisse blik op uw eigen situatie, die u in staat zal stellen op de juiste wijze in te spelen op alle veranderingen om u heen.

Annemieke Tromp Directeur Experience, Advies en Affluent ING

december 2016 | GRIP OP JE VERMOGEN 3

Grip op je Vermogen met ING Rentepunten Samsonite koffer S’Cure Spinner 75 cm

109,95 + 5.500 punten

Dineren met 25% korting met de Diner Jaarkaart

9,95

+ 500 punten

bestel direct op ing.nl/rentepunten

Thermae 2000 Dagkaart

15,75 + 1.575 punten

Wesco Kickmaster Soft Close 33 liter

121,95 + 6.100 punten

Grip op je Vermogen 2016

Inhoud 10

07 Voorbeschouwing 2017 10 Interview Jaap de Hoop Scheffer 14 Leidt snoei tot groei?

18 Interview Simone Brummelhuis 22 Fiscale veranderingen 28 Interview Marieke Blom 33 Pensioendebat 37 Het risico van niet beleggen 43 NVM-onderzoek 46 Checklist voor een buitenhuis 48 Interview Peter Borgdorff 52 Bankkantoor van de toekomst 56 Interview Coen Teulings 60 Tiende congres Grip op je Vermogen 64 Iedereen een Rembrandt 66 Verhuur uw eigen camper

INTERVIEW Jaap de Hoop Scheffer ‘Europa dreigt de aansluiting te verliezen’

De wereld is niet langer maakbaar door het Westen. Volgens voormalig secretaris-generaal van de NAVO Jaap de Hoop Scheffer staat Europa op een belangrijk omslagpunt. ‘Als ik nu naar de Europese Unie kijk, zie ik drie breuklijnen.’

18

INTERVIEW Simone Brummelhuis

‘Start-ups hebben een grote impact op de economie’ De jonge bedrijfjes van nu spelen steeds vaker een rol bij bedrijfs­ innovaties en in de beleggingswereld. Simone Brummelhuis, oprichter van IENS en online community The Next Women: ‘In het dagelijks leven hebben mensen veel meer te maken met start-ups dan ze beseffen.’

28

INTERVIEW Marieke Blom

‘Nederland is klaar voor de toekomst’ Grosso modo laat deze regering ons land goed achter. Aandachtspunten voor het volgende kabinet zijn in de visie van ING-hoofdeconoom Marieke Blom de energieomschakeling en een hogere arbeidsparticipatie van vrouwen en ouderen. ‘Voor toch wat slagroom op de cake.’

48

INTERVIEW Peter Borgdorff

‘Een groot deel van de bevolking is pensioen-bewusteloos’ Niet de beleggingsresultaten, maar het financiële kennisniveau van zijn eigen deelnemers baart Peter Borgdorff van Pensioenfonds Zorg en Welzijn momenteel de meeste zorgen. ‘We moeten voorkomen dat de financiële voedingsbodem voor onze boodschap nog verder afneemt.’

56

INTERVIEW Coen Teulings

‘De lage rente is niet de schuld van de ECB’ Demografische ontwikkelingen zullen nog jaren voor lage rentes zorgen, aldus oud-directeur van het Centraal Planbureau Coen Teulings.

En Europa heeft de meeste last van dit wereldwijde probleem. ‘Als burgers (te) veel willen sparen, gaat de rente omlaag.’

€

NL

$

$

$

december 2016 | GRIP OP JE VERMOGEN 5

DE UNIEKE RECHTE O V E R K A P P I N G VA N JUMBO. EEN STERK S TA A LTJ E D E S I G N .

U N I E K . C O M F O R T. D E S I G N .

Wilt u graag advies? Maak vrijblijvend een afspraak met één van onze specialisten Anthonie Fokkerstraat 41 | 3772 MP Barneveld | (0342) 49 28 11 | www.jumbo-overkapping.nl

Voorbeschouwing 2017

Economie kan steuntje in de rug gebruiken

De Europese Centrale Bank in Frankfurt

De pogingen van de Europese Centrale Bank om de economie in de eurozone verder aan te jagen, sorteren niet de gewenste effecten.

De tijd lijkt rijp voor meer stimulering van overheidswege en minder nadruk op het terugdringen van begrotingstekorten. ING verwacht voor 2017 een aantrekkende groei met enige opwaartse druk op inflatie en rente, wat culmineert in een relatief gunstig scenario voor aandelen. tekst: Foppe Oberman

W

anneer u dit Grip op je Vermogen Magazine leest, leggen we bij ING de laatste hand aan onze Beleggings­ visie 2017. Onze gedetailleerde jaarvisie kunt u vanaf begin december vinden op ING.nl/Beleggingsvisie. Maar we kunnen u wel al de belangrijkste thema’s noe­ men die volgens ons de richting van de

koersen zullen bepalen. Ook verklappen we vast dat onze favoriete beleggings­ categorie op dit moment aandelen zijn.

Meer overheidsstimulering

Ons belangrijkste inzicht is dat de ont­ wikkelde economieën, dus grofweg Eu­ ropa, de Verenigde Staten (plus Canada) en Japan zullen blijven groeien in 2017.

Wel ligt het tempo van de groei een

stuk lager dan we voor 2008 gewend waren na recessies. Terwijl de economie in de VS verreweg het sterkst groeit van alle ontwikkelde economische blokken, dringt in Europa steeds meer het besef door dat de Europese Centrale Bank (ECB) niet in haar eentje de economie weer goed aan het draaien kan krijgen.

Eerder al hebben veel landen in de Euro­ pese Unie het laten afweten wat betreft de door de ECB, het IMF en de Europese Commissie geadviseerde structurele her­ vormingen, zoals het flexibiliseren van de arbeidsmarkt en het herzien van de pensioenstelsels. Maar de strategie van de ECB, om door omvangrijke obligatie­ opkoopprogramma’s de marktrentes sterk te verlagen, lijkt steeds minder ef­ fectief. Er gaan meer en meer stemmen op dat ook de Europese regeringen via belastingverlagingen en meer inves­ teringen hun steentje zouden moeten bijdragen. De tijd lijkt rijp voor meer stimulering en minder nadruk op het terug­dringen van de begrotingstekor­ ten. Het stimulerende beleid van de ECB zal, net als dat van andere centrale ban­ ken, de komende jaren naar verwachting een iets minder belangrijke aanjager van de economische groei worden.

Multiplier-effect

Volgens de multiplier-theorie van de Britse econoom John Maynard Keynes moeten overheden tijdens recessies juist extra investeren in plaats van bezuini­ gen. Het stimulerende effect gaat dan als een golf van bestedingen door de hele economie. Die theorie heeft nog steeds veel aanhangers, alleen blijkt uit recent onderzoek dat consumenten, als zij nu extra geld zouden krijgen, dit gro­ tendeels op een spaarrekening zouden zetten.

Minder gunstig voor obligaties Toch gaan we voor 2017 uit van ver­ der aantrekkende groei. En dus van

december 2016 | GRIP OP JE VERMOGEN 7

Voorbeschouwing 2017

enige opwaartse druk op de inflatie en de rentes. Dat is een relatief gun­ stig scenario voor aandelen, minder voor obligaties. Als de obligatierentes stijgen, dalen immers de koersen van (‘bestaande’) obligaties. Voor vast­ goed geldt dat oplopende inflatie meestal gunstig uitpakt, omdat de huurcontracten vaak een inflatiecor­ rectie kennen. Maar oplopende rentes zijn niet gunstig: obligaties worden door de hogere rente­vergoeding in verhouding weer aantrekkelijker ten opzichte van vastgoed en ook nemen de financieringskosten van vastgoed dan toe. Beide factoren houden elkaar min of meer in evenwicht, zodat we op vastgoed een neutrale visie heb­ ben. Terwijl aandelen onze favoriete beleggingscategorie vormen, hebben we van obligaties de minste verwach­ tingen.

Cruciale verkiezingen in Europa

Beleggers keken in oktober 2016 met argusogen naar de kansen van de beide belangrijkste presidentskandi­ daten in de VS, Donald Trump en Hillary Clinton. Zij hoopten bij het ter perse gaan van dit nummer in meerderheid op een overwinning van Clinton: want minder onvoorspelbaar en minder isolationistisch/protectionis­ tisch dan Trump. Maar na 8 november is de aandacht snel verschoven naar Italië, waar premier Renzi zijn poli­ tieke lot heeft verbonden aan het referendum op 4 december over zijn voorstel tot modernisering van het Italiaanse parlementaire systeem. Ver­ liest Renzi het referendum, dan komen er waarschijnlijk nieuwe parlements­ verkiezingen, waarbij de anti-EU-partij van Beppe Grillo als winnaar uit de bus kan komen. Omdat Italië lid is van de eurozone en het land een enorme staatsschuld (in euro’s) heeft, zou de euro­crisis weer de kop op kunnen ste­ ken. Ook die onzekerheid kan nadelig zijn voor het beurssentiment. De presi­ dentsverkiezingen in Frankrijk in april 2017 zouden ook spannend kunnen worden voor beleggers. Wat gebeurt er als Marine Le Pen, de leider van het Front National, wint? In de zomer of vroege herfst kiezen dan nog de Duit­ sers een nieuw parlement, maar de effecten daarvan voor de beurs lijken van een veel mindere orde.

8 GRIP OP JE VERMOGEN | december 2016

Populisme of verdere globalisering

In politieke arena’s in Europa en de VS komen steeds vaker populisten tegen­ over aanhangers van meer globalisering te staan. Volgens de gangbare economi­ sche theorie is voor optimale economi­ sche groei een volkomen vrije wereld­ handel het beste. Producten en diensten kunnen dan daarvandaan komen waar ze het goedkoopste zijn. Maar de weer­ stand tegen vrijhandelsakkoorden en open grenzen neemt toe. Afgelopen zomer kozen de Britten bij referendum voor uittreden uit de EU, en Donald Trump is er voorstander van dat de VS

extra handelsbarrières opwerpt tegen Chinese en Mexicaanse importen. De globalisering roept kennelijk tegen­ reacties op bij burgers die menen dat zij te weinig profiteren van de voor­ delen van de globalisering. Maar popu­ listen aan de macht zijn slecht nieuws voor de economie en dus voor beleg­ gers. Want voor de aandelenkoersen blijft een stabiele economische groei – bij gematigde inflatie – het beste.

Al met al krijgen beleggers dus ook in 2017 te maken met veel onzekerheden.

Daarom verwachten we opnieuw een jaar met veel volatiliteit (koersbeweeg­ lijkheid).

DUURZAAMHEID: VAN LAST TOT LUST Opmerkelijk is dat duurzaamheid in deze tijd juist terrein wint.

Steeds meer grote in­ stellingen, maar ook particulieren nemen duurzaamheid mee in hun overwegingen. Dat geldt ook bij beleggen.

Bij duurzaamheid kijken we verder dan de korte termijn en sluiten we onze ogen niet voor­ bij de landsgrenzen en de directe (eerste) verantwoordelijkheid.

We willen dat bedrijven rekening houden met de effecten van hun economisch handelen op andere partijen.

Misschien dat daar dan ook wel de logica zit.

Terwijl de ene groep globalisering wil tegen­ gaan, willen duurzame beleggers de negatieve effecten daarvan tegen­ gaan. Multinationale bedrijven zouden overal belasting moeten beta­ len, internationale richt­ lijnen volgen en leveran­

Van de duurzaamheidsthema’s zal vooral de klimaatverandering in 2017 aandacht krijgen

ciers (in andere landen) gelijk en waardig be­ handelen. Op die wijze is verdere globalisering voor veel meer partijen een win-winsituatie.

Groeiende aandacht voor mens, milieu en maatschappij Ook voor 2017 ver­ wacht ING groeiende aandacht van onder­ nemingen voor de facetten mens, milieu

en maatschappij. Niet alleen omdat onze ver­ wachtingen omtrent de rol van bedrijven in de samenleving veranderen, maar ook met betrekking tot de voordelen voor de onder­neming zelf, haar medewerkers en haar aandeelhouders. Van de duurzaamheidsthema’s zal vooral de klimaat­ verandering in 2017 aandacht krijgen. Door het Klimaatverdrag van Parijs komt een belas­ ting op CO2-uitstoot dichterbij. Dit brengt natuurlijk hogere kos­ ten met zich mee, maar dit creëert een eerlijker speelveld en geeft ruim­ te aan veel schone initi­ atieven. Onze analisten zijn alert op zowel deze hogere kosten als op de effecten van strengere belastingregels voor multinationale bedrij­ ven. Zo nodig passen wij ons beleggings­ beleid daarop aan.

DJOSER

r o o v g o o t d Me l e r e de w

AZI E AFRI KA M I DDE N OOSTE N LATIJ N SAM E RI KA OCEAN I E

E?

BROCHUR

L N .

R E S O J D 512 64 00

OF 071-

Interview met Jaap de Hoop Scheffer

10 GRIP OP JE VERMOGEN | december 2016

Hoogleraar global affairs en voormalig secretaris-generaal van de NAVO Jaap de Hoop Scheffer:

‘ Europa dreigt de aansluiting te verliezen’ De signalen dat westerse landen niet langer overal ter wereld hun zin kunnen doordrijven, tekenen zich steeds duidelijker af.

De traditionele machtsverhoudingen verschuiven en Europa moet oppassen dat het daarbij niet buiten spel komt te staan. tekst: Michiel Pekelharing foto: Rene van der Hulst

In welke opzichten kijkt u anders tegen de wereld aan dan aan het begin van uw politieke carrière?

‘De belangrijkste les die ik heb geleerd is dat de wereld niet langer maakbaar is door ons, het Westen. Sinds de ont­ dekkingsreizen van Vasco da Gama en Columbus maakten Europa en later de Verenigde Staten de dienst uit. Dat tijd­ perk is ten einde. Ik was minister van Buitenlandse Zaken in 2003 ten tijde van de inval in Irak, door president Obama omschreven als een war of choice van zijn voorganger George W. Bush. De bijna zes jaar van mijn NAVO-mandaat werden tot op grote hoogte beheerst door de oorlog in Afghanistan – door diezelfde Obama terecht omschreven als de war of necessity. In beide gevallen is gebleken dat wij niet langer overal ter wereld de situatie naar onze hand kun­ nen zetten. Een ander voorbeeld is de situatie in de Zuid-Chinese Zee. De Ame­ rikanen hebben daar vele jaren onbe­ dreigd rondgevaren. Tegenwoordig ziet China dat gebied als zijn achtertuin. Dat levert spanningen op. Syrië is het meest recente bewijs dat de wereld niet langer te kneden is naar westers model. De

‘ Ik acht de kans dat het uiteindelijk tot een brexit zal komen niet heel erg groot’ burgeroorlog in dat land heeft al hon­ derdduizenden levens geëist en er zijn miljoenen mensen op drift. Al deze ont­ wikkelingen bewijzen dat de klassieke buitenland-politieke en militaire instru­ menten die lange tijd hebben gewerkt aan slijtage onderhevig zijn. Ook in het financieel-monetaire domein moeten

Fed en ECB hun toevlucht nemen tot onorthodoxe instrumenten, waarvan het nog maar de vraag is of die medicijnen de patiënt op termijn zullen helpen.

Wat gebeurt er als er straks weer een re­ cessie komt? Welke instrumenten zijn er dan nog over? Ik denk dat niemand dat precies weet. We zitten nu dus op een belangrijk omslagpunt.’

Hoe komen de machtsverhoudingen er in de toekomst uit te zien?

‘Dat valt niet met zekerheid te zeggen.

Als ik me aan een voorspelling mag wa­ gen, zou ik inzetten op een zogenaam­ de G2-wereld met een periode van grote rivaliteit tussen de VS en China. Dat zijn in politiek opzicht de machtigste en in­ vloedrijkste landen van dit moment. Op militair gebied zie je overigens dat de VS niet langer overal als een soort politie­ agent optreedt. Tegelijkertijd laat China zich binnen de “eigen” regio steeds na­ drukkelijker gelden. Het meest recente voorbeeld daarvan is de wijze waarop China een uitspraak van het Permanente Hof van Arbitrage negeert en aanspraak blijft maken op het overgrote deel van

Wie is Jaap de Hoop Scheffer?

Prof. mr. Jaap de Hoop Scheffer vervulde diverse diplomatieke functies voordat hij in 1986 voor het CDA lid werd van de Tweede Kamer der StatenGeneraal. Van 27 maart 1997 tot 1 oktober 2001 was hij fractievoorzitter en op 22 juli 2002 werd hij minister van Buitenlandse Zaken in het kabinetBalkenende I. Tussen 1 januari 2004 en 1 augustus 2009 was De Hoop Scheffer secretaris-generaal van de NAVO. Tegenwoordig is hij hoogleraar global affairs and the practice of diplomacy aan de Universiteit Leiden. december 2016 | GRIP OP JE VERMOGEN 11

Interview met Jaap de Hoop Scheffer

de Zuid-Chinese Zee. Daarnaast heeft het land een conflict met Japan over ei­ landen in de Oost-Chinese Zee, waar de kans op een mogelijk onbedoeld conflict in mijn ogen groter is dan in de ZuidChinese Zee. In een wereld waarin de VS en China dominant zijn, moeten wij in Europa ons uiterste best doen om aan te haken. Ik merk te weinig van die am­ bitie, waardoor Europa de aansluiting dreigt te verliezen.’

Wat moet Europa doen om in de toekomst toch een significante rol te blijven spelen op het wereldtoneel?

‘Als ik nu naar de Europese Unie kijk, zie ik drie breuklijnen. De eerste daarvan loopt tussen Noord- en Zuid-Europa op het gebied van monetaire en fiscale discipline. Er is een enorm contrast tus­ sen de degelijkheid van Duitsland onder Angela Merkel, gevolgd door landen als Nederland, en de stijl van landen als Ita­ lië en Griekenland. De tweede breuklijn loopt tussen Oost- en West-Europa. In het westen van het continent hebben wij, hoe je het ook wendt of keert, een multiculturele samenleving. Dat kun je waarderen zoals je wilt en het leidt vaak tot spanningen – zie het boerkinidebat in Frankrijk – maar het is een gegeven.

In veel Oost-Europese landen en ook de Baltische staten is de mono-etnische samenleving nog de norm. Door deze lastig op te lossen tegenstelling lukt het niet om een verdeelsleutel te vinden voor het opvangen van de stroom vluch­ telingen en migranten die naar Europa trekt. De laatste breuklijn, misschien wel de ernstigste, is de tegenstelling tussen wat wel omschreven wordt als de elite – zoals de top van het bedrijfs­ leven en de politieke klasse – en de rest van de samenleving. Het Europese project dat na de Tweede Wereldoorlog stapsgewijs is uitgebouwd, staat door deze breuklijnen nu onder enorme spanning. Tel hierbij op de uitslag van het Britse referendum en er ontstaat een redelijk explosief politiek meng­ sel. Ik acht de kans dat het uiteindelijk tot een brexit zal komen overigens niet heel erg groot. Hoewel de maximale onderhandelingsperiode is vastgelegd op twee jaar na het inroepen van het inmiddels fameuze artikel 50, zal het proces door de enorme complexiteit in de praktijk veel langer duren. De belan­ gen van zowel het Verenigd Koninkrijk 12 GRIP OP JE VERMOGEN | december 2016

‘ Het verbaast me dat alle grote geopolitieke verschuivingen vooralsnog weinig invloed hebben op de koersbewegingen op de internationale beurzen’ als de EU zijn veel te groot om in één keer alle banden door te snijden. Maar de Britten staan niet alleen in hun kri­ tiek op het huidige functioneren van de EU. Als wij de brexitdiscussie aangrijpen om zelf een aantal hervormingen door te voeren, zou een scenario denkbaar zijn waarbij een tweede referendum inzet van de Britse verkiezingscampagne in 2020 wordt op basis van een met de andere 27 EU-landen gesloten akkoord.

Misschien is bij mij hier de wens de va­ der van de gedachte. Maar alleen al op mijn vakgebied van buitenlands beleid en internationale veiligheid kan ik me geen Europa voorstellen zonder GrootBrittannië. Een brexit zou het continent van zijn belangrijkste militaire macht beroven.’

Hoe kijkt u vanuit die achtergrond naar de relatie tussen de internationale ontwikkelingen en de gebeurtenissen op financiële markten?

‘Het verbaast me dat alle grote geopoli­ tieke verschuivingen vooralsnog weinig invloed hebben op de koersbewegin­ gen op de internationale beurzen. Het Midden-Oosten staat in brand, de macht van het Westen is op zijn retour, Rus­ land annexeert de Krim en China stelt zich steeds assertiever op. Daar komt bij we geconfronteerd worden met een enorm migratieprobleem. Er komen veel oorlogsvluchtelingen uit het MiddenOosten. In de toekomst zal vanuit heel Afrika een grote migrantenstroom op gang komen naar Europa. Klimaatver­ andering en een demografische explosie zijn hiervoor de bouwstenen. Voor deze geopolitieke schokken zijn de financiële markten relatief immuun gebleven.’

Mogelijk echoot een ontwikkeling pas door op de financiële markten wanneer het echt tot een uitbarsting komt die grote financiële gevolgen heeft. Waar ziet u in dit opzicht de gevaren?

‘Ik vraag mij af of de euro onder de huidige omstandigheden op termijn kan overleven zolang er geen volwaardige institutionele structuur is die een funda­ ment onder de munt legt. Zolang een land als Griekenland, met een groot en permanent gebrek aan concurrentie­ kracht, deel uitmaakt van het huidige systeem, is het buitengewoon moeilijk om dit overeind te houden zonder bijna constante noodgrepen. En dat geldt ook voor andere zwakke broeders met een veel grotere economie, zoals Italië.

Dit grijpt weer terug op de eerderge­ noemde breuklijn tussen Noord- en Zuid-Europa. De enige oplossing voor houdbaarheid op lange termijn is om de monetaire unie uit te breiden naar een fiscale unie. Maar daar is op dit mo­ ment in Duitsland en andere EU-landen onvoldoende draagvlak voor. Andere ontwikkelingen die van invloed kunnen zijn op de financiële markten zijn ter­ roristische aanslagen met hun gevolgen voor de economiëen van de getroffen landen, zoals in Turkije en Egypte. Dan zijn er nog de zwarte zwanen, de ge­ heel onverwachte gebeurtenissen. Dat kan bijvoorbeeld een pandemie zijn.

Door klimaatverandering veranderen de routes van trekvogels en neemt de kans toe dat er vogelgriepvarianten de kop opsteken in gebieden waar ze nu nog niet voorkomen. Als zo’n variant zou muteren en het virus van mens op mens kan worden overgedragen, hebben we een groot probleem. Een ander gevolg van klimaatverandering is dat bepaalde delen van de wereld onbewoonbaar kunnen worden, waardoor de al eerder door mij genoemde bevolkingsstromen op gang komen. Vanuit Afrika worden die nog extra gevoed door demografi­ sche ontwikkelingen. Het laat zich uit­ tekenen dat straks grote groepen van de bevolking daar werkloos zijn en op pad zullen gaan naar ons in hun ogen zo or­ dentelijke en rustige Europa. De moraal van mijn verhaal zou moeten luiden: De wereld is onrustig en grotendeels on­ voorspelbaar. Wie toch denkt te weten hoe alles zal verlopen, is gebaat bij een bezoek aan de dokter.’

