NO.3
issue n°3 
1876
Anno
Het Festival Industrie Cultuur is begonnen! In dit nummer o.a.
Lekker eten te midden van industrieel erfgoed
Jeugdherinnering aan de Zaanstreek Freek de Jonge vertelt
Bruynzeel en de houtverwerkingsindustrie
De molen en de pindareus Malend erfgoed langs de Zaan
Hembrugterrein, Wim van Schaagen
1
Dit e-magazine is ontwikkeld in het kader van het Festival Industrie Cultuur mei 2015
DE VVV HELPT JE GRAAG OP WEG Wij van de VVV Hart van Noord-Holland helpen je graag op weg. Of dat nu is met digitale routes of fietskaarten, stadswandelingen, duinplattegronden of informatie over de stad. Buiten een grote hoeveelheid aan drukwerken met routes bieden wij ook gratis digitale wandel- en fietsroutes aan om de mooie omgeving van regio Alkmaar te ontdekken. Tijdens de route wordt je gewezen op allerlei bezienswaardigheden onderweg. Bijzondere – en historische feiten worden met foto’s, filmpjes en verhalen getoond, wat het fietsen of wandelen een leuke interactieve belevenis maakt. En om het nog leuker te maken heeft elke route een aantal voordeelbonnen van horecagelegenheden of bezienswaardigheden. De routes starten allen in Alkmaar. Welke routes kunt u downloaden: 1. Stadswandeling Alkmaar: menigeen zegt dat het de mooiste stad van Noord-Holland is. Deze wandeling laat je in circa 1,5 uur kennis maken met de stad. 2. Fietsroute de Brededuinenroute: door het fraaie duinen bosgebied van de Schoorlse duinen. 3. Fietsroute Bollen en Duin: door het bollenland en duingebied tussen Egmond en Castricum. 4. Fietsroute Rondom Alkmaar: door de tuindersdorpjes van Langedijk en door de bossen en langs het bedevaartsoord van Heiloo 5. Fietsroute Leeghwaterroute: door de unieke droogmakerijen de Schermer en de Beemster.
Meer weten over de routes en de voordelen? Download de app. • Ga naar de App Store of Google Play Store en download de Abellife app • Open de app en ga naar ‘koop een route’ • Ga naar gratis • Klik op Alkmaar en download naar keuze de fiets- of wandelroute.
mei 2015
Veel plezier! www.vvvhartvannoordholland.nl Volg ons ook op Facebook en Twitter @VVVHartvanNH
Anno
5 8 12 18
Voorwoord
7 activiteiten rond het erfgoed
Laatkomer uit Rotterdam wordt Zaanse industrie topper
De molen en de pindareus
6 10 16 23
3 mei 2015
Overzichtskaart Noordzeekanaal
Hotspots om te eten
Spaanse enclave aan de Zaan
Column Freek de Jonge
4
Containerterminal de Vrede, Minke Wagenaar
mei 2015
Waardering groeit voor ons industrieel verleden Industrieel erfgoed is ook erfgoed – het woord zegt het al. En erfgoed verdient bescherming en koestering, ook al was dat voor de industriële nalatenschap lange tijd niet vanzelfsprekend. Onterecht, want zonder onze industriële erfboedel stonden we niet waar we nu staan. Bovendien vertelt deze erfenis het verhaal van opkomende welvaart in een snel moderniserend Nederland.
“Zonder onze industriële erfboedel stonden we niet waar we nu staan.”
