NO.4
ďťż
1945
Anno
Oorlog, bevrijding en herdenken in Noord-Holland In dit nummer
Zeven persoonlijke verhalen over oorlog en vrede
Verzetsheld
Willem Arondeus
Bevrijdingsfeesten juichend de straat op
Drie plekken
om vrijheid te voelen
#VrijheidNH De Nationale Viering van de Bevrijding begint dit jaar in de provincie Noord-Holland. Het persoonlijke verhaal over vrijheid in het heden en verleden staat daarbij centraal.
4 en 5 mei 2017
Onbekende fotograaf, De bevrijding in Haarlem (1945). Beeld: Beeldbank WO2
.3
V
8
7 9 6
Fietsroute langs persoonlijke verhalen Zeggen, schrijven, geloven wat, gaan en staan waar je maar wil: het lijkt zo vanzelfsprekend. Toch hoeven we niet ver in het verleden te graven om te voelen dat vrijheid helemaal niet zo logisch is. Vaders, moeders, opa’s, oma’s, zonen en dochters gaven er hun leven voor. Ieder jaar gedenken we oorlogsslachtoffers en staan we stil bij het grote geluk om in vrijheid te kunnen leven. In 2017 begint de Nationale Viering van de Bevrijding in Noord-Holland. Oneindig Noord-Holland en de provincie Noord-Holland maken de verhalen en plaatsen van betekenis over vrijheid en onvrijheid zichtbaar en tastbaar. Deze fietsroute brengt je langs persoonlijke verhalen en sporen in het landschap uit tijden van oorlog en vrede in het Gooi.
V
Fietsroute
V VRIJHEID EN ONVRIJHEID IN HET GOOI
10
11 5
1
4
3
2
Duitsers leveren hun wapens in. Beeld: Nationaal Archief/Anefo
Hongertochten: mensen op weg om voedsel te halen in de buitengebieden. Beeld: Noord-Hollands Archief
Deze fietsroute is als boekje te verkrijgen bij VVV’s in de regio Gooi en Vechtstreek en online te vinden op ONH.nl.
Bomen kappen wegens brandstofgebrek in de hongerwinter. Beeld: Noord-Hollands Archief
4 en 5 mei 2017
VrijheidNH
Vrijheid
“We willen de dialoog over vrijheid voeden met verhalen.”
Onlangs hoorde ik een verhaal van een vriend. Hij had zijn oude moeder iets gevraagd over de familiegeschiedenis. Het verhaal speelde ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Zijn moeder, Rie, vertelde hoe zij eens doodsbang was tijdens een razzia in Haarlem. Duitse militairen sommeerden iedereen op straat om zo snel mogelijk naar huis te gaan. Toen haar vader daartoe niet direct aanstalten maakte, duwde een van de militairen hem voort. Mitrailleur in de rug. Rie stond doodsangsten uit, terwijl ze naast haar vader liep, die ondanks de dreiging in zijn rug, rustig doorliep. De Duitser die hem steeds aanmaande sneller te lopen, liep mee tot ze thuis waren. Daar ging hij mee naar binnen om te kijken of er jongens waren voor de Arbeitseinsatz in Duitsland. Haar broer was op tijd gewaarschuwd voor de razzia en zat verstopt in een elektriciteitshuisje waar vader de sleutel van had. Van de andere broer stond er een foto op de schoorsteenmantel. Hij was eerder tijdens de oorlog verdronken. De Duitser vroeg, wijzend naar de foto: ‘Wo ist er?’ Rie’s vader antwoordde rustig en naar waarheid: ‘Er liegt auf dem Friedhof.’ Zonder nog een woord te zeggen, vertrok de Duitser. Wat dit voorbeeld illustreert, is niet alleen het belang van vrijheid, maar ook het belang van verhalen. Verhalen in het algemeen, en verhalen over vrijheid in het bijzonder. Verhalen weven het web van de werkelijkheid. Kleuren deze in. Op de site Oneindig Noord-Holland verzamelt de Provincie verhalen over vrijheid. Deze verhalen zijn onderdeel van de campagne VrijheidNH. Elk jaar geeft een andere provincie de vrijheid door. Dit jaar is het aan de Provincie Noord-Holland om dat te doen. De Nationale Viering van de Bevrijding is dit jaar in Noord-Holland. En tot en met 4 en 5 mei zijn er in onze provincie verschillende activiteiten. We willen de dialoog over vrijheid voeden met verhalen. Samen vertellen die verschillende verhalen het grote verhaal van vrijheid. Vrijheid die nooit vanzelfsprekend is.
J.W. Remkes
3
Commissaris van de Koning in de Provincie Noord-Holland
4 en 5 mei 2017
VrijheidNH
5
10
7
9 2
6 4 1
3 11
8
J.C. Sleeswijk (uitgever), Kaart van Noord Holland (1932). Beeld: Noord-Hollands Archief
4 en 5 mei 2017
4
VrijheidNH
Anno 1
Haarlem Dit jaar geeft Noord-Holland het startsein voor de Nationale Viering van de Bevrijding. Het thema is dit jaar ‘de kracht van het persoonlijke verhaal’. Zeven van deze verhalen vind je in deze Anno. Het zijn verhalen over onderduiken, verzet, bevrijding, vluchten en herdenken. In dit e-magazine komen ze tot leven, net als op de drie plekken waar je de vrijheid kunt voelen. Raak je niet uitgelezen? Hier vind je nog meer verhalen over oorlog en vrijheid.