BIJLAGE VAN GRIP OP JE VERMOGEN

OP KOERS RICHTING EIGEN FINANCIËLE TOEKOMST Veel mensen hebben wel een duidelijk beeld van hun toekomst, maar vinden het behoorlijk lastig om daar financiële consequenties aan te koppelen en de juiste keuze te maken. Bij ING helpt een personal banker bij het uitzetten van en vasthouden aan de koers richting de financiële doelen.

‘D

‘Zaken als nieuwe wet- en regelgeving, een geboorte of een huwelijk kunnen ervoor zorgen dat de aanpak van vermogensopbouw moet worden bijgesteld.’

Robbert van Winsen

moeten we steeds meer zelf regelen. In het eerste gesprek vraag ik ook altijd hoe de verhouding tussen inkomsten en uitgaven eruitziet. Met name mensen met een wat hoger inkomen zijn zich soms helemaal niet bewust van hun uitgavenpatroon. Vaak laten ze

ROBBERT VAN WINSEN is in 2006 aan de slag gegaan bij

ING Nederland als accountmanager particulieren. Via een rol als adviseur retail in 2007 groeide hij door tot kantooradviseur. Sinds 2013 is Van Winsen personal banker bij ING Leiden.

CV

oor vragen te stellen over bijvoorbeeld het moment waarop iemand wil stoppen met werken of de wijze waarop ouders hun kinderen willen helpen bij het financieren van hun studie, begint het balletje vaak te rollen,’ vertelt Robbert van Winsen, personal banker bij ING. ‘Veel mensen hebben een redelijk goed beeld van waar ze heen willen, maar het is vaak lastig om de eigen financiën daar goed op af te stemmen.’ Dat heeft in zijn ogen voor een deel te maken met een gebrek aan interesse.

‘Maar weinig mensen hebben er plezier in om in hun vrije tijd de financiële situatie goed in kaart te brengen, en dat begrijpen we.’ Veranderingen in de wet- en regelgeving zijn een andere factor. Als voorbeeld daarvan noemt Van Winsen de opschuivende AOWleeftijd. ‘Hierdoor zal iemand die op zijn 65ste wil stoppen met werken behoorlijk wat vermogen moeten opbouwen.

Door de terugtredende overheid

kansen liggen om nu al stappen te zetten die het op de langere termijn mogelijk maken om hun financiële doelen te bereiken.’

Een gesprek met de personal banker van ING kan helpen om inzicht in uw huidige financiële situatie te krijgen en uw toekomstige doelen in kaart te brengen, zoals financieel bijspringen bij de studie van de kinderen of op hetzelfde moment met pensioen gaan als een oudere partner. Om vervolgens te bekijken hoe die doelen be-

reikt kunnen worden, want daar gaat het tenslotte om.

Periodiek gesprek Hoewel één gesprek al heel veel kan opleveren, raadt Van Winsen aan periodiek een gesprek in te plannen voor de koersbepaling van die doelen en om te kijken of de klant zelf goed in staat is om de ingezette koers vast te houden.

‘Allerlei zaken kunnen ervoor zorgen dat de aanpak van vermogensopbouw of de doelen bijgesteld moeten worden. Dat varieert van nieuwe wet- en regelgeving tot wijzigingen in de persoonlijke situatie, zoals een geboorte of een huwelijk. Het is dan belangrijk om de onderlinge relatie tussen de financiële zaken goed in kaart te brengen.

Wanneer er extra wordt afgelost op de hypotheek, hoeft er soms weer minder opzijgezet te worden voor het pensioen.

Ook in dit opzicht kan ik als personal banker mijn klanten heel goed bijstaan.’

•

Heeft u interesse in een persoonlijk gesprek met mij of een van mijn collega’s? We maken graag een afspraak met u.

Loop gerust binnen bij een ING-kantoor bij u in de buurt.

Of bel ons op 020 - 228 88 88.

Meer informatie vindt u op ing.nl/personalbanking.

We helpen u graag. xx

ING Economisch Bureau

Sterke ingrepen in de Nederlandse economie

Leidt snoei tot groei?

Tussen 2010 en 2015 zijn er maatregelen genomen die in deze periode zo’n 40 miljard euro effect zouden hebben. Dat was veel meer dan in andere landen. En ook meer dan ooit tevoren in Nederland. De hervormingen zijn prijzenswaardig, maar een studie van het ING Economisch Bureau laat ook de schaduwzijde van de bezuinigingen zien. tekst: Senne Janssen

mie (Denemarken en Zweden) en de Verenigde Staten als voorbeeld van de grootste vrijemarkteconomie.

Snelle én geleidelijke hervormingen

Er werd vooral flink gesneden in de overheidsuitgaven: in totaal voor zo’n 25 miljard euro. Minder ambtenaren en een nullijn drukten de salariskosten bij ministeries en defensie. Investeringen werden op allerlei terreinen terugge­ schroefd en subsidies sneuvelden.

Aan de inkomstenkant ging het btwtarief omhoog, net als de belasting op alcohol, tabak, frisdrank, energie en verzekeringen. De verhuurdersheffing en de bankenbelasting werden geïntro­ duceerd en de premies voor de WW en de zorg stegen.

De decentralisatie van zorg en sociale zekerheid remde de overheidsuitgaven met miljarden euro’s. Minder mensen mochten van zorg gebruikmaken en de eigen bijdragen gingen omhoog. Ook de kinderopvang werd duurder voor ou­ ders. De zorg was daardoor niet langer de banenmotor die de sector in eerdere jaren wel was geweest.

Tegelijk moest een geleidelijk ingevoer­ de, maar ingrijpende sociale verbou­ wing de overheidsfinanciën op termijn klaarmaken voor de vergrijzing. De ar­ beidsmarkt (ontslagrecht, WW), wonen (minder hypotheekrenteaftrek, hogere huren) en de pensioenleeftijd werden aangepakt. De effecten daarvan waren de afgelopen jaren nog redelijk beperkt, maar zullen in de komende decennia steeds verder oplopen.

Vergrijzings-proof

‘W

e hebben Neder­ land uit de crisis geleid. We hebben ervoor gezorgd dat de economie weer groeit.’ Nu de verkiezingen in aantocht zijn, valt dit soort uitspraken in toenemende mate te beluisteren bij politici. Zij claimen de successen nu de economie weer herstelt en Nederlanders het langzaam beter krijgen. Maar is dit wel terecht? De kabinetten Rutte I en II hebben sinds 2010 sterk ingegrepen in de economie. Nederland koos ervoor in hetzelfde tijdvak zowel te bezuinigen 14 GRIP OP JE VERMOGEN | december 2016

als te hervormen. Voor de hervormingen verdient de Nederlandse regering van­ uit een economische bril bezien lof. De bezuinigingen en lastenverzwaringen waren daarentegen fors. Die hebben de economie nodeloze schade toegebracht, blijkt uit een studie van het ING Econo­ misch Bureau. In deze studie vergeleek het ING Economisch Bureau de Neder­ landse overheidsfinanciën met die van zeven andere landen in de ‘economische eredivisie’. De vier meest nabije landen (België, Duitsland, Frankrijk en het Ver­ enigd Koninkrijk), twee Scandinavische landen met een meer geleide econo­

Het kabinet is erin geslaagd de over­ heidsfinanciën ‘vergrijzings-proof’ te ma­ ken. Vooral de AOW-leeftijdverhoging was politiek gezien een knappe prestatie.

Op dit gebied is Nederland flink ambi­ tieuzer dan andere landen. Bovendien snijdt het mes aan twee kanten: min­ der overheidsuitgaven én een hogere arbeidsdeelname. Ook de zorg werd hervormd. De uitgavenstijging lag tussen 2006 en 2010 met 18 procent ver boven die van andere landen. Het kabinet heeft de groei van de zorguitgaven in de vijf jaar na 2010 tot 6 procent weten terug te brengen. Zo ging Nederland van de ach­ terhoede naar de voorhoede als het gaat om de grip op de zorgkosten.

Economie kind van de rekening

Hervormingen brachten de overheids­ financiën voor de lange termijn op orde.

Maar tegelijkertijd lieten bezuinigingen en lastenverzwaringen de Nederlandse economie niet onberoerd. Terwijl de an­ dere landen in de economische eredivi­ sie weer snel begonnen te groeien, raak­ te Nederland achterop. De koopkracht daalde, het vertrouwen van consumen­ ten en ondernemers ging onderuit en de huizenmarkt zakte in Nederland diep weg, terwijl die in veel andere landen juist opkrabbelde. De onzekerheid over de renteaftrek en de hervormingen die volgden (minder hypotheekrenteaftrek, verplicht aflossen) maakten het dal nog dieper. Ook de ontwikkelingen rond het pensioen (hogere premies, lagere uitke­ ringen) trokken een wissel op de groei.

Maar daar had de overheid weinig in­ vloed op.

Nauwelijks banen erbij

Door het gebrek aan economische groei en het verdwijnen van de publieke sectoren (overheid, zorg) als banen­ motoren, zijn er sinds 2010 per saldo amper banen bijgekomen. Als Neder­ land dezelfde werkgelegenheidsgroei had gehad als het gemiddelde van de andere zeven landen, was het aantal mensen met een baan nu zo’n 350.000 hoger geweest.

Ordentelijke schatkist duur betaald

Het resultaat van al deze maatregelen?

De begroting staat er stukken beter voor. Maar de prijs die betaald werd, is hoog. Door de forse lastenverzwaringen namen de inkomsten van de Nederland­ se overheid wel toe, maar veel langza­ mer dan vóór 2010 en ook veel minder hard dan in de andere landen. Omdat de economie hier minder sterk groeide, vielen de loon- en inkomstenbelasting en de vennootschapsbelasting bijvoor­ beeld sterk tegen.

De omvang van de maatregelen was uiteindelijk twee keer zo groot als het effect dat werd bereikt. Voor een ver­ betering van het begrotingstekort met 22 miljard euro heeft de overheid voor bijna 40 miljard euro aan ingrepen ge­ daan. Intussen kreeg de economie een flinke tik, met jaren van koopkracht­ verlies en werkloosheid tot gevolg.

Was dit nu wel nodig? Waarom wilde de

Overheidsinvesteringen

Overheidsuitgaven excl. rente, index, 2005 = 100

en -consumptie, index, 2005 = 100

170

150

160

VS VK ZWE DEN FRA DUI BEL NL

150 140 130 120 110

VS VK ZWE DEN FRA DUI BEL NL

140 130 120 110 100

100 2005

2007

2009

2011

2013

2015

2005

De omvang van de maatregelen was uiteindelijk twee keer zo groot als het effect dat werd bereikt

2007

VS VK ZWE DEN FRA DUI BEL NL

140 130 120 110 100 2005

2007

2009

DEN

68

DUI

67

ZWE

66

FRA

65

VK

64

NL VS

63 2030

28%

14%

5%

DEN

NL

7%

FRA

9%

2011

2013

2015

Nederland loopt voorop in verhoging pensioenleeftijd Huidige en toekomstige wettelijke pensioen­ gerechtigde leeftijd (voor mannen)

2040

‘11-’15

6%

2015

150

BEL

‘06-’10

2013

index, 2005 = 100

69

2020

2011

Overheidsinkomsten index

70

2013

2009

Stijging zorguitgaven sterk afgeremd

9%

Nederland is qua grip op de zorgkosten van de achterhoede naar de voorhoede verhuisd DUI

BEL

ZWE*

VS

VK**

* 2012-2015 i.p.v. 2011-2015 ** in 2013 is berekening gewijzigd

december 2016 | GRIP OP JE VERMOGEN 15

ING Economisch Bureau

Bezuinigingen en belastingverhogingen zijn het effectiefst wanneer de economie bloeit, niet wanneer de economie krimpt Nederlandse regering naast hervormen ook zo fors in de uitgaven snijden?

Voorbeeldfunctie

Volgens de in Europa afgesproken regels in het Stabiliteits- en Groeipact mag het overheidstekort niet boven de 3 procent komen. Gebeurt dat wel, dan moet het tekort binnen drie jaar weer onder de 3 procent liggen. Voor de Nederlandse regering was deze norm van groot be­ lang, want zij wilde niet op het matje worden geroepen door Brussel. Wat hier meespeelde was de zeer strenge opstel­ ling van Nederland richting Zuid-Europa voor de naleving van de regels. Ons land had als het ware een voorbeeldfunctie te vervullen.

Maar al in 2012 becijferde het CPB dat de overheidsfinanciën voor de lange termijn solide waren. Toch heeft de overheid daarna nog extra ingrepen ge­ daan. Die waren feitelijk alleen gericht op het voldoen aan de regels van het Stabiliteitspact op de korte termijn en hebben de economie nodeloze schade toegebracht. Bezuinigingen en belas­ tingverhogingen zijn het effectiefst wanneer de economie bloeit, niet wan­ neer de economie krimpt. Snoeien mag dan goed zijn voor planten, het is niet altijd goed voor de economie.

Focus op lange termijn

De ontwikkelingen in Nederland maken goed duidelijk dat de eenzijdige focus van het Stabiliteitspact op het actuele tekort schadelijk kan zijn. De nadruk in de Europese regels zou moeten ko­ men te liggen op de houdbaarheid van het tekort op de lange termijn. Zo’n wijziging stimuleert hervormingen op de lange termijn en voorkomt onnodig snoeien op de korte termijn. Economen zijn het daar allang over eens. Nu de politici nog.

16 GRIP OP JE VERMOGEN | december 2016

Werkgelegenheid in personen

1,5

1,0

gemiddelde groei, in % 0,5

In tegenstelling tot de ontwikkelingen in de andere landen zijn er in Nederland per saldo maar weinig banen bijgekomen

0,0

-0,5 ZWE

VS

VK

DUI

Gemiddelde 2006-2010

BEL

FRA

DEN

NL

Gemiddelde 2011-2015

Belastinginkomsten

Omzet huizenmarkt

index, 2010 = 100

index, 2008 = 100 160

130 120

ZWE DUI VS VK FRA BEL DEN NL

140

Peers*

120 NL

110

100 80

100 90

60 2010

2011

2012

2013

2014

* gemiddelde van BEL, DUI, FRA, DEN, ZWE, VK, VS

2015

40

2008

2010

2012

2014

HARD werken wordt beloond DE VOLVO XC90. ZAKENAUTO VAN HET JAAR 2017.

De XC90 is de eerste exponent van een nieuwe generatie Volvo’s en daarmee tevens onze nieuwe standaard op het gebied van technologie, veiligheid en Scandinavisch design. De veiligste SUV ooit getest biedt plaats aan maar liefst 7 passagiers. Hij is dus niet voor niets bekroond tot Zakenauto van het Jaar. Het juryrapport wijst op het innovatieve karakter en prijst de comforten rijeigenschappen. Ook zijn er complimenten voor zijn krachtige uitstraling en de kwaliteit van het Volvo dealernetwerk. Een mooie beloning voor jaren ontwikkeling. De Volvo T8 Twin Engine (plug-in hybrid) biedt u maximale prestaties en de mogelijkheid tot volledig elektrisch rijden.

VOLVO XC90 T8 TWIN ENGINE VANAF € 79.860 | LEASE VANAF € 1.125 P.M. ALLEEN WANNEER U NOG DIT JAAR RIJDT, GENIET U NOG 5 JAAR LANG VAN SLECHTS KOM SNEL LANGS VOOR EEN PROEFRIT.

Volvo XC90 vanaf € 72.175 (consumentenadviesprijs) of € 70.995 (fiscale waarde) en Volvo XC90 T8 Twin Engine vanaf € 79.860 (consumentenadviesprijs) of € 78.495 (fiscale waarde). Volvo XC90 lease vanaf € 989 p.m. en Volvo XC90 T8 Twin Engine lease vanaf € 1.125 p.m., excl. btw en brandstof, o.b.v. Full Operational Lease, 60 mnd, 15.000 km p.j., Volvo Car Lease: 020-65 873 10 (kantooruren). Wijzigingen voorbehouden.

Raadpleeg voor meer informatie de verkoopvoorwaarden op www.volvocars.nl. Gem. verbruik: 2,1 – 8,0 l/100 km (47,6 – 12,5 km/l), gem. CO2-uitstoot resp. 49 - 186 g/km.

Interview met Simone Brummelhuis

18 GRIP OP JE VERMOGEN | december 2016

Oprichter IENS en online community The Next Women Simone Brummelhuis:

‘ Start-ups hebben een grote impact op de economie’ Veel grote bedrijven die gezichtsbepalend zijn voor de economie zijn ooit als start-up begonnen. Ook de jonge bedrijfjes van nu spelen een rol van betekenis. Ze vormen een belangrijke motor voor de innovatie in het bedrijfsleven en daarmee voor de Nederlandse banengroei. ‘En start-ups kunnen als beleggingscategorie heel interessant zijn.’ tekst: Michiel Pekelharing foto: Rene van der Hulst

Waar liggen de raakvlakken tussen start-ups, de Nederlandse bevolking en onze economie?

‘In het dagelijks leven hebben mensen veel meer te maken met start-ups dan ze beseffen. Start-ups spelen een rol bij de wijze waarop we boodschappen doen, eten bestellen en onze familie bellen. Heel veel innovaties die het le­ ven makkelijker maken, zijn door jonge bedrijfjes ontwikkeld. De nieuwkomers hebben bovendien een grote impact op de economie, aangezien ze goed zijn voor het grootste deel van de indirecte banencreatie. Bij grote multinationals

‘ Start-ups die slagen geven een behoorlijk rendement. Een aan­ trekkelijke eigen­schap in deze tijd van lage economische groei’ zie je juist dat er steeds meer banen ge­ schrapt worden. Een ander gebied waar start-ups een steeds grotere rol spelen is

Wie is Simone Brummelhuis?

Simone Brummelhuis begon haar carrière als advocaat bij Loeff Claeys Verbeke, een voorganger van Allen & Overy. In 1998 richtte ze Brummsbooks op, dat via een fusie in 2001 de basis vormde voor de populaire restaurant­ website IENS. Brummelhuis bleef als directeur en later als commissaris en medeaandeelhouder tot de verkoop aan Tripadvisor betrokken bij IENS. In 2009 lanceerde ze het online platform The Next Women en sinds een paar jaar is Brummelhuis lid van de raad van commissarissen bij Telegraaf Media Groep en Stern. Daarnaast adviseert zij start-ups en scale-ups.

de beleggingswereld. Vroeger moest bij­ voorbeeld Unilever het opnemen tegen Procter & Gamble. Tegenwoordig heeft het concern ook te maken met tiental­ len kleine concurrenten die het op al­ lerlei nichemarkten marktaandeel pro­ beren af te pakken. Als belegger moet je daarom meer dan ooit opletten of bedrijven voldoende innoveren om goed mee te gaan met nieuwe ontwikkelin­ gen. Er komen steeds meer voobeelden van concerns waarbij dat niet gelukt is, zoals fotobedrijf Eastman Kodak en winkelketen Vroom & Dreesmann. Een derde reden waarom start-ups de aan­ dacht verdienen, is omdat ze als beleg­ gingscategorie heel interessant kunnen zijn. Het zijn ondernemingen die als ze slagen een behoorlijk rendement geven.

Dat is een aantrekkelijke eigenschap in deze tijd waarin de economische groei laag ligt.’

Hoe kan een belegger beoordelen of een start-up goede vooruitzichten heeft?

‘De eerste stap is om heel goed de boe­ ken en de blogs in te duiken. Er zijn veel goede boeken geschreven over waaraan je een veelbelovende start-up kunt her­ kennen. Een voorbeeld daarvan is het onlangs verschenen Suits & Hoodies van Quintin Schevernels. Daarnaast zijn er informatieve blogs, waar successen wor­ den geanalyseerd van bekende angel investeerders, zoals Ron Conway. Hij investeerde al in een heel vroeg stadium in bedrijven als Facebook en Google, december 2016 | GRIP OP JE VERMOGEN 19

Interview met Simone Brummelhuis

die later uit zouden groeien tot enorme beleggingssuccessen. Een van de ken­ merken die een start-up volgens veel in­ vesteerders moet hebben, is dat ze een oplossing hebben voor een bestaand probleem. Daarnaast moeten partijen bereid zijn om voor die oplossing te betalen en deze markt moet heel groot zijn. Het vinden van die combinatie is vaak lastiger dan het lijkt. Als je bijvoor­ beeld door een ziekenhuis loopt, zie je dat er heel veel informatie beschik­ baar is waarvoor allerlei verschillende systemen worden gebruikt. Maar een oplossing ontwikkelen waarin al die in­ formatie wordt samengebracht en waar partijen ook daadwerkelijk geld voor overhebben, is een ander verhaal. In dit opzicht zie je dat heel veel start-ups zich richten op de bedrijvenmarkt. Dat heeft voor een groot deel te maken met mar­ keting, aangezien het makkelijker en goedkoper is om heel gericht een paar bedrijven te benaderen dan om een grote groep consumenten te bereiken.

Als het goed zit met de oplossing moet je kijken hoe een start-up operationeel in elkaar steekt. Dan gaat het over de breedte en kwaliteit van het team dat aan het roer staat en de beschikbaar­ heid van voldoende middelen om een volgende stap in de ontwikkeling te zet­ ten. Ten slotte moet een onderneming een heel scherpe focus hebben. Als een start-up zijn energie richt op randzaken als het ontwikkelen van extra diensten of het aanboren van nieuwe markten, gaat dat al snel ten koste van de kern­ activiteiten.’

Welke zaken zijn belangrijk voor iemand die zijn eerste stappen zet op het gebied van start-upbeleggen?

‘Het belangrijkste is dat er een brede portefeuille wordt opgebouwd met posities in tien tot twintig start-ups. Ik zie regelmatig mensen die heel enthou­ siast beginnen met geld te stoppen in een stuk of drie bedrijfjes en vervolgens afwachten. Dan gaat eentje daarvan failliet, een ander moddert door en de laatste komt in de problemen omdat een nieuwe investeringsronde niet slaagt. Op die manier ben je alweer gestopt met investeren voordat je goed en wel begonnen bent. Het is dus zaak om het vermogen goed te spreiden over verschillende start-ups, ook als dat betekent dat je in sommige bedrijfjes 20 GRIP OP JE VERMOGEN | december 2016

‘ Omdat het lastig is te bepalen wat een start-up waard is, zijn er ook diverse andere investeringsvormen dan aandelen’ misschien minder investeert dan jij en zij zouden willen. De tweede les is dat je vooral aandacht moet geven aan de ondernemingen die het goed doen.