Gelukkig is de waardering voor industrieel erfgoed gegroeid en daarmee het besef dat het een gebied identiteit geeft. Dit type erfgoed staat symbool voor industriële ontwikkelingen en voor de opkomst van grote bedrijven in de Noord-Hollandse regio. Denk aan Heineken, Duyvis en Verkade. Dit soort terreinen zijn nu veelal broedplaatsen voor nieuwe ondernemers, die oude panden een nieuwe bestemming hebben gegeven. Zij vestigden zich in de gerestaureerde erfenis van ons industrieel verleden. De provincie Noord-Holland heeft industrieel erfgoed aangemerkt als structuurdrager. Dit betekent dat monumenten die in deze categorie vallen, beschouwd worden als beeldbepalend in de provincie, en dat ze beschermd moeten worden. Kortom, industrieel erfgoed in het Noordzeekanaalgebied en in de Zaanstreek is een toepasselijk thema voor dit nummer van Anno 1876 van Oneindig Noord-Holland. En via dit e-magazine kun je ook meer te weten komen over de historische verhalen die achter de muren van de panden schuil gaan. 2015 is in Europa uitgeroepen tot het Jaar van het Industrieel Erfgoed. Wij besteden daar samen met veel andere partijen aandacht aan via het Festival Industrie Cultuur, met verschillende evenementen langs de Zaan, het IJ en het Noordzeekanaal. Ik verwacht er veel van!
Johan Remkes
5
Commissaris van de Koning van de Provincie Noord-Holland
mei 2015
Overzichtskaart
6 De Hoogovens in IJmuiden Marcel Oosterwijk
6
24 10
“Een windmolen in Zaandam” door Claude Monet, Licensed under Public Domain via Wikimedia Commons
19 Brand Zaans Veem 15 oktober 1954 WinkelmannZ via Wikimedia Commons
1 De Zaansche Schans Daryl Mitchell
Waar is het industrieel erfgoed rond de Zaanstreek en het Noordzeekanaal te vinden?
Pagina 8 1 Zaanse Schans 2 Oude Verkade Chocoladefabriek 3 Lassiefabrieken Wormer 4 Hembrugterrein 5 Puddingfabriek de Bij 6 Hoogovensmuseum Hoogovens IJmuiden 7 Heineken Experience/ Heineken Brouwerij
mei 2015
Pagina 10 8 Bistro Noord 9 REM Eiland 10 Restaurant IJmond 11 Restaurant de Vijfde Smaak 12 Eetcafé de Toog 13 Grand-café de Bataaf 14 De Hoop op d’Swarte Walvis
6
Overzichtskaart
13 3 25 17 16 1 14 18 11 5 12 2 20
15
19 4 8 9
21
23 22 7 Industrieel erfgoediconen Pagina 12 15 Voormalige Bruynzeelfabrieken Pagina 16 16 El Buen Hostal, onderkomen voor Spaanse gastarbeider
Pagina 18 17 Molen de Huisman Pagina 18 18 Fabriek nootjesfabrikant Duyvis Pagina 22 19 Voormalige plaats Zaans Veem
7 mei 2015
Industrieel erfgoediconen 20 Stoomgemaal Halfweg 21 NDSM terrein 22 Scheepvaartmuseum 23 Museum het Schip 24 Sluizen IJmuiden 25 Fabriekswand Wormer Niet gemarkeerde erfgoediconen op de kaart: ● De Zaan ● Noordzeekanaal
7 ACTIVITEITEN De Zaanstreek en het Noordzeekanaalgebied zijn rijk aan industrieel erfgoed. Het Festival Industrie Cultuur biedt je de unieke kans om deze erfgoederen te bezoeken. Houd de website van het festival in de gaten voor de onderstaande en vele andere activiteiten!
De Molens op de Zaansche Schans Daryl Mitchell
ZAANSE 1DE SCHANS Deze wereldberoemde openluchtattractie is bedoeld om het erfgoed van de Zaanstreek te bewaren. De Zaanse panden op de Schans worden nog altijd bewoond en de molens aan de Kalverringdijk werken nog steeds en zijn te bezoeken. Hier vinden de tentoonstelling Het Tijdnetwerk (1 mei – 1 november) en Festival Pinksterzaan (25 mei) plaats.
ET HEMBRUG4 HTERREIN Vanaf 1900 bevonden zich op dit terrein de Rijks Artillerie Inrichtingen. Hier werden meer dan een eeuw lang wapens en munitie geproduceerd in zwaar beveiligde gebouwen over het hele terrein. Door herbestemming is een klein deel van het terrein sinds 2014 toegankelijk. Tijdens Art Zaanstad (12 – 14 juni) is niet alleen verschillende kunst te bewonderen, maar ook het Hembrugterrein.