6 8 12 16 18 22 24 26 5
Hoorn
Verhalen 2
Gescheiden en verscholen Het verhaal van een Joodse bruid in de oorlog
3 ‘Groet alle vrienden van mij. Vaarwel!’ Hoe de aanval op het bevolkingsregister catastrofaal afliep
Amsterdam
Oostzaan
4
Den Burg
Zo waren de uitbundige bevrijdingsfeesten in Oostzaan 5
Europa’s laatste slagveld Georgiërs in Duitse krijgsdienst komen in actie tegen de Duitse krijgsmacht
Drie plekken om vrijheid te voelen
VrijPlaatsen
Een ‘Grootsch Defilé’ en een ‘Grootsch Bal’
Beverwijk Executie bij de Sint Aagtendijk 7 Bergen Kultuurkamer en CoBrA 8 Hilversum Communicatie voor bezetters en verzetters 6
9 Veilig na uitzichtloze ontberingen Hoe een meisje van acht in Nederland terechtkwam
Langedijk Den Helder
10
Vijfhuizen
Het verhuizende monument De Tweede Wereldoorlog en herdenken zijn nog steeds springlevend
11
‘Onbekend maakt onbemind’ Herinneringen aan een vluchtelingenopvang
4 en 5 mei 2017
Hoorn
Gescheiden en verscholen Het verhaal van een Joodse bruid in de oorlog Hoorn, 1940. Een bescheiden gezelschap juicht op 18 juli de pas getrouwde Elly en Leo Trap toe. Nog bescheidener is de feestkleding. De bruid trouwt in een simpele zwarte japon en ze heeft geen bruidsboeket. Haar meisjesdroom om te trouwen in een prachtige witte jurk met sluier is niet uitgekomen.
Elly Trap in haar vermomming, getekend door haar zoon. Rudi Trap, Elly vermomd. Beeld: Familie Trap via Historische Vereniging Oud Hoorn
Snelle scheiding Anderhalf jaar later scheidt het stel alweer. Elly is Joods en ze wil haar niet-Joodse man niet in gevaar brengen. Ze besluit onder te duiken in Friesland, maar moet na drie maanden alweer terugkeren. In het donker komt ze stiekem weer thuis. Ze verschuilt zich in een klein kamertje, waar ze alleen uit komt als het ’s nachts aardedonker is. Heel soms gaat Elly op pad. Om niet herkend te worden heeft ze een brilletje opgezet en haar haar geblondeerd. Ze heeft ook een vervalst persoonsbewijs gekregen, maar de controles leveren haar angstige momenten op.
Het kersverse echtpaar verlaat het gemeentehuis na hun eerste bruiloft, let op de zandzakken links op de foto. Onbekende fotograaf, Theo en Elly Trap (1940). Beeld: Familie Trap via Historische Vereniging Oud Hoorn
Binnen in het huis waar Elly ondergedoken zit. Onbekende fotograaf, Bij Theo en Elly thuis (1940). Beeld: Familie Trap via Historische Vereniging Oud Hoorn
4 en 5 mei 2017
6
Hoorn
Een erehaag van Binnenlandse Strijdkrachten voor het (opnieuw) kersverse echtpaar. Onbekende fotograaf, Theo en Elly Trap (1945). Beeld: Familie Trap via Historische Vereniging Oud Hoorn
Na de oorlog
Het tweede huwelijk van Theo en Elly Trap in 1945, in een prachtige jurk ĂŠn met een groot bruidsboeket. Onbekende fotograaf, Theo en Elly Trap (1945). Beeld: Familie Trap via Historische Vereniging Oud Hoorn
Ruim drie jaar lang zit Elly verscholen in het kleine kamertje en dat tekent haar. Toch besluiten Elly en Leo na de oorlog al snel om opnieuw te trouwen. Leo heeft in het verzet gezeten en daarom bieden de Binnenlandse Strijdkrachten het stel een feest aan. Elly maakt haar droomjapon van de ivoorwitte zijde die ze al jaren bewaart. heerlijk diner en het gezelschap Lees hier meer over Op de ceremonie volgt een danst tot vijf uur in de morgen. Elly’s oorlogsjaren. Voor Elly is het een sprookje dat een koningin nog niet mee kan maken. Zo krijgt ze toch nog de trouwdag waar ze al die tijd zo op had gehoopt.
