NO.5
ďťż
1609
Anno In dit nummer
Voorname bewoners Koningen en ondernemers
Zwitserland en ItaliĂŤ in de Kennemerduinen
Spitten en zwoegen met de tuinbaas
Het landhuis
dat aan kaalslag ontkwam
8x bezoeken tijdens Open Monumentendag: de mooiste buitenplaatsen van Noord-Holland
September 2017
Henk van Bruggen, via Huis Leyduin
Open
9 EN 10 SEPTEMBER 2017
MONUMENTENDAG Boeren, burgers en buitenlui, verzamelt u!
Een stadsomroeper in de achttiende eeuw. Cornelis Ploos van Amstel, via Rijksmuseum
Het tweede weekend van september zijn weer duizenden monumenten in Nederland gratis toegankelijk voor het publiek. 30 jaar na de allereerste Open Monumentendag van Nederland is het evenement nog steeds immens populair. Jaarlijks zijn er tienduizenden vrijwilligers en zo’n miljoen bezoekers op de been.
Duin & Kruidberg Jules Van Den Doel, via Flickr
Beeckestijn Arjan Bronkhorst, via Buitenplaats Beeckestijn
In 2017 is het thema ‘Boeren, burgers en buitenlui’. Voor de komst van kranten was het de stadsomroeper die het nieuws verspreidde. De hele dag begaf hij zich in de steden om luidkeels zijn boodschap te verkondigen. Van ver kon je hem aan horen komen door het kabaal dat hij maakte en zijn herkenbare uitroep: ‘Boeren, burgers en buitenlui!’ Ook in Noord-Holland kan je twee dagen lang de prachtigste monumenten bezoeken. Laat je verrassen door tientallen boerderijen, fabrieken, huizen én natuurlijk buitenplaatsen. Assumburg Johan Bakker, via Wikimedia Commons
Check de website voor meer informatie.
Anno 1609
Beleef de historische buitenplaatsen van Noord-Holland!
Foto: Kenneth Stamp
Drukte in Amsterdam is van alle tijden. In de 17de en 18de eeuw klonk het druk geratel van karren en koetsen, luidkeels geroep van venters en kramers, de herrie van bedrijven en fabriekjes als scheepswerven en leerlooierijen, en de oneindige muziek van straatmuzikanten. Hiertussen sjouwden, draafden en slenterden de inwoners en bezoekers van de stad. Amsterdam trok migranten uit alle hoeken van Europa. Op de vlucht voor vervolging of op zoek naar werk in de scheepsbouw, haven of op handelsboten naar Zuid-Amerika, Azië en Rusland.
In de 18de eeuw bezat haast 90 procent van de kooplieden een buitenplaats
De handel bracht Amsterdam grote voorspoed en er ontstond een groep zeer vermogende kooplieden. Anders dan nu was het leven in de stad in de zomer niet altijd even prettig. Het meest afschrikkend was de ondraaglijke stank: de grachten werden als open riool gebruikt maar stroomden vrijwel niet. Niet verrassend dat veel kooplieden naast hun fraaie grachtenpanden schitterende buitenplaatsen lieten aanleggen in de wijde omgeving van Amsterdam. In de 18de eeuw bezat haast 90 procent van de kooplieden een buitenplaats. Overal werden buitenhuizen met grote grandeur gebouwd, te midden van heerlijke (moes)tuinen en parken, om er de zomer door te brengen en ontspanning te zoeken. Ooit telde ons land mogelijk duizenden van deze paradijselijke plekken. Nu zijn er nog 552 buitenplaatsen over die de tand des tijds heelhuids hebben doorstaan. Het zijn net zulke belangrijke restanten van de Gouden Eeuw als de schilderijen in het Rijksmuseum. In Noord-Holland waren ze verrezen in Kennemerland, langs de oevers van de Vecht en andere waterwegen, in ’s-Graveland en polders als de Beemster. Neem bijvoorbeeld kasteel Sypesteyn in Loosdrecht, Muiderslot in Muiden en Huize Frankendael in Amsterdam. In ’s-Graveland is het heerlijk wandelen langs de vele buitenplaatsen. Als u dit doet, let dan op hoe de huizen uiterlijk lijken op de panden langs de Heren- of Keizersgracht. Acht andere buitenplaatsen en hun verhalen zijn verzameld in dit magazine. Het zijn oorden waar u kunt genieten van stokoude monumentale huizen met eeuwenoude parken en bossen – en dat alles in de directe nabijheid van Haarlem en Amsterdam. Drs. René W.Chr. Dessing Directeur stichting Kastelen, historische Buitenplaatsen en Landgoederen
3
Kijk op de website van sKBL voor meer informatie over ruim 600 Nederlandse kastelen en buitenplaatsen. September 2017
Anno 1609
1 2
3 4
5 6
7
8
Cornelis Covens en Cornelis van Baarsel, ‘Carte du Departement du Zuiderzee’ (1790). Beeld: Noord-Hollands Archief
4 September 2017
Anno 1609
Anno 1609 is het jaar waarin Spanje en de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden het Twaalfjarig Bestand ondertekenden. Het is tevens het jaar dat vaak wordt genoemd als het begin van de Gouden Eeuw. De rijkdom en voorspoed zorgden ervoor dat de meest welvarende stedelingen de benauwende stad in de zomers konden ontvluchten, om zich in hun vorstelijke buitenplaatsen in luxe – en frisse lucht onder te dompelen. Kan je er geen genoeg van krijgen? Hier vind je nog meer verhalen over buitenplaatsen!
6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
Verhalen
Heemskerk 1 Kasteel Marquette en de Hollandse strijd tegen het water
Heemskerk
2
Slot Assumburg werd een jeugdherberg
Velsen-Zuid
3
De uitzonderlijke tuinen van Beeckestijn
3 x bewoners van belang. Grootse huizen en grootse namen
Santpoort-Noord
4
Duin & Kruidberg: een landgoed met een koninklijk tintje
Overveen
5
Elswout: Zwitserland en Italië in de Kennemerduinen
Lof oogsten met groene vingers. Zo onderhoud je een historische tuin
Haarlem
6
Keizerlijk bezoek voor Paviljoen Welgelegen
Vogelenzang
7
Leyduin: gevormd uit drie landgoederen
Amstelveen
8
De overlevingskracht van Wester-Amstel
5 September 2017
Heemskerk ďťż Marquettelaan 34
Kasteel Marquette en de Hollandse strijd tegen het water Kasteel Marquette en de weilanden daaromheen vormen een rustpunt in de oprukkende bebouwing van Heemskerk. Je ziet het er nu niet meer zo snel aan af, maar de ligging van het kasteel heeft veel te maken met de oude haat-liefdeverhouding van Holland met water. Rond 1250 gaf graaf Willem II van Holland de opdracht tot het bouwen van een burcht. Het Slot te Heemskerck moest dienen als versterkte uitvalsbasis in de strijd tegen de West-Friezen, die Willems gezag weigerden te erkennen. Het slot werd gebouwd op een oeverwal (ook wel strandwal genaamd) te midden van het Oer-IJ. Het was een onberekenbaar veengebied, dat bij hoog water makkelijk onderliep. Precies het gevaar maakte de ligging ook een strategische plek. Het slot lag hoog en droog, en vijandelijke legers konden het door de combinatie van een zware ridderuitrusting en een natte veengrond moeilijk bereiken. De enige mogelijkheid om bij het kasteel te komen was over de oeverwal en die weg was voor de kasteelbewoners makkelijk te blokkeren. De ligging van het tegenwoordige Marquette verwijst dus naar een kritieke periode in de Nederlandse strijd tegen het water. Net als de hogere ligging, herinneren ook de omringende weidegronden nog aan die vroegere strijd. In maart
Kasteel Marquette in 1676. Abraham Rademaker, via Noord-Hollands Archief
Een luchtfoto van kasteel Marquette uit 1933. KLM Aerocarto, via Noord-Hollands Archief
September 2017
6
Heemskerk Marquettelaan 34
en april kleurt een groot gedeelte geel door bloeiende dotterbloemen, maar hier en daar verschijnen ze niet. Op die plekken is de grond nog te zout.
De enige mogelijkheid om bij het kasteel te komen was over de oeverwal
Het interieur van kasteel Marquette in 1980. G.J. Dukker, via Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
In 1612 had toenmalig eigenaar Daniël de Hartaigh de naam van het kasteel naar Marquette veranderd en in 1980 werd daar nog ‘Château’ aan toegevoegd. Het kasteel heeft over de jaren meerdere veranderingen ondergaan en doet tegenwoordig dienst als hotel en een geliefde trouwlocatie. Het land rondom het chateau is beschermd natuurgebied.
7
De huidige staat van Château Marquette, een paar jaar geleden. Sergé Technau, via Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
Met Open Monumentendag is Marquette op zondag geopend tussen 10.00 en 17.00 uur. Je kunt de reizende tentoonstelling ‘BINNENSTEBUITEN’ bezoeken en elk uur zijn er rondleidingen. Klik hier voor meer informatie. September 2017
Heemskerk Tolweg 9
Slot Assumburg werd een jeugdherberg Slot Assumburg rond 1730. Abraham Rademaker, via Rijksmuseum
Van de vroegste versie van Assumburg zijn alleen nog maar de twee vierkante torens overgebleven. De rest van het 13de-eeuwse slot is al in 1546 tijdens een grondige verbouwing vervangen. Assumburg is dan ook niet zo sterk als het lijkt. Het is een ‘coulissenkasteel’, een imitatie van een middeleeuws fort, dat tijdens een belegering niet lang overeind zal blijven.