E ZAANSE 2 DCHOCOLADEFABRIEK
IJSTFABRIEKEN 3 RLASSIE
Dankzij de cacaoverwerking in de Zaanstreek is Amsterdam de grootste cacaohaven ter wereld. In deze fabriek van Verkade werd chocolade gemaakt, maar het is slechts een van de zovele cacaofabrieken in de Zaanstreek. Op 20 en 21 juni vindt hier het MidzomerZaan festival plaats. In oktober is het cacaomaand in de Zaanstreek.
Lassie is de nog altijd bekende producent van rijst. In 1893 begon dit bedrijf in de industriewand in Wormerveer. De grote betonnen rijstsilo’s van het bedrijf zijn herkenbare bakens in het landschap. Tijdens de tweewekelijkse Zaansafari vanaf mei, lichten de fabriekspanden prachtig op in het donker.
De Verkadefabriek in Zaandam, waar ook chocolade werd gemaakt Minke Wagenaar
Houd de website, twitter en Facebook van Festival Industrie Cultuur in de gaten voor deze en meer evenementen.
De Lassiefabriek in Wormerveer Minke Wagenaar
5 PDEUDDINGFABRIEK BIJ Deze fabriek uit 1899 is gebouwd door de bekende familie Honig. De fabriek werd gebruikt om maisstijfsel, maïzena en pudding te maken. Vandaag de dag is de fabriek een broedplaats voor kunstenaars. Van 7 tot 17 mei vindt hier de internationale kunstexpo ‘Opklop-Pudding’ plaats.
8
mei 2015
Activiteiten
HET HOOGOVENS6 MUSEUM IJMUIDEN In een oude buizengieterij net buiten het terrein van de hoogovens in IJmuiden is het Hoogovensmuseum gevestigd. Hier leer je alles over de ontwikkeling van het staalbedrijf in IJmuiden. Het museum is iedere dinsdag-, woensdag- en donderdagmiddag geopend. Op speciale dagen rijdt de Hoogovens Stoomtrein langs de verschillende fabrieken in de streek.
E HEINEKEN 7 DEXPERIENCE Deze bierbrouwerij werd in 1867 gebouwd door Gerard Heineken. Tot 1988 was de brouwerij in gebruik. Sinds 2001 staat het pand te boek als de Heineken Experience. Op 4 juli vindt er een rondleiding plaats door de brouwerij waarbij meer verteld wordt over dit erfgoed. Houd de website van Festival Industrie Cultuur in de gaten voor meer informatie.
9
Brouwzaal met koperen ketels in de Heineken Experience Matt Chan De Hoogovens in Ijmuiden Marcel Oosterwijk
mei 2015
7 HOTSPOTS OM TE ETEN TUSSEN HET INDUSTRIEEL ERFGOED. Waar kun je dineren na een bezoek aan de Zaanstreek of het Noordzeekanaal?
Eten aan de Zaan en het Noordzeekanaal
ISTRO 8 BNOORD
REM 9 EILAND
10 IJMOND
Dat verschillende ambachten naast elkaar kunnen bestaan bewijst Bistro Noord op de NDSM-Werf. Waar de Amsterdamse scheepsbouw tot 1979 hoogtij vierde, wordt nu ambachtelijk gekookt met hoogwaardige producten. De omgeving en het pand geven Bistro Noord een industriële uitstraling.
Op het gebied van de Amsterdamse houthavens waar vroeger de houtverwerkende industrie plaatsvond, is sinds 2011 het Rem Eiland gevestigd. Het platform, dat voorheen dienstdeed als uitzendstation voor televisie op de Noordzee en later als meetpost van Rijkswaterstaat, is nu getransformeerd tot een goed betaalbaar restaurant.