7
4 en 5 mei 2017
Amsterdam
‘Groet alle vrienden van mij. Vaarwel!’ Hoe de aanval op het bevolkingsregister catastrofaal afliep
Willem Arondeus. Onbekende fotograaf, Willem Arondeus. Beeld: via Wikimedia Commons (CC0)
Amsterdam, 1943. Op de avond van 27 maart dringt een aantal kunstenaars, studenten en twee jonge artsen het gebouw van het bevolkingsregister aan de Plantage Kerklaan ongezien binnen. Het kost ze weinig moeite, want een kleermaker heeft voor allemaal een politie-uniform gemaakt. De artsen verdoven de beveiligers met injecties en leggen ze buiten op de stoep. Daarna stichten de verzetsstrijders brand op verschillende plekken in het gebouw. Willem Arondeus (1894-1943) is een van hen.
Jan Willem is kunstenaar en schrijver, hij ontwerpt bijvoorbeeld wandkleden voor het Provinciehuis in Haarlem. Op zijn achttiende verlaat hij zijn ouderlijk huis en in de jaren daarop dwaalt hij tussen stad en platteland. In 1933 komt daar verandering in als hij Jan leert kennen. Jan is de zoon van de groenteboer en bezorgt de groenten bij Willem aan huis in Apeldoorn. Ze leren elkaar kennen en een romance bloeit op. Vijf jaar later verhuizen ze samen naar Amsterdam. Een door Willem ontworpen kalenderblad voor januari 1930. Willem Arondeus, Ontwerp voor de Nederlandsch Kunstverbond Kalender. Beeld: Rijksmuseum (CC0)
4 en 5 mei 2017
8
Verzetďťż
Het bevolkingsregister na de aanslag van 23 maart 1943. Gemeentepolitie Amsterdam, Exterieur van het gemeentelijk Bevolkingsregister (1943). Beeld: Stadsarchief Amsterdam (CC0)
De verwoeste zolder van het bevolkingsregister. Gemeentepolitie Amsterdam, De uitgebrande zolderverdieping van het gemeentelijk Bevolkingsregister (1943). Beeld: Stadsarchief Amsterdam (CC0)
9
4 en 5 mei 2017
Amsterdam
In het verzet Na de Duitse inval vraagt Willem zijn vriend alleen terug te keren naar Apeldoorn. Mogelijk wil hij Jan beschermen, want zelf is hij lid geworden van het verzet. Willem geeft de kleine verzetskrant ‘Brandarisbrief’ uit en vervalst persoonsbewijzen. Er is alleen een probleem: als de Duitsers de identiteitsbewijzen vergelijken met de officiële kopieën die ze in het bevolkingsregister bewaren, vallen de dragers door de mand. Om deze controle te verhinderen besluit het verzet om een aanslag te plegen op het bevolkingsregister.
Aanslag in Amsterdam Niet veel later vindt de aanslag plaats. Vijf ontploffingen en vier uur later heeft de brandweer het vuur pas onder controle. De actie heeft minder impact dan gehoopt, want de persoonsbewijzen branden moeilijk. Toch is een groot aantal persoonsbewijzen verbrand en solidaire brandweerlieden hebben voor veel waterschade gezorgd. Daarbij is de actie een inspiratiebron voor verzetsgroepen in andere delen van het land.
Willem Arondeus. Onbekende fotograaf, Willem Arondeus (1943). Beeld: United States Holocaust Memorial Museum via Wikimedia Commons (CC0) De verdachten van de aanslag volgens de SD, met Willem Arondeus in de tweede rij als tweede van boven. Onbekende fotograaf, Volgens SD betrokkenen aanslag bevolkingsregister (1943). Beeld: Stadsarchief Amsterdam (CC0) De schade van de aanslag in het bevolkingsregister. Gemeentepolitie Amsterdam, Interieur van het gemeentelijk Bevolkingsregister (1943). Beeld: Stadsarchief Amsterdam (CC0)
In de officiële persoonsbewijzen van Joden staat een grote letter ‘J’. In de vervalsingen wordt deze weggelaten. Persoonsbewijs van Leo Philips. Beeld: Stolperstenen via Wikimedia Commons (CC0)
4 en 5 mei 2017
10
Amsterdam
Het Huis van Bewaring aan de Weteringschans. Hier heeft Willem Arondeus vastgezeten. J. de Nijs, Gevangenis Klein Gartmanplantsoen Weteringschans (1964). Beeld: Nationaal Archief/ Anefo (CC 3.0)
‘Zeg de mensen dat homoseksuelen niet per definitie zwakkelingen zijn.’ Repercussie
Aan de muur van de Plantage Kerklaan 36 is een herdenkingsplaat te vinden. Nick Sherman, They fought and fell for freedom (2016). Beeld: via Flickr Commons (CC 2.0)
11
Voor de verzetslieden heeft de aanslag grotere gevolgen. Op 1 april worden ze opgepakt en de meesten vinden drie maanden later hun dood. Zo ook Willem. Op 27 juni hoort hij zijn doodsvonnis. In zijn afscheidsbrief schrijft hij aan een vriendin: ‘Zojuist bracht de commandant papier, inkt en een envelop. Dat betekent dat wij morgenvroeg moeten sterven. (…) Groet alle vrienden van mij. Ik denk aan hen
allemaal met liefde en vriendschap. Vaarwel!’ Willem laat zijn kleine vermogen achter aan Jan. Jan overleeft de oorlog wel, trouwt en krijgt kinderen – precies zoals de naoorlogse samenleving van hem verwacht. Voor zijn executie doet Willem nog een laatste verzoek aan zijn advocate: ‘Zeg de mensen dat homoseksuelen niet per definitie zwakkelingen zijn.’