Slot Assumburg door Jacob Olie in 1895. Jacob Olie, via Stadsarchief Amsterda
Meer dan drie eeuwen lang bewoonden adellijke families het slot, maar na 1867 kreeg Assumburg andere functies. Zo deed het dienst als hospitaal tijdens een cholera-epidemie en als school. Om het van volledige teloorgang te redden, verkocht jonkheer Hugo Gevers het slot in 1911 aan de staat voor het symbolische bedrag van één gulden. Bij de verkoop deed de staat de belofte om Assumburg te restaureren. De restauratie kwam maar langzaam op gang. Om aan inkomsten te komen werd Assumburg vanaf 1933 geëxploiteerd als jeugdherberg. Dat zorgde voor twee vliegen in één klap, want zo konden werkloze ‘jeugdherbergvrienden’ ook meewerken aan het herstel.
De eetzaal van de jeugdherberg in 1935. Onbekende fotograaf, via NoordHollands Archief
8
Vanaf 1950 volgde de echt stevige restauratie, die ervoor zorgde dat het kasteel in 1980 September 2017
Heemskerk Tolweg 9
Slot Assumburg en zijn gerestaureerde tuin in 2012. Johan Bakker, via Wikimedia Commons
Het slot werd in 1911 verkocht voor het symbolische bedrag van één gulden kon worden heropend, met jeugdherberg en al. Het hostel dat er nu is gevestigd ontvangt zo’n 25.000 gasten per jaar. De 15de-eeuwse zuilengalerij herinnert nog aan de tijd waarin Assumburg een regionaal centrum van rechtspraak was. Hetzelfde geldt voor de galgentoren, waarop toen een symbolische galg stond. De daadwerkelijke uitvoering van de straffen vond plaats op Nieuwendam en in een wijk tussen Assendelft en Heemskerk.
gravure uit 1729 vormde hierbij de leidraad. De tuin heeft een eigen weerstation, dat onder andere de neerslag meet. Dat is
handig voor het onderhoud, want nu weten de tuinmannen precies hoeveel er gesproeid moet worden. De kopergravure uit 1729: gezicht op de tuin vanuit het slot. Hendrik de Leth, via Noord-Hollands Archief
Naast het slot ligt een natuuren recreatiepark en de kasteeltuin is hersteld naar zijn 18de-eeuwse vorm. Een koper-
9
Met Open Monumentendag is Assumburg op zondag geopend tussen 10.00 en 17.00 uur. Elk uur zijn er rondleidingen. De kasteeltuin is zowel zaterdag als zondag geopend. Klik hier voor meer informatie. September 2017
Velsen-Zuid ďťż Rijksweg 134
De uitzonderlijke tuinen van Beeckestijn Op landgoed Beeckestijn staat een imponerend zomerverblijf dat werd bewoond door Amsterdamse regentenfamilies als Corver, Trip en Boreel. Het landhuis in Velsen-Zuid heeft sinds de 16de eeuw minstens zes ingrijpende verbouwingen ondergaan, maar de tuin is misschien wel het meest bijzonder. Beeckestijn in 1728. Abraham Rademaker, via Noord-Hollands Archief
Waarschijnlijk was het Jan Trip de Oude die rond 1700 een formele tuin aan heeft laten leggen. Deze tuin achter het huis bestond uit vier grote tuinvakken en was met zijn strakke, geometrische patronen een typisch voorbeeld van de Franse barokstijl. Halverwege de 18de eeuw veranderde de mode drastisch. Nu waren het niet meer de rechte vormen die modern waren, maar juist de romantische stijl van de Engelse landschapstuinen, waar symmetrie ver te zoeken was. De strakke lijnen maakten plaats voor slingerende paden en woeste begroeiingen: de natuur moest je niet proberen te beheersen. Ook een folly, een gek en expres nutteloos gebouwtje, mocht natuurlijk niet ontbreken. Tijdens de Tweede Wereldoorlog bezetten de Duitsers het landgoed. In de tuin bouwden ze een grote bunker, die jonkvrouw Boreel na de oorlog graag weer kwijt wilde. Opblazen kon natuurlijk niet, want dan zou het huis mee de lucht in gaan. Gelukkig was er een andere oplossing. Door het zand onder de bunker weg te zuigen, zakte
Een luchtfoto van Beeckestijn uit 1980. De twee tuinstijlen zijn duidelijk naast elkaar te zien. Onbekende fotograaf, via Noord-Hollands Archief
September 2017
10
Velsen-Zuidďťż Rijksweg 134
Beeckestijn ligt er nog altijd mooi bij. Arjan Bronkhorst, via Buitenplaats Beeckestijn
Het Franse deel staat er keurig net geknipt bij. Esther Westerveld, via Flickr
de bunker gewoon de grond in. En daar ligt hij nog steeds. Beeckestijn wordt beheerd door Natuurmonumenten en Vereniging Hendrick de Keyser. Het bijzondere aan de tuinen is dat de Franse en de Engelse stijlen direct naast elkaar te bewonderen zijn. Voor een extra
11
De romantiek van de wildernis vind je in het Engelse gedeelte. Arjan Bronkhorst, via Buitenplaats Beeckestijn
Door het zand onder de bunker weg te zuigen, zakte de bunker gewoon de grond in bijzondere beleving kan je exclusief dineren in het landhuis. De bel-etage is recent
gerestaureerd en beschikbaar voor private dining en andere feestelijkheden.
Met Open Monumentendag is Beeckestijn op zaterdag geopend tussen 10.00 en 17.00 uur. Klik hier voor meer informatie. September 2017
Bewoners
3 x bewoners van belang GROOTSE HUIZEN EN GROOTSE NAMEN De bewoners van de buitenplaatsen waren de rijksten der rijken van hun tijd. We hebben drie bekende namen op een rijtje gezet. Het landhuis op deze gravure uit 1685 is vermoedelijk De Kruidberg. Coenraet Decker, via NoordHollands Archief
Stadhouder van zes Nederlandse gewesten én koning van Engeland, Schotland en Ierland Willem III van Oranje. Onbekende maker, via National Galleries Scotland
DUIN & KRUIDBERG? NEE, ’S PRINCENBOSCH! Lang voordat de buitenplaatsen Duin & Berg en De Kruidberg samen werden gevoegd tot één, had De Kruidberg in de volksmond de bijnaam ’s Princenbosch. Tussen 1682 en 1702 was namelijk niemand minder dan stadhouder Willem III van Oranje de eigenaar. Hij gebruikte het landgoed als jachtgebied én om er besprekingen te houden. Mogelijk heeft hij hier zelfs zijn invasie van Engeland geplot.
Willem III wilde zijn schoonvader James II van de troon stoten. Dat lukte. Na de Glorious Revolution van 1688 werd hij koning van Engeland. Op 21 april 1689 mocht hij zich ook koning van Schotland en Ierland noemen. Heel de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden hulde zich in feestgedruis en vuurwerkgeknal. Ook ’s Princenhof.
Hij gebruikte het landgoed als jachtgebied én om er besprekingen te houden September 2017
EEN WEL HEEL BIJZONDERE KONIJNENBURCHT In 1806 had keizer Napoleon zijn broertje Lodewijk Napoleon tot koning van Holland gekroond. Lodewijk na m zijn intrek in Paviljoen Welgelegen en nam zijn taak zeer serieus. Hij ging Nederlands leren, toonde zich betrokken bij de Hollandse bevolking en bezocht plekken waar zelfs stadhouder Willem V zich nooit had vertoond.
12
Bewoners
Lodewijk Napoleon, koning van Holland. Charles Howard, via Rijksmuseum
Paviljoen Welgelegen in 1790. Onbekende maker, via Noord-Hollands Archief
De pogingen van Lodewijk om nationale eenheid te creëren stuitten zijn grote broer tegen de borst. Keizer Napoleon zag Holland namelijk als vazal-
staatje van zijn machtige rijk en Paviljoen, de buitenplaats die besloot om Lodewijk af te hij na twee jaar alweer moest zetten. Na vier jaar koning te verlaten. zijn geweest, moest Lodewijk de troonafstand tekenen in zijn
EEN OPLOSSING VOOR CHOLERA EN TYFUS Woestduin was de buitenplaats van de familie Van Lennep. Schrijver en politicus Jacob van Lennep kwam hier in de zomer om de goorheid van Amsterdam te ontvluchten. De grachten deden niet alleen dienst als riool, maar ook als bron van drinkwater. Het is dus geen
verrassing dat cholera- en tyfusepidemieën veelvuldig voorkwamen en duizenden levens kostten. Toen ontdekt werd dat het vervuilde drinkwater een van de boosdoeners was, kwam Jacob van Lennep in actie. Hij bedacht
Schrijver, taalkundige en politicus Jacob van Lennep. Willem Steelink, via Rijksmuseum
13
Van Lennep woonde in Huis Woestduin. Onbekende fotograaf, via Noord-Hollands Archief
September 2017
een leidingsysteem dat het schone duinwater van Vogelenzang naar Amsterdam bracht. In 1853 bereikte de eerste gietijzeren leiding de Willemspoort in Amsterdam, waar een emmer duinwater voor één cent werd verkocht. Zijn plan had grote gevolgen, want het winnen van water in de Amsterdamse Waterleidingduinen gebeurt tot op de dag van vandaag.
Santpoort-Noord Duin- en Kruidbergerweg 60
Duin & Kruidberg: een landgoed met een koninklijk tintje Aan de rand van het uitgestrekte bos- en duingebied van Zuid-Kennemerland ligt Landgoed Duin & Kruidberg. Het landhuis is tussen 1907 en 1909 gebouwd op de twee samengevoegde 17de-eeuwse buitenplaatsen Duin & Berg en De Kruidberg. In de 17de eeuw stond op Duin & Berg een groot herenhuis, compleet met bijbehorende geometrische tuin, sterrenbos en boomgaard. Ten oosten ervan lag De Kruidberg, eveneens een fraaie buitenplaats met voorname eigenaren. Van 1682 tot 1702 was het zelfs eigendom van koning-stadhouder Willem III, de latere koning van Engeland.
Duin & Kruidberg in 2015, met de zichtas over de vijver. Martin de Lusenet, via Flickr
Duin & Berg rond 1850. Dit huis is later afgebroken. Petrus Josephus Lutgers, via NoordHollands Archief
Plantagehouder, minister van koloniën en bestuurder Jacob Theodoor Cremer kocht beide buitenplaatsen in 1895. Hij trok de namen samen tot Duin & Kruidberg en begon direct met grote aanpassingen. Zo liet hij een portierswoning, stalgebouw met koetshuis en machinegebouw, jachtopzienerswoning en chauffeurswoning bouwen. Het grootste deel van de bestaande bebouwing liet hij afbreken.
Het Cremermeer op Duin & Kruidberg. ‘substantle’, via Flicker
Het landgoed is onderdeel geworden van het Nationaal Park Zuid-Kennemerland en dus vrij toegankelijk September 2017
14
Santpoort-Noord
Ook het oude huis moest voor vernieuwing wijken. Architectenbureau Van Nieukerken ontwierp een kasteelachtig landhuis in Hollandse neorenaissance-stijl. Het bureau was ook verantwoordelijk voor het nieuwe rijke interieur met kamers in verschillende historische stijlen. De tuin kon natuurlijk niet achterblijven en rond het huis liet Cremer een geometrische tuin aanleggen, als overgang naar het Engels landschappelijke park. Ook vergrootte tuinarchitect Springer de bestaande vijver om een lange zichtas vanaf het terras te creëren. De familie Cremer bewoonde het huis tot de Tweede Wereldoorlog. De feesten en jachtpartijen, onder anderen met
15
Jachtpartij op Duin & Kruidberg, met Wilhelmina’s echtgenoot prins Hendrik rechts vooraan. Onbekende fotograaf, Noord-Hollands Archief
leden van de koninklijke familie, maakten het landgoed tot een centrum van de hogere kringen. Na de oorlog veranderde de bestemming. Het landgoed is onderdeel geworden van het Nationaal Park Zuid-Kennemerland en dus vrij toegankelijk. De
pracht en praal is niet geheel verloren gegaan: het tegenwoordige hotel en sterrenrestaurant houden de grandeur van het landhuis levend.
Met Open Monumentendag is Duin & Kruidberg op zaterdag en zondag geopend tussen 10.00 en 17.00 uur. Klik hier voor meer informatie. September 2017
Overveen Elswoutslaan 20
Elswout: Zwitserland en Italië in de Kennemerduinen Ooit was buitenplaats Elswout het summum van de Hollandse barok, maar nu zijn er nog maar enkele overblijfselen die herinneren aan de vroegste aanleg van de buitenplaats.
Het poortgebouw van Elswout in 1746. Hendrik Spilman, via Noord-Hollands Archief
Carel Molijn had in de jaren 30 van de 17de eeuw opdracht gegeven tot de bouw. Het poortgebouw en de twee koetshuizen stammen nog uit die tijd en de barokstijl is ook nog te herkennen aan de rechte lijnen in de tuinarchitectuur. Sprekend hiervoor zijn bijvoorbeeld de lanen aan de straatzijde, die het groen in lange rechthoeken verdelen.
heeft zich in opdracht van Willem Borski laten inspireren door de villa’s die in de 16de eeuw buiten Rome werden gebouwd. Dat is duidelijk te zien aan de oostgevel, die opvalIn de 18de eeuw moest het park lend veel wegheeft van de villa Farnese in Caprarola. Ken je op de schop. Mensen verlangFarnese niet, maar komt den naar de woeste romantiek van de wilde natuur. Om elke hoek moest iets nieuws te beleven zijn en geen blik op het park mocht hetzelfde zijn. Eigenaar Jacob Boreel pakte zijn park grondig aan. Hij liet een Zwitsers deel aanleggen met ‘bergen’ en Zwitserse bruggen. Ook was er toen een ‘boschspelonk’, een soort grot die een wandeling nog spannender maakte.
Elswout je wel bekend voor? Dan komt dat mogelijk door Loenatik, een populaire televisieserie waarvoor het landgoed het decor vormde. Muysken had prachtige ontwerpen gemaakt, maar het huis is niet volledig afgebouwd. In
Geen blik op het park mocht hetzelfde zijn
Het huidige landhuis is een voor Nederland zeldzaam staaltje eind 19de-eeuwse eclectische architectuur. Architect Constantijn Muysken
Een Zwitserse brug op Elswout in 1796. Hendrik Schwegman, via Rijksmuseum
16 September 2017
Overveen Elswoutslaan 20
De huidige staat van Elswout. Johan Wieland, via Flickr De gelijkenis met Villa Farnese in Caprarola is opmerkelijk. ‘Livioandronico 2013’, via Wikimedia Commons
Elswout rond 1920, met rechte lijnen in de tuinarchitectuur. Onbekende maker, via Rijksmuseum
2000 kreeg projectontwikkelaar Luigi Prins het huis voor 60 jaar in erfpacht. Er was één voorwaarde: het huis moest worden afgebouwd, met de oude ontwerptekeningen van Muysken als uitgangspunt. Het huis is bijna gereed en ook het voorplein wordt momenteel in ere hersteld. Elswout biedt ook
17
Nog steeds zijn op Elswout Zwitserse bruggen te vinden. Johan Wieland, via Flickr
een verhalentheater, op zondagen kun je in de Orangerie terecht voor een afternoon tea
en natuurlijk is het het hele jaar door genieten van de rijkdom aan natuur.
Met Open Monumentendag is Elswout op zaterdag en zondag geopend. Zondag kan je tussen 12.00 en 16.00 uur een real-lifegame over oudbewoonster Johanna Borski spelen. Klik hier voor meer informatie. September 2017
Onderhoud
Lof oogsten met groene vingers ZO ONDERHOUD JE EEN HISTORISCHE TUIN Noord-Holland staat vol met de meest mooie landgoederen. Vanaf de Gouden Eeuw deed een groot deel van deze parels dienst als buitens van de Amsterdamse elite. De bijbehorende prachtige tuinen worden vandaag de dag in opperbeste conditie gehouden door een groot aantal toegewijde vrijwilligers, zoals die van buitenplaats Wester-Amstel. Veel van de buitens kunnen niet zonder een ‘Vrienden van’-groep die er geen gras over laat groeien. Dit weet ook rentmeester van Wester-Amstel én nazaat van de laatste bewoners, Søren Ludvig Movig. Samen met zijn partner heeft hij van een verwaarloosd landgoed in bijna 30 jaar tijd een levendige
Thijs des Tombe, via Oneindig Noord-Holland
buitenplaats gemaakt. Sommige vrijwilligers hebben hier vanaf het begin aan bijgedragen. De 93-jarige Co bijvoorbeeld, die op het terrein een eigen boom heeft waartegen hij zijn middagdutjes doet. Een andere fanatieke vrijwilliger
is Els. Als kind fietste ze langs Wester-Amstel en droomde ze dat ze er ooit zou wonen. Nu heeft ze in de tuin haar aspergebedden aangelegd. Ook brengt Els in nauwe samenwerking met haar vriendin Ted de in- en uitheemse planten, bloemen, kruiden en groenten in kaart. Beide dames zijn zo betrokken dat ze ’s winters in hun eigen huis de zaadjes voor het volgende voorjaar kweken. Elke zaterdag besteden Co, Els, Ted en 20 andere vrijwilligers hun ochtend, en vaak ook de middag, aan het onderhouden en opknappen van de tuin. Behalve het wekelijkse knip- en snoeiwerk hoort hier ook het
18
Ted en Els brengen de gewassen in kaart. Thijs des Tombe, via Oneindig Noord-Holland
September 2017
Onderhoudďťż ďťż
Buitenplaats Wester-Amstel. Barbara Eelman, via Oneindig Noord-Holland
plaatsen van een lantaarn en een bankje bij. Alles gebeurt met liefde en oog voor detail, waardoor de vrijwilligers grote voldoening halen uit de
Na een dag hard werken mogen de vrijwilligers bloemen meenemen voor thuis. Thijs des Tombe, via Oneindig NoordHolland
19
Thijs des Tombe, via Oneindig Noord-Holland
September 2017
vruchten die hun inzet afwerpt. In de tuin van Wester-Amstel is enthousiasme een bloem die volop bloeit.
Haarlem Dreef 3
Keizerlijk bezoek voor Paviljoen Welgelegen Tot 1769 was bankier Henry Hope hard op zoek naar een plek om zijn enorme kunstcollectie onder te brengen. Dat jaar kocht hij buitenplaats Welgelegen, om er in 1786 een nieuw landhuis te bouwen. Kosten noch moeite werden gespaard. Paviljoen Welgelegen kreeg trappen van het witste Carrara-marmer, de mooist ingelegde vloeren, de rijkste afwerking en zelfs een (warm-) watervoorziening. Lang heeft Hope niet van zijn paleisje mogen genieten, want toen de Fransen Nederland in 1794 binnenvielen vertrok hij direct naar Engeland. Ironisch genoeg viel zijn huis in Franse handen. Het was koning van Holland Lodewijk Napoleon die het huis in 1808 kocht. Ook hij heeft er niet lang mogen verblijven. Zijn broer keizer Napoleon zette hem twee jaar later af en verklaarde Welgelegen in 1811 tot Frans staatseigendom. Keizer Napoleon zou Haarlem en het paviljoen datzelfde jaar tijdens een inspectiereis bezoeken, maar door tijdgebrek kwam dat er niet van. Voordat Napoleons koets alweer de stad uit snelde, had burgemeester Barnaart nét genoeg tijd om hem de stadssleutel te overhan-
Paviljoen Welgelegen in 1791. Hermanus Petrus Schouten, via Noord-Hollands Archief
digen. Van zijn zorgvuldig voorbereide toespraak kwam niets terecht. Gelukkig voor Barnaart bezocht
Napoleon Haarlem zeven dagen later alsnog. Hij maakte daar dankbaar gebruik van en noemde de ontmoeting met de keizer ‘het schoonste van mijn
Paviljoen Welgelegen kreeg de prachtigste vloeren – en heeft die nu nog steeds. Hans van den Bogaard, via Provincie NoordHolland
De marmeren trappen van Paviljoen Welgelegen in 1954. G.Th. Delemarre, via Rijkdienst voor Cultureel Erfgoed
September 2017
20
Haarlem Dreef 3
Gezicht over de Baan of Koekamp uit 1809, met Paviljoen Welgelegen op de achtergrond. Vincent Jansz. van der Vinne, via Noord-Hollands Archief
leven’. Na een bezoekje aan het Teylers Museum reed Napoleon door naar Welgelegen, waar hij kort de officieren van het garnizoen en de commandant van de Garde d’Honneur ontving. Na Napoleons val bracht de moeder van koning Willem I, prinses Wilhelmina van Pruisen, de zomers in Welgelegen door. Daarna kreeg het huis verschillende functies, waaronder dat van museum. De voorgangers
21
Keizer Napoleon in 1812. Jacques-Louis David, via National Gallery of Art
Na een bezoekje aan het Teylers Museum reed Napoleon door naar Welgelegen van zowel het Rijksmuseum als het Tropenmuseum waren hier te bezoeken. Sinds 1930 huist
het provinciale bestuur van Noord-Holland in het voormalige buitenhuis.
Met Open Monumentendag is Paviljoen Welgelegen op zaterdag tussen 11.00 en 17.00 uur geopend en op zondag tussen 12.00 en 17.00 uur. Er zijn meerdere rondleidingen, tentoonstellingen en activiteiten te doen. Klik hier voor meer informatie.
De tuinzijde van Paviljoen Welgelegen anno nu. Hans van den Bogaard, via Provincie Noord-Holland
September 2017
Vogelenzang 2e Leijweg 1
Leyduin: gevormd uit drie landgoederen Het landgoed Leyduin dat we anno 2017 kennen bestaat uit drie oudere buitenplaatsen: Leyduin, Vinkenduin en Oud-Woestduin. Op het terrein is een breed scala aan historische overblijfselen te vinden, dankzij meer dan vier eeuwen bewoning en de opeenvolging van vele eigenaren. Een van de bekendste eigenaren was de Amsterdamse familie Van Loon. Toen ze Leyduin in 1796 verkochten, omschreven ze hun buiten als ‘een heerenhuizing met koetshuis, stalling, tuinmanswoning, wagenhuis, billiard, coepels, sallon, menagerie, vinkehuis, hermitage, beek en cascade’. In de bossen van Woestduin zijn sporen te vinden van een van de mooiste renbanen van Nederland. Het was namelijk geen rijke familie die de buitenplaats in 1901 kocht, maar een ondernemer die Woestduin veranderde in het centrum van de paardensport. Het oude witte huis werd omgebouwd tot Hotel Woestduin en een nieuwe spoorweghalte maakte de renbaan extra toegankelijk.
en daarmee de enige mogelijkheid om het paardenrennen te bezoeken. Negen jaar na de opening viel het doek voor de renbaan en werd Woestduin
Elke zondag trokken de paardenraces liefhebbers uit alle lagen van de bevolking. Niet iedereen was blij met deze ontwikkeling, zeker niet omdat veel bezoekers kwamen om te gokken. In de media kreeg Woestduin de bijnaam ‘De Vloek van Kennemerland’ en in een reactie verbood het christelijke bestuur van Bloemendaal paardenrennen op zondag. Voor de meeste mensen was zondag de enige vrije dag
De renbaan in 1902. Onbekende fotograaf, via NoordHollands Archief
Huis Woestduin werd Hotel Woestduin. Jos Nuss & Co., via Noord-Hollands Archief
22 September 2017
Vogelenzang 2e Leijweg 1
Elke zondag trokken de paardenraces liefhebbers uit alle lagen van de bevolking
Het huidige Leyduin in 1997. Jur Engelchor, via NoordHollands Archief
verkocht aan de familie Dorhout Mees, die later ook Leyduin zou bezitten. Tegenwoordig kan je de buitenplaats op een innovatieve manier ontdekken door de Speurneus App en het spannende spel ‘Sabotage op Leyduin’. De zalen van het huis zijn beschikbaar voor allerlei evenementen en de moestuin is heropend als zelfoogsttuinderij, waar de deelnemers mogen oogsten wat ze willen. En ook leuk: de gerestaureerde belvedère van de familie Van Loon is sinds kort weer te bezichtigen.
De recent gerestaureerde belvedère van Leyduin. Hans Splinter, via Flickr Oud Leyduin rond 1900. Het huis zou zo’n 20 jaar later worden gesloopt. Onbekende fotograaf, via NoordHollands Archief
Met Open Monumentendag is Leyduin, op zaterdag en zondag geopend tussen 11.00 en 16.00 uur. Er is een audiotour en om 11.00 en 14.00 uur een wandeling met een gids. Klik hier voor meer informatie.
23 September 2017
Amstelveen Amsteldijk Noord 55
De overlevingskracht van Wester-Amstel Wester-Amstel heeft nog een van de weinige oorspronkelijke toegangshekken aan de Amstel. Y. van de Veen, via Noord-Hollands Archief
Twee boerderijen moesten het veld ruimen voor de bouwlust van Nicolaas Pancras. De burgemeester van Amsterdam kocht de twee erven aan de westoever van de Amstel in 1662. Aan deze zijde lag namelijk een redelijk onderhouden weg die dienst deed als jaagpad voor trekschuiten. Enkele jaren later verrees er een fraaie hofstede: Wester-Amstel.
Een schilderij van Wester-Amstel uit 1940. M. Monnickendam, via Stadsarchief Amsterdam
Even leek het erop dat WesterAmstel een eeuw later hetzelfde lot stond te wachten als de twee boerderijen. Het was namelijk Frederik Kaal die het huis in 1776 in handen kreeg. Kaal was een beruchte Amsterdamse boekverkoper en speculant, die meerdere buitenplaatsen liet slopen om flink te verdienen aan het bouwmateriaal. Het is niet voor niets dat het woord ‘kaalslag’ van zijn naam afkomstig is. Gelukkig voor Wester-Amstel (en voor ons) kocht Jean de Neufville het buitenhuis in zijn geheel. De opeenvolgende
eigenaren hebben wel delen verbouwd, maar van algehele sloop was Wester-Amstel gered. De afgelopen twee eeuwen is er aan Wester-Amstel niet revolutionair veel veranderd. Toch zouden de bewoners van toen gek opkijken als ze de buitenplaats nu zouden bezoeken. Wester-Amstel ligt namelijk een stuk lager dan 200 jaar geleden. De grond van Amstelland bestaat uit veen en dat zorgt ervoor dat het landgoed elke 100 jaar een meter zakt. Dat is duidelijk te zien aan het theehuisje. Waar de dames
De grond van het Amstelland bestaat uit veen en zorgt ervoor dat het landgoed elke 100 jaar een meter zakt
24
September 2017
Wester-Amstel in 1995. G.J. Dukker, via Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
vroeger over de dijk heen op de Amstel uitkeken, kijken bezoekers nu tegen de dijk aan. Wester-Amstel is een van de drie overgebleven buitenplaatsen aan de Amstel. Ooit waren dat er 60, maar de meeste zijn afgebroken. De buitenplaats is
25
nu eigendom van de Stichting J.Ph.J.F. Lissone, genoemd naar de laatste familie die het huis bewoonde, en de plek voor
uiteenlopende culturele evenementen als concerten en exposities. Vergeet bij een bezoek ook de beeldentuin niet!
Met Open Monumentendag is Wester-Amstel op zaterdag en zondag geopend tussen 10.00 en 17.00 uur. Er zijn rondleidingen, een audiotour en een gedichtenroute. Klik hier voor meer informatie.
De restauratie van het theehuis in 1984. G.J. Dukker, via Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
Het toegangshek in Lodewijk XV-stijl en de tuin van Wester-Amstel. Onbekende fotograaf, via Stadsarchief Amsterdam
September 2017
Colofon: Anno 1609 is een uitgave van Stichting Oneindig Noord-Holland
Hoofdredactie: Lars van der Kooij
Eindredactie: Eva Bleeker
Redactie: Sander des Tombe
Vormgeving: Erik Kwant
Beeldpartners: Buitenplaats Beeckestijn Flickr Huis Leyduin Noord-Hollands Archief Provincie Noord-Holland Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Rijksmuseum Stadsarchief Amsterdam Wikimedia Commons
redactie@onh.nl http://www.onh.nl http://www.facebook.com/OneindigNH http://www.twitter.com/Oneindig_NH
Dit e-magazine is ontwikkeld in het kader van Open Monumentendag.