Na een bezoek aan de interessante en diverse industrie die Velsen herbergt kan je bij Restaurant IJmond nagenieten met uitzicht op vuurtoren de Seinpost, de pieren, de haven en de hoogovens terwijl je geniet van de vis- en vleesgerechten waarin het restaurant zich heeft gespecialiseerd.
Bistro Noord
Restaurant IJmond Restaurant REM Eiland
VIJFDE 11DE SMAAK In ons smakenpalet onderscheiden we zoet, zuur, zout, bitter en umami, de vijfde smaak die pas sinds 2002 wordt erkend. Umami zou ontstaan bij een goede combinatie van de vier basissmaken en de naam wordt vaak vertaald als heerlijkheid of lekker. In het pand van restaurant De Vijfde Smaak met haar opvallende groene kleur en een traditionele Zaanse smuiger – een schouw betegeld met bijbelprintjes – komen de vijf smaken goed tot hun recht.
Restaurant de Vijfde Smaak Buro075
mei 2015
Waar kun je dineren
Stilleven met vergulde bokaal, door Willem Claesz. Heda, 1635 Collectie Rijksmuseum Amsterdam
12 EDEETCAFÉ TOOG
DE HOOP OP 14 D’SWARTE WALVIS
In een monumentaal houten pandje aan de Zaan nabij de voormalige puddingfabriek De Bij van voedingsmiddelenindustrieel Honig is Eetcafé De Toog gevestigd. Na een vaartochtje over de rivier kun je aanleggen aan de steiger van De Toog voor een hapje en een drankje, maar ook voor lunch of diner.
Tussen de molens en Zaanse groene panden aan levensader de Zaan bevindt zich De Hoop op d’Swarte Walvis. In de drie samengebrachte originele Zaanse panden kan al vijftig jaar op stand worden gedineerd tussen het industrieel erfgoed van dit gebied. Omringd door het wereldberoemde molenpanorama en de Zaanse Schans waan je je even terug in de achttiende eeuw.
11
Het pand van Grand-Café de Bataaf, het rijstpakhuis Batavia Minke Wagenaar
13 DE BATAAF Ooit het centrum van de wereldhandel in rijst, vandaag de dag een grand-café. In het monumentale pakhuis Batavia in de industriewand van Wormer is sinds 2014 De Bataaf gevestigd. De grote fabrieksruimte straalt een intieme sfeer uit. Het fotogenieke pand is een begrip in de Zaanstreek en daarbuiten. mei 2015
Restaurant de Hoop op d’Swarte Walvis
Bruynzeel
Laatkomer uit Rotterdam wordt Zaanse industrie topper De wortels van dit oerZaanse bedrijf liggen niet aan de Zaan, maar in Rotterdam. Op 22- jarige leeftijd begint Cornelis Bruynzeel (1875-1956) in zijn stoomtimmerfabriek ‘De Arend’ met het vervaardigen van houten artikelen voor de bouw: deuren, kozijnen, lijstwerk, trappen en vloeren. Cornelis heeft tijdens een reis door Noord-Amerika kennis opgedaan over gespecialiseerde houtwarenfabrieken die het hout veel sneller laten drogen. In navolging van zijn Amerikaanse collega’s heeft Bruynzeel het idee om ook zo’n efficiënte deurenfabriek in Rotterdam te starten. Een fikse bedrijfsbrand en een halsstarrig stadsbestuur gooien echter roet in het eten. Op zijn zoektocht naar een geschikte locatie voor een nieuwe deurenfabriek belandt de directeur in 1921 in Zaandam.
Houtzaagmolen Het Juffertje, de eerste houtzaagmolen gebouwd door de uitvinder Cornelis Corneliszoon van Uitgeest en in 1592 naar Zaandam overgebracht. Gemeentearchief Zaanstad.