Ontdek hier meer over de kunst die Willem maakte! 4 en 5 mei 2017
Oostzaan
Een ‘Grootsch Defilé’ en een ‘Groot Bal’ Zo waren de uitbundige bevrijdingsfeesten in Oostzaan
Oostzaan, 1945. Het hele dorp is versierd met tientallen vlaggen en slingers en iedereen viert feest. Door de volle straten trekt op 23 juli een uitbundig feestende stoet. Voor deze ‘Groote gemengde Optocht’ is alles uit de kast gehaald. Er rijden paard-en-wagens mee en een enkele auto, allemaal verbouwd en versierd tot prachtige praalwagens. Vanaf de wagens zwaaien verklede meisjes en jongens naar jubelende toeschouwers. De stoet eindigt op het sportterrein aan het Zuideinde, waar het bevrijdingsfeest verder gaat. ‘Het was een hele tippel!’ herinnert Andries Claasen zich.
De avond van 4 mei 1945 Op 4 mei 1945 luistert Andries stiekem naar de BBC. ‘The Germans in North-West Germany, Holland, Denmark, and the Frisian Islands accepted unconditional surrender, to go into effect at 0800 hours 5 May 1945’, hoort hij. Het is zo ver: de Duitsers hebben gecapituleerd en vanaf de volgende ochtend acht uur is Nederland weer vrij. Het is al avond, maar veel mensen gaan juichend de straat op.
Bevrijdingsdag Als de volgende dag bekend wordt dat koningin Wilhelmina haar onderdanen via de radio gaat toespreken maken Andries en zijn goede vriend Jan een spandoek voor aan Jans huis: ‘Hedenavond om 8 uur spreekt de Koningin! Komt allen hier luisteren!’. Ze monteren luidsprekers aan de gevel en ’s avonds verzamelt een hele groep Oostzaners zich rond het huis om naar de koningin te luisteren. Nu is het officieel: ‘Eindelijk zijn we weer baas op eigen erf en aan eigen haard!’ De voorbereidingen voor een grandioos bevrijdingsfeest kunnen beginnen.
4 en 5 mei 2017
12
Oostzaan
13
Een van de praalwagens tijdens de bevrijdingsoptocht. Onbekende fotograaf, Praalwagen tijdens de bevrijdingsoptocht (1945). Beeld: Oudheidkamer Oostzaan
4 en 5 mei 2017
Bevrijding De waarnemend burgemeester houdt de openingstoespraak. Onbekende fotograaf, Waarnemend burgemeester T. de Jong opent de Bevrijdings feesten op het Kerkplein (1945). Beeld: Oudheidkamer Oostzaan
Het is feest! Anderhalve maand later is het zo ver: van zondagavond 22 juli tot en met zaterdag 29 juli staat er een feestweek op de agenda van iedere Oostzaner. De festiviteiten beginnen met een wijdingsdienst en openingsconcert in de Gote Kerk. Maandagochtend volgt daar een ‘Grootsch Defilé’ op. Bij een speciaal onthuld monument hijsen leden van de Binnenlandse Strijdkrachten de vlaggen van Nederland en de geallieerden. Mensen leggen er kransen en de plaatselijke commandant en de burgemeester houden een toespraak.
De Binnenlandse Strijdkrachten leggen een krans. Onbekende fotograaf, Kranslegging door Binnenlandse Strijdkrachten (1945). Beeld: Oudheidkamer Oostzaan
De rest van de week bestaat uit talrijke activiteiten. Naast de ‘Groote gemengde Optocht’ is er een kinderfeest, een ‘Groote Volksspelmiddag’ en er zijn sportwedstrijden georganiseerd. Zo kun je bijvoorbeeld ringsteken vanaf je paard (of gewoon vanaf je fiets). Elke avond is er een ‘Groot Bal’ in de feesttent en op zaterdag is daar een ‘Groot Nachtfeest’ met ‘Daverend Bal-Masqué’ dat ‘tot de morgenstond’ zal duren. Met het bijbehorende vuurwerk worden de bevrijdingsfeesten even groots als knallend afgesloten. Het nieuwe monument is al snel na het feest weer afgebroken. Kom hier tot de ontdekking waarom!