Dat betekent bijvoorbeeld meedoen met een volgende financieringsronde, terwijl je de start-ups die het niet red­ den beter kunt vergeten. Vaak stellen bedrijven het ook op prijs als je wat meer bijdraagt dan alleen geld. Begin­ nende ondernemingen staan te springen om mensen die hen kunnen helpen bij bijvoorbeeld de financiën of hen in contact kunnen brengen met potentiële klanten. Beleggers moeten er dan ook rekening mee houden dat ze veel meer betrokken zijn bij hun investering dan wanneer ze op de beurs een aandeel kopen en elke drie maanden de kwar­ taalcijfers zien. Niet iedereen is daarvoor geschikt. Een ander belangrijk verschil tussen een aandeel en een belegging in een start-up is dat het onmogelijk is om het belang op elk gewenst moment te verkopen. Beleggers mogen ervan uit­ gaan dat ze gemiddeld zeven jaar aan een investering vastzitten.’

Zijn er ook waarschuwingssignalen waar beleggers op moeten letten?

‘Het klinkt vreemd, maar het is altijd gevaarlijk als een start-up te snel groeit.

Soms heeft een bedrijf een goede oplos­ sing waar klanten ook voor willen be­ talen, om vervolgens toch in de proble­ men te komen als het probeert om de stap over de grens te zetten of wanneer de activiteiten uitgebreid worden naar aangrenzende marktgebieden. Dit is de grootste valkuil voor start-ups. Ik let er dan ook scherp op of een onderneming goed vasthoudt aan de ingezette strate­ gie en niet elke keer met een ander ver­ haal komt als ik met ze aan tafel zit. Een ander waarschuwingssignaal is als de

oprichter alleen aan het roer staat van een start-up. Uit allerlei onderzoeken komt naar voren dat beginnende onder­ nemingen waar een team aan het roer staat meer succes hebben. Ondernemers kunnen zich dan richten op zaken waar ze het beste in zijn en bovendien kun je elkaar motiveren als het tegenzit.

Ook speelt mee dat er in de beginfase altijd geld te kort is, zodat het meestal geen optie is om iemand in dienst te nemen. Dan is het een voordeel als je er niet alleen voor staat. Ten slotte: wees alert wanneer een ondernemer begint in een sector waar hij of zij niet zo veel verstand van heeft. In dat geval moet de starter een goed team van vakspecialis­ ten om zich heen verzamelen.’

Bij een bank of broker kun je beursgenoteerde aandelen kopen en verkopen. Maar hoe koop je een belang in een start-up?

‘Er zijn heel veel manieren om aan zogeheten dealflow te komen, zoals via crowdfundingplatforms of via in­ cubators en accelerators. Dat zijn or­ ganisaties die start-ups helpen sneller te groeien. Sommige incubators orga­ niseren demo-dagen waar potentiële investeerders kennis kunnen maken met start-ups. Banken kunnen ook een goed netwerk hebben dat ze dan openstellen voor hun klanten. Het is overigens niet vanzelfsprekend dat de belegger direct een aandelenbelang neemt in de onder­ neming. Omdat het lastig is te bepalen wat een start-up waard is, zijn er ook diverse andere investeringsvormen. Je ziet vooral veel varianten waarbij een lening na enkele jaren omgezet kan worden in een belang. Hierbij worden vaak allerlei vaktermen gebruikt, zodat je ook in dit opzicht ervoor moet zorgen goed beslagen ten ijs te komen. Bij de gesprekken over de investeringsvorm is verder een belangrijk punt in kaart te brengen op welke manier beleggers er in de toekomst uit kunnen stappen. Als een ondernemer bijvoorbeeld aangeeft dat hij graag twintig jaar aan het roer wil blijven staan van zijn bedrijf, is de kans klein dat de investering na enkele jaren alweer vrijkomt als gevolg van bijvoorbeeld een overname of een fusie.

De belangrijkste les is dan ook dat je al­ leen geld moet investeren in start-ups waarvan je zeker weet dat je het een heel lange tijd niet nodig hebt.’

Bijlage van grip op je vermogen

Beleggingskansen ondanks Brexit

de uitkomst van het brexit-referendum was een schok voor financiële markten.

Maar ondanks politieke en economische obstakels zijn er prima kansen voor beleggers die zelf op zoek gaan naar veelbelovende aandelen.

D

Jeroen Knol

‘Na het referendum hervond de FTSE-100 de weg omhoog al snel om vervolgens ver boven de oude niveaus uit te komen.’

het verkeerde been zette. In de eerste zes weken na de brexituitkomst gaven de initiële Britse macro-economische indicatoren een zorgwekkend beeld. Toch deden beleggers er goed aan

jeroen knol specialiseerde zich na zijn studie bedrijfskunde

CV

e onverwachte zege van het brexit-kamp tijdens het Britse referendum over het EU-lidmaatschap eind juni geeft aan hoe lastig het is om een beleggingskoers uit te zetten op basis van macroeconomische verwachtingen.

‘In onze ogen is het een veel betere aanpak om in te zoomen op strategische positionering en de vooruitzichten die bedrijven zelf hebben op de lange termijn,’ vertelt Jeroen Knol, senior portfoliomanager bij BNP Paribas Investment Partners. ‘Met deze bottom up-aanpak gaan we als het ware van onderaf op zoek naar bedrijven met een aantrekkelijke waardering en vooral een sterke marktpositie. Dat geeft een beter beeld van de toekomstige hoogte en de stabiliteit van de winstgroei dan veranderingen in het economische klimaat, die bovendien heel lastig te voorspellen zijn.’

De uitslag van het referendum is in de ogen van Knol een duidelijk voorbeeld van een ontwikkeling die beleggers op

financiële sector aan de Vrije Universiteit van amsterdam bij aBn amro asset Management als equities investment analist. in 2006 begon hij als senior portfoliomanager bij het aBn amro global equity Fund in londen. na de overname van aBn amro werd zijn team ingelijfd door BnP Paribas investment Partners, waar hij sindsdien senior portfoliomanager is van het europe Best select Fund.

om niet in paniek te verkopen.

‘Hoewel de FTSE-100 na de volksraadpleging binnen een paar dagen met 5 procent daalde, hervond de index de weg omhoog al snel om vervolgens ver boven de oude niveaus uit te komen.’

Voorkeur Op basis van macro-economische ontwikkelingen zou een belegger niet snel in Britse aandelen beleggen, terwijl Knol wel degelijk kansen ziet.

‘Brexit is een schok voor de markt, maar het heeft niet per se grote gevolgen voor de winstgevendheid van alle aandelen in de FTSE-100,’ legt hij uit. ‘Deze index bestaat voor een groot deel uit multinationals die bijna driekwart van hun inkomsten buiten de Britse thuismarkt boeken. Hierdoor hebben ze veel minder last van de brexit dan beleggers op basis van de initiële koersdaling lijken te denken.’

Als onderdeel van de bottom up-aanpak heeft Knol een voorkeur voor aandelen die een lage waardering hebben omdat ze uit de gratie zijn, maar die wel ruimte hebben voor een verbetering van de winstgevendheid. Een van de zaken waar hij op let, is de samenstelling van de markt waarin een bedrijf opereert. ‘In een geconcentreerde markt met slechts enkele grote spelers, is de concurrentie vaak minder scherp. Het kost ondernemingen dan minder moeite om de winstmarge te beschermen of op te schroeven.

Een goed voorbeeld is de wereldwijde biermarkt, waar de brouwers in de top-4 de afgelopen twintig jaar hun gezamenlijke marktaandeel door fusies en overnames hebben zien verdubbelen. De vooruitzichten voor de overgebleven partijen worden hierdoor steeds beter en hun winstmarges hebben zich eveneens verdubbeld.’

•

Fiscale veranderingen

Belastingmaatregelen voor 2017

De aanpassingen in box 3 Het vermogen wordt verdeeld in verschil­ lende vermogensklassen met elk een ei­ gen verhouding tussen sparen en beleg­ gen, de zogenaamde vermogensmix.

Het gehanteerde spaarrendement wordt jaarlijks geactualiseerd, het beleg­ gingsrendement eens per vijf jaar. Bij de berekening voor 2017 is het spaar­ rendement vastgesteld op 1,63 procent en het beleggingsrendement op 5,5 procent. Vervolgens is er gekeken naar de vermogensmix per vermogensklasse, gebaseerd op aangiftes uit 2012.

Er zijn drie vermogensklassen met elk een eigen vermogensmix. In de eerste vermogensklasse wordt het heffingsvrije vermogen van 25.000 euro verrekend.

Fiscale partners krijgen in beginsel ieder de helft van het vermogen toegerekend.

Meer dan 200 procent belastingdruk?

tekst: Bram van Eijndthoven

Per 1 januari 2017 wordt het forfaitair rendement afhankelijk van de omvang van het vermogen. De veranderingen in box 3 kunnen voor ú aanleiding zijn om juist nu goed naar de samenstelling van uw vermogen te kijken.Hoe pakken de veranderingen voor u uit?

22 GRIP OP JE VERMOGEN | december 2016

V

orig jaar kwam het kabinet op Prinsjesdag met plannen om box 3 aan te passen. Het voorstel was om het ver­ trouwde 4 procent forfaitair rendement los te laten en meer aanslui­ ting te zoeken bij daadwerkelijk in de markt gerealiseerde rendementen. Het belastingpercentage bleef ongewijzigd 30 procent over het nieuwe forfaitair rendement.

Met ingang van 1 januari 2017 is het zo ver. Dan wordt het forfaitair rendement gebaseerd op gerealiseerde rendemen­ ten van sparen en beleggen in de markt.

Vermogens tot circa 240.000 euro (480.000 euro voor fiscale partners) gaan per 2017 minder belasting beta­ len. Maar door de gedaalde rentestand kan het vermogen minder groeien of zelfs achteruitgaan. En soms fors ook!

De ‘netto’ opbrengst van spaarvermo­ gens kan door de lagere rente minus belasting zelfs negatief uitkomen. Elke euro spaargeld boven de vrijstelling kost meer aan heffing dan deze nu aan rente oplevert. Dit bepaalt de feitelijke belastingdruk over dat gedeelte van het spaarvermogen.

De spaarrente was begin jaren tachtig rond de 6 procent, maar daalde tot circa 1,0 procent in 2015. Daarna heeft deze negatieve trend zich voortgezet. De spaarrente was op 1 januari van dit jaar nog zo’n 0,8 procent en is nu alweer la­ ger. Bijvoorbeeld een opbrengst van 0,4 procent met een heffing van 0,87 pro­ cent geeft een feitelijke belastingdruk van 218 procent boven de vrijstelling in de eerste schijf (zie kader In de praktijk).

Sparend rijk worden is voorbij

Het nieuwe stelsel lijkt door de verla­ ging van de fiscale druk van 1,2 naar 0,87 procent in de eerste vermogens­ schijf voordelig uit te pakken, maar schijn bedriegt. Door de continue daling van de (spaar)rente neemt de feitelijke belastingdruk juist toe. Op elke euro die u aan spaarrente boven het vrijgestelde bedrag ontvangt, ontstaat een belas­ tingdruk van meer dan 200 procent. Sla­ pend rijk worden of blijven van sparen, is er niet meer bij.

Door maatschappelijke en politieke discussies over de vermogensrende­ mentsheffing doet het kabinet nog ver­ der onderzoek om werkelijk behaalde rendementen uit sparen en beleggen te gaan belasten. Aan specifieke tijdslijnen hiervoor wil de regering zich vooralsnog niet wagen.

Aan het oude systeem werd wel gesleu­ teld, maar het was als een soort binnen­ band die te vaak geplakt is. Op een ge­ geven moment kun je beter een nieuwe band nemen. Die kwam er in 2001 met de invoering van het boxensysteem met drie boxen. Waaronder dus de ‘revolutionaire’ vermogensrendementsheffing van box 3.

Het grote verschil in de behandeling van vermogen was dat niet meer de daad­

‘ Schijn bedriegt; door In de praktijk de continue daling Bij een box 3-vermogen van 35.000 euro is van de (spaar)rente de eerste 25.000 euro vrijgesteld. De grondslag van 10.000 euro valt in de eerste vermogensneemt de feitelijke klasse met een fiscale druk van 0,87 procent. belastingdruk juist toe’ Onderstaande berekening is bij een spaarrente van 0,4 procent:

0 tot 25.000 25.000 tot 100.000 100.000 tot 1.000.000 Meer dan 1.000.000

rente

40 euro

(10.000* 0,4 %)

-/-

heffing

87 euro

(10.000* 0,87 %)

De feitelijke belastingdruk is 218 procent (-/-87 heffing / 40 rente).

De heffing over de grondslag van 10.000 euro is 218 procent hoger dan de renteopbrengst.

werkelijk gerealiseerde rendementen werden belast, maar de keuze viel op een systeem met een forfaitaire heffing.

Dit betekent grofweg dat niet naar de werkelijkheid wordt gekeken, maar naar

Fiscale druk vermogensklassen Heffingsvrij vermogen in e

+/+

Sparen (1,63%)

Beleggen (5,5%)

Forfaitair rendement %

Fiscale druk %

67 21 0

33 79 100

2,91 4,69 5,5

0,87 1,41 1,65

Box 3 in historisch perspectief De box 3-vermogensrendementsheffing staat al sinds de invoering in 2001 volop in de schijnwerpers. Destijds werd deze box 3-heffing als een fiscale innovatie gezien, een van de belangrijkste onderdelen van de toenmalige belastingherziening. Vóór de invoering werden gerealiseerde inkomsten – zoals rente en dividend – progressief belast, maar werden vermogens­ winsten en -verliezen niet in de heffing meegenomen. Zo ontstonden fiscaal gedreven producten, die geen belaste rente opleverden maar een onbelaste waardestijging. Economisch hetzelfde, fiscaal verschillend.

een fictie. Iedereen wordt geacht 4 pro­ cent rendement boven de vrijstelling te maken en over dit percentage forfaitair rendement wordt 30 procent belasting geheven. Dit leverde de bekende 1,2 procent van box 3 op.

Bij de presentatie van deze innovatieve box 3 zaten de toenmalige bewinds­ lieden Zalm en Vermeend breed lachend op het podium. Op vragen over de hoogte van de voorgestelde 4 procent meldde Zalm destijds: ‘Elke sukkel haalt meer dan 4 procent rendement. Wie dat niet lukt kan bij mij staatsobligaties krij­ gen met zo’n 6 procent rendement.’ De 4 procent leek indertijd reëel, zeker als dit over de lange termijn werd bekeken.

Met een effectieve heffing van 1,2 pro­ cent viel de naam ‘pretbox’ regelmatig als beleggers over box 3 spraken.

Garanties uit het verleden…

Vlak voor de invoering van de nieuwe wet in 2001 noteerde de AEX zijn hoogste stand ooit. Honderdduizenden mensen stonden in de rij om te kun­ nen beleggen, soms zelfs met geleend geld. Bijna niemand hoorde je over de 1,2 procent van box 3. Maar sinds die tijd hebben velen ook (zwaar) nega­ tieve rendementen meegemaakt. En bij die negatieve rendementen bleef de heffing 1,2 procent. Toen ook de spaar­ rentes naar een historisch dieptepunt daalden, kwam er veel maatschappe­ lijke en politieke ophef over de ge­ wezen pretbox. december 2016 | GRIP OP JE VERMOGEN 23

Fiscale veranderingen

De nieuwe mogelijkheden van box 3 Zoals elk nadeel zijn voordeel heeft, bieden veranderingen ook kansen. In vogelvlucht de mogelijkheden voor uw vermogen. tekst: Bram van Eijndthoven Groene beleggingen leveren een besparing in box 3 op en een extra heffingskorting in box 1.

W

ij Nederlanders zijn een spaarzaam volk en sparen is gunstig vanwege de rente.

Gelukkig maar, want met spaargeld zijn onverwachte kosten op te vangen. Het is raadzaam altijd een buffer aan te houden voor onverwachte omstandigheden en te bepalen welke doelen u verder heeft met uw vermo­ gen. Sparen is vaak een prettige en ze­ kere manier om geld opzij te zetten om uw toekomstplannen te realiseren.

Voor sommige plannen heeft u naast sparen verschillende andere mogelijk­ 24 GRIP OP JE VERMOGEN | december 2016

heden, waarbij u gebruik kunt maken van de fiscaliteit rond box 3. Van be­ lang zijn hierbij onder andere de om­ vang van het (belaste) vermogen, het rendement en de timing. De mogelijk­ heden worden hieronder alleen in vo­ gelvlucht aangestipt. Iedere situatie is tenslotte anders en verlangt maatwerk.

Verkleining fiscale voetafdruk

De fiscale grondslag is uw fiscale voet­ afdruk. Hoe groter de afdruk, hoe meer u betaalt. De omvang van de fiscale grondslag kunt u (in beperkte mate) beïnvloeden. Niet alle vermo­

gensbestanddelen tellen mee voor de heffing in box 3 en er geldt een vrijstel­ ling van 25.000 euro per persoon (50.000 euro voor fiscale partners).

Sommige bezittingen zijn vrijgesteld voor box 3, waaronder auto’s maar bijvoor­ beeld ook kunst. Groene beleggingen zijn eveneens tot een maximum vrij­ gesteld. Voordeel is dat deze naast hun eigen rendement ook een besparing op­ leveren bij de te betalen box 3-heffing en een extra heffingskorting geven in box 1.

Een andere mogelijkheid om uw voet­ afdruk te verkleinen is om te bekijken of het aflossen van uw hypotheek verstan­ dig is. Ook het schenken van bedragen aan de kinderen verlaagt uw grondslag.

Dit voordeel kan verder oplopen als het geschonken bedrag bij de kinderen is vrijgesteld of in een lagere vermogens­ klasse valt.

Een familiehypotheek?

Voor de heffing in box 3 maakt het in essentie niet uit of u spaart, belegt of investeert in vastgoed. Alleen de om­ vang van het vermogen telt voor box 3.

Sparen biedt zekerheid, maar beleggen in aandelen of vastgoed kan u op lange termijn een hoger rendement opleve­ ren. Een andere mogelijkheid is investe­ ren in een familiehypotheek. Door een gedeelte van uw vermogen zakelijk uit te lenen aan de kinderen kunt u fiscaal voordeel behalen. De kinderen betalen u een aftrekbare box 1-rente voor hun hypotheek en u krijgt deze zakelijke rente in box 3. Voor de familiehypo­ theek gelden wel de nodige fiscale spel­ regels. Soms wordt als extra stap ook de rente weer terug aan de kinderen geschonken.

Eindejaarsmogelijkheden

Als u gebruik wilt maken van boven­ genoemde mogelijkheden speelt timing een rol. Voor box 3 is het vermogen op 1 januari bepalend. Wilt u bijvoorbeeld een auto aanschaffen of geld schenken, dan is het verstandig dit voor het einde van het jaar te doen. De grondslag voor box 3 is dan kleiner. Houd ook bij hypo­ theekaflossing rekening met een ver­ werkingstijd.

Genoeg om over na te denken? Met plezier denken we met u mee. Plan een gratis Financieel Fit Gesprek met een ING-adviseur. Kijk op ING.nl/ financieel-fit.

Oog voor maatschappelijk én financieel rendement.

Beleggingen vinden die passen bij uw ESG- én rendementsdoelen is niet eenvoudig, vooral nu de markt onzeker is.

BlackRock ImpACT Ga verder dan duurzaam, met beleggingen die een positieve impuls geven, dankzij:

• Screening en uitsluiting • ESG-factoren • Impact-doelen

Beleggingen met een duurzaam fundament

blackrockimpact.com

In Nederland uitgegeven door het kantoor van BlackRock Investment Management (UK) Limited in Amsterdam, gevestigd aan het adres: Amstelplein 1, 1096 HA Amsterdam, Tel: 020 - 549 5200. © 2016 BlackRock, Inc. Alle rechten voorbehouden. BLACKROCK, BLACKROCK SOLUTIONS, iSHARES, BUILD ON BLACKROCK (BOUW MET BLACKROCK), SO WHAT DO I DO WITH MY MONEY (MAAR WAT KAN IK HET BESTE DOEN MET MIJN GELD?) en het gestileerde i logo zijn geregistreerde en ongeregistreerde handelsmerken (trademarks) van BlackRock, Inc. of haar dochterondernemingen in de Verenigde Staten en daarbuiten. Alle andere handelsmerken (trademarks) zijn eigendom van de respectievelijke eigenaren. Ref: 007495a-INST-IMPEG-0792.

BIJLAGE VAN PICTET ASSET MANAGEMENT

Megatrends als beleggingskompas op de beurs Bevolkingsgroei economische machtsverschuivingen, technologie en digitale innovaties − de megatrends die hieraan ten grondslag liggen vormen het beleggingskompas van Pictet Asset Management.

Megatrends helpen beleggers bij het kiezen en vasthouden van een duidelijke richting voor de lange termijn. Dat is geen overbodige luxe in het huidige beursklimaat. De stemming op financiële markten kan al binnen een dag enkele keren omslaan. Om niet in de verleiding te komen mee te gaan met de waan van de dag, koos Pictet Asset Management er ruim twintig jaar geleden voor om grote megatrends als beleggingskompas te gebruiken. Pictet Asset Management is de fondsentak van Pictet – een gerenommeerde Zwitserse bank waarvan de geschiedenis terugvoert tot 1805. In de twee eeuwen daarna is het bedrijf voortdurend gegroeid. In Nederland houdt Pictet Asset Management kantoor sinds 2012 en zet het beleggingsfondsen in de markt, waarvan het succes voor een groot deel te danken is aan de thema-aanpak.

‘De verandering gaat het snelst waar megatrends elkaar overlappen’ - BARBARA KOS -

Wind in de rug

Megatrends zijn de belangrijkste ontwikkelingen wereldwijd, die onder te verdelen zijn in parameters zoals demografie, technologie, economie, industrie, bedrijfsleven en samenleving. Deze megatrends zullen de nabije toekomst op hervormende of disruptieve wijze beïnvloeden. ‘De verandering gaat het snelst op punten waar megatrends elkaar overlappen’, vertelt Barbara Kos, senior sales manager Nederland van Pictet Asset Management. ‘Daar zijn de thema’s te vinden die het uitgangspunt vormen voor onze fondsen. Een belangrijk ken-

ROBOTICA oplossing voor wereldwijde uitdagingen DEMOGRAFISCHE ONTWIKKELING

Nieuwe generatie robots

TECHNOLOGISCHE ONTWIKKELING

ROBOTICA PRODUCTIE- EN KENNISMAATSCHAPPIJ DUURZAAMHEID

merk van de themafondsen van Pictet Asset Management is dat er nauwelijks overlap is met traditionele beursindices.

In de huidige periode, waarin de economische groei bijna overal ter wereld erg laag ligt en de onzekerheid op financiële markten toeneemt, is dat een groot voordeel. De omzet van bedrijven waarin we beleggen, heeft namelijk altijd de wind in de rug van megatrends. Maar over een langere periode komen de voordelen van beleggen op basis van een specifiek thema, zoals robotisering of veiligheid, heel mooi naar voren.’

Bij het analyseren van de megatrends maakt het fondshuis gebruik van de kennis van het onafhankelijke Copenhagen Institute for Future Studies. Hoe een ontwikkeling zich op korte termijn ontvouwt, is lastiger te voorspellen dan trends op de langere termijn. De groei van de wereldbevolking leidt bijvoorbeeld tot een schaarste aan grondstoffen.

Een deel van de problemen kan worden aangepakt met technologische innovatie.

De keerzijde daarvan is dat we steeds beter moeten opletten hoeveel we van onszelf prijsgeven in de digitale wereld.

ECONOMISCHE GROEI

Een voorbeeld van die technologische innovatie zijn de ontwikkelingen in de roboticasector. Drones, automatische stofzuigers en andere robotica zullen ons dagelijks leven gaan veraangenamen.

En die nieuwe generatie robots biedt kapitale kansen. Het Pictet Robotics

BIJLAGE VAN PICTET ASSET MANAGEMENT

‘Nu is de robot bij slechts 1% van alle ondernemingen te vinden.

Indien dit percentage naar 2% stijgt, zal de marktomvang met tientallen miljarden dollars toenemen’

fonds is erop voorbereid om van deze ontwikkelingen te profiteren.

Dankzij krachtige halfgeleiders, kleinere onderdelen en intelligente software zijn de huidige robots veel beter dan hun tegenhangers van dertig jaar geleden. De Duitse robotfabrikant Kuka berekende dat de productiekosten 80% lager zijn dan in de jaren tachtig van de vorige eeuw. Het gewicht van robots is gehalveerd en de onderhoudskosten zijn met meer dan twee derde verlaagd, terwijl het prestatieniveau van de robot is verdrievoudigd. Als gevolg daarvan heeft Japan al autonoom rijdende auto’s. Het is een kwestie van tijd voordat die ook op de Nederlandse wegen te vinden zijn.

Illustratie: Jannie van de Goor

Illustratie: Jannie van de Goor

En dit is nog maar het begin

Een ander segment waar robots prominent zijn vertegenwoordigd, is de medische sector. Al in 2000 heeft de Food & Drug Administration (FDA) de invoering van de eerste operatierobot op de Amerikaanse markt goedgekeurd. De verkoop neemt snel toe en adviesbureau WinterGreen Research voorspelt dat in 2021 de totale marktwaarde ervan zo’n $20 miljard zal bedragen. Een soortgelijk patroon ontvouwt zich op andere gebieden van de robotmarkt. De verkoop van drones stijgt en de efficiency in de landbouw zal verder verbeteren dankzij vruchtbaarheids- en vochtigheidssensoren in grond en maai- en zaairobots.

Volgens Karen Kharmandarian, manager van het Pictet Robotics fonds, betekent

dit slechts het begin van een veel grotere beweging: ‘Cloudrobotica is een goed voorbeeld van een nieuwe technologie die nog in de kinderschoenen staat.

Robots kunnen de nieuwe vaardigheden die ze op internet leren, delen met soortgelijke robots. Dit maakt de apparaten efficiënter en eenvoudiger te bedienen.

Een andere trend waardoor robots beschikbaar komen voor een groter publiek, is de prijsdaling. Wereldwijd zijn er 6 miljoen kleine en middelgrote ondernemingen. De meeste ervan hebben de aanschaf van een robot nooit overwogen.

Hun argumenten − dat de prijs te hoog is, het apparaat te veel ruimte in beslag neemt of dat de werking te ingewikkeld zou zijn − gaan niet langer op. Momenteel is de robot bij slechts 1% van alle ondernemingen te vinden. Indien dit percentage naar 2% stijgt, zal de marktomvang met tientallen miljarden dollars toe-

nemen.’ Kharmandarian is niet de enige die enthousiast is over de vooruitzichten van robotica. De Boston Consulting Group voorspelde onlangs een gemiddelde stijging van de verkoop van robots van 10% in het komende decennium. Deze groei belooft het dagelijks leven te veraangenamen. ‘Enkele generaties geleden waren werkweken van 60 uur normaal,’ aldus Kharmandarian. ‘Tegenwoordig is een week goed voor 35 tot 40 uur. Het zou me niet verbazen als de werkweek in de toekomst slechts 20 tot 25 uur bedraagt.’

Interesse in dit beleggingsfonds?

Informeer ernaar bij uw bankier of ga naar elsevier.nl/pictet

Interview met Marieke Blom

28 GRIP OP JE VERMOGEN | december 2016

Hoofdeconoom ING Nederland Marieke Blom:

‘ Nederland is klaar voor de toekomst’ De regering laat de Nederlandse economie volgens Marieke Blom goed achter voor het volgende kabinet. Meer aandacht voor de energieomschakeling en de arbeidsbijdrage van vrouwen en ouderen kan straks zorgen voor enige slagroom op de cake. tekst: Michiel Pekelharing foto: Rene van der Hulst

Hoe staat de Nederlandse economie ervoor?

‘De periode rond en na Prinsjesdag staat voor het kabinet in het teken van het doorgeven van het stokje aan de vol­ gende regering. Het is bij uitstek een moment om af te ronden en te beoor­ delen hoe het kabinet de economie ach­ terlaat. Het komt niet vaak voor dat de financiën zo tiptop in orde zijn als nu.

Voor de nieuwe regering is er geen di­ recte noodzaak om nieuwe maatregelen te nemen. De prestatie van de huidige regering is des te knapper als je bedenkt dat we nog maar een paar jaar geleden een flinke crisis hebben doorgemaakt.’

In hoeverre zijn de gezonde overheidsfinanciën te danken aan het kabinetsbeleid en welke rol speelt het economisch herstel daarbij?

‘Daar hebben we de laatste tijd onder­ zoek naar gedaan en onze conclusie is dat het regeringsbeleid een heel sterke invloed heeft gehad op zo­ wel de Nederlandse economie als de overheids­financiën. Aan de ene kant zijn er enkele stevige ingrepen geweest

‘ Omdat de overheids­ financiën heel goed op orde zijn, is Nederland een stuk beter voorbereid op de vergrijzing dan andere Europese landen’ die gericht waren op de korte termijn.

Sinds 2010 is het ambtenarenapparaat ingekrompen en er is bezuinigd op

zorgkosten en sociale zekerheid. Al­ les bij elkaar is er voor bijna 40 miljard euro gesneden. Voor de regering was het heel belangrijk om op korte termijn de Europese afspraken na te komen, zoals de regel dat het begrotingstekort niet groter mag zijn dan 3 procent van de omvang van de economie. Daarmee wil het kabinet een voorbeeld stellen aan Zuid-Europese landen die het in het verleden vaak niet zo nauw namen met deze afspraken. Voor de bezuinigingen heeft Nederland in economische zin echter wel een prijs betaald. Ontslagen ambtenaren hebben bijvoorbeeld hun inkomen zien dalen en ook de andere maatregelen hebben een rem gezet op de economische groei. De overheid heeft bijna nooit zo hard op de rem ge­ trapt als de afgelopen jaren. Ook ande­ re ontwikkelingen zorgden ervoor dat de groei onder druk kwam te staan, zo­ als de stijging van de pensioen­premies en de daling van de pensioenuitkerin­ gen. Daarnaast leidden ook de daling van de aardgasbaten en de krimp van de financiële sector in Nederland ertoe

Wie is Marieke Blom?

Na haar studie algemene en monetaire economie aan de Universiteit van Amsterdam is Marieke Blom in 1999 aan de slag gegaan als analist/econoom bij ABN Amro. In 2002 werd ze politiek adviseur bij de PvdA. Via de rol van chef geld bij de Argumentenfabriek (2007) keerde Blom in 2014 terug in de bankensector als hoofdeconoom van ING Nederland. In die rol maakt ze samen met haar team complexe economische zaken begrijpelijk en toegankelijk.

december 2016 | GRIP OP JE VERMOGEN 29

Interview met Marieke Blom

dat de economische groei in ons land achterbleef bij andere landen in de re­ gio. Tegelijkertijd was de regering bezig met de lange termijn, en heeft daarom ook maatregelen genomen voor de ou­ derenzorg en het geleidelijk opschuiven van de pensioenleeftijd. Omdat de over­ heidsfinanciën zoals gezegd heel goed op orde zijn, is Nederland een stuk beter voorbereid op de vergrijzing dan andere Europese landen.’

De laatste maanden trekken vooral ontwikkelingen buiten Nederland de aandacht, zoals de groeivertraging in China, het brexit-referendum en de mislukte staatsgreep in Turkije.

Aan de hand van welke factoren kunnen beleggers bepalen hoeveel impact een bepaalde gebeurtenis heeft en of het nodig is om de portefeuille bij te stellen?

‘Er kan lang niet altijd meteen een goede inschatting gemaakt worden van de effecten die een gebeurtenis zal heb­ ben. Maar voor een economie geldt wel dat zaken belangrijker zijn naarmate ze zich dichterbij afspelen. Van de genoem­ de gebeurtenissen heeft de brexit wat dat betreft de meeste impact. En welke invloed zal die hebben op de toekom­ stige vraag naar Nederlandse producten en diensten? Groot-Brittannië is onze tweede handelspartner. Gebeurtenissen in dat land hebben dus veel meer in­ vloed op onze economie dan de ontwik­ kelingen in China. Vooralsnog gaat het daar bovendien om koersdalingen op de financiële markten. Dat heeft nauwelijks invloed op de vraag naar Nederlandse waar.’

Hoe kijkt u als econoom aan tegen de brexit?

‘Voor mij is de grote vraag nu in hoe­ verre Europa toekomstbestendig is. Dan kom je al snel uit op het stabiliteits- en groeipact van de Europese landen. Dat is vooral tot stand gekomen vanuit de politieke wijsheid dat je niet te veel mag uitgeven in een bepaalde periode.

Anders zouden politici in de verleiding kunnen komen om impopulaire maat­ regelen uit te stellen, waardoor het begrotingstekort erg hoog blijft. De starre afspraken stroken echter niet met de economische wijsheid. Die leert dat in slechte tijden het negatieve ef­ fect van bezuinigingen soms veel be­ 30 GRIP OP JE VERMOGEN | december 2016

‘ Gebeurtenissen in Groot-Brittannië hebben veel meer invloed op onze economie dan de ontwikkelingen in China’

langrijker is dan de negatieve werking van een oplopend begrotingstekort.

Voorwaarde is natuurlijk wel dat de overheids­uitgaven in betere tijden weer worden teruggeschroefd. Als gevolg van de politieke afspraken hadden we na de kredietcrisis dus niet de mogelijkheid om de economie op korte termijn een duwtje in de rug te geven. Daar komt bij dat de regering in die periode hard aan het hervormen was om het land op de lange termijn klaar te maken voor de toekomst. Er moesten dus noodgedwon­ gen verschillende maatregelen worden genomen die niet populair waren bij de kiezers. In Europa zou er in mijn ogen eens goed nagedacht moeten worden over nieuwe afspraken, aangezien het huidige pact economisch niet erg handig is en de meeste landen zich er toch niet aan houden.’

Wat verwacht u de komende tijd in economisch opzicht van de eurozone?

‘De Europese economie krabbelt wat op en Nederland doet het iets beter dan de omliggende landen. Er zijn veel rand­ voorwaarden aanwezig die erop wijzen dat die hogere groei in Nederland ook op de wat langere termijn door kan zetten. De overheidsfinanciën zijn op orde en we hebben een goede fysieke en digitale infrastructuur. We spelen op een slimme manier in op de vergrijzing, die ervoor zorgt dat het arbeidsaanbod op orde blijft. Daarmee heeft Nederland een voorsprong op andere landen, maar dat betekent niet dat de bomen tot in de hemel zullen groeien. Een vergrij­ zende economie zal immers minder snel groeien in omvang en ook in producti­ viteit. Per saldo ziet het er redelijk goed

uit, zonder dat er aanleiding is voor groot enthousiasme. Het huidige kabi­ net heeft in zekere zin een prima cake gebakken. De volgende regering zal straks moeten proberen om daar toch nog wat slagroom op te krijgen.’

Welke maatregelen zou het volgende kabinet daarvoor kunnen nemen?

‘Een gebied waarop Nederland wat achterblijft, is de energietransitie. Dat heeft onder meer te maken met onze positie. Een deel van de steenkool voor de Duitse energiecentrales wordt via onze havens doorgevoerd en dat geldt ook voor de levering van aardgas aan België. Een ander punt is de lage ar­ beidsparticipatie van vrouwen in Neder­ land. In voorgaande jaren zijn er diverse maatregelen genomen die in dit opzicht contraproductief werkten, zoals bezui­ nigingen op de kinderopvang. Als meer vrouwen aan het werk zouden gaan, geeft dat de economie een impuls. Ten slotte mag er meer aandacht komen voor de manier waarop ouderen in Ne­ derland aan het werk blijven. Een groot deel van deze groep blijft goed aan de slag, maar via bijvoorbeeld het aanbie­ den van meer en betere cursussen kun­ nen de productiviteit en arbeidsvreugde verbeterd worden.’

Het is een kleine stap van vergrijzing naar de ontwikkelingen in de pensioensector. Hoe kijkt u aan tegen de dalende dekkingsgraad van de pensioenfondsen?

‘Er zijn verschillende zaken gebeurd, zo­ als een flinke daling van de rente en de inflatie. Daarnaast zijn de rendementen tegengevallen. Maar tot de belangrijk­ ste ontwikkelingen hoort ook dat de le­ vensverwachting veel sneller is gestegen dan pensioenfondsen hadden verwacht.

Wat in de huidige beschouwingen over de pensioenproblematiek volgens mij veel te weinig aandacht krijgt, is dat er een enorme reserve is opgebouwd die het ons mogelijk maakt om op een solide manier met de oudedagsvoorzie­ ning om te gaan. Nu moeten we ons af­ vragen hoe we dat vermogen gaan ver­ delen als mensen daar wat langer een beroep op zullen doen dan verwacht.

Maar dat is echt een luxeprobleem, om­ dat we gezamenlijk veel geld hebben opgebouwd en gemiddeld steeds langer leven.’

.foto: studiotromp.nl MNGG

Printemps

18 krt. rood- en witgouden ring met mintgroene granaat en diamant.

Overslingeland 23 4225 NK Noordeloos T +31 (0)184 651343 I www.chrissommer.nl

Hier om te helpen Help mee!

word donateur

Pensioenstelsel

Beperkte keuzevrijheid en dreigende tekorten jagen het debat aan

De roep om hervormingen wordt steeds luider Nederlanders hebben dankzij de pensioenprofessionals geen omkijken naar hun pensioen. De collectieve pot leidt de aandacht voor de oudedagsvoorziening af. Kunnen individuele pensioenpotjes daar verandering in brengen? tekst: Redactie GOJV ilustratie: Graphic Island

E

en beetje verwend zijn Neder­ landers wel: de pensioenpremie wordt maandelijks automa­ tisch ingehouden en als ze met pensioen gaan, krijgen ze geld uitgekeerd. Alle zorgen worden de deelnemers uit handen genomen door het collectieve pensioenstelsel. Een hele reeks aan risico’s – bijvoorbeeld dat de levensverwachting stijgt of dat iemand door arbeidsongeschiktheid geen pen­ sioen meer kan opbouwen – delen ze met alle andere deelnemers.

Maar de keuzevrijheid is beperkt en als er tekorten ontstaan, zoals nu, kunnen ze geen kant op. De roep om hervormin­ gen wordt daarom steeds luider. Wat gebeurt er als het stelsel op de schop gaat en er mogelijk individuele pen­ sioenpotjes komen? Moeten ze dan zelf beslissingen nemen die nu door experts worden genomen? Of valt dat wel mee?

Voor een groeiend leger zelfstandigen is het al de praktijk dat zij zelf hun pensioen moeten regelen. Er komen

‘ Keuzevrijheid van aanbieder, een persoonlijke pensioenpot en online-inzicht vergroten de betrokkenheid bij het pensioen’

ook steeds meer bedrijven op de markt waar particulieren hun pensioen kunnen onder­brengen.

Biedt die praktijk een inkijkje in hoe het pensioen er straks ook voor miljoenen Nederlanders uit gaat zien? Wel als het ligt aan Bas van Beusekom en Sjaak

Zonneveld , directeur van respectie­ velijk Brand New Day (BND) en Bright Pensioen (BP). Van Beusekom: ‘Het is toch gek dat als je ergens solliciteert, je nieuwe werkgever vraagt op welke bankrekening je salaris moet worden uitbetaald en niet kan vragen op welke pensioenrekening bij welke pensioen­ partij dat dient te gebeuren?’ Zonne­ veld: ‘Door gedwongen winkelnering zitten de pensioenfondsen nu in een comfortabele zetel.’

Volgens Van Beusekom leidt de col­ lectieve pot de aandacht voor het pen­ sioen af. ‘Jouw geld is niet traceerbaar.

Wij merken dat keuzevrijheid van aan­ bieder, een persoonlijke pensioenpot, online-inzicht en de mogelijkheid tot beperkte keuzes de betrokkenheid bij het pensioen vergroten.’

Klantgerichtheid

Hoewel BND en BP zichzelf laten voor­ staan op hun klantgerichtheid, bena­ drukken zij ook het belang van het beperken van de keuzevrijheid. Zoals over de manier waarop je belegt en met hoeveel risico je dat doet. ‘Daar kun je maar beter met je vingers van afblijven,’ zegt Zonneveld. Beide aan­ bieders beleggen passief in trackers die de beurzen volgen. Zij kiezen niet, zoals pensioenfondsen, actief aandelen in de hoop dat die beter presteren.

‘Daarmee houd je de kosten laag,’ zegt december 2016 | GRIP OP JE VERMOGEN 33

Pensioenstelsel

PROBLEMEN PENSIOENSTELSEL BEDREIGEN JONG EN OUD

Van Beusekom, die als kleine partij daarop moet letten, wil BND kunnen opboksen tegen de schaalvoordelen van pensioenfondsen. ‘De huidige pensioenfondsen kunnen prima blijven bestaan vanwege hun schaalvoordeel,’ zegt Zonneveld. ‘Maar het zijn niet de meest klantgerichte organisaties. Dat zal veranderen als mensen hun pensi­ oen elders kunnen onderbrengen.’

JONGE WERKNEMER Lage rente: premie moet omhoog

Beren op de weg

Het is overigens niet gezegd dat een persoonlijk pensioen ook betekent dat je zelf een uitvoerder mag kiezen.

Daar ziet het Centraal Planbureau be­ ren op de weg. Welke risico’s deel je nog bij een individueel pensioen? Hoe­ veel solidariteit resteert? Daarover zijn geen knopen doorgehakt.

Het is zeker mogelijk om risico’s te de­ len, maar niet voor zzp’ers: de premie die zij betalen, is puur voor hun latere pensioen. Willen zij risico’s beperken, dan moeten zij zich verzekeren. Wie in een collectief zit, kan risico’s delen.

De premie wordt dan, net als nu, deels een verzekeringspremie, bijvoorbeeld om het risico af te dekken dat je door arbeidsongeschiktheid geen pensioen opbouwt. Zelfs beleggingsrisico’s zijn te delen, bijvoorbeeld door in uitzon­ derlijk goede jaren een deel van de winst af te romen en in een collectieve buffer te stoppen. In slechte jaren kan die worden gebruikt om verliezen van deelnemers te compenseren.

Doorgeschoven rekening

Sommigen vinden dat er minder risico moet worden gedeeld. ‘We moeten ac­ cepteren dat sommige zaken niet af te dekken zijn,’ zegt Zonneveld. ‘Als een hele generatie ouder wordt, is dat niet te verzekeren. Het is terecht dat je per jaar minder pensioen krijgt als je voor zeventien jaar pensioen hebt gespaard en de levensverwachting na pensio­ nering is gestegen naar achttien jaar.

Nu gebeurt dat niet en schuiven we de rekening door.’

Hoe vervelend vinden mensen minder zekerheid? Van Beusekom: ‘Als iets pijnlijk duidelijk is geworden, is het dat het huidige stelsel geen zekerheid biedt. Een persoonlijke pensioenpot ook niet, maar die geeft in elk geval meer inzicht in het risico en het ver­ wachte inkomen.’

34 GRIP OP JE VERMOGEN | december 2016

Leeft langer: premie moet omhoog

?

Straks geen garantie hoogte pensioen

OUDERE WERKNEMER WORDT ZZP’ER Collectieve pensioenopbouw stopt Deel rendement blijft achter in pot

€

Beloofd pensioen tot 1/3 lager

-1/3

GEPENSIONEERDE Korting dreigt door lage rente

?

Straks geen garantie hoogte pensioen Aanvullen pensioen (vaak) onmogelijk

The superlative-charged chronograph. 50 mm case in BreitlightÂŽ. Exclusive Manufacture Breitling Caliber B12 with 24-hour military-style display. Officially chronometer-certified.

B REIT LING.COM

Bijlage van grip op je vermogen

Beginnersfouten op de Beurs Beginnersfouten zetten vaak een rem op het rendement van beleggers die net hun eerste stappen op de beurs zetten. goed spreiden, regelmatig herwegen en een focus op lage kosten maken het verschil op de lange termijn.

I

Martijn Rozemuller

‘Als ik al die tijd de Think ETF’s-methode had gebruikt, was mijn rendement anderhalf tot tweemaal zo hoog geweest.’

biedt beleggen dus wel degelijk uitzicht op een aantrekkelijk rendement. Dat blijkt ook uit de herbeleggingsvarianten van de AEX en veel andere indices.

Die krijgen weinig aandacht in de media. Bij Think ETF’s gebruiken we herbeleggingsindices voor het vergelijken van

MArtiJn roZeMuLLer begon na zijn studie technische

bedrijfskunde aan de universiteit van twente in 1995 als market maker/partner bij handelshuis optiver. in 2007 stond hij als managing director aan de wieg van think etf’s, de eerste nederlandse beleggingsinstelling die etf’s uitgeeft.

CV

n de zoektocht naar een wat hoger rendement maakt de lage spaarrente het voor veel mensen aantrekkelijk om een deel van hun vermogen te gaan beleggen. Sommige mensen worden daarbij afgeschrikt door het bij vlagen grillige koersverloop op de aandelenmarkten.

Door de koersdalingen tijdens onder meer de internetcrisis in 2001 en de kredietcrisis in 2008 staat de AEX-index nog altijd op een lager niveau dan tien jaar geleden. ‘Dat heeft alles te maken met de wijze waarop de Nederlandse beursindex is samengesteld,’ zegt Martijn Rozemuller, oprichter en managing director van Think ETF’s, een beleggingsinstelling die Exchange Traded Funds, de zogenaamde indextrackers, uitgeeft. ‘De AEX geeft alleen het koersverloop weer van de aandelen in de index, terwijl andere beursindices ook rekening houden met het dividend dat bedrijven uitkeren. Dat verklaart voor een belangrijk deel waarom de Duitse DAX en de Amerikaanse Dow Jones Index in dezelfde periode liefst 60 tot 80 procent zijn opgelopen. Op de lange termijn

de ETF-prestaties, aangezien ETF’s het dividend doorgeven aan de belegger.’

van een grote positie in een bepaald effect of een bepaalde sector. Een omslag in het beleggingssentiment kan er dan toe leiden dat een koersdaling hard doorwerkt. ‘Als ik al die tijd belegd had met de methode waarmee ik tegenwoordig Think ETF’s als bouwstenen gebruik voor de portefeuille, was mijn rendement anderhalf tot tweemaal zo hoog geweest,’ vertelt Rozemuller. ‘Dat had me veel ellende met individuele titels bespaard. Samen met het bewaken van een brede spreiding en het zo laag mogelijk houden van de kosten vormt dat de sleutel voor beleggingssucces op de lange termijn. Bij Think ETF’s spelen we hierop in door het mogelijk te maken om tegen heel lage kosten het waardeverloop van brede aandelen- en obligatie-indices te volgen. Dat lijkt misschien ontzettend saai, maar daar is helemaal niets mis mee. Ik blijf zeggen dat het op de beurs meestal de spannende dingen zijn die misgaan.’

•

sleutel voor succes Rozemuller spreekt uit ervaring, want hij belegt zelf al sinds het eind van de jaren negentig als onderdeel van zijn vermogensopbouw. Hoewel hij door zijn achtergrond als beurshandelaar een goed beeld had van het reilen en zeilen van de financiële wereld, heeft hij in die periode heel wat fouten gemaakt. Bijvoorbeeld het nemen

scan de Qr-code met uw smartphone of ipad en bekijk de korte video van Martijn

Sparen of beleggen?

Keuze voor spaarrekening heeft een prijskaartje

Het risico van niet beleggen €

De relatieve veiligheid van sparen kan haaks op uw langetermijndoelen staan

tekst: Foppe Oberman

€

€

De lage rentestand bezorgt spaarders de nodige hoofdbrekens. Want wat brengt sparen op als je belastingen en inflatie meerekent? De negatieve rendementen die uit deze optelsom voortvloeien, laten zien dat ook sparen risico’s heeft. december 2016 | GRIP OP JE VERMOGEN 37

Sparen of beleggen?

Inflatie en spaarrendement Inflatie en spaarrendement 10& 10%

inflatie 8% 8%

sparen

6& 6%

inflatie

4% 4%

sparen

2% 2%

2015

2014

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

1994

1993

1992

1991

1990

1989

1988

1987

1986

1985

1984

1983

1982

1981

1980

1979

1978

1977

0% 0%

1976

A

ls er op het gebied van financiële planning één ding vaststaat, is het wel dat we steeds minder kun­ nen rekenen op algemene voorzieningen die vroeger zeker leken.

De overheid schuift steeds meer verant­ woordelijkheid naar haar burgers, een proces dat al jaren gaande is. Nederlan­ ders moeten dus meer en meer zelf geld reserveren voor zaken als studiekosten van de kinderen, kosten bij langdurige ziekte en – een hele uitdaging – het aanvullende pensioen. Dat betekent dat iedereen zou moeten nadenken over toekomstige financiële doelen en behoeften, en een persoonlijk financieel plan zou moeten opstellen. De conclusie daarvan is voor velen van ons onge­ twijfeld dat we meer financiële reserve nodig hebben dan eerder gedacht. Maar hoe pak je dat aan, een extra appeltje voor de dorst?

-2% -2%

Negatieve factor

Vermogen opbouwen is typisch een zaak van de lange adem: vele kleintjes maken één grote. En het rente-op-rente-effect helpt ook een handje. Daarbij geldt: hoe langer de termijn, des te belangrijker wordt het gemiddelde rendement in verhouding tot de inleg. Zie het reken­ voorbeeld hieronder en de tabel op pagina 40. Maar wat houden spaarders nu eigenlijk netto ‘reëel’ over aan het eind van de rit? Dus na aftrek van de be­ lastingen en het koopkrachtverlies door inflatie?

Als we ervan uitgaan dat de belasting­ heffing op vermogen vanaf volgend jaar 4,7 procent is (boven de 25.000 euro vrijstelling) en het marginale ta­ rief 30 procent, dan is de effectieve belastingdruk 1,41 procent over het spaartegoed boven de vrijstelling. Het Centraal Planbureau verwacht voor 2017 een inflatie van 0,9 procent. Samen dus een negatieve factor van ruim 2 procent op de vermogensgroei. Daar weegt op dit moment geen enkele spaarrente tegenop. Zelfs geen spaardeposito met een looptijd van tien jaar.

Ook in het verleden was het gemiddelde netto rendement van direct opvraag­ bare spaarrekeningen na belastingen en inflatie op zijn best erg karig, maar meestal negatief. Het precieze histo­ rische netto spaarrendement is afhan­ kelijk van het spaarsaldo, individuele 38 GRIP OP JE VERMOGEN | december 2016

omstandigheden (vanwege de fiscale behandeling) en de periode waarin werd gespaard (vanwege het rente- en inflatiepercentage).

De keuze voor de relatieve veiligheid van een spaarrekening heeft als het ware een prijskaartje: een zeer laag of zelfs negatief netto rendement in reële termen. Het risico van niet beleg­

gen is dat het rendement te laag blijkt om langetermijndoelen te realiseren.

Sluipmoordenaars

Spaarders die verwachten meerdere jaren hun geld niet nodig te hebben, kiezen er soms bewust voor om niet te beleggen, omdat zij de daaraan verbon­ den risico’s willen vermijden. Maar ook

Rekenvoorbeeld Iemand die maandelijks 200 euro opzijzet tegen 3 procent rendement heeft na één jaar 2.400 + 36 = 2.436 euro. Het verschil tussen jaar 0 en jaar 1 wordt dus voor 99 procent bepaald door de inleg en voor 1 procent door het rendement. Maar die verhouding verandert met het verstrijken van de tijd.

Het verschil tussen het 30ste (116.028 euro) en het 31ste jaar (121.948 euro) wordt al voor bijna 60 procent bepaald door het rendement: 5.920 – 2.400 = 3.520 euro.

TOPBELEGGING IN KAPRUN CENTRUM NU IN VERKOOP

5%

RENDEMENT

BESPAAR OP UW VERMOGENSRENDEMENTSHEFFING EN INVESTEER IN EEN WAARDEVASTE BELEGGING OP EEN TOPLOCATIE IN OOSTENRIJK Topappartementen, gelegen midden in het centrum van Kaprun. Zowel ’s zomers als ’s winters is Kaprun een zeer geliefde vakantiebestemming. Zeer goed te verhuren door een innovatief verhuurconcept. Samen met de hoogwaardige bouw en inrichting van TWENTY FOUR by AVENIDA bent u

hierdoor verzekerd van een meer dan uitstekend rendement op uw investering. Met een gezonde dosis trots kunnen we stellen dat we er wederom in geslaagd zijn appartementen te hebben ontwikkeld die het beste van 2 werelden combineert: een waardevol bezit met vakantieplezier als extra rendement.

W W W. AVENIDA- OOS T ENRI JK.COM

ABE LENSTRA BOULEVARD 50-1, 8448 JB HEERENVEEN • TEL. 0513 745 016 SECONDHOME@KONTOURVASTGOED.NL • KONTOURVASTGOED.NL

VALUE FOR LIFE.

december 2016 | GRIP OP JE VERMOGEN 39

Sparen of beleggen?

Langetermijnrendement

het fiscale risico, zijn in nadelig effect beperkter, maar liggen wel altijd op de loer. Het zijn langzame effecten en daardoor minder opvallende maar des te gemenere bedreigingen van ieder spaartegoed van enige omvang. Zij eisen een zware tol op lange termijn.

Beleggers hebben op lange termijn een hoger rendement gehaald dan spaarders 30 25 20 5 10 5 0

Cruijffiaanse wijsheid 5 jaar

10 jaar

15 jaar

Aantal periodes met negatief rendement beleggen Aantal periodes met positief rendement beleggen maar lager dan met sparen Aantal periodes met hoger rendement beleggen dan met sparen

Wenkend perspectief Rendementen uit het verleden bieden geen garanties voor de toekomst.

Maar als de rendementen van beleggen worden vergeleken met de rendementen op spaargeld, blijkt dat in de afgelopen veertig jaar beleggen gedurende verschillende beleggingstermijnen meer opleverde dan sparen. En vanaf perioden van vijftien jaar is het zelfs helemaal nooit voorgekomen dat sparen meer opleverde dan beleggen. Voor het beleggingsrendement is de MSCI World Index genomen, onder aftrek van 0,5 procent voor de kosten.

Bronnen: Ortec Finance Research Center, CBS (2016).

De waarde van uw beleggingen kan fluctueren. In het verleden behaalde resultaten bieden geen garantie voor de toekomst. In de vergelijking is rekening gehouden met jaarlijkse kosten van 0,5%. Overige kosten moeten in mindering worden gebracht op het rendement.

Het fiscale en inflatie­ risico zijn gemene bedreigingen, die van ieder spaartegoed van enige omvang een zware tol eisen op lange termijn aan sparen kleven risico’s. Het grootste risico is dat de betreffende spaarinstel­ ling financieel in de problemen raakt en het tegoed niet (volledig) kan terug­ betalen. Dit zogenoemde defaultrisico is in Nederland laag dankzij het toezicht van De Nederlandsche Bank, maar niet geheel afwezig, zoals de deconfiture van DSB Bank in 2009 ons leerde. Dit ri­ sico is – tot een maximum – gedekt door het Depositogarantiestelsel. De twee al genoemde risico’s, het inflatierisico en 40 GRIP OP JE VERMOGEN | december 2016

Bij ING zijn we ervan overtuigd dat de meeste Nederlanders er goed aan zouden doen om niet alleen te sparen voor hun financiële doelen op lange termijn. Zij zouden de mogelijkheden moeten onderzoeken of naast sparen ook beleggen een passende manier is om vermogen te laten groeien. Een na­ deel van beleggen is natuurlijk dat de koersen schommelen. Ze kunnen plotse­ ling dalen, waarmee de waarde van een beleggingsportefeuille voor kortere of langere tijd afneemt. Maar die beweeg­ lijkheid van de koers is meteen ook een voordeel. Want de koersen kunnen na­ tuurlijk ook omhoog. Uit ervaring weten we dat op lange termijn een gemengde portefeuille met daarin – naast ‘veilige’ obligaties – ook (risicovollere) aandelen, uitzicht biedt op een positief reëel netto rendement na belastingen en inflatie.

Toegegeven: het verleden is een slechte voorspeller van toekomstig rendement.

Maar we hebben geen alternatief. Daar­ om kijken we er wel naar en gaan we zo verstandig mogelijk om met historische rendementen.

Nibud-advies

Beleggen brengt risico’s met zich mee.

Daarom blijft het alleen weggelegd voor wie de risico’s kan en wil accepteren en meerdere jaren zijn geld kan beleg­ gen. Bijvoorbeeld voor een pensioen of een ander bestedingsdoel op lange termijn. Ook werkt het vaak goed om maandelijks een bedrag in te leggen.

De vuistregel daarbij is: beleg jong een beetje of oud veel per maand. En als de datum nadert dat het kapitaal zal wor­ den gebruikt, verlaag dan stapsgewijs uw risicoprofiel zodat de verwachte mo­ gelijke waardeschommelingen gedempt worden. En houd altijd een spaartegoed aan om onvoorziene uitgaven te kunnen doen zonder afhankelijk te zijn van een – mogelijk ongunstig – beursklimaat. Op https://service.nibud.nl/bufferbereke­ naar/partners/ING geeft het Nibud hier­ voor een concreet advies.

Haal met beleggen meer inkomen uit uw portefeuille

Een spaarrekening levert tegenwoordig bijna niets op. Om toch inkomen uit uw vermogen te halen, kan inkomensbeleggen een interessante optie zijn.

Beleggen voor inkomen kan op verschillende manieren, bijvoorbeeld: • Dividend als beleggingsstrategie • Multi-asset beleggen voor een duurzaam inkomen

Meer weten?

Neem contact op met uw beleggingsadviseur of kijk op www.fidelity.nl Niets uit dit document mag worden gekopieerd of verspreid zonder voorafgaande toestemming van Fidelity. Tenzij anders aangegeven zijn alle hier gegeven meningen en visies afkomstig van Fidelity. FIL Limited en zijn respectieve dochtermaatschappijen vormen de wereldwijde beleggingsbeheerorganisatie waar doorgaans naar wordt verwezen als Fidelity International. Fidelity, Fidelity International, het Fidelity International logo en het F symbol zijn handelsmerken van FIL Limited. Fidelity verstrekt uitsluitend informatie over haar eigen producten en diensten en geeft geen beleggingsadviezen die gebaseerd zijn op persoonlijke omstandigheden. Uitgegeven door FIL (Luxembourg) S.A., goedgekeurd en gereguleerd in Luxemburg door de CSSF (Commission de Surveillance du Secteur Financier). CL16101405

BELEGGERS BELANGEN

10 WEKEN 10 EURO PROEFABONNEMENT (stopt automatisch)

Beleggers Belangen voorziet beleggers al bijna zestig jaar van onmisbare, onafhankelijke informatie.

- Concrete adviezen en tips over aandelen, beleggingsfondsen, ETF’s, obligaties, grondstoffen en valuta’s - Succesvolle voorbeeldportefeuilles voor diverse beleggingsstrategieën - Eigen onderzoeken naar dienstverlening van brokers en vermogensbeheerders - Onafhankelijke experts die u kunt volgen en aan wie u vragen kunt stellen

←

Neem nu een abonnement en: → Krijg een beter inzicht in beleggingsmogelijkheden → Neem uw strategische beslissingen met meer overtuiging → Verklein uw beleggingsrisico’s en verhoog uw rendementen

Het gesloten karakter van het Vaticaan blootgelegd

Profiteer nu en ga naar: beleggersbelangen.nl/actie

Lees nu 3 maanden Elsevier voor maar € 18 En ontvang de rijk geïllustreerde Speciale Editie Het Vaticaan, GRATIS bij een proefabonnement Elsevier.

Samen voor slechts € 18 (normale prijs € 80,35).

Ga naar www.elsevier.nl/vaticaan

t.w.v. € 8,95

NVM-onderzoek

Tweede huis steeds populairder

‘ Lage spaarrente leidt tot recordverkopen recreatiewoningen’ Uit een rapport van de Nederlandse Vereniging van Makelaars blijkt dat de verkoop van recreatiewoningen sterk in de lift zit. Woordvoerder Roeland Kimman legt uit waarom. ‘Maar laat je niet gek maken door de voorgespiegelde verhuuropbrengsten.’ tekst: Redactie GOJV foto: Sicco van Grieken

Hoe verklaart u de recordstijging in de verkoop van recreatiewoningen?

‘De marktomstandigheden zijn goed.

De economie draait weer en het consu­ mentenvertrouwen is groot. De markt voor recreatiewoningen herstelt. De hypotheekrente is laag, maar de groei in de verkoop van tweede huizen wordt vooral gedreven door het lage rende­ ment op spaargeld. Dat zet mensen aan het denken. Ze kunnen hun geld dood op de bank laten staan, maar waarom zou je het niet net zo goed in een va­ kantiehuis steken? Wie dat doet, heeft rendement in de vorm van woongenot en het plezier van zon, strand, bos en natuur.’

‘ Goed advies van kenners die kritisch kunnen meekijken, zoals aankoopmakelaars, is heel belangrijk’

Roeland Kimman

Tegenover rendement staan natuurlijk ook risico’s.

‘Ja, de vastgoedmarkt is aan schomme­ lingen onderhevig. Het is onverstandig om al je spaarcenten in een recreatie­ woning te stoppen. Wie een redelijk verhuurrendement nastreeft, moet de toeristische aantrekkelijkheid op lange termijn in de gaten houden. Want de huizenprijzen kunnen dalen – zoals zeven jaar geleden als gevolg van de

economische crisis ook de prijs van re­ creatiewoningen is gedaald. Het nadeel van een prijsdaling in vastgoed is dat je investering illiquide wordt – de gemid­ delde verkooptijd van een recreatie­ woning is nog altijd bijna vijfhonderd dagen. Dus als je je geld plotseling nodig hebt, is dat een groot risico. Maar voor mensen die dat risico overhebben

voor het genot van zo’n woning kan de aankoop een verstandige beslissing zijn.’

De prijzen van woningen in aantrekkelijke toeristische gebieden als de Hollandse kusten en de Veluwe stijgen, terwijl vakantiewoningen in minder toeristische regio’s nog in waarde dalen. Hoe verklaart u dat?

‘De kust is altijd populair geweest, onder Nederlanders én buitenlanders.

De provincies Zeeland en Friesland, de Waddeneilanden en de havens aan het IJsselmeer worden ’s zomers door veel Duitsers en Belgen bevolkt. Niet voor niets is Zeeland de enige provincie waar het aantal files in de zomerperiode toeneemt. De buitenlandse vraag naar Nederlandse recreatiewoningen is het afgelopen jaar sneller gestegen dan de binnenlandse vraag, wat uiteraard een positieve invloed op de waarde van recreatieve koopwoningen tot gevolg heeft. Daar komt bij dat het aanbod van recreatiewoningen in de populaire regio’s niet goed aansluit op de vraag.

Daarom wordt er relatief veel nieuw­ bouw gepleegd. Uit ons onderzoek blijkt dat bijna 40 procent van de geïn­ teresseerde kopers een recreatiewoning nieuw wil laten bouwen.’

Waar moeten kopers op letten?

‘Dat ligt aan de plannen van de koper.

Wie zijn vakantiewoning vooral voor eigen gebruik wil houden, zal op zijn eigen voorkeur afgaan. Waar word je gelukkiger van: een woning in de buurt van het strand of in het bos, bij een stad december 2016 | GRIP OP JE VERMOGEN 43

NVM-onderzoek

met allerlei voorzieningen of afgelegen op het platteland? Mensen die de twee­ de woning voornamelijk als investering zien, kopen die doorgaans in een recre­ atiegebied in de buurt van hun eerste huis. Deze kopers willen een waarde­ stijging van het pand én een gezonde opbrengst uit huurpenningen. Onder deze groep is de vraag naar nieuwbouw groot. Los daarvan zijn er zaken waar je altijd op moet letten: staat je recreatie­ woning op eigen grond of pacht je de grond?’

‘ De vooruitzichten voor de prijsontwikkeling van recreatiewoningen in Nederland zijn positief’

AANKOOPCRITERIA 19%

3%

25%

Wat zijn de haken en ogen bij de nieuwbouw van een vakantiewoning?

‘Bij de meeste nieuwbouwplannen gaat het om vakantieparken. De projectont­ wikkelaar van zo’n park geeft vaak een gegarandeerd verhuurrendement voor de eerste drie of vijf jaren na oplevering.

Kopers voor wie de verhuuropbrengsten belangrijk zijn, moeten zich niet gek laten maken door de voorgespiegelde verhuuropbrengsten. Het risico dat een projectontwikkelaar op zijn garantie op huuropbrengsten loopt, zal in veel ge­ vallen in de aankoopprijs zijn verrekend.

Ga er dus niet automatisch vanuit dat je na afloop van de garantieperiode een­ zelfde opbrengst uit je recreatiewoning haalt.’

Hoe vergroot de verhuurder van een vakantiewoning de aantrekkelijkheid voor potentiële huurders?

‘Zorg dat de woning voldoet aan het huidige wensenpakket van toeristen: een open haard, een fraaie keuken met vaatwasser en oven, een regendouche, een smart-tv of zelf een jacuzzi. Ook goede voorzieningen in de buurt ver­ groten de aantrekkelijkheid. Staat de woning op een vakantiecomplex? On­

53% Alleen voor eigen gebruik 25% Voor eigen gebruik en soms voor verhuur 53% Voornamelijk of helemaal voor verhuur 19%

Eerst voor verhuur, later voor eigen gebruik 3% Bron: Nederlandse markt voor recreatiewoningen 2016, NVM

derzoek dan de verhuurmodule die het park hanteert. Kun je je daarbij eenvou­ dig aansluiten of draag je een deel van je opbrengsten aan het platform af?

Belangrijk is ook dat mensen zich vooraf laten informeren over de onderhouds­ kosten. Hoeveel geld heeft het park in de pot voor reparaties en verbouwin­ gen? Kun je gedwongen worden om mee te betalen aan de renovatie van het

> 3.130 recreatiewoningen wisselden in 2015 van eigenaar. > Het aantal transacties steeg met 80 procent in 2015. > De gemiddelde transactieprijs nam in 2015 met 8 procent toe. > De Zeeuwse en Hollandse kusten en de Veluwe zijn de populairste toeristische gebieden in ons land. > Komend jaar zullen de prijzen naar verwachting met 5 tot 10 procent stijgen.

Bron: Nederlandse markt voor recreatiewoningen 2016, NVM. nvm.nl/marktinformatie/recreatiewoningen

44 GRIP OP JE VERMOGEN | december 2016

zwembad? En welke regels stelt de ge­ meente aan recreatiewoningen? Goed advies van kenners die kritisch kunnen meekijken, zoals aankoopmakelaars, is heel belangrijk.’

Wat verwacht u van de prijs­ ontwikkeling van recreatiewoningen in Nederland?

‘De vooruitzichten zijn positief. De lange­termijnrente is laag en de econo­ mie herstelt steeds verder. Nederland is een piepklein land, met een nog altijd groeiende bevolking, een stijgend aan­ tal huishoudens en een toenemende vraag naar woningen. De stabiliteit van ons investeringsklimaat, onze economie en onze voorzieningen maken ons land aantrekkelijk, zowel voor Nederlandse als buitenlandse kopers. De prijsstijgin­ gen in de markt voor eerste woningen zijn groter dan die in de markt voor recreatiewoningen. Voor overmoed van gemeenten ben ik niet bang. Onze kust zal er straks niet zo uitzien als de Belgische of Spaanse kust. Nederlandse gemeenten voeren een beleid van even­ wichtige verhoudingen in de woning­ markt.’

Grip Gripop opje jeVermogen Vermogenmet metING INGRentepunten Rentepunten Plus Magazine Brievenbusbloemen Waardebon Jaarabonnement

12, 50 7,95

+ 1.250 + 795 punten punten

DierenPark Amersfoort Mc Afee Total Protection â‚Ź7,50 korting

0,0095 17,

++750 900 punten punten

bestel besteldirect directop oping.nl/rentepunten ing.nl/rentepunten

Thermae 5 Socks 2000 Dagkaart 5 Paar sokken in geschenkverpakking

99, 0905 21, ++5.000 1.100 punten punten

Rituals JBL Charge 3 The Ritual of Laughing Buddha - Giftbox met 6 producten

99, 9955 39, ++5.000 2.000 punten punten

‘s lands wijs, ‘s lands eer

Checklist voor een buitenhuis

Spanje

De aanschaf van een tweede huis in het buitenland vereist de nodige voorbereiding. Grip op je Vermogen helpt u met dit stappenplan op weg. tekst: Cleo Scheerboom

N

atuurlijk begint dat bij het huis zelf, maar al gauw loop je als potentiële ko­ per tegen andere zaken aan. Die hebben van doen met de regels van het land waar het stulpje gelegen is. Want niet overal is het aankoopproces op dezelfde ma­ nier geregeld als in Nederland.

Weet altijd wát u koopt. Vermijd in Frankrijk bijvoorbeeld de zones rouges, de zogenaamde gebieden met een grote overstromingskans of mogelijke oorlogsmunitie in de bo­ dem. Woningen worden daarbinnen gewoon verkocht, maar bijbouwen en herbouwen is verboden. Brandt het huis af? Dan is de grond waardeloos geworden...

Ook de transactiemores kunnen af­ wijken: in Turkije en Spanje is de op­ pervlakte van de woning en de grond een indicatie – geen garantie. Laat de werkelijke oppervlakte daarom vóór de koop nameten en gebruik afwij­

kingen in de onderhandelingen. Nog iets opmerkelijks: volgens de Spaanse wet is de eigenaar van de grond ook de eigenaar van al het onroerend goed op die grond. Vraag daar dus altijd om een eigendomsakte (escri­ tura), waarin staat wie de eigenaar van de grond is. Met de akte kunt u ook controleren of er misschien een belastingschuld op de grond rust. En in Oostenrijk moeten buitenlandse kopers weten welke bestemming de woning heeft. Een notaris kan uit­ sluitsel geven.

En dan zijn er nog belastingen, die per land op velerlei wijze verschil­ len: de hoogte, degene die betaalt en het moment waarop. Grip op je Vermogen presenteert een stap­ penplan voor de aankoop van een recreatiewoning in acht landen. Van vergelegen landen tot onze buur­ landen, van dit continent tot de voor­ malige overzeese gebiedsdelen van het Koninkrijk. <

Voor de aankoop van een vakantiehuis is een fiscaal NIE-nummer vereist. Reken op dertig dagen wachttijd. Houd bij het kiezen van een locatie rekening met de minimale voorzieningen in het winterseizoen in sommige streken.

1 Breng de kosten in kaart Naast de aankoopprijs betaalt u diverse kosten. Denk aan kosten voor taxatie, bemiddeling en registratie. Met name de overdrachtsbelasting vormt een substantieel deel van de koopsom. Dit is een percentage van de koopsom, veelal voor rekening van de koper.

De hoogte is in sommige landen afhankelijk van de regio of de waarde van de woning.

Overdrachtsbelasting land

Infographic: Tom van Staveren

Duitsland

Verschillende makelaars en uiteenlopende prijzen zijn mogelijk. Steeds meer Duitse gemeenten heffen Zweitwohnungsteuer, een extra belasting voor eigenaren van een tweede woning die deze niet verhuren.

46 GRIP OP JE VERMOGEN | december 2016

Nederland België* Frankrijk Duitsland Oostenrijk Italië Spanje Turkije Nederlandse Antillen * inclusief notariskosten

belasting in %

term

wie betaalt

2 10 - 12,5 5,09 3 - 6,5 3,5 10 7 - 10 minimaal 4 4-6

overdrachtsbelasting registratierechten droits d’enregistrement Grunderwerbsteuer Grunderwerbsteuer imposta di registro impuesto sobre transmisiones patrimoniales (ITP) vergi overdrachtsbelasting

koper koper koper koper koper koper koper koper / verkoper koper

Bronnen: Rijksoverheid, ABN Amro Kenniscentrum Vermogensadvies & Beleggen, Mondi, Infofrankrijk.com

2 Houd rekening met de belastingen

Belastingen Nederland België Frankrijk Duitsland Oostenrijk Italië Spanje Turkije Nederlandse Antillen

Een vakantiehuis kan door de overheden van Nederland of het vakantieland worden belast. Soms door beide.

Dit is afhankelijk van de afspraken tussen landen.

Inkomstenbelasting*

ver­mogensbelasting

winstbelasting

onroerende zaak belasting

erfbelasting

ja ja nee nee ja ja ja ja ja

ja nee ja ja nee nee ja nee nee

nee nee ja ja ja ja ja ja nee

ja ja ja ja ja ja ja ja ja

ja ja ja ja nee ja ja ja nee

* over de waarde en de huurinkomsten

Adviseurs makelaar beschermde titel?

Nederland België Frankrijk Duitsland Oostenrijk Italië Spanje Turkije Nederlandse Antillen

nee ja ja nee ja ja nee nee nee

BIV-erkenning Carte professionelle Befähigungsprüfung Immobilienmakler Comune

4 Verzeker uw bezit voldoende Frankrijk

Controleer of het huis kan worden aangesloten op de nutsvoorzieningen (en internet). Onroerend goed vererft volgens het Franse erfrecht.

Via een testament kunt u voorkomen dat de erfbelasting fors oploopt.

3 De juiste adviseurs

vraag naar

Zorg dat de woning goed en tijdig is verzekerd. In sommige landen bent u al formeel eigenaar na het tekenen van het voorlopig koopcontract. De benodigde dekking wijkt vaak af van wat gebruikelijk of nood­ zakelijk is in Nederland.

Goede adviseurs kunnen het aankoopproces vergemakkelijken. Dat geldt zeker voor de makelaar.

Vraag naar referenties en controleer of hij wel bevoegd is om te bemiddelen. In een aantal landen is makelaar een beschermd beroep.

Nederlandse Antillen Houd rekening met de windrichting.

Een koele bries maakt tuingebruik veel aangenamer.

Olieraffinaderijen op Aruba en Curaçao zorgen soms voor stankoverlast en zwaar verkeer.

Checklist extra dekking verzekeringspolis: Schade diefstal / vandalisme na braak Schade overstromingen Schade aardbeving Schade grondverzakkingen en -verschuivingen Schade aan de tuin Schade door huurders Schade aan zonweringen en antennes Schade zonnepanelen Aansprakelijkheidsverzekering huurders december 2016 | GRIP OP JE VERMOGEN 47

Interview met Peter Borgdorff

48 GRIP OP JE VERMOGEN | december 2016

Directeur Pensioenfonds Zorg en Welzijn Peter Borgdorff:

‘ Een groot deel van de bevolking is pensioen-bewusteloos’ Voor veel Nederlandse pensioenfondsen ligt de uitdaging momenteel niet in het behalen van een goed beleggingsrendement. Door gebrek aan financiële kennis bij een groot deel van de bevolking is het bereiken van de eigen deelnemers een veel lastigere opgave. tekst: Michiel Pekelharing foto: Rene van der Hulst

De pensioensector is veel in het nieuws door de gedaalde dekkings­graad, de invloed van de lage rente en de ontwikkelingen op de aandelen­markt.

Waar ligt uw grootste uitdaging?

‘We moeten beter ons best doen om mensen financieel bewust te maken.

Uit ons meest recente onderzoek komt naar voren dat 80 procent pensioen-­ onbewust, of in mijn woorden: pensioenbewusteloos, is. Ze nemen simpelweg onze boodschap niet aan, hoe duidelijk en toegankelijk wij die ook presenteren.

Onze grootste uitdaging voor de toe­ komst is dan ook niet om goed te beleg­ gen of om een bestendige portefeuille op te bouwen. Dat kunnen we wel. Het is nu zaak om de mensen voor wie we dat doen te bereiken. We zijn daarvoor net een campagne gestart. Dat is uniek,

‘Jongeren zijn bang dat de pensioenpot leeg is als zij stoppen met werken; ouderen denken dat ze veel meer hebben af­gedragen dan ze ont­vangen. Allebei niet waar’ omdat er nog bijna nooit een pensioen­ fonds reclame heeft gemaakt voor zichzelf. Het gaat ons vooral om het be­ reiken van de 850.000 mensen die geen

Wie is Peter Borgdorff?

Peter Borgdorff vervulde directiefuncties bij verschillende organisaties, waar­ onder de Vereniging Bedrijfstakpensioenfondsen, voordat hij aantrad in zijn huidige baan als directeur van Pensioenfonds Zorg en Welzijn. Borgdorff is daar­ naast onder meer president-commissaris bij Kas Bank, lid uitvoeringsraad van de Pensioenfederatie en lid van de raad van toezicht bij het Nibud.

idee hebben dat wij verantwoordelijk zijn voor hun pensioenopbouw.’

Waarom interesseren mensen zich zo weinig voor hun pensioen?

‘Voor mensen die nog midden in hun loopbaan zitten, roept pensioen de asso­ ciatie op met oud zijn, stoppen met wer­ ken en ziekte. Het gaat over een fase in je leven waar je liever niet over nadenkt en die ook nog heel ver weg is. Je weet niet eens zeker of je morgenavond wel veilig thuiskomt. Waarom zou je je dan druk maken over iets dat zo veel verder in de toekomst ligt? Als mensen zich al druk maken over het pensioen, is dat vooral vanuit een gevoel van onrecht­ vaardigheid. Jongeren zijn bang dat de pensioenpot leeg is op het moment dat zij stoppen met werken, terwijl ouderen het gevoel hebben dat ze veel meer hebben afgedragen dan ze aan pensi­ oenuitkeringen ontvangen. Dat is al­ lebei niet waar. Het vermogen van Pen­ sioenfonds Zorg en Welzijn is zo’n 180 miljard euro en dat groeit nog steeds.

Het is echt niet zo dat daar plotseling niets van over is. Ieder heeft zijn eigen aanspraak. We hebben sinds begin ja­ ren zeventig een rendement behaald van meer dan 8 procent per jaar. Toen ik in 2002 aan de slag ging in de pensi­ oensector stonden de fondsen in hoog aanzien. Meer dan 70 procent van de Nederlandse bevolking had vertrouwen in de pensioenbranche, terwijl dat voor de overheid maar 25 procent was. Te­ genwoordig ligt het vertrouwen in pen­ sioenfondsen nog lager dan in dat in de december 2016 | GRIP OP JE VERMOGEN 49

Interview met Peter Borgdorff

overheid. Daar is geen reden voor. Heel hoge beloningen komen in onze sector nauwelijks voor en we betalen gemid­ deld drie tot vier keer de inleg uit.’

Hoe kunt u die perceptie veranderen?

‘We moeten niet meer beloven dan we waar kunnen maken. Onze ambitie is om een loongerelateerd, geïndexeerd pensioen uit te keren. Dat hebben we decennialang gedaan. Op basis van die ervaring zijn mensen aan gaan nemen dat een dergelijke regeling vanzelf­ sprekend is. Maar in de kleine lettertjes stond al die tijd wel dat de pensioenen mogelijk verlaagd zouden worden als de omstandigheden heel erg tegen zouden zitten. Sinds 2008 dringt het langzaam tot mensen door dat dit ook echt kan gebeuren. Dat is een flinke schok en het is nu zaak dat deelnemers een meer rea­ listisch beeld krijgen van wat ze van een pensioenfonds mogen verwachten. Een tweede ontwikkeling is dat mensen op een andere manier tegen geld aan moe­ ten kijken. Onbedoeld krijgen kinderen al een heel verkeerd beeld. Ze zien dat bij een geldautomaat de briefjes gewoon uit de muur komen als we geld nodig hebben. Maar ze weten vaak niet wat voor wereld hierachter schuilgaat en dat mensen meestal hard moeten werken voor dat geld. We moeten voorkomen dat de financiële voedingsbodem voor onze boodschap nog verder afneemt.

Welbeschouwd is het een bizarre situatie.

Zowel nationaal als internationaal wordt er geroepen dat Nederland een prima pensioenstelsel heeft. We boeken goede beleggings­resultaten en hebben een enorme pensioenpot van 1.300 miljard euro, maar in de ogen van veel mensen staan we er toch heel slecht voor.’

Veel particuliere beleggers zouden blij zijn met een rendement van 8 procent op de lange termijn. Wat kunnen zij van uw aanpak leren?

‘Als pensioenfonds kiezen wij voor een saai en zeker beleggingsbeleid. Daarbin­ nen is weinig ruimte om te experimen­ teren. Het relatief hoge rendement is vooral te danken aan de wijze waarop we in de jaren negentig de portefeuille meer zijn gaan diversificeren. Aan­ vankelijk waren we volledig belegd in vastrentende waarden. Stapsgewijs zijn daar aandelen, onroerend goed en private equity bij gekomen. We kiezen 50 GRIP OP JE VERMOGEN | december 2016

‘Ik ben ervan overtuigd dat een bedrijf dat bijdraagt aan een leefbare wereld op de lange termijn een beter rendement laat zien’ altijd positie vanuit ons langetermijn­ perspectief. Je zult ons niet een private equity-investering na een paar jaar weer zien verkopen. Een ander segment dat goed bij onze beleggingsstijl past zijn infrastructuurinvesteringen. In het begin kost dat veel geld en levert het niets op, maar als het eenmaal gaat renderen, ontvang je over een lange periode een mooie inkomstenstroom.

We hebben onder meer in de A12 ge­ ïnvesteerd en in de nieuwe zeesluis bij IJmuiden. Juist in dit soort illiquide markten kunnen we het meeste geld verdienen, maar voor particuliere beleg­ gers zijn die nauwelijks toegankelijk.

De kostenstructuur ligt al relatief hoog en dat wordt alleen maar meer als er een professional tussen gaat zitten die deze markt voor partijen met een wat kleiner vermogen toegankelijk maakt.

Die kosten zijn een steeds belangrijkere factor naarmate de rendementen lager liggen. Voor het aandelengedeelte van onze portefeuille kiezen wij er dan ook voor om de samenstelling te volgen van een heel brede aandelenindex – met uitsluiting van sectoren waarbij we ons niet prettig voelen. Zo maken we geen kosten omdat we proberen de markt te verslaan. Als pensioenfonds hebben we overigens meer bewegingsruimte dan je op basis van de berichtgeving zou ver­ wachten. Het enige dat we niet mogen, is het verhogen van het risicoprofiel op het moment dat onze dekkingsgraad onvoldoende is. Momenteel bestaat onze portefeuille voor 70 procent uit zakelijke waarden en voor 30 procent uit vastrentende producten. De weging in het eerstgenoemde segment mag dus niet worden verhoogd. Verder is het ons beleid om 30 procent van het renterisico af te dekken. Bij de huidige lage rente­ stand kun je je afvragen hoe zinvol dat is. Maar omdat we niet meer risico mo­ gen nemen, kunnen we in die situatie

alleen iets wijzigen als we in een ander gedeelte van de portefeuille wat risico afbouwen.’

U had het net al over het uitsluiten van bedrijven. Waarom wordt duurzaamheid voor pensioenfondsen steeds belangrijker?

‘Onze filosofie is dat we pensioen wil­ len uitbetalen in een leefbare wereld.

Wat heb je aan een goed pensioen als je bij wijze van spreken niet meer zonder ademhalingsapparatuur naar buiten kunt? Ons Environmental Social and Go­ vernance-beleid (ESG) heeft verschillen­ de kanten. Wij investeren bijvoorbeeld veel energie in engagement, waarbij we in gesprek gaan met bedrijven om ze te bewegen een meer duurzame koers in te zetten. De laatste tijd worden die gesprekken sterk ingestoken op het hal­ veren van de CO2-uitstoot in de periode tot 2020. Daarnaast willen we beleggen in bedrijven die actief bijdragen aan een beter leefbare wereld. Ons streven is om tussen 2013 en 2020 ons belang in deze zogeheten impactbeleggingen te verviervoudigen tot 20 miljard euro.

We voeren al lange tijd een uitslui­ tingsbeleid, waarbij we onder meer producenten van kernwapens, biologi­ sche wapens en tabaksconcerns weren.

Uiteraard kijken we ook wat de impact van die keuzes is op het rendement. Het merendeel van de onderzoeken wijst uit dat er in dit opzicht geen verschil is tussen duurzaam beleggen en de tradi­ tionele aanpak. Zelf ben ik ervan over­ tuigd dat een bedrijf dat bijdraagt aan een leefbare wereld op de lange termijn meer stabiliteit heeft en daarom een beter langjarig rendement laat zien. Het invullen van het ESG-beleid is overigens minder makkelijk dan je zou denken. Als je er bijvoorbeeld voor kiest om je sterk te maken voor de strijd tegen kinder­ arbeid, loop je het risico dat je die kin­ deren veroordeelt tot de prostitutie of drugshandel. Je komt voor lastige keu­ zes te staan. Wij proberen de dilemma’s te benaderen door ze zo dicht mogelijk bij de mensen te brengen voor wie we het doen. Vanuit dit perspectief zal bij­ voorbeeld een metaalfonds niet snel de wapenindustrie mijden, aangezien die bedrijven belangrijke klanten zijn van de werkgevers. Maar het ESG-beleid van een pensioenfonds moet passen bij wat de eigen deelnemers willen.’

Grip op je Vermogen met ING Rentepunten Brievenbusbloemen Waardebon

7,95

+ 795 punten

Mc Afee Total Protection

17,95 + 900 punten

bestel direct op ing.nl/rentepunten

5 Socks 5 Paar sokken in geschenkverpakking

21,95 + 1.100 punten

Rituals The Ritual of Laughing Buddha - Giftbox met 6 producten

39,95 + 2.000 punten

Kleine huiskamers en gezellige zitjes vervangen de onpersoonlijke balies en volgnummers van vroeger.

52 GRIP OP JE VERMOGEN | december 2016

ING-dienstverlening

Gastvrijheid staat centraal

Bankkantoor van de toekomst Met de opening in Amstelveen van het bankkantoor van de toekomst speelt ING in op onze snel veranderende samenleving. Directeur ING Kantoren Philippine Risch: ‘Alles draait om klanten die gasten zijn.’ tekst: Pieter van der Werf foto’s: Arne Jennard

D

e wereld om ons heen ver­ andert snel en voortdurend.

Nieuwe technologieën zor­ gen voor meer gemak. We regelen steeds meer zelf, bijvoorbeeld mobiel. ING begrijpt heel goed dat klanten ook hun bankzaken liever zelf regelen. Telefonisch, online of via de Mobiel Bankieren App. En wan­ neer het hun uitkomt. Als klanten toch op kantoor komen, wat kunnen zij dan verwachten? Het antwoord op deze vraag vinden we in Amstelveen.

Daar staat op het Stadsplein het eerste ING-bankkantoor van de toekomst, één van de antwoorden van de bank op onze veranderende wereld. In het ontwerp, de inrichting en natuurlijk de dienstverlening staat gastvrijheid centraal. ING heeft hiervoor inspiratie gezocht en gevonden in de horecawe­ reld, waar gastvrijheid in de genen zit.

Philippine Risch, directeur ING Kantoren: ‘Alles draait om klanten die gasten zijn.

Dit kantoor ziet er niet uit als een bank.

Geen volgnummers en balies meer.

Maar kleine huiskamers, lange houten december 2016 | GRIP OP JE VERMOGEN 53

ING-dienstverlening

‘ Wij bieden onze gasten op kantoor de ultieme persoonlijke én digitale beleving’

tafels en zitjes. Ook aan de kinderen is gedacht, met een eigen kidscorner. En onze adviseurs spelen een hoofdrol. Zij zorgen voor gastvrijheid.’

Kantoren blijven een belangrijk onder­ deel van de ING-dienstverlening. Tech­ nologietrendwatcher Vincent Everts onderbouwt dit met koele cijfers. ‘Per jaar bezoeken consumenten 2 miljard keer hun bank online, terwijl ze nog maar 20 miljoen keer per jaar op kan­ toor komen. Toch blijft juist in tijden van digitalisering het persoonlijk con­ tact tussen consument en adviseur be­ langrijk. Adviseurs kunnen alle nieuwe mogelijkheden van digitaal bankieren uitleggen en consumenten activeren daarmee aan de slag te gaan.’

Workshop internetbankieren

ING beseft terdege dat er nog genoeg mensen zijn die graag op weg gehol­ pen willen worden. Risch: ‘Wij bieden daarom workshops aan over internet­ bankieren of de Mobiel Bankieren App van ING. En een tot digitale profes­ sional opgeleide adviseur legt klanten alle mogelijkheden uit van digitaal bankieren. Uiteraard blijven zij bij ons ook welkom voor al hun reguliere bankzaken. Van het openen van een rekening tot de financiering van een huis of financieel advies bij een erfenis.

Zo bieden we onze gasten op kantoor de ultieme persoonlijke én digitale be­ leving.’

Nieuwsgierig?

Het kantoor in Amstelveen is het eerste kantoor dat volgens dit innova­ tieve concept is neergezet. Het vormt de basis voor een verdere uitrol in andere Nederlandse steden. Nieuws­ gierig naar dit kantoor? Kom het zelf ervaren op het Stadsplein 96 in het winkelcentrum van Amstelveen.

Of volg het op Twitter: @s_idhi.

54 GRIP OP JE VERMOGEN | december 2016

ING zocht en vond de inspiratie voor het bankkantoor van de toekomst in de horecawereld.

Eerste reacties van gasten

‘Ik kon de adviseur wel zoenen, zo goed werd ik geholpen.’

‘Dit is geen bank meer, zo modern en vol design. Vergeet het kunstmuseum, bezoek het ING-kantoor.’

‘Superleuk gesprek gehad over de Mobiel Bankieren App. We weten nu veel meer. Helemaal trots dat we zo digitaal zijn.’

Bijlage van grip op je vermogen

STANDVASTIG BELEGGEN VOOR OPTIMALE VERMOGENSOPBOUW Wie de beleggingsportefeuille goed op koers houdt richting de financiële doelen, heeft duidelijk een streepje voor op degenen die de aandelenhandel voornamelijk zien als aangenaam tijdverdrijf. Dat was de kern van het betoog dat Jaap Koelewijn afstak in zijn door iShares aangeboden workshop op het congres Grip op je Vermogen.

‘B

aandelen gekocht worden om het aandelenbelang weer op niveau te krijgen. Dat is lastiger dan het lijkt, want mensen schrikken vaak enorm van een correctie en willen dan het liefst alle aandelen zo snel mogelijk verkopen.

eleggen moet je in de eerste plaats zien als een middel om financiële doelen te bereiken,’ vertelt Jaap Koelewijn, hoogleraar corporate finance aan Nyenrode Business Universiteit en eigenaar van adviesbureau Financieel Denkwerk. ‘Maar in de praktijk zien veel mensen het vooral als een leuke bezigheid. Dat is zonde, want daarmee laten ze de kans liggen om optimaal vermogen op te bouwen.’

Psychologische drempel

Lastig proces

Jaap Koelewijn

‘Om grip op je vermogen te houden, moet je vooral grip krijgen op je emoties.’

ces, aangezien koersbewegingen zich niet laten voorspellen,’ zegt Koelewijn. ‘Het beste dat een belegger kan doen, is goed spreiden en de financiële doelen

CV

Die opbouw begint in de visie van Koelewijn bij het duidelijk in kaart brengen van financiële doelen, zoals bijvoorbeeld een aanvulling op het pensioen of de studie van de kinderen. De volgende stap is het realiseren van de optimale samenstelling van de portefeuille om zo goed mogelijk naar de doelen toe te werken. Daarbij bepaalt de verdeling over de verschillende beleggingscategorieën – aandelen, obligaties en liquiditeiten – hoeveel risico er genomen moet worden. ‘Dat is een lastig pro-

JAAP KOELEWIJN studeerde economie en promoveerde op toezicht op banken. Hij werkte als analist, vermogensbeheerder en hoofd research in de bankensector en bij de AFM. Hij is nu hoogleraar corporate finance aan Nyenrode en geeft vanuit zijn eigen bureau Financieel Denkwerk adviezen op het gebied van economie, toezicht en beleggen.

scherp in de gaten houden.’

Koelewijn raadt aan om elk kwartaal de portefeuille nauwgezet door te lopen om te kijken of deze nog steeds goed op koers ligt. Het is dan onder meer zaak om te controleren of de spreiding over de verschillende beleggingen nog in lijn is met de oorspronkelijke doelstelling. Als de beurskoersen hard gedaald zijn, moeten er

Aan de andere kant is de psychologische drempel ook best hoog om het aandelenbelang af te bouwen als de koersen flink zijn opgelopen en de stemming op de beurs opperbest is. ‘Om grip op je vermogen te houden, moet je dan ook vooral grip krijgen op je emoties,’ vat Koelewijn het kort en bondig samen. ‘Een andere factor waar beleggers op moeten letten, zijn de kosten. Door de gedaalde rente is het rendement op obligaties en spaargeld nu heel laag.

De kans is dus groot dat de rendementen de komende jaren wat lager zullen liggen dan waaraan iedereen in het verleden gewend is geraakt. En daarom is het oppassen geblazen dat niet een relatief groot deel van het rendement opgaat aan kosten.

Zelf heb ik een groot deel van mijn portefeuille belegd in passieve producten. Die hebben meestal een heel brede spreiding en de beheerkosten liggen lager dan die van fondsen die actief proberen de markt te verslaan.’

•

Interview met Coen Teulings

56 GRIP OP JE VERMOGEN | december 2016

Hoogleraar economie en oud-directeur Centraal Planbureau Coen Teulings:

‘ De lage rente is niet de schuld van de ECB’ Nederlanders moeten zich voorbereiden op een langdurige periode van lage rente. Volgens econoom Coen Teulings komt dat door de omvang van de leeftijdsgroep die nu volop (be)spaart voor de oude dag. ‘De demografische hobbel is een wereldwijd probleem.’ tekst: Michiel Pekelharing foto: Rene van der Hulst

Wat is de oorzaak van de zeer lage rente op dit moment?

‘De ECB krijgt vaak de schuld van de lage rente. Dat verwijt lijkt mij onterecht. In mijn ogen is de lage rente het gevolg van demografische ontwikkelingen. Wat er in Europa gebeurt, is in zekere zin een weerspiegeling van het proces dat vijftien jaar geleden in Japan begon. Als je kijkt naar de demografische samenstel­ ling van de Europese bevolking, kun je berekenen dat het een jaar of vijftien gaat duren voordat de rente weer kan oplopen. De demografische ontwikke­ ling die de lage rente verklaart, is het beste zichtbaar in Duitsland. Rond 1970 is daar de pil geïntroduceerd. De vrucht­ baarheidscijfers zijn vervolgens met 30 procent gedaald. Toen de generatie die in deze periode geboren werd in de jaren negentig zelf kinderen kreeg, was die groep ook weer beduidend kleiner dan de voorgaande generatie. In twee grote schokken is de omvang van de leef­ tijdsgroepen – in vaktermen “cohorten” genaamd – tussen de jaren zeventig en ongeveer 1995 met de helft afgenomen.

De bevolkingsgroep die werd geboren tussen 1960 en 1970 is exceptioneel veel

‘ Het vermijden van bubbels in de economie en het tegelijkertijd verlagen van de staatsschuld zijn wensen die niet met elkaar te combineren zijn’ groter dan alle groepen die daarvoor of daarna komen. Deze uitschieter heeft enorme economische gevolgen. Dat laat

zich het beste uitleggen aan de hand van de levenscyclus-hypothese die de Amerikaanse econoom Milton Friedman heeft opgesteld. In het eerste deel van het leven lenen of krijgen jongeren geld waarmee ze onderwijs kunnen volgen.

Zodra ze gaan werken, lossen ze eerst de schulden af en daarna bouwen ze vermo­ gen op voor hun pensioen. Die reserves worden ten slotte aangesproken in de laatste levensfase. Het vermogen zal dus vlak voor de pensioendatum het grootst zijn. Aangezien een relatief groot deel van de bevolking steeds dichter bij het pensioen komt, stijgt het totale vermo­ gen, wat tot een hoger aanbod van be­ sparingen leidt. De mensen uit de grote cohort van 1960-1970 zijn nu tussen de 45 en 55. De komende vijftien jaar neemt het gewenste vermogen van deze groep alleen maar toe. De ECB doet vervolgens niets anders dan het beleid afstemmen op de situatie op de kapitaalmarkt, waar­ bij de bank probeert met zijn rentebeleid in de buurt van een evenwicht te komen.

Het vooruitzicht dat de besparingen in de periode tot ongeveer 2030 verder toenemen, zorgt ervoor dat de ECB in die periode de rente laag moet houden in

Wie is Coen Teulings?

Coen Teulings promoveerde in 1990 aan de Universiteit van Amsterdam op het proefschrift Conjunctuur en kwalificatie. Vervolgens was hij hoog­leraar arbeidseconomie en hoofd inkomensbeleid op het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. In 1998 werd Teulings directeur van het Tinbergen Instituut en in 2006 trad hij aan als directeur van het Centraal Planbureau. Sinds 2013 is Teulings hoogleraar economie aan de Universiteit van Cambridge. december 2016 | GRIP OP JE VERMOGEN 57

Interview met Coen Teulings

een poging het evenwicht zo goed mo­ gelijk te bewaren.’

Wat zijn de gevolgen van een rente die lange tijd laag blijft?

‘Pensioenfondsen en levensverzekeraars hebben veel last van de lage rente en daar komt voorlopig dus geen veran­ dering in. Over vijftien tot twintig jaar gaan de eerdergenoemde grote leef­ tijdscohorten met pensioen. Die mensen verwachten dan een bepaalde uitkering, terwijl het aantal werkenden enorm is afgenomen. We kunnen doen alsof we dit probleem oplossen door consumptie vooruit te schuiven naar de toekomst, maar zo simpel werkt het niet. Als we nu veel sparen en weinig brood kopen, is de economische groei gering, terwijl het in de toekomst de vraag is of we wel aan de enorme vraag naar brood kun­ nen voldoen omdat er wellicht niet ge­ noeg bakkers meer zijn. Het verschuiven van consumptie door de tijd is alleen mogelijk als er een tegenpartij is die een omgekeerde verschuiving wil. Maar door het grote verschil in omvang van de verschillende leeftijdsgroepen gaat dat wringen. De pil is in alle landen on­ geveer op hetzelfde moment ingevoerd, zodat de demografische hobbel een wereldwijd probleem is. Europa heeft er met afstand het meeste last van, maar ook binnen Europa zijn er grote verschil­ len. Frankrijk heeft er bijvoorbeeld wei­ nig last van, Spanje en Italië des te meer.

Nederland zit ergens tussen Frankrijk en Duitsland in.’

Wat is er nodig om de demografische hobbel zo soepel mogelijk te nemen?

‘Als veel mensen tegelijkertijd willen sparen, wordt datgene waarin ze hun geld stoppen schaars en dus waardevol.

Het laat zich uittekenen dat de schaarste afneemt als de groep die nu vermogen opbouwt, over vijftien tot twintig jaar met pensioen gaat. Deze zienswijze kan een heel ander licht werpen op een belangrijk deel van de monetaire gebeurtenissen sinds 2000. Alan Green­ span, de toenmalige voorzitter van de Amerikaanse centrale bank, heeft veel kritiek gekregen omdat hij destijds de rente laag heeft gehouden. Maar mo­ gelijk reageerde hij alleen maar op de eerste verschijnselen van dit fenomeen.

Er werd toen al gesproken over de “sa­ vings glut”, het enorme spaaroverschot.

58 GRIP OP JE VERMOGEN | december 2016

‘ Er is een grote groep mensen die zich te kort gedaan voelt, en eerlijk gezegd niet zonder reden’ De ECB voert dan ook geen windmolen­ gevecht, iets waarvan de centrale bank door sommigen wordt beschuldigd. De lage rente is een gevolg van de enorme besparingen, die onder meer leiden tot een grote vraag naar staatsobliga­ ties. Die besparingen zorgen ook voor stijgende prijzen van verschillende activa. Er ontstaan zo bubbel­achtige verschijnselen in de economie, kijk naar de huizenprijzen in Amsterdam. Men­ sen kunnen er ook voor kiezen om het buitenland op te zoeken met de bespa­ ringen, bijvoorbeeld door het kopen van Spaanse, Italiaanse of Portugese staatsobligaties. Een belangrijk verschil tussen geld investeren in staatsobligaties en in bijvoorbeeld vastgoed is dat in het eerste geval de overheid garant staat voor de aflossing, terwijl de inkomsten bij vastgoed bepaald worden door de marktverhoudingen. In beide gevallen zal de volgende generatie moeten beta­ len: of als belastingbetaler of als koper van het vastgoed. De uitdaging van de huidige situatie is dat beleidsmakers bubbels in de economie willen vermij­ den en tegelijkertijd de staatsschuld wil­ len verlagen. Die wensen zijn niet met elkaar te combineren.’

Hoe zouden we volgens u moeten kiezen tussen deze twee kwaden?

‘De angst voor bubbels zit diep bij mensen. Het is dan ook belangrijk om te benadrukken dat er verschillende soorten bubbels zijn. Zo kun je voor een eurobiljet een stuk meer kopen dan de waarde van het papier waarmee het biljet gemaakt is. We kijken er zo niet naar, maar in feite is geld dus een soort bubbel. Het is iets waarvan het bezit al­ leen aantrekkelijk is omdat je het later kunt ruilen tegen iets anders. Overheids­ obligaties vervullen een soortgelijke rol.

Ze vormen een smeermiddel voor de economie. Vastgoed of goud is een ris­ kanter soort bubbel. Iedereen kan zich waarschijnlijk nog wel de scherpe da­

ling van de Nederlandse huizenprijzen in 2009 en de jaren daarna herinneren.

Overheidsschuld is dan ook een pret­ tiger middel om welvaart heen en weer te schuiven tussen generaties. Dat is ook wat er in Japan gebeurd is. De Ver­ enigde Staten en Groot-Brittannië zijn eveneens bereid om meer schulden uit te geven, maar in Europa botst dat met het beleid waar met name Duitsland en Nederland zich sterk voor maken. Beide landen streven een sterke reductie van de overheidsschuld na, waardoor er voor pensioenfondsen en levensverzekeraars minder vermogenstitels zijn om in te beleggen.

‘We moeten eigenlijk op een heel an­ dere manier naar staatsschuld kijken, namelijk vanuit de verhouding tussen vraag en aanbod. Vanuit het aanbod van staatsobligaties vanuit de overheid geredeneerd kun je de vragen stellen waarom de overheid zo veel geld no­ dig heeft en of ze niet met minder toe kan. Maar je kunt net zo goed de om­ gekeerde vraag stellen: waarom zijn er zo veel mensen die willen beleggen in veilige staatsobligaties? Het antwoord op de laatste vraag is simpel: omdat grote delen van de bevolking nu aan het sparen zijn voor hun pensioen. Ook het antwoord op welk van deze twee be­ naderingen op enig moment het meest behulpzaam is bij het doorgronden van de economische verhoudingen, is sim­ pel. Als de overheid (te) veel geld nodig heeft, gaat de rente omhoog. En als burgers (te) veel willen sparen, gaat de rente omlaag. Wie de huidige situatie wil begrijpen, moet dus beginnen bij de spaarbehoefte van burgers. Niet bij de uitgaven van de overheid.

‘Het is nu in ieder geval belangrijk om ervoor te zorgen dat de pensioenen weer geïndexeerd kunnen worden. Er is een grote groep mensen die zich te kort gedaan voelt, en eerlijk gezegd niet zonder reden. Iets meer omslagstelsel in de pensioenen zou goed passen in de huidige tijd van extreem lage rentes.

Duitsland en Nederland maken echter weinig aanstalten om de koers bij te stellen. Het vooruitzicht dat het aanbod van staatsobligaties voorlopig eerder zal dalen dan stijgen, betekent dat de rente en inflatie lange tijd erg laag zul­ len blijven en het ontstaan van bubbels in andere beleggingscategorieën bijna onvermijdelijk is.’

E X C L U S I V E LY AT

| bonebakker.nl

Tiende editie Grip op je Vermogen

Marieke Blom

Jaap de Hoop Scheffer

Onrust én optimisme

De stand van het land Migratiestromen, terrorismedreigingen en minder saamhorigheid binnen de EU geven veel mensen een onbehaaglijk gevoel.

Daarnaast zijn er positieve geluiden: over de Nederlandse economie en het consumentenvertrouwen. De tiende editie van het congres Grip op je Vermogen peilde de temperatuur van de BV Nederland. tekst: Take Ligteringen foto’s: Joris Telders

H

oe gunstig de ontwikkelin­ gen in ons land nu ook zijn, er spelen allerlei zaken die elk moment roet in het eten kunnen gooien. Neem de brexit, de miljardenboete waar Deutsche Bank mee worstelt of de fundamentele problemen met de euro. Waar moeten spaarders en beleggers precies rekening mee houden?

Veiligheid

Naast IS en de oorlog in Syrië zal klimaat­ verandering volgens Jaap de Hoop Schef­ fer, oud-minister van Buitenlandse Zaken en voormalig secretaris-generaal van de NAVO, enorme migratiestromen op gang brengen. De agressieve politiek van China in de Zuid- en Oost-Chinese zee en de mega-investeringen van dat land in het Westen leveren ook de nodige hoofd­brekens op. Evenals de politiek van Vladimir Poetin, die naar exclusieve 60 GRIP OP JE VERMOGEN | december 2016

invloed in de voormalige landen van het Sovjet-rijk streeft. De Baltische staten – tegenwoordig NAVO-leden – vormen daarbij een gevoelig punt. ‘Ik vraag me af of de NAVO in geval van nood wel in staat is militair op te treden.’ Een ander pijnpunt is in zijn visie het aarzelende karakter van de Amerikaanse politiek.

‘Ik denk dat Obama te terughoudend is geweest en had moeten ingrijpen in Syrië.’ Voor de Europese Unie breekt De Hoop Scheffer een lans. ‘De EU is een fi­ nancieel-economische reus, een politieke puber en een militaire dwerg. Gekweld door de boze burger, opgejaagd door populisten, geconfronteerd met een drei­ gende brexit. Maar voor een nationale oplossing van alle problemen hebben we de EU buitengewoon hard nodig.’

Innovatie

Internetinvesteerder en voormalig IENS-eigenaar Simone Brummelhuis

Een bomvol World Forum in Den Haag

spitste haar betoog toe op de rol van start-ups en scale-ups in de Nederlandse economie. ‘Jonge bedrijven hebben veel toegevoegd aan ons leven: Uber, Airbnb, Whatsapp. In Engeland komt de banengroei van bedrijven die jonger zijn dan vijf jaar. En ook in Nederland gaat het goed.’ Investeren in een start-up is een vak apart, erkent Brummelhuis.

‘Let met start-ups altijd op vier dingen.

Er moet een probleem zijn, daar moet iemand een oplossing voor hebben, mensen moeten daarvoor willen be­ talen en de markt moet groot genoeg zijn. Leuk leesvoer daarvoor vindt u op Amerikaanse blogs als techcrunch.com of siliconcanals.nl. Start-ups die slagen geven een uitstekend rendement, en dat is een aantrekkelijk gegeven bij lage economische groei.’

Politiek en economie

Marieke Blom, hoofdeconoom van ING Nederland, benadrukte in haar optimis­ tische betoog het effect van de politiek op de economie, in casu het Nederlandse kabinetsbeleid van de laatste jaren. ‘Het consumentenvertrouwen is toegenomen, de huizenprijzen zijn hoger, de werk­ loosheid is lager en er zijn minder faillis­ sementen. Dat heeft iets met de politiek te maken. De overheid geeft nu per jaar 40 miljard euro minder uit dan in de periode voor de bezuinigingen. De over­ heidsfinanciën zijn vergrijzingsbestendig gemaakt, en dat betekent dat er nu niet meer hoeft te worden ingegrepen,’ al­ dus Blom.

Beleggen in het groot

Peter Borgdorff, directeur van pensioen­ fonds Zorg en Welzijn, beheert 180 mil­ jard euro voor zo’n 2,5 miljoen deel­ nemers en genereert een langjarig

Simone Brummelhuis

Coen Teulings

Valentijn van Nieuwenhuijzen:

‘ Obligaties zijn veel te duur, aandelen bieden perspectief op rendement. Koop dus vooral aandelen’

Slotdebat onder leiding van dagvoorzitter Rick Nieman (links)

rendement van 8,2 procent per jaar.

‘We beleggen niet voor het maximale rendement, maar voor een goed pen­ sioen,’ legde hij uit. ‘We koesteren die 8 procent, maar 5 à 6 procent is ook goed. Wij zijn een passieve belegger, de helft van onze portefeuille zit in indices.

Omdat we lage kosten willen, handelen we niet veel. We beleggen in het groot: bij 100 miljoen euro willen we erover nadenken, bij 200 miljoen euro zetten we een team aan het werk. Onze por­ tefeuille bestaat uit liquide aandelen wereldwijd, beursgenoteerd en privaat vastgoed, private equity en infrastruc­ tuur. Daarbij kijken we naar duurzaam­ heid, omdat we geloven dat bedrijven die aan een houdbare economie werken uiteindelijk beter renderen. En we wil­ len pensioen uitkeren in een leefbare wereld. Om die reden zijn we bezig om tot 2020 de CO2-footprint in onze porte­ feuille te halveren.’

Langdurig lage rente

Coen Teulings, voormalig directeur van het Centraal Planbureau (CPB) en tegenwoordig hoogleraar economie in Oxford, hield de zaal voor dat we ons moeten opmaken voor een langdurige periode van lage rente. ‘Er is al sinds 1980 een systematische daling. Dus de economische crisis en het ECB-beleid hebben die lage rente niet veroorzaakt.

Het is het gebrek aan de grote aantallen jongeren die nodig zijn om uitbundige economische groei aan te jagen en de pensioenen van vorige generaties te kunnen dragen. De rente zal pas struc­ tureel gaan stijgen vanaf 2030, als de groep mensen met pensioen gaat die nu het grootst is in de demografische statistieken.’ De langdurig lage rente zal in elk geval leiden tot stijgende vast­

Peter Borgdorff

goedprijzen, denkt Teulings. ‘Het is een goede manier om spaargeld op te slaan.’

Interessante tweespalt

Het slotdebat liet een interessante twee­ spalt zien tussen congresgangers en deskundigen. De stelling dat centrale banken gevaarlijke bubbels op de aan­ delenmarkten hebben gecreëerd, werd door het merendeel van de bezoekers onderschreven, terwijl de experts op het podium dat unaniem bestreden. Marieke Blom (ING): ‘Als de rente laag blijft, zijn dit de koersen die daarbij horen.’ Joost van Leenders (BNP Paribas Investment Partners) vond de waardering van aan­ delen ten opzichte van winsten niet over­ dreven hoog. Volgens hem is er eerder sprake van een bubbel op de obligatie­ markt. En Valentijn van Nieuwen­huijzen (NN Investment Partners) zei: ‘Een bubbel is iets dat volledig losgeslagen is van de onderliggende funda­mentals en dat is hier niet het geval. Obligaties zijn veel te duur, aandelen bieden gewoon per­ spectief op rendement. Koop dus vooral aandelen.’

In samenwerking met ING en Pictet Asset Management organiseert Grip op je Vermogen 15 december 2016 een online seminar over de kansen die technologische ontwikkelingen beleggers bieden. U krijgt die avond voorbeelden aangereikt van kop­ lopers en snelle groeiers in diverse deelgebieden van de technologie.

Schrijf u in via gripopjevermogen.nl.

Op de website kunt u ook eerdere online seminars terugkijken. december 2016 | GRIP OP JE VERMOGEN 61

Bijlage van grip op je vermogen

Beter Beleggen met duurzame criteria r is een hoger rendement te behalen als je duurzame criteria mee­ neemt in je beleggingsproces,’ haalt Jeroen Bos, hoofd equity specialties bij fondsenhuis NN Investment Partners, in één zin de opvatting onderuit dat duurzaam beleggen ten koste zou gaan van het rendement.

‘In mijn ogen is een beleggings­ analyse waarin geen aandacht is voor duurzame factoren simpelweg nog niet af.’

Het overgrote deel van de be­ leggers was er jarenlang van overtuigd dat deze vorm van investeren eigenlijk alleen ge­ schikt was voor mensen bij wie het behalen van een zo hoog mogelijk rendement onder­ geschikt was aan de wens om bij te dragen aan een betere wereld. In eerste instantie lag bij duurzaam beleggen namelijk de nadruk op het uitsluiten van bedrijven met activiteiten die schadelijk zijn voor mens, milieu en maatschappij. Hier­ door heeft een belegger keuze uit een kleinere groep aan­

delen dan zijn collega’s met de traditionele aanpak, zodat het verwachte rendement volgens de beleggingsleer minder hoog zou zijn.

Uit een onderzoek van NN Investment Partners in samen­ werking met het European Centre for Corporate Engage­ ment (ECCE) naar bedrijven in de ontwikkelde wereld kwam eerder dit jaar naar voren dat het juist precies andersom werkt. ‘Ik heb altijd de overtui­ ging gehad dat een duurzame aanpak een streepje voor heeft op de beurs,’ vertelt Bos. ‘Het geeft dan ook een heel goed gevoel dat die stelling bevestigd wordt door de resultaten van ons onderzoek.’

De eerste uitkomst van de studie is dat een beleggings­ universum waarin geen plaats is voor bedrijven die slecht gedrag vertonen, een betere risico­rendementverhouding heeft dan de groep waarin alle aandelen zijn opgenomen.

Het verschil wordt verklaard doordat het gevaar op flinke tegenvallers relatief hoog is bij ondernemingen die lager sco­

Jeroen Bos werkte na zijn studie financiële & bedrijfseconomie aan de Vrije universiteit in amsterdam onder meer bij JPmorgan chase en uBs voor hij in 2008 aan de slag ging bij nn investment Partners. na jarenlang hoofd aandelenresearch te zijn geweest, is hij sinds 2015 hoofd equity specialties. Bos is tevens lid van het global investment leadership team van de vermogensbeheerder.

cV

‘E

Beleggers die in hun analyse geen aandacht besteden aan duurzame factoren, laten een kans liggen om het risico-rendementprofiel van hun portefeuille te verbeteren, blijkt uit onderzoek van nn investment Partners en het european centre for corporate engagement. ren op zogeheten ESG­criteria.

ESG staat voor Environment (milieu), Social (maatschappij) en Governance (goed bestuur).

Voorbeelden van bedrijven waar slecht gedrag heeft ge­ leid tot een forse koersdaling zijn BP en Volkswagen. Het Britse oliebedrijf heeft steken laten vallen op het vlak van veiligheid, terwijl in de be­ drijfscultuur van het Duitse autoconcern de wens om bij te dragen aan een beter milieu ondergeschikt was aan winst­ bejag op korte termijn. Volgens Bos komt uit het onderzoek naar voren dat de beurkoers niet alleen flink achterblijft bij het marktgemiddelde op het moment dat het slechte nieuws naar buiten komt, maar dat dit ook lange tijd daarna nog het geval is.

Verrassende uitkomst Naast het uitsluiten van onder­ nemingen die slecht gedrag vertonen, is het beperken van het beleggingsuniversum tot de bedrijven die het beste scoren op het vlak van duurzaamheid een tweede stroming binnen duurzaam beleggen. Die aan­ pak zal volgens het onderzoek echter niet altijd leiden tot een verbetering van het risico­ rendementperspectief. Een tweede uitkomst is namelijk dat bedrijven die erin slagen om hun ESG­score te verbeteren

gemiddeld een hoger rendement laten zien op de beurs dan con­ cerns die al erg hoog scoren op het gebied van ESG. ‘Dat heeft er waarschijnlijk mee te maken dat iedereen al weet welke be­ drijven zich onderscheiden op het vlak van duurzaamheid,’ licht Bos toe. ‘Die informatie is dan ook al in de beurskoers verwerkt, terwijl aanwijzingen voor een stijgende ESG­score de koers juist een impuls geven.

Voor ons was dit een verras­ sende uitkomst, die aanleiding gaf om ons beleggingsbeleid enigszins bij te stellen. Onlangs zijn overigens ook de resulta­ ten bekend geworden van een vergelijkbaar onderzoek dat we met ECCE hebben uitgevoerd in opkomende markten. Net als in ontwikkelde markten levert het uitsluiten van bedrijven die controversieel gedrag hebben vertoond in combinatie met een focus op positief ESG­mo­ mentum een positieve bijdrage aan het rendement. Daarnaast presteren hier de bedrijven met hoge ESG­scores nog wel beter dan gemiddeld.’

De laatste conclusie van het onderzoek is dat grote concerns gemiddeld een hogere ESG­ score hebben dan middelgrote en kleine bedrijven. Dankzij de grotere omvang is het mak­ kelijker om een apart team te creëren voor onder meer het beantwoorden van de vragen­

Bijlage van grip op je vermogen

lijsten van ESG-beoordelaars.

Partijen die duurzame criteria als uitgangspunt gebruiken bij het samenstellen van de portefeuille moeten er volgens Bos dan ook voor oppassen dat grote multinationals naar verhouding niet een te groot gedeelte van de beleggingsportefeuille kunnen vormen.

Belangrijk hulpmiddel ‘Voor ons is onderzoek een heel belangrijk hulpmiddel bij het bepalen van de wijze waarop we duurzame criteria in ons beleggingsbeleid verweven,’ benadrukt Bos. ‘Dat wordt voor een deel weerspiegeld in de accenten die we in de portefeuille aanbrengen. Maar het heeft ook impact op de wijze waarop we naar individuele aandelen kijken. In sommige gevallen valt de financiële invloed van ESG-factoren goed in kaart te brengen. Als het belastingtarief van een onderneming bijvoorbeeld al langere tijd substantieel lager ligt dan het marktgemiddelde, neemt de kans toe dat de maatschappelijke druk groter wordt en dat de overheid maatregelen neemt. Bij het berekenen van de bedrijfswaarde calculeren we dan al een hoger belastingtarief in. In andere gevallen is het een stuk lastiger om een prijskaartje te hangen aan bepaalde ESG-ontwikkelingen, met name op het vlak

Jeroen Bos

‘Het Global Sustainable Opportunities Fonds gebruikt thema’s zoals verlaging van de druk op ons ecosysteem, verbetering van gezondheid en welzijn, en stimulering van welvaart als kompas.’

van governance. Als bijvoorbeeld een dominante topman – die tevens grootaandeelhouder is – nauwelijks tegenspraak duldt, valt dat heel moeilijk in een winstcijfer te vangen. In een dergelijk geval werken we dan met een risico-opslag.’

Bij sommige beleggingsoplossingen van NN Investment

Partners ligt de duurzame drempel voor een aandeel hoger dan bij andere. De drempel van het op 1 oktober gelanceerde Global Sustainable Opportunities Fonds is een van de hoogste. Het fonds speelt in op de derde stroming op het vlak van duurzaam beleggen. Na het uitsluiten van schadelijke on-

dernemingen en het benadrukken van concerns met een hoge ESG-score draait het daarbij om beleggen in bedrijven waarvan de activiteiten een positieve impact hebben op mens, milieu en maatschappij. ‘Bij het samenstellen van de portefeuille gebruikt het fonds thema’s zoals het verlagen van de druk op ons ecosysteem, het verbeteren van gezondheid en welzijn, en het stimuleren van welvaart als kompas,’ legt Bos uit.

‘Vaak wordt dat in het Engels samengevat als planet, people en prosperity. Voorbeelden van bedrijven die onder deze thema’s vallen zijn de Indonesische Bank Rakyat, die zich onderscheidt door het verstrekken van veel microkredieten, en het Israëlische SolarEdge, een bedrijf dat zich richt op de zonne-energiesector. Bij deze vorm van impactbeleggen gaat een aantrekkelijk financieel rendement hand in hand met een positieve impact op mens, milieu en maatschappij. Deze volgende stap in duurzaam beleggen én de recente resultaten van de ECCE-studie laten duidelijk zien dat de opmars van duurzaam beleggen een onomkeerbare trend is. Het zou fantastisch zijn als iedereen straks inziet dat een beleggingsanalyse niet compleet is als daarin geen duurzame factoren zijn meegenomen.’

•

Project Rijksstudio

Rijksmuseum maakt kunst tot gebruiksproduct

Iedereen een Rembrandt

Ook bij musea schrijdt de digitalisering in hoog tempo voort. In de Rijksstudio van het Rijksmuseum levert dat honderdduizenden werken op die u naar eigen goeddunken gratis kunt downloaden en gebruiken. tekst: Redactie GOJV

D

e meeste Nederlanders zul­ len de schilder Rembrandt van Rijn (1606-1669) kennen, maar wie had verwacht dat afbeeldingen van zijn wer­ ken ooit als armband gebruikt zouden worden? Lyske Gais en Lia Duinker ont­ wierpen zo’n polssieraad waarin veer­ tienhonderd handen uit meer dan drie­ honderd tekeningen en etsen van Rem­ brandt zijn verwerkt. De armband, die zich als een opengeslagen boek om de pols drapeert, werd geproduceerd met hogeresolutiefoto’s van de kunstwerken die door het Rijksmuseum in het project Rijksstudio beschikbaar zijn gesteld.

Volledige openstelling

Na een renovatie van tien jaar moest het Rijksmuseum in 2012 zichzelf weer op de kaart zetten als een van de grootste kunstcentra van Nederland. ‘Door de lange renovatieperiode waren mensen ons een beetje vergeten,’ vertelt Martijn Pronk (49), hoofd publicaties en uitgever van het museum. ‘We wilden iedereen laten weten dat we weer open waren.’

Zo ontstond het idee om tot volledige openstelling over te gaan, zowel fysiek als digitaal. ‘Tegelijk met het gebouw was onze hele website gerenoveerd.

Daarop wilden we ons ook presenteren aan het publiek en laten zien wat we in huis hebben.’

Het idee van de Rijksstudio was gebo­ ren: alle kunstwerken van het Rijksmu­ seum in hoge resolutie gefotografeerd en gratis te downloaden op de website.

64 GRIP OP JE VERMOGEN | december 2016

Zelfportret, Rembrandt Harmenszoon van Rijn, circa 1628

Die is inmiddels ruim 25 miljoen keer bezocht en de afbeeldingen van onder andere de Nachtwacht van Rembrandt en het Melkmeisje van Vermeer zijn samen met zo’n 560.000 andere wer­ ken meer dan drie miljoen keer gratis gedownload. Mensen kunnen eigen selecties maken: met alleen afbeeldin­ gen van hun woonplaats, de natuur of zelfs katten. ‘Daar bestaat toch 25 procent van het internet tegenwoordig uit,’ lacht Pronk. Sinds de start van het project hebben 290.000 gebruikers zo’n 645.000 van deze kleine museumpjes aangemaakt. ‘Met Instagram is iedereen fotograaf, op Marktplaats is iedereen zakenman en in de Rijksstudio is ieder­ een museumdirecteur.’

Het Rijksmuseum besloot dat alle afbeel­

dingen die op de website staan voor ie­ der denkbaar doeleinde gebruikt mogen worden. ‘Of je er nu een vliegtuig mee bedrukt of een behangetje van laat ma­ ken: je mag ermee doen wat je wilt.’ Ie­ der jaar reikt het museum de Rijksstudio Award uit aan degene die het mooiste kunstwerk maakt uit een of meerdere afbeeldingen van de website. In 2015 viel die eer te beurt aan Lyske Gais en Lia Duinker met hun armbandontwerp.

Toegankelijkheid

Natuurlijk waren er een hoop bezwa­ ren. Het project zou veel tijd en geld kosten, wie gaf de garantie dat er geen vulgaire dingen met de afbeeldingen zouden gebeuren en waarom zouden bezoekers nog naar het museum komen als alles in goede kwaliteit op internet te bekijken was? Bezwaren die Simone Stoltz (38), docent informatie en media van de studierichting Cultureel Erfgoed aan de Reinwardt Academie, direct wegwuift. ‘Iedereen weet dat een foto op internet bij lange na niet hetzelfde is als een kunstwerk in het echt zien. Dat verandert niet door mooi beeld van je kunstwerken online te zetten.’

Volgens Stoltz is het juist goed dat musea laten zien wat ze in huis heb­ ben. ‘Mensen die niet zo snel naar een museum zouden gaan, kunnen op deze manier toch overgehaald worden om eens een kijkje te komen nemen. Ze weten immers in grote lijnen al wat er hangt.’ Als voorbeeld noemt ze het Australische Powerhouse Museum in Sydney. ‘Een groot deel van de collectie werd gefotografeerd en op fotowebsite Flickr gepubliceerd. De directeur was bang dat niemand meer naar het mu­ seum zou komen, maar het tegendeel bleek waar. Het bezoekersaantal steeg; pas toen mensen wisten wat ze zoal in het museum konden zien, kochten ze een kaartje.’

Stoltz gebruikt de Rijksstudio vaak als voorbeeld in haar colleges en buiten­ landse presentaties. ‘Het is de meest innovatieve vorm om je collectie toegan­ kelijk te maken, omdat het Rijksmuseum hiermee kunst tot een gebruiksproduct maakt.’

Verbazing

Internationaal werd het project uiter­ aard ook opgemerkt. Verschillende musea zijn bij Pronk op bezoek geweest

Hoge kosten en auteursrechten Is de manier waarop het Rijksmuseum werkt geschikt voor ieder museum?

‘Nee,’ zeggen zowel Pronk als Stoltz.

Allereerst zijn daar natuurlijk de hoge kosten. Sponsoren als de BankGiro Loterij hebben dit project mogelijk gemaakt. Daarnaast is er het pro­ bleem van auteursrecht. Pronk: ‘Wij hebben het geluk dat veel van de makers van onze werken al meer dan zeventig jaar dood zijn, waardoor het auteursrecht is vervallen.’ Van de werken waar nog wel auteursrecht op rust, is een klein deel niet online in de Rijksstudio te verkrijgen of te down­ loaden. ‘Maar sinds de start van ons project zijn veel nabestaanden door het succes overstag gegaan.’

Kunstzinnige kledingprints

Frieda Mellema | Uniquole

om zich te laten voorlichten over de werkwijze van het Rijksmuseum. ‘Het Museum of Modern Art uit New York, The British Museum uit Londen..., er zaten hier mensen aan tafel van de grootste musea ter wereld,’ vertelt hij. ‘Ze verbaasden zich er vooral over dat er nooit obscene dingen gebeuren met de afbeeldingen.’ Die angst lijkt het in de Verenigde Staten en GrootBrittannië nog deels te winnen van het ook daar bestaande enthousiasme voor deze nieuwe ontwikkeling. Beide musea hebben inmiddels onderdelen van hun collectie online toeganke­ lijk gemaakt, maar zijn vooralsnog terughoudend met het gratis laten downloaden en gebruiken van de af­ beeldingen.

Polssieraad van Lyske Gais en Lia Duinker waarin driehonderd tekeningen en etsen van Rembrandt zijn verwerkt

‘ Het Rijksmuseum maakt kunst en erfgoed toegankelijker dan ooit’

Ontwerpster Barbara Smit (34) maakt dankbaar gebruik van de werken die online beschikbaar zijn in de Rijksstudio. In haar prints voor jurken en sjaals verwerkt ze schil­ derijen tot nieuwe producten. ‘Het merendeel van mijn werk is geïnspi­ reerd op de natuur, een thema dat veel terugkomt in de werken van oude meesters. Door de schilderijen te combineren, hoop ik nieuwe ont­ werpen te maken waarin de hand van de kunstenaars terug te zien is.’

Hoewel ze daartoe niet verplicht is, vermeldt Smit expliciet dat de afbeeldingen uit de Rijksstudio af­ komstig zijn en is bij de kleding op haar website te zien welke schilders de kunstwerken hebben gemaakt.

‘Juist om ze in de schijnwerpers te zetten. Ik hoop dat het Rijksmuse­ um waardeert hoe ik met hun kunst omga. Zij leveren mij inspiratie en beeld, dus dit is wel het minste dat ik kan doen.’

Zijden kimono van Norwegian Wood, waarvoor het schilderij De bedreigde zwaan van de 17de-eeuwse schilder Jan Asselijn de inspiratie leverde

Bijkomend voordeel

Ondanks de hoge kosten heeft de Rijksstudio volgens Pronk ook veel opgeleverd. ‘Het project heeft bijge­ dragen aan het vernieuwde imago van het Rijksmuseum. We hebben onszelf opnieuw uitgevonden na de renovatie, en de Rijksstudio is daar een belangrijk onderdeel van.’

Stoltz ziet nog een ander belangrijk voordeel. ‘In de wereld van erfgoed wordt vaak gezegd dat mensen er door subsidies allemaal aan mee be­ talen, maar dat er alsnog een kaartje gekocht moet worden om er toegang toe te krijgen. Het Rijksmuseum neemt dat bezwaar weg en maakt kunst en erfgoed toegankelijker dan ooit.’ december 2016 | GRIP OP JE VERMOGEN 65

Van bezit naar gebruik

Creatief met kosten

Verhuur uw eigen camper De gebruikseconomie verovert steeds meer plek in ons dagelijks leven.

Ook bezitters van campers hebben de voordelen daarvan ontdekt en verhuren hun rijdende onderkomen voor een aantal weken per jaar. De huuropbrengsten dekken algauw de helft van hun jaarlijkse kosten. tekst: José Mast

O

f het nu een modern exem­ plaar is of een oldtimer, uw camper is een kostbaar bezit. Gelukkig kunt u uw rijdende vakantiehuis lu­ cratief inzetten door het te verhuren.

Volgens camperclub NKC kunt u zo’n 50 procent van de jaarlijkse kosten te­ rugverdienen door uw paleis op wielen vier weken te verhuren. De camperclub gaat daarbij uit van zo’n 5.000 euro aan totale kosten voor verzekeren, wegen­ belasting, afschrijving, stalling en onder­ houd, en een huurprijs van minimaal 75 euro per dag. De huurprijs kan hoger liggen naarmate uw camper luxer of ex­ clusiever is, meer slaapplaatsen biedt of in een gewilder seizoen wordt verhuurd.

Platform of eigen website

Net als voor huizen en personenauto’s – Airbnb, Wimdu, SnappCar, MyWheels – bestaan er platforms om campers te 66 GRIP OP JE VERMOGEN | december 2016

delen (Camptoo, Goboony). Deze plat­ forms hebben hun prijs: ze vragen mini­ maal 15 procent van uw omzet of ver­ hogen uw zelfgekozen, concurrerende verhuurtarief met een fee die ze bij de huurder in rekening brengen. Wilt u zelf in control blijven, bouw dan uw eigen website met foto’s, blogs en eventuele arrangementen (routes, boodschappen, campingreserveringen). Zorg er wel voor dat u iets weet van zoekmachineopti­ malisatie, zodat uw website ook daad­ werkelijk gevonden wordt, of besteed deze taak uit. U kunt natuurlijk ook op andere websites adverteren. Voor een redelijke huurprijs kunt u op de hier­ voor genoemde platforms kijken. Goed gebruik is om een aantal kilometers vrij te geven, bijvoorbeeld 100 per dag, en voor extra kilometers een prijs per kilo­ meter in rekening te brengen.

Als u enig verstand hebt van camper­ onderhoud, is dat handig, maar voor

bezitters van campers die onder het hoofdstuk ‘oldtimer’ vallen, is het mis­ schien nog wel belangrijker om een spe­ cialist in de omgeving te hebben met die kennis. Door de verhuur zal uw camper meer onderhoud vragen dan wanneer u deze alleen voor uzelf gebruikt. Vraag via via naar goede monteurs, liefst ge­ specialiseerd in het type camper dat u bezit. Als een van hen zijn kennis aan u wil overdragen, zit u op rozen.

Verzekeringen

Verzekeraars doen vaak moeilijk over verhuur. Zonder extra module is verhuur in het algemeen niet gedekt. Camper­ club NKC biedt verzekeringen aan waar­ bij verhuur is toegestaan. Als u een old­ timer allrisk verzekerd wilt hebben, kan een taxatierapport worden verlangd.

Maak foto’s van de camper voor de overdracht aan de huurders en ook na het inleveren. Laat vooraf een borg be­ talen om er zeker van te zijn dat (kleine) schades sowieso worden vergoed.

Het camperseizoen loopt grofweg van april tot september. Voor een camper jonger dan veertig jaar moet u wegen­ belasting betalen. In de maanden dat de camper niet wordt gebruikt, kunt u deze belasting schorsen. De wagen mag dan niet meer rijden of op de openbare weg staan. Schorsen kan online via rdw. nl met uw DigiD.

De Belastingdienst

Zolang u uw camper als privépersoon incidenteel verhuurt, hoeft u de in­ komsten niet op te geven en ook geen btw af te dragen. De kosten kunt u dan uiteraard ook niet aftrekken. De vraag is wat ‘incidenteel verhuren’ precies inhoudt. Er is een ongeschreven regel dat u bij inkomsten uit verhuur tot zo’n 5.000 euro de fiscus niet hoeft te vrezen, maar rechten kunt u hier niet aan ont­ lenen.

HANDIGE ADRESSEN *n kc.nl: kampeerautoclub voor alle soorten campers; * c amptoo.nl, goboony.nl en bedandwheels.com: voor het huren en verhuren van particuliere campers; * F acebookgroepen zoals Aircooled Verkoop hoekje: verkoop van voertuigen en onderdelen.

DRIE MISVATTINGEN OVER ING RENTEPUNTEN De Rentepuntenwinkel van ING is een van de goedkoopste webwinkels van Nederland. U kunt er voordelig shoppen. Omdat ons loyaliteitsprogramma soms tot verrassende vragen leidt, ruimen wij hier een paar hardnekkige misverstanden uit de weg.

Kijk voor een aantal gevarieerde aanbiedingen met ING Rentepunten op de pagina’s 4, 45 en 51.

S

paarders bij ING weten het al lang: voor elke euro opgebouwde spaarrente krijgt u 100 Rentepunten cadeau. Met uw opgebouwde Rentepuntentegoed kunt u tegen aantrekkelijke condities winkelen in de Rentepuntenwinkel. Met meer dan 1.000 producten en belevenissen, en zo’n 85 nieuwe artikelen per maand, is er voor ieder wat wils. En wie denkt dat zijn spaarrente lager is vanwege de Rentepunten, heeft het mis.

Het is een extraatje voor u als trouwe spaarder. Maar wel een extraatje dat aan bepaalde regels is gebonden. Zo kunt u uw Rentepunten niet weggeven en ook niet inwisselen voor geld. Wel hebben we een hoop kortingsbonnen waar u alleen Rentepunten voor hoeft in te wisselen.

Een eigen leven De Rentepuntenwinkel is één van de goedkoopste webwinkels van Nederland en roept allerlei reacties op.

Maar soms worden er dingen over Rentepunten en de Rentepuntenwinkel geroepen die bezijden de waarheid zijn. En worden er stellingen geponeerd die een volstrekt eigen leven gaan leiden. Dat vinden wij heel jammer.

De drie hardnekkigste misvattingen zetten wij hier voor u op een rij.

MISVATTING 1

MISVATTING 2

MISVATTING 3

DOOR RENTEPUNTEN IS MIJN SPAARRENTE LAGER

RENTEPUNTEN KUNT U WEGGEVEN OF INWISSELEN

DE RENTEPUNTENWINKEL IS NIET ALTIJD DE GOEDKOOPSTE

Rentepunten en spaarrente moet u helemaal los van elkaar zien.

• ING heeft geen invloed op de marktrente.

• Als wij de Rentepunten afschaffen, gaat de rente niet omhoog.

• Ook gaan Rentepunten niet ten koste van uw rente.

Ter verduidelijking: bij een spaarrekening met een variabele rente kan ING op elk moment de spaarrente wijzigen. De hoogte van de variabele spaarrente wordt onder andere bepaald door de marktrente, het spaargedrag van onze klanten, de voorwaarden van de spaarrekening en de spaarrentes in de markt.

Rentepunten hebben zelf geen waarde. Rentepunten weggeven kan helaas niet en ook inwisselen voor geld is niet mogelijk. Wel kunt u uw Rentepunten inwisselen voor een hoop kortingsbonnen. Handig voor een bezoek aan een dierentuin, museum of restaurant. Of voor korting op een verzekering bij ING. Ook hebben we van tijd tot tijd bijzondere initiatieven, waarmee u uw bijdrage aan een goed doel kunt verdubbelen. Wanneer u nu in de Rentepuntenwinkel €15 en 1.500 Rentepunten betaalt, doneert ING het dubbele aan Unicef.

Met uw Rentepunten betaalt u altijd minder dan de laagste prijs waarvoor een product online te koop is. Lukt dat om de een of andere reden niet meer?

Dan halen we het product offine.

TIP: Bij veel producten staat een prijschecker. Daarmee vergelijkt u op kieskeurig.nl onze prijs met die van verschillende aanbieders.

Last but not least: wij verdienen niets aan Rentepunten. U moet het zien als een extraatje voor u als klant, voor u als trouwe spaarder.

Vooruitgaan is blijven vernieuwen Vernieuwing is de nieuwe constante. Ook voor Nederlands beste golfer Joost Luiten. Altijd op zoek naar nieuwe mogelijkheden om zich te verbeteren. Met de nieuwste technologie analyseert hij iedere bal om tot inzichten te komen die hem helpen zijn slag te verbeteren.

Daar houden wij van. Daarom ondersteunen wij óók Joost in zijn continue drang naar het verbeteren van zijn spel.

ING.nl/golf

Hoofdsponsor van het Nederlandse golf