UITVINDING VAN HET ‘CRUCKWERCK’ De keuze voor vestiging in Zaandam ligt voor de hand. De Zaanstreek is dan al honderden jaren hét centrum van de Hollandse houtindustrie. Deze positie heeft het te danken aan Cornelis Corneliszoon, uitvinder te Uitgeest. Deze Cornelis komt aan het eind van de 16de eeuw op het idee om een windmolen te voorzien van een krukas. Hiermee kan de draaiende beweging van de wieken worden omgezet in een op- en neergaande beweging. Het zagen van hout mei 2015
kan voortaan mechanisch gebeuren. Dit geeft de Zaanse houtzagers een enorme voorsprong op hun concurrenten. De Zaanse houtindustrie groeit binnen enkele decennia uit tot de grootste van Europa.
12
Bruynzeel
Interieur van een van de oude hallen van de Bruynzeelfabriek in Zaandam, tegenwoordig in gebruik door meubelwinkel Loods 5
KEUKENS EN POTLODEN
Reclameaffiche voor Bruynzeelpotloden. Gemeentearchief Zaanstad.
Opmerkelijk voor een gebied waar zoveel hout wordt aangevoerd, blijft de houtverwerkende industrie vrij bescheiden. Daar komt verandering in met de vestiging van de eerste Bruynzeelfabriek in 1921. Vergeleken met andere Zaanse industrieÍn is Bruynzeel een laatkomer, maar al gauw is het een van de grootste werkgevers in de Zaanstreek. Op het hoogtepunt in de jaren zestig werken er zo’n 2000 medewerkers, waaronder vele honderden mei 2015
buitenlandse gastarbeiders. In eigen land is de fabriek vooral bekend van hun inbouwkeukens, waarvan Bruynzeel in 1938 de productie start. En wie heeft er vroeger niet met kleurpotloden van de Zaanse fabrikant getekend? Productie ervan geschiedt overigens pas na aandringen van de rijksoverheid om het nijpende tekort aan schrijfmateriaal vlak na de Tweede Wereldoorlog tegen te gaan.
Bruynzeel ďťż
14
Interieur van de Bruynzeelfabrieken, 1965. Gemeentearchief Zaanstad
mei 2015
Bruynzeel ďťż
De Zaanse houtindustrie groeit binnen enkele decennia uit tot de grootste van Europa. NIEUW STUK STAD Begin 21ste eeuw stopt Bruynzeel met de productie in Zaandam en sluiten de fabrieken. Na enkele jaren van leegstand komt een grootscheepse herontwikkeling van het terrein op gang. Deze is exemplarisch voor de herontwikkeling van het Zaanse industrieel erfgoed: de maakindustrie wordt vervangen voor creatieve bedrijvigheid, winkels en horeca. Op het terrein zal een nieuw stuk stad ontstaan met ruimte voor enkele grote winkelformules. Een aantal van de beeldbepalende panden en hallen wordt gerenoveerd en hergebruikt. De voormalige Schaverij, de enorme hal langs het kanaal, is gedeeltelijk gereconstrueerd. Deze blikvanger van weleer zal voor een deel opgaan in de nieuwe huisvesting van een bekende woongigant. Arbeiders zijn dan definitief omgeruild voor consumenten. Kijk voor activiteiten en informatie over Festival Industrie Cultuur op www.festivalindustriecultuur.nl.
15 mei 2015
Woonoord Atatürk
Spaanse enclave aan de Zaan “Zaandam zal herrijzen” klinkt het na de Tweede Wereldoorlog, en dat doet het ook. De Zaanse voedsel- en de houtverwerkende industrie groeit zo hard dat men in de jaren vijftig al een tekort aan personeel heeft. In eerste instantie worden jonge, vrijgezelle mannen uit Groningen, Friesland en Drenthe geworven. Dat brengt echter onvoldoende soelaas. Voedingsmiddelenconcern Wessanen besluit nieuw personeel uit landen rond de Middellandse Zee te halen. De eerste golf komt uit Italië, de tweede uit Spanje. Een grote groep jonge mannen uit Cordoba strijkt in de jaren zestig neer in Wormerveer. Volgens de wet waren bedrijven in het eerste jaar verantwoordelijk voor de huisvesting van gastarbeiders. Tientallen Spanjaarden worden in pensions of bij hospita’s ondergebracht, vaak onder slechte omstandigheden. In 1971 koopt Wessanen een statig, maar vervallen pand aan de Dubbele Buurt. Na een ingrijpende renovatie biedt het inmiddels tot “El Buen Hostal” omgedoopte pand onderdak aan 70 Spanjaarden. Het wordt een Spaanse enclave aan de Zaan. De jongemannen krijgen eten voorgeschoteld van een Spaanse kok en ze kijken naar Spaanse televisieprogramma’s. Deze worden speciaal in het
Het pand aan de Dubbele Buurt, Zaans Archief
Tweetalig bord op de oprijlaan van het pension, Zaans Museum
thuisland op video vastgelegd en om de paar weken naar Wormerveer gestuurd. Door de sterke opleving van de Spaanse economie midden jaren zeventig, verlaat de ene Spanjaard na de andere de Zaanstreek. In 1986 verkoopt de fabriek het pand aan drukkerij Mercurius, nadat de laatste bewoners - met een ruime verhuispremie op zak mei 2015
– naar nieuwbouwflats in de buurt zijn verhuisd. Kijk voor activiteiten en informatie over Festival Industrie Cultuur op www.festivalindustriecultuur.nl.
16
Woonoord Atatürk
Woonoord Atatürk, Stadsarchief Amsterdam
WOONOORD ATATÜRK Links vooraan het woondorp Atatürk, gelegen tegenover de NDSM-werf in Amsterdam-Noord. Tussen 1966 en 1978 woonden hier Turkse gastarbeiders in 34 wooneenheden bestaande uit twee slaapkamers voor elk 4 mannen. Het woonoord groeide uit tot het sociale centrum voor de Turkse gemeenschap in de stad. Omdat er in Amsterdam destijds geen moskee was, gingen de meeste mannen voor hun gebed naar het woonoord Saenden van de Bruynzeelfabrieken in Zaandam. De bewoners kregen het voor elkaar dat de kantine van Atatürk gebruikt mocht worden voor het vrijdagsgebed en speciale feestdagen. Vanaf dat moment werd de kantine regelmatig met grote rollen tapijt omgetoverd tot moskee. Vanwege de gezinshereniging verruilden de meeste mannen eind jaren zeventig de hechte woongemeenschap voor een eigen gezinsleven elders in de stad. In 1978 werd het kamp opgeheven.
17 mei 2015
De molens
De molen en de pindareus MALEND ERFGOED LANGS DE ZAAN Dicht bij elkaar langs de Zaan staan specerijenmolen De Huisman en de fabrieksgebouwen van nootjesproducent Duyvis. Een dubbelportret van deze symbolen van de Nederlandse industriegeschiedenis. De Zaanstreek geldt als een van de eerste industriegebieden van Europa. Tussen 1600 en 1900 stonden er ruim duizend molens voor de verwerking van hout en voedingsmiddelen. Op het hoogtepunt rond 1720 waren er zeshonderd in bedrijf, waaronder houtzaagmolens, oliemolens, verfmolens, gortmolens en vlaskloppers. Door branden en ander onheil zijn er veel molens verdwenen of verplaatst. In de negentiende eeuw betekende de opkomst van de stoommachine de nekslag voor de windmolens. Voortaan draaiden de Zaanse fabrieken op stoomkracht en later op elektriciteit. Vereniging de Zaansche Molen wist vijftien industriemolens te behouden. Deze zijn grotendeels verzameld op de Zaanse Schans, de toeristische trekpleister langs de Zaan. Eén daarvan is molen De Huisman. Samen met de tabaksmolen Indie’s Welvaren stond deze ooit als mosterdmolen aan het
Blauwe Pad (nu: Claude Monetstraat) in Zaandam. Halverwege de twintigste eeuw moesten beide molens wijken voor de stadsuitbreiding. Aan de Zaanse Schans is toen de buitenkant van De Huisman samengevoegd met het binnenwerk - de maalwerktuigen - van Indie’s Welvaren en bovenop voormalig pakhuis De Haan geplaatst. De samengestelde molen werd opnieuw De Huisman genaamd, zo vertelt de huidige molenaar, Sjors van Leeuwen. ‘Vanaf de jaren veertig kreeg deze hulp van een elektromotor, als de wind het liet afweten. Eerst was de molen een houtzagerij, daarna werd er mosterdzaad en verzuurde wei gemalen voor de productie van Zaanse mosterd. Vanwege de strengere hygiëne-eisen moest de mosterdproductie echter verhuizen naar Wormerveer.’ Sindsdien draaiden wieken van De Huisman vooral als toeristische attractie. Na een restauratie in 2011 werd er een specerijenwinkel in gevestigd, genoemd naar Indie’s Welvaren. De molenaar maalt echter niet de daar verkochte eetbare specerijen. Van Leeuwen: ‘Wederom vanwege de voedsel- en warenautoriteiten: omdat er bezoek rondloopt, mogen we geen voedsel produceren. We malen nu kaneel en kruidnagel voor geurtoepassingen, zoals kaarsen en zakjes voor tussen de schone was.’ mei 2015
Molen De Huisman - uithangbord met tekst “Hier kreeg een kippenvrijer - een Huisman tot berijder” Quistnix door Wikimedia Commons.
VAN VEEVOER TOT BORRELNOOTJES Even verderop langs de Zaan liggen de moderne fabrieksgebouwen van nootjesfabriek van Duyvis. Het is bijna niet meer voor te stellen dat ook deze borrelnotengigant ooit is begonnen met een eenvoudige molen. In 1806 maalde oprichter Teewis Duyvis hier met zijn oliemolen veevoer, sauzen en oliën. Met de maalstenen verwerkte hij lijnzaad tot olie en lijnkoeken. In de negentiende eeuw breidde het familiebedrijf uit met verschillende oliemolens en een pelmolen. Na de inrichting van een stoomoliefabriek, in 1880, heeft Duyvis alle molens verkocht, behalve De Poelsnip. Die begon in 1922 een tweede
18
De molensďťż
Specerijenmolen De Huisman op de Zaanse Schans, tijdens restauratie op 19 maart 2011. Quistnix at nl.wikipedia, via wikimedia commons
19
mei 2015
De molens
leven als korenmolen in Budel, Noord-Brabant. Enkele jaren later is De Poelsnip daar echter afgebrand. Naast het produceren van veevoer voor de thuismarkt ging Duyvis ook op grote schaal lijnolie exporteren. Rond 1930 was het bedrijf een belangrijke olie-exporteur, maar in de crisistijd liep de afzet terug en produceerde Duyvis vooral slaolie voor de verkoop aan consumenten. Na de Tweede Wereldoorlog werd de productie van veevoer beëindigd, waarmee het bedrijf ooit was begonnen.
de man gebracht. Douwe Egberts verkocht Duyvis in 2006 door aan de Amerikaanse frisdranken- en snackproducent PepsiCo. Van Zaanse invloeden is bij Duyvis weinig meer te merken, al komen veel van de 140 werknemers uit de omgeving. Voor hen was het eerder dit jaar een zware klap om te horen dat een vijfde van de arbeidsplaatsen zal verdwijnen. Huismerken van supermarkten produceren veel goedkopere pinda’s en nootjes, waartegen het tweehonderd jaar oude bedrijf niet kan opboksen. Sjors van Leeuwen, de molenaar van De BORRELNOOTJES Huisman, ziet de tegenslag GIGANT van Duyvis in een breder Gaandeweg verdween het perspectief. ‘In de Zaanstreek Zaanse karakter van het verdwijnt de grootschalige nootjesbedrijf, terwijl ook de industrie en trekken creatieve familie uit zicht verdween. In kleine bedrijfjes in de leeg1961 was het familiebedrijf al staande fabriekspanden, zoals overgenomen door Akzo en het voormalige Honing begon de verkoop van pinda’s complex. De Zaanstreek blijft en noten, later ook zoutjes en de provisiekast van Nederland, de dipsauzen. In 1987 werd maar mensen willen tegenhet nootjesbedrijf opgeslokt woordig liever lokale en door de Friese koffieproducent bijzondere specialiteiten.’ Douwe Egberts, dat zelf in handen was gekomen van het Kijk voor activiteiten en Amerikaanse voedingsmidinformatie over Festival delenbedrijf Sara Lee. Vier jaar Industrie Cultuur op later bouwde het concern een www.festivalindustriecultuur.nl. nieuwe fabriek in Zaandam, op de grond van het oude MEER WETEN? familiebedrijf. Met groot● w ww.indieswelvaren.com/ schalige reclamecampagnes nl/home – ‘Duyvis, als er een fuif is!’ ● www.duyvis.nl werden de borrel-, tijger- en ● zaanschemolen.nl/ knabbelnootjes massaal aan ● o nh.nl/nl-NL/verhaal/8286/ zaans-smaaktapijt
Molen De Ooijevaar en de Duyvisfabriek, 2008. Quistnix at nl.wikipedia, via wikimedia commons
20
mei 2015
De molens
De Ooievaar Op het Duyvis-terrein staat nog altijd een oude oliemolen, De Ooievaar. Deze in 1622 gebouwde bovenkruier maalde cacaoafval en olie. In 1955 kocht De Zaansche Molen de verwaarloosde oliemolen aan. De Ooievaar is nooit in het bezit geweest van de naastgelegen nootjesgigant, zoals Wikipedia ons wil doen geloven. Wel was de markante molenschuur lange tijd eigendom van Duyvis, totdat De Zaansche Molen ook deze in 2009 overnam. Omdat de oliemolen op het fabrieksterrein staat, ingebouwd tussen de opslagsilo’s en fabrieksgebouwen, is deze niet toegankelijk voor het publiek.
21 mei 2015
Brand Zaans Veem 15 oktober 1954 WinkelmannZ via Wikimedia Commons
COLUMN Freek de Jonge JEUGDHERINNERING
Jeugdherinnering In 1951 arriveerde ik als zevenjarige in Zaandam, het waren de hoogtijdagen van de indrukwekkende Zaanse levensmiddelenindustrie. Een van mijn herinneringen aan deze industrie is de legendarische brand van het Zaansch Veem in oktober 1954, een van de zwaarste branden in de geschiedenis van de Zaanstreek. “Die dag werd ik bij het opstaan opgezweept door de loeiende sirenes van brandweerauto’s. Nieuwsgierig om de vlammenzee te aanschouwen volgde ik de overige toeschouwers op de voet. Ik merkte dat de warmte van het vuur voelbaar werd, ik kon de vlammen al horen. Het leek wel of we met elkaar regelrecht de hel inliepen. Maar die wou ik wel eens vanbinnen zien! Ik wurmde mij tussen de mensen door tot ik aan de rand van de Zaan stond en daar zag ik voor mijn ogen de allesverslindende vlammen die de twee pakhuizen van de N.V. Zaansch Veem opvraten. Brandweermannen stonden op dekschuiten en richtten meelijwekkende straaltjes water op de woekerende vuurzee. Uit ramen en deuren stroomde brandende cacaoboter sissend de Zaan op en maakte ons deelgenoot van een nieuw spektakel: brandend water. We konden de chocola ruiken.” *
Freek de Jonge * Fragment uit: Freek de Jonge, Zaansch Veem (Amsterdam 1987) 83-85
23
Foto: Maartje Geels
mei 2015
issue n째3
Colofon: ANNO 1876 is een uitgave van Stichting Oneindig Noord-Holland
Hoofdredacteur: Eva Bleeker
Eindredactie: Eva van Dijk
Redactie: Jeptha Dullaart Maarten Hell
Vormgeving: Erik Kwant
Beeldpartners: Gemeentearchief Zaanstad Zaans Museum Stadsarchief Amsterdam Provincie Noord-Holland Wikimedia Commons redactie@onh.nl http://twitter.com/oneindig_NH http://www.facebook.com/OneindigNH
Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door:
Dit e-magazine is ontwikkeld in het kader van het Festival Industrie Cultuur