Het monument is omringd door kransen en bloemen. Onbekende fotograaf, Het net onthulde monument (1945). Beeld: Oudheidkamer Oostzaan
De onthulling van het nieuwe monument, gemaakt door Roel Bendijk. Onbekende fotograaf, Onthulling verzetsmonument (1978). Beeld: Oudheidkamer Oostzaan via Nationaal Comité 4 en 5 mei
4 en 5 mei 2017
14
Oostzaan
Het hele dorp is versierd om de bevrijding te vieren. Onbekende fotograaf, Het versierde Oostzaan (1945). Beeld: Oudheidkamer Oostzaan
De door Andries en Jan versierde Kuiperijbrug. Onbekende fotograaf, Kuiperijbrug over de Roemersloot op 5 mei (1945). Beeld: Oudheidkamer Oostzaan
Een versierde wagen vol met vrolijke jongedames. Onbekende fotograaf, Praalwagen tijdens de bevrijdingsoptocht (1945). Beeld: Oudheidkamer Oostzaan
15
‘Hoera, Holland is vrij!’ Onbekende fotograaf, Praalwagen tijdens de bevrijdingsoptocht (1945). Beeld: Oudheidkamer Oostzaan
4 en 5 mei 2017
Den Burg
Europa’s laatste slagveld Georgiërs in Duitse krijgsdienst komen in actie tegen de Duitse krijgsmacht
Een deel van de Georgiërs die op Texel zijn gestationeerd. J.A. van der Vlis, Georgische soldaten op Texel (1945). Beeld: Nationaal Archief/Anefo (CC 4.0)
Georgiërs op Texel Den Burg, 1945. Terwijl de meeste inwoners van Texel nietsvermoedend liggen te slapen, brengen Georgiërs er binnen enkele uren honderden Duitse soldaten om. Het is 6 april, precies één uur ’s nachts. De Georgiërs hebben meegevochten aan Duitse zijde, maar komen nu in opstand.
Als onderdeel van de Atlantikwall is Texel een belangrijke vesting. Op 6 februari 1945 komt een nieuw bataljon aan. Het 822ste Georgische infanteriebataljon bestaat uit achthonderd Georgische en vierhonderd Duitse soldaten. De Georgische krijgsgevangenen hadden besloten om in Duitse krijgsdienst te treden om aan de erbarmelijke 4 en 5 mei 2017
omstandigheden van de concentratiekampen te ontkomen. Anderen hadden een idealistischere insteek en hoopten het communisme in hun vaderland te kunnen verdrijven.
16
Den Burg
De kapotgeschoten vuurtoren bij De Cocksdorp. J.A. van der Vlis, Beschadigde vuurtoren van Cocksdorp (1945). Beeld: Nationaal Archief/Anefo (CC 4.0)
Gewonde Georgische soldaten. J.A. van der Vlis, Georgische soldaten op Texel (1945). Beeld: Nationaal Archief/Anefo (CC 4.0)
De opstand van de Georgiërs Als blijkt dat de Duitsers de oorlog gaan verliezen vrezen de Georgiërs voor hun leven. De Sovjets zien iedereen die in vreemde krijgsdienst is getreden, vrijwillig of niet, als landverraders. Midden in de nacht komen de Georgiërs daarom in opstand. Een afgeschoten vuurpijl boven Den Burg is het startsein van een grote verzetsactie. De Georgiërs verrassen de Duitsers in hun bed. Ze pinnen ze vast op hun veldbedjes, snijden kelen door en de scherpschutters die over het eiland verstopt zitten schieten op alle Duitsers die proberen te ontkomen.
de Duitsers al hebben gecapituleerd, duurt het op Texel nog tot 20 mei voordat de eerste geallieerden
arriveren. Slechts vijftien van de vierhonderd Duitsers overleven de opstand. Texel is Europa’s laatste slagveld.
Meer weten over de rest van de opstand en hoe die eigenlijk desastreus is mislukt? Je leest het hier.
Het is het begin van een veldslag die nog weken voortduurt. Terwijl de rest van Nederland al lang bevrijd is en
17
Na de oorlog brokkelt de Atlantikwall al snel af. J.D. Noske, Texel brokkelt af, bunkers in zee gevallen (1950). Beeld: Nationaal Archief/Anefo (CC 4.0)
4 en 5 mei 2017
Vrijplaatsenďťż
Tijdens de oorlog zaten hier 21 Georgische soldaten gevangen.
Drie plekken om vrijheid te voelen Raak de vrijheid aan op deze plaatsen in Noord-Holland Vrijheid. Het is een abstract begrip, maar er zijn plekken waar je de vrijheid bijna kunt aanraken. Omdat mensen er daar voor hebben gestreden, zich er durfden te ontworstelen aan een keurslijf of er onder de neus van de vijand verzetswerk uitvoerden. Dit jaar zijn nieuwe verbindingen gelegd tussen deze plaatsen en vrijheid. Tijdens VrijPlaatsen in Beverwijk, Bergen en Hilversum hebben Noord-Hollandse jongeren workshops gevolgd waarbij vrijheid centraal stond.
Executie bij de Sint Aagtendijk Een van die plekken is het Fort aan de Sint Aagtendijk in Beverwijk. Op 14 januari leerden de jongeren hier hoe ze over vrijheid kunnen vertellen met lichtkunst en gedichten. Deze speelruimte staat rechtstreeks tegenover de geschiedenis van het fort.
In de Tweede Wereldoorlog zaten hier 21 Georgische soldaten gevangen. De Duitsers gebruikten het vestingwerk ook om hun schietvoorraad te bewaren. Toch lag het hier niet veilig, want het lukte de GeorgiĂŤrs om munitie achterover te 4 en 5 mei 2017
Binnen in het Fort aan de Sint Aagtendijk. Kenneth Stamp, Fort St. Aagtendijk (2013). Beeld: Defence Line Amsterdam via Flickr Commons (CC 2.0)
18
VrijPlaatsen ďťż
CoBrA en Kranenburgh drukken en door te spelen aan gebundelde verzetsgroepen. Dat ging goed tot de Duitsers ze op 20 april 1945 betrapten. De gevangen soldaten werden geĂŤxecuteerd en hun lichamen werden in een massagraf gedumpt. Na de oorlog zijn de lichamen herbegraven op het Russische Ereveld in Leusden.
Het Fort in Beverwijk waar de Georgische soldaten gevangenzaten. Hanno Lans, Fort St. Aagtendijk (2015). Beeld: via Flickr Commons (CC 2.0)
19
In Museum Kranenburgh in Bergen is vrijheid op een andere manier te voelen. In februari leerden de deelnemers van de VrijPlaats hier de vrijheid door te geven met zang, dans en miniatuurkunst. Tijdens de oorlogsjaren werd het Nederlandse kunstleven gecensureerd door de alles regelende Kultuurkamer. Meteen na de oorlog gingen de kunstenaars Karel Appel en Corneille op zoek naar vrijere kunst. Ze stichtten een snelgroeiend gezelschap. In 1947 sloot dichter en schilder Lucebert zich aan. Hij woonde in Huis Kranenburgh en zo kreeg Bergen een connectie met de kunstenaarsbeweging CoBrA, die later uit het gezelschap voort zou komen.
4 en 5 mei 2017
Een van de belangrijkste leden van CoBrA: Karel Appel. Marcel Antonisse, Karel Appel (1982). Beeld: Nationaal Archief/Anefo (CC 3.0)
Schilder en dichter Lucebert heeft een tijd in Huis Kranenburgh gewoond. Martin Broek, Fragment van Luceberts Leuke Gozer, 1969 (2015). Beeld: via Flickr Commons (CC 2.0)
VrijPlaatsen
Vanaf 1942 zat de Wehrmacht gevestigd in het Hilversumse raadhuis van architect Willem Dudok. ‘Iijjccoo’, City hall (2007). Beeld: via Wikimedia Commons (CC0)
Communicatie voor bezetters en verzetters In Hilversum leerden jongeren op 18 maart hoe je het best kunt vloggen en ze konden deelnemen aan een workshop coderen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog opereerden bezetter en verzet hier tegelijkertijd. Natuurlijk niet met elkaar, maar ieder voor zich. Hilversum was een belangrijk communicatieknooppunt van waaruit beide
groepen contacten met de wijde omgeving onderhielden. De Duitsers hadden de Nederlandse omroepen overgenomen, telefoonkabels aangelegd en de villa’s in en om de mediastad bezet. Het verzet zette een illegaal telefoonnetwerk op en plaatste zenders om oorlogsnieuws te verspreiden, tot de media na de oorlog weer in Nederlandse handen kwamen.
De resultaten van de VrijPlaatsen zijn op 5 mei te zien op verschillende bevrijdingsfestivals in Noord-Holland.
Meer weten over hoe Noord-Holland vrijheid doorgeeft? Lees het hier! Het verzet had een zender verstopt in de Noorderkerk aan de Johannes Geradtsweg. Van Leer, Prentbriefkaart Noorderkerk Hilversum (1950). Beeld: NoordHollands Archief (CC0)
4 en 5 mei 2017
20
Vrijplaatsen ďťż
De jongeren gingen in het Fort in Beverwijk aan de slag met de combinatie van gedichten en lichtkunst. Deen van Meer, VrijPlaats I BeeldTaal (14 januari 2017). Beeld: Buro Zorro
De jongeren kregen in museum Kranenburgh in Bergen workshops in zang, dans en minikunst. Deen van Meer, VrijPlaats II VrijVerhaald (18 februari 2017). Beeld: Buro Zorro In Hilversum leerden de jongeren vloggen, video’s maken en coderen. Bas Beentjes, VrijPlaats III Nieuwe Media (18 maart 2017). Beeld: Buro Zorro).
21
4 en 5 mei 2017
Langedijk
Veilig na uitzichtloze ontberingen Hoe een meisje van acht in Nederland terechtkwam Kabul, 2000. Sinds de jaren negentig breidt de taliban zijn machtspositie in Afghanistan uit. Ze hebben de sharia ingevoerd, leggen lijfstraffen als amputaties op en verplichten de inwoners van Kabul openbare executies bij te wonen. Veel mensen slaan op de vlucht. Een van die mensen is Laila. Voor Laila kwamen mensen al naar Nederland voor vrijheid en veiligheid. Koen Suyk/ANP, Asielzoekers wachten op hun beurt om ingeschreven te worden in het opvangcentrum (1993). Beeld: ANP Archief (CC 2.0)
De vluchttocht Laila is acht jaar als haar ouders Afghanistan besluiten te ontvluchten. Ze reizen per auto, te voet en per boot. Ze worden door mensensmokkelaars vervoerd en uiteindelijk na een overtocht op een vreemd bebost terrein in de steek gelaten. ‘Die kant op’, roept een van de smokkelaars voordat hij snel vertrekt. Laila en haar gezin lopen tot de kinderen niet meer kunnen en kruipen midden in het bos bij elkaar om te overnachten.
Worden we teruggestuurd? Na een tocht van drie maanden komt het gezin aan in Nederland. ‘Het zag er schoon uit en de mensen waren erg vriendelijk tegen ons’, herinnert Laila zich. Ze worden in een AZC geplaatst, waar ze twee kleine ruimtes bewonen. Na vier jaar onzekerheid en drie keer van AZC naar AZC verhuizen, De taliban in de Afghaanse stad Herat. Onbekende fotograaf, De taliban in Herat (2001). Beeld: via Wikimedia Commons (CC0)
4 en 5 mei 2017
22
Langedijk
Band-e Amir in Afghanistan. Onbekende fotograaf, Band-e Amir in Bamyan Province is Afghanistan’s first national park (2011). Beeld: Central Intelligence Agency (CC0)
‘Die kant op’, roept een van de smokkelaars voordat hij snel vertrekt. krijgen ze in maart 2004 eindelijk te horen dat ze in Nederland mogen blijven. Het gezin komt in Langedijk te wonen en Laila gaat voor het eerst naar een openbare school. Al die tijd droomde ze van een carrière als advocaat, maar nu kan ze er eindelijk aan gaan werken: ‘De gedachte dat ik in Nederland de kans heb om überhaupt een beroep te kunnen uitoefenen motiveert mij.’ Lees hier of Laila haar droom heeft kunnen verwezenlijken. NB De naam Laila is wegens privacyredenen gefingeerd.
23
Kabul na de verovering door de taliban. Onbekende fotograaf, A view of Kabul as documented by Revolutionary Association of the Women of Afghanistan (1993). Beeld: RAWA via Wikimedia Commons (CC3.0)
4 en 5 mei 2017
Den Helder
Het verhuizende monument De Tweede Wereldoorlog en herdenken zijn nog steeds springlevend Den Helder, 2015. Het is op 5 mei precies zeventig jaar geleden dat Nederland werd bevrijd. Lang geleden zou je zeggen, maar toch wordt er vandaag een nieuw monument onthuld. Het is te vinden aan de westgevel van gebouw 47 op Willemsoord en het herdenkt de werknemers van de voormalige Rijkswerf Willemsoord die in de oorlog om het leven zijn gekomen.
Vooroorlogs Den Helder met Rijkswerf Willemsoord op rechts. Onbekende fotograaf, Prentbriefkaart overzicht op de Weststraat met Afsluitingskanaal en Rijkswerf Willemsoord (1938). Beeld: Noord-Hollands Archief (CC0)
Gaan of blijven? Tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft Den Helder het zwaar. De Duitsers maken gebruik van de werven en daardoor is de stad een belangrijk doelwit voor de geallieerden. Veel mensen worden geĂŤvacueerd en Den Helder raakt steeds verder onbewoond. Op Willemsoord moet gewoon doorgewerkt worden en daarbij vallen door de bombardementen 68 slachtoffers. De twaalf andere slachtoffers waarvoor het monument Rijkswerf 1940-1945 is opgericht overlijden tijdens hun tewerkstelling in Duitsland of worden gefusilleerd wegens verzetsdaden.
Gebouw 47 is een monument op zichzelf. Jim van der Mee, Het Stoommachinegebouw cq Pompgebouw cq Graanpakhuis (2010). Beeld: via Flickr Commons (CC 2.0)
4 en 5 mei 2017
24
Den Helder
Willemsoord is in de oorlog verschillende malen gebombardeerd. Onbekende fotograaf, Bombardement op Rijkswerf Willemsoord (1941). Beeld: Imperial War Museums (CC 2.0)
Verhuizingen In 1948 is er op de Rijkswerf Willemsoord al een monument opgericht. Het is tot in de jaren negentig te vinden op Plein 1822, maar verhuist dan met de Rijkswerf mee naar de Nieuwe Haven. Daar zijn echter pasjes nodig om het marinehaventerrein te betreden en het monument is niet meer vrij toegankelijk. Om daar verandering in te brengen wordt in 2015 een nieuw monument ontworpen, want het oude blijkt in een te slechte staat om weer te verhuizen. Jaarlijks vindt op 4 mei een herdenking bij gebouw 47 plaats. De Tweede Wereldoorlog en het herdenken ervan leven nog zo sterk dat we er nog altijd nieuwe monumenten voor oprichten. Kom hier te weten wat het monument voorstelt!
25
Het oude monument Rijkswerf 1940-1945. Schil Schillemans, Oude monument (2014). Beeld: Schil Schillemans Onthulling van het nieuwe monument Rijkswerf 1940-1945. Schil Schillemans, Onthulling van het nieuwe monument op 4 mei (2015). Beeld: Schil Schillemans
Compliment voor een monument Er komen nog steeds oorlogsmonumenten bij en het is belangrijk om deze goed te onderhouden. Daarom kunnen scholen en verenigingen monumenten adopteren. En je kunt er ook nog iets mee
winnen. Ieder jaar reikt het Nationaal Comité 4 en 5 mei het ‘Compliment voor een monument’ uit aan het oorlogsmonument dat het meest ‘leeft’ en het best beheerd wordt.
Wat de prijs is? Je leest het hier. Meer weten over oorlogsmonumenten? Klik dan hier. 4 en 5 mei 2017
Vijfhuizen
‘Onbekend maakt onbemind’
Herinneringen aan een vluchtelingenopvang Vijfhuizen, 2016. In januari is de kogel door de kerk. De gemeente Haarlemmermeer geeft toestemming voor de bouw van een noodopvangcentrum in Vijfhuizen. Het centrum moet maximaal driehonderd vluchtelingen een tijdelijk onderkomen gaan bieden. De Vijfhuizenaren reageren gereserveerd.
Opening en snelle sluiting Overal in het land heerst angst voor en zijn protesten tegen de komst van opvangcentra. In Vijfhuizen begint eind april de bouw van het centrum, ondanks de zorgen over overlast. Een maand later is de opening en wonen er ineens honderd vluchtelingen in het dorp. Het zijn een stuk minder dan de driehonderd die in de eerste instantie werden verwacht.
Na verloop van tijd voelen steeds meer dorpsgenoten zich betrokken. Als er al zorgen zijn, zijn die over de sobere opvangsituatie. Het centrum is niet bepaald het Vijfhuizer Hilton, zoals sommigen eerst toch dachten. Als de noodopvang half augustus vanwege een tekort aan vluchtelingen zijn deuren moet sluiten, vinden veel dorpsbewoners dat zelfs jammer. De gevreesde overlast is uitgebleven. 4 en 5 mei 2017
Karig ingerichte slaapkamers met stapelbedden, nauwelijks bergruimte en in het geheel geen privacy. ‘Glamping’ was het zeker niet. Philip Kruijer, Noodopvang Vijfhuizen (2016). Beeld: Philip Kruijer
26
Voor de komst van de vluchtelingen was er een open huis. Daar kwamen enige honderden nieuwsgierige Vijfhuizenaren op af. Philip Kruijer, Noodopvang Vijfhuizen (2016). Beeld: Philip Kruijer
Herinneringen Philip Kruijer is nauw betrokken bij het opzetten en het reilen en zeilen van het opvangcentrum. Hij ziet het als een leerzame ervaring. Een van zijn mooiste herinneringen is een ontmoeting met een Syrische man van middelbare leeftijd. Philip stond te fotograferen toen de man naar hem toekwam. Hij vertelde hem dat hij in Damascus ook fotograaf was geweest en hij pakte enthousiast zijn mobiele telefoon erbij om Philip zijn foto’s te laten zien.
Af en toe was er even gelegenheid om een balletje te trappen, ook voor de beveiliging. Philip Kruijer, Noodopvang Vijfhuizen (2016). Beeld: Philip Kruijer
De openheid die Philip ervoer verbaasde hem enigszins, maar de angstcultuur die rond vluchtelingen heerst verbaast hem nog meer: ‘Ik snap daar helemaal niets van. Het werd mij maar weer eens duidelijk dat je voor die mensen absoluut niet bang hoeft te zijn. Maar ja, onbekend maakt onbemind.’ Lees hier meer over Philips taken én waarom hij besloot om zich in te zetten voor het centrum!
27
Vlak voor sluiting van de opvang: nog even een ‘statiefoto’ van het COA-personeel en de laatste vluchtelingen. Philip Kruijer, Noodopvang Vijfhuizen (2016). Beeld: Philip Kruijer
4 en 5 mei 2017
Colofon: Anno 1945 is een uitgave van Stichting Oneindig Noord-Holland
Hoofdredactie: Lars van der Kooij
Eindredactie: Eva Bleeker
Vormgeving: Erik Kwant
Beeldpartners: ANP Archief Beeldbank WO2 Buro Zorro Flickr Commons Historische Vereniging Oud Hoorn Imperial War Museums Nationaal Archief/Anefo Noord-Hollands Archief Oudheidkamer Oostzaan Philip Kruijer Rijksmuseum Schil Schillemans Stadsarchief Amsterdam Wikimedia Commons redactie@onh.nl http://www.onh.nl http://www.facebook.com/OneindigNH http://www.twitter.com/Oneindig_NH
Dit e-magazine is ontwikkeld in het kader van VrijheidNH: de Nationale Herdenking en de Viering van de Bevrijding 2017. Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door: