KONINKLIJKE ROUTES NOORD-HOLLAND
KONINKLIJKE
ROUTES IN NOORD-HOLLAND
Pag 1
KONINKLIJKE ROUTES NOORD-HOLLAND
Pag 2
KONINKLIJKE ROUTES NOORD-HOLLAND
In november 2013 is het 200 jaar geleden dat Nederland na inlijving bij Frankrijk zijn onafhankelijkheid herkreeg. In 1813 keerde de Prins van Oranje terug en twee jaar later werd hij te Brussel ingehuldigd als Koning Willem I. In die 200 jaar Koninkrijk is er veel gebeurd. Ook in de provincie NoordHolland. Het Koninkrijk heeft te maken gehad met oorlogen en rampen, maar ook met liefde, vrijheid en de totstandkoming van onze onafhankelijkheid en democratie. Oneindig NoordHolland verbindt de meest spraakmakende verhalen en historische momenten met het
heden. Met verrassende verhalen, een fiets- en wandelroute en bijzondere evenementen gedurende de viering tussen november 2013 en oktober 2015. In dit boekje vind je twee routes langs bijzondere plekken in Noord-Holland in relatie tot 200 jaar Koninkrijk. Een in Haarlem en omstreken en een route in Amsterdam. Maar er is meer. Kijk op www.onh.nl/200jaar voor verhalen om te lezen, beelden, filmpjes, tentoonstellingen en evenementen.
Pag 3
Deze campagne is in opdracht van de Provincie Noord-Holland tot stand gekomen. www.onh.nl/200jaar Extra In dit boekje vind je bij de routes een QR code. Wanneer je de QR code scant verschijnen de volledige verhalen van alle Koninklijke plekken langs de route op je mobiele telefoon. In dit routeboekje staan enkel de verkorte versies. (Voor het scannen van de QR code is een aparte QR viewer app nodig. De meeste apps zijn gratis via de smartphone te downloaden.)
KONINKLIJKE ROUTES NOORD-HOLLAND
Ontvangst op de Grote Markt in Haarlem tijdens het Pag 4 kennismakingsbezoek van het Koninklijk Paar in Noord-Holland (14 juni 2013).
KONINKLIJKE ROUTES NOORD-HOLLAND
1
2
ROUTE
1
Koninklijk Haarlem, Haarlem e.o. Fietsroute: 22 km
ROUTE
2
Koninklijk Amsterdam, Centrum van Amsterdam Wandel- of fietsroute: 8 km
Pag 5
KONINKLIJKE ROUTES NOORD-HOLLAND
FIETSEN EN WANDELEN LANGS HISTORISCHE PLEKKEN van 200 jaar Koninkrijk in Noord-Holland. Het huidige Koninkrijk der Nederlanden kreeg tussen 1813 en 1815 zijn vorm. In deze woelige periode na het verlies van de Franse keizer Napoleon werden de fundamenten gelegd van onze monarchie en parlementaire democratie. Aanvankelijk als Verenigd Koninkrijk samen met België, maar nadat de Belgen in 1835 onafhankelijk waren geworden, ging ons land verder als Koninkrijk der Nederlanden. In de beginjaren van dit nieuwe koninkrijk hebben diverse personen, instellingen en ontwikkelingen hun stempel gedrukt op de verdere vorming van het land en onze identiteit. Veel van wat in die eerste decennia in de 19de eeuw werd bedacht, gemaakt of gebouwd, heeft zijn sporen nagelaten in het moderne Nederland en beïnvloedt tot op de dag van vandaag ons moderne leven. De 200 jaar Koninkrijk fiets- en wandelroutes door Haarlem en Amsterdam komen langs plekken in de stad waar deze sporen nog aanwezig zijn. Soms heel zichtbaar, soms meer verborgen. De plekken hebben met elkaar gemeen dat zij allen op een of andere manier verbonden zijn met de vorming van de Nederlandse Staat. De routes (v.a. pagina 9) in Haarlem en Amsterdam richten zich met name op de eerste honderd jaar van het koninkrijk, hoewel ook uitstapjes naar onze huidige tijd worden gemaakt. De voorgeschiedenis van het Koninkrijk der Nederlanden Nadat de Franse legers Europa smeulend en in puin hadden achtergelaten, begon met het Congres van Wenen in 1815 de restauratie van de ‘oude wereld’. Voor de meeste Europese landen betekende dit een terugkeer naar eerder afgezette koningen en bestaande vorstenhuizen. Voor Nederland lag dit anders, aangezien het land de voorgaande twee eeuwen een republiek was geweest. Dat ons land voor het eerst in zijn geschiedenis een autonome monarchie werd, kon grotendeels op het conto worden geschreven van het falen van de patriottische revolutie en de Franse gelijkheidsidealen.
Tweedeling in de Republiek Aan het einde van de 18e eeuw was er sprake van een tweedeling in de Republiek. De prinsgezinden waren aanhangers van Stadhouder Willem V, terwijl patriotten een einde wilden maken aan de macht van de Oranjes. Zij streefden democratisering van de maatschappij na, voortgedreven door de idealen van de Franse Revolutie. In 1785 liepen de gemoederen zo hoog op dat Willem V werd ontheven van zijn functie als bevelhebber van het Haagse garnizoen. De stadhouder nam vervolgens de wijk naar Nijmegen en probeerde van daaruit het gezag te herwinnen. Hij riep de hulp in van de koning van Pruisen, de broer van zijn
Pag 6
KONINKLIJKE ROUTES NOORD-HOLLAND
vrouw, die met een leger van 20.000 man het land binnenviel. Tegen deze overmacht waren patriotten niet bestand. In het kielzog van het Pruisische leger, maakte de prins een feestelijke comeback in Den Haag, gesteund door vele orangisten. Nu namen de patriotten de benen en vluchtten in grote getale naar Frankrijk.
Engelse spotprent “the rehearsel” op de patriotten revolutie uit 1787, Collectie Rijksmuseum
Democratische idealen van de Fransen In het kielzog van het Franse leger dat in 1795 de Republiek binnenviel, keerden deze verdreven patriotten weer terug. Stadhouder Willem V vluchtte met zijn gezin, waaronder erfprins Willem Frederik, de latere koning Willem I, naar Engeland. De idealen van de Franse Revolutie vonden al snel hun beslag in de nieuwe staatsvorming van de
Bataafse Republiek. Naar voorbeeld van die van Frankrijk werd een nieuwe grondwet ontworpen met een Nationale Vergadering die bestond uit afgevaardigden uit het hele land. Dit was een grote stap op weg naar een politiek systeem van directe volksvertegenwoordiging. Voor het eerst in Nederland kwam er een democratisch kiesstelsel. Tevens zorgde de nieuwe democratische structuur van het land ook voor een ander politiek bewustzijn. De nieuwe republiek werd meer dan vroeger gezien als één land en niet als een unie van verschillende provinciën, zoals in de zeventiende eeuw. Val van Napoleon Na de val van Napoleon bestond er nauwelijks nog enige waardering van de oprechte democratische idealen van de Fransen en de patriotten. De Hollandse economie was compleet ingestort en de bevolking ging zwaar gebukt onder de hoge belastingen en militaire dienstplicht. Toen het nieuws van de grote nederlaag van Napoleon bij de Volkerenslag van oktober 1813 in Nederland doordrong, barstte er een waar volksfeest los dat in Amsterdam ontaardde in een kleine revolutie. Het Franse gezag stortte in en soldaten verlieten hals over kop het land. Oranje terug aan de macht Na het plotselinge vertrek van de Fransen, komt een driemanschap onder leiding van prinsgezind staatsPag 7
KONINKLIJKE ROUTES NOORD-HOLLAND
man Gijsbert Karel van Hogendorp aan de macht. Zij vormen het Voorlopig Bewind dat voorbereidingen treft om de zoon van de verdreven stadhouder Willem V op de troon te krijgen van een nieuw op te richten koninkrijk. Op 30 november 1813 landt Willem Frederik op het strand van Scheveningen. Op 2 december 1813 aanvaardt hij de soevereiniteit in Amsterdam. Het Voorlopig Bewind heeft doelbewust voor Amsterdam gekozen, om zo de noodzakelijke steun van de Amsterdamse regenten te verkrijgen. Hiermee is de laatste hobbel voor terugkeer van een Oranje-vorst van de baan en wordt het eerste autonome Koninkrijk der Nederlanden een feit.
Het verbranden van de Franse douanehuisjes bij de Nieuwebrug te Amsterdam op 15 november 1813, Collectie Rijksmuseum
Pag 8
KONINKLIJKE ROUTES NOORD-HOLLAND
Koninklijk Haarlem, Haarlem e.o. Fietsroute: 22 km
Pag 9
KONINKLIJKE ROUTES
4
1
7
8
6
9 10
5
NOORD-HOLLAND
Pag 10
KONINKLIJKE ROUTES NOORD-HOLLAND
ROUTE
1
Koninklijk Haarlem, Haarlem e.o. Fietsroute: 22 km Start: Paviljoen Welgelegen
Pag 11
3
2
1 Paviljoen Welgelegen 2 Oude kerk Heemstede 3 Landgoed Woestduin 4 Landgoed Elswout 5 Ripperda Kazerne 6 Station Haarlem 7 Kenaupark 8 Grote Markt 9 Sint Bavokerk 10 Drukkerij Joh. EnschedĂŠ
KONINKLIJKE ROUTES NOORD-HOLLAND
De route door Haarlem komt langs buitenhuizen van personen die een cruciale rol hebben gespeeld in de totstandkoming van nationale instituties, zoals de Nederlandse Bank of de eerste waterleiding van het land. Een aantal plekken hangt samen met de betrokkenheid van koning Willem I bij de modernisering van ons land, bijvoorbeeld de eerste spoorwegen en de nijverheidstentoonstellingen. Belangrijke historische momenten uit 200 jaar Koninkrijk passeren ook de revue: de strijd tussen de Oranjegezinden en de Patriotten, de rol van Radio Oranje en het verzet in de woelige oorlogsjaren, en de verdediging van het land door stellingen en waterlinies. Ook de band tussen de provincie en de Oranjes blijft niet onbesproken: zo gebruikte de moeder van koning Willem I, prinses Wilhelmina van Pruisen, het huidige provinciehuis naar haar tevredenheid als zomers buitenverblijf.
Bij Koninklijk Besluit van 14 juni 1814 werd Paviljoen Welgelegen in bruikleen overgedragen aan de moeder van koning Willem I, prinses Wilhelmina van Pruisen. Vooral in de zomermaanden verbleef Willemijntje, zoals ze werd genoemd, in Haarlem. Na het overlijden van haar dochter prinses Louise verhuisde Wilhelmina naar het Loo. Het paleis stond jarenlang leeg totdat in 1838 een deel van de collectie van de voorloper van het Rijksmuseum, destijds gehuisvest in het Amsterdamse Trippenhuis, in het Paviljoen werd ondergebracht. Het ging om een collectie van eigentijdse meesters waar in het overvolle Trippenhuis geen plek meer voor was.
1 PAVILJOEN WELGELEGEN Adres: Dreef 3, Haarlem Zetel van kunst, koninklijke macht en provinciaal bestuur. Het imposante Paviljoen Welgelegen kent een bijzondere geschiedenis. Het monumentale huis werd tussen 1785 en 1792 gebouwd door de puissant rijke Amsterdamse bankier-koopman Henry Hope (1735-1811). Henry was een fervent kunstverzamelaar, net als zijn neef John. Graag nodigde hij invloedrijke gasten uit om zijn vermaarde kunstcollectie te laten zien. Zo bezocht Thomas Jefferson, de latere president van de Verenigde Staten, het neoclassicistische Paviljoen Welgelegen. Nadat Paviljoen Welgelegen kort in eigendom is geweest van Lodewijk Napoleon viel Welgelegen als vijandelijk bezit in 1813 toe aan het Koninkrijk der Nederlanden..
Paviljoen Welgelegen, Collectie Noord-Hollands Archief
In 1930 vestigde het provinciaal bestuur zich in Wegelgen. Na jaren van intensief gebruik is Welgelegen in 2007 grondig gerenoveerd met in ĂŠĂŠn van de hoekpaviljoens vier historische kamers die de herinnering aan Henry Hope, Lodewijk Napoleon en Wilhelmina van Pruisen levend houden. Het gerenoveerde Paviljoen Welgelegen is een modern en levendig provinciehuis geworden, in een bijna museaal jasje waarin de oorspronkelijke sfeer en uitstraling behouden is gebleven.
Pag 12
KONINKLIJKE ROUTES NOORD-HOLLAND
2 DE OUDE KERK VAN HEEMSTEDE Adres: Wilhelminaplein, Heemstede Dominee Nicolaas Beets, predikant van de Oranjes. In 1840 werd Nicolaas Beets (1814-1903) dominee van de Nederlandse Hervormde Kerk in Heemstede. Op het naamplaatje van de pastorie liet hij schilderen ‘Nicolaas Beets, herder’. Nicolaas Beets
hij was immers vader van een kinderrijk gezin. De dominee werd regelmatig uitgenodigd om aan het Hof te preken en werd door koningin Wilhelmina beschouwd als een oude vriend. Nicolaas Beets was niet alleen dominee maar ook schrijver en dichter. Hij schreef talrijke gedichten en boeken maar zijn beroemdste boek is toch wel Camera Obscura. Dit publiceerde hij onder het pseudoniem Hildebrand. In 1903 overleed Nicolaas Beets. Bij zijn begrafenis stuurde koningin Wilhelmina een palmtak. Beets had al eerder aangegeven bij zijn begrafenis geen bloemen te willen. De volgende dag kreeg zijn weduwe te horen dat iedereen er stukjes afknipte. Daarop werd de tak haastig in veiligheid gebracht.
3 LANDGOED WOESTDUIN Adres: Tweede Leyweg 1, Heemstede
Portret van Nicolaas Beets, Collectie Noord-Hollands Archief
was een graag geziene gast bij de Oranjes. Een paar weken na de geboorte van Wilhelmina preekte Nicolaas Beets voor het Hof. Na afloop kwam koningin Emma naar hem toe met haar baby en zei ,,Prof. Beets mag ik mijn kind eens in Uw armen leggen, die al zoveel kleintjes hebben gedragen?” Een meer dan terecht verzoek, want
Het voormalig huis Woestduin, Collectie Noord-Hollands Archief
Gevierd schrijver zorgt voor eerste waterleiding in Nederland. Tussen 1832 en 1845 woonde Jacob van Lennep (1802-1868) op de buitenplaats Woestduin. Van Lennep is vooral bekend als schrijver, maar als politicus en advocaat heeft hij
Pag 13
KONINKLIJKE ROUTES NOORD-HOLLAND
eveneens zijn sporen verdiend op maatschappelijk gebied. De veelzijdige Van Lennep was een graag geziene gast aan het hof van koning Willem III. Vaak was hij getuige van de vele luidruchtige hoffeesten. Dat Van Lennep het goed kon vinden met de koning blijkt ook uit het feit dat hij zijn boek ‘De Roos van Dekama’ opdroeg aan Willem III. Van Lennep stond aan de basis van de oprichting van de Amsterdamse Waterleiding Maatschappij, het eerste systeem van waterleidingen in Nederland. Over Van Lenneps bemoeienis met de Amsterdamse waterleiding doet een anekdote de ronde. De schrijver-politicus zou op zijn landgoed Huis te Manpad in Heemstede een glas vers duinwater van zijn vrouw gekregen hebben. Hierdoor kreeg hij het lumineuze idee om dit duinwater via leidingen naar Amsterdam te pompen. In 1832 krijgt van Lennep het landgoed Woestduin in bezit. Het leven op een buitenplaats is niet altijd comfortabel. Regelmatig vertelt Jacob in zijn brieven over een onaangename aankomst in Woestduin. Het huis is steenkoud en vuil en de ratten hebben er flink huisgehouden.
gestort moest zijn. Hiermee zouden kredieten worden verstrekt aan bedrijven en fabrikanten. Dit startkapitaal zou via de uitgifte van vijfduizend aandelen à duizend gulden worden binnengehaald. De verkoop van de aandelen verliep echter moeizaam en Koning Willem I had een probleem. Het was aan de schatrijke weduwe Johanna Borski te danken dat de bank niet al na twee jaar omviel. Zij kocht tweeduizend aandelen aan met een waarde van twee miljoen gulden. Met dit kapitaal was de bank gered. Door een slimme constructie zou de weduwe hier rijkelijk voor beloond worden. Het echtpaar Borski woonde vanaf 1805 tot de dood van Johanna in 1846 op het statige landgoed Elswout. Tot na de Tweede Wereldoorlog zou het landgoed in de familie blijven.
4 LANDGOED ELSWOUT Adres: Elswoutslaan 22, Overveen Steenrijke weduwe redde de Nederlandse Bank. Met hulp van het Russische en Pruisische leger kwam in 1813 een einde aan de Franse bezetting. De Nederlandse handel en nijverheid hadden zware klappen opgelopen en de schatkist was leeg. Aan de nieuwe vorst, koning Willem I, de taak om het land er weer bovenop te helpen. Met de oprichting van de Nederlandsche Bank, een jaar later, wilde Willem I de kredietverstrekking aan bedrijven weer op gang brengen. Bij de stichting van de bank was bepaald dat er vijf miljoen gulden
Portret van Johanna Borski, door Nicolaas Pieneman, Collectie Museum van Loon
Pag 14
KONINKLIJKE ROUTES NOORD-HOLLAND
5
Merwede en de Biesbosch. De mobilisatie tijdens de Frans-Duitse Oorlog van 1870-1871 bracht een aantal tekortkomingen van de N.H.W. aan het licht. Bij de Vestingwet van 1874 werd daarom een nieuw nationaal verdedigingsplan opgesteld. Op 20 kilometer afstand van Amsterdam kwam een reeks van forten in een cirkel rondom de hoofdstad. De Stelling van Amsterdam, waartoe de Ripperda Kazerne behoorde, diende als allerlaatste toevluchtsoord waarachter de regering en het leger zich konden verschansen.
RIPPERDA KAZERNE Adres: Sint Jorisveld, Haarlem De verdediging van het Koninkrijk. Al tijdens de Tachtigjarige Oorlog tegen de Spanjaarden gebruikten de Hollanders het onderwater zetten van stukken land als verdedigingsmiddel tegen vijandelijke invallen. Deze inundatiestroken waren onbegaanbaar voor paard en wagen en te ondiep om met boten over heen te varen. Het bleek een succesvolle tactiek die in de zeventiende en
6 STATION HAARLEM Adres: Stationsplein, Haarlem De eerste spoorlijn van Nederland. De opening van de eerste spoorlijn van Amsterdam naar Haarlem op vrijdag 20 september 1839 was niet vanzelfsprekend: bedorven melk, ademhalings-problemen voor de passagiers en molens die niet meer wilden draaien omdat het stationsgebouw te hoog zou
Ripperda Kazerne in gebruik, 1966 Collectie Noord-Hollands Archief
achttiende eeuw met succes buitenlandse legers buiten de deur hield. Kort na zijn aantreden in 1815 besloot koning Willem I om een extra beschermingsgordel voor het westen van het land aan te leggen, De Nieuwe Hollandse Waterlinie. De bestaande (Oude) Hollandse Waterlinie werd naar het oosten opgeschoven ter verdediging van het ‘hart des lands’. Met de aanleg van de Nieuwe Hollandse Waterlinie (N.H.W.) ontstond er een verdediging die liep van de Zuiderzeekust (Muiden-Naarden) via Gorinchem naar de Nieuwe
Replica van de eerste stoomlocomotief De Arend, Collectie Spoorwegmuseum
zijn. Het waren een paar van de argumenten die tegenstanders van de spoorlijn in de strijd gooiden. Het mocht allemaal niet baten. Door de voort-
Pag 15
KONINKLIJKE ROUTES NOORD-HOLLAND
varende aanpak van Koning Willem I kwam er een spoorlijn tussen Haarlem en Amsterdam. Voor de aanleg en exploitatie werd in 1834 de Hollandsche IJzeren Spoorwegmaatschappij (HIJSM) opgericht. Voor een bedrag van f 1.048.000 werd parallel aan de Haarlemmertrekvaart een spoorlijn aangelegd, inclusief bruggen, stationsgebouwen, rijtuigen en locomotieven. De locomotieven de Arend en de Snelheid trokken tijdens de eerste rit de feesttrein met 300 genodigden. De trein bestond uit drie soorten persoonsrijtuigen: Diligences, Char-àbancs en Waggons, respectievelijk de eerste, de tweede en derde klasse. Echt comfortabel was het reizen met de trein nog niet. Er was geen verwarming en de rijtuigen hadden geen verlichting. Bij het remmen klotsten alle rijtuigen tegen elkaar aan. De Diligences hadden ramen met glas, de Char-àbancs konden bij slecht weer met zeilen worden afgesloten en in de Waggons zaten de reizigers, weliswaar overdekt, in de open lucht.
7 KENAUPARK Adres: Kenaupark, Haarlem Monument voor vrouwelijk symbool van verzet. De jaren 1940-1945 behoren zonder twijfel tot de donkerste uit de 200 jarige geschiedenis van het Koninkrijk der Nederlanden. Met de invoering van steeds meer vrijheid berovende maatregelen voor Joden, studenten, kunstenaars en de arbeitseinsatz nam het verzet tegen de Duitse bezetters toe. In eerste instantie beperkte dit verzet zich tot kleinschalige sabotagepraktijken. Naarmate het aantal onderduikers steeg, nam ook de organisatiegraad van het verzet toe. Een van de bekendste verzetshelden die in eigen land bleef, is Hannie Schaft. Ze deed mee aan de Februaristaking en hielp haar
Begrafenis van Hannie Schaft, Collectie Noord-Hollands Archief
Joodse vriendinnen aan valse persoonsbewijzen. Nadat Schaft in 1943 met haar studie rechten in Amsterdam was gestopt omdat zij de loyaliteitsverklaring weigerde te ondertekenen, kwam ze terecht bij het Haarlemse verzet. Ze verspreidde illegale kranten, bracht Joodse kinderen onder op onderduikadressen en ontfutselde verkleed als moffenmeid Duitse militairen geheime militaire inlichtingen. Ze werkte in het verzet veel samen met Jan Bonenkamp. Bij de Duitsers werd ze bekend als ‘het meisje met het rode haar’. In het Kenaupark is een monument aan Schaft gewijd. Op deze plek pleegde zij samen met Jan Bonekamp op 21 juni 1944 een aanslag op de Zaanse politieman Ragut. Dit moest zij uiteindelijk met de dood bekopen. Na de oorlog groeide zij uit tot ‘een symbool van verzet’, zoals Koningin Wilhelmina haar noemde.
8 GROTE MARKT Adres: Grote Markt, Haarlem Oranjegezinden en patriotten op het “mooiste plein van het Koninkrijk” “Koning Willem-Alexander en Koningin Máxima, ik heet u van harte welkom in Pag 16
KONINKLIJKE ROUTES NOORD-HOLLAND
Haarlem, op het mooiste plein van uw koninkrijk”. Met deze woorden verwelkomde burgemeester Schneiders het koningspaar tijdens hun kennismakingsbezoek aan de provincie Noord-Holland op 14 juni 2013. Samen met de commissaris van de Koning en het koningspaar stond hij op het bordes van het gemeentehuis aan de Grote Markt. Het paar werd feestelijk onthaald door de Haarlemse bevolking, geen wanklank was te horen. Dat is echter wel eens anders geweest. Aan het eind van de 18de eeuw, aan de vooravond van het ontstaan van het Koninkrijk der Nederlanden, triomfeerden op dit plein de tegenstanders van de Oranje stadhouder, de patriotten. De patriotten hadden zich gegroepeerd in ‘Vrijkorpsen’ die in verschillende steden de straat opgingen en relletjes veroorzaakten. Hun glorietijd zou maar kort duren, ondanks dat zij op steun van het machtige Franse Leger konden rekenen. De breed gedragen onvrede over de Franse bezetting en de rol van de patriotten, zou in 1813 de weg plaveien voor een terugkomst van een Oranje vorst en daarmee de oprichting van een nieuw Koninkrijk der Nederlanden.
9 SINT BAVOKERK Adres: Grote Markt 22, Haarlem Borstbeeld van de koning-koopman die het land moderniseerde. Anders dan de meeste koningen uit zijn tijd ontwikkelde Willem I zich niet tot de traditionele krijgsman-koning, maar tot de koopmankoning van de toekomst. Zijn plaats was achter een schrijftafel en niet op een steigerend ros, al dan niet op een slagveld. De koning was een harde werker, die het liefst van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat
Borstbeeld van Koning Willem I in de Sint Bavokerk, Collectie Noord-Hollands Archief
De Grote Markt in Haarlem, Collectie Citymarketing Haarlem, Hans Guldemond
stukken las. Hij had een formidabel geheugen, een brede ontwikkeling, een aanzienlijke parate kennis en een goede economische en financiële basis. Pag 17
KONINKLIJKE ROUTES NOORD-HOLLAND
Hij kon rekenen als de beste. Willem I ontpopte zich al gauw tot de strenge directeur van de ‘BV Nederland.’ De reputatie van koning-koopman heeft Willem I te danken aan zijn bemoeienissen met de nijverheid en de handel. Onderdeel van de industriepolitiek van de koning is de bevordering van nijverheidstentoonstellingen. Hoogstpersoonlijk opende hij de tweede nijverheidstentoonstelling die in 1825 in Haarlem plaatsvond. De stad Haarlem was Koning Willem I bijzonder dankbaar voor zijn inzet voor de tentoonstelling van Nationale Nijverheid in 1825. Een tentoonstelling die belangrijk was voor de ontwikkeling van de Nederlandse industrie. Een marmeren portret van de koning maakte deel uit van de tentoonstelling en werd later geplaatst in een van de kapellen van de Sint Bavokerk.
postzegels. Bij Koninklijk Besluit van 20 april 1851 verleende Willem III toestemming tot gebruik van zijn portret op de postzegel. Niet alleen de leden van het koninklijk huis worden afgebeeld op postzegels, maar er worden ook thema postzegels uitgegeven. Menig postzegelverzamelaar ziet uit naar de uitgave van nieuwe postzegels. In 2003, tijdens de viering van het 300-jarig bestaan van het bedrijf, ontving Joh. Enschedé van koningin Beatrix het predicaat ‘Koninklijk’.
10 DRUKKERIJ JOH. ENSCHEDE Adres: Klokhuisplein 9, Haarlem Huisdrukker van de staat. Drukkerij Enschedé behoort tot de oudste familiebedrijven van ons land. In 1703 begon de Haarlemse familie met het drukken van boeken. Later rolde hier de Haarlemsche Oprechte Courant van de persen en obligaties van de stad Haarlem. De drukkerij kreeg een reputatie op het gebied van het drukken van waardepapieren. Enschedé heeft vooral veel bekendheid gekregen door haar prachtige postzegels en bankbiljetten. De postzegelproductie is sinds 1 oktober 1866 bij de drukkerij ondergebracht. Een aparte afdeling van de drukkerij, Joh. Enschedé Stamps, houdt zich daar nu nog altijd mee bezig. Enschedé heeft met het drukken van postzegels wereldfaam verworven en drukt voor 60 landen postzegels. Op menig postzegel staat ons staatshoofd afgebeeld. Het portret van koning Willem III sierde de eerste
Koninklijk bezoek aan Joh. Enschedé, Collectie Noord-Hollands Archief
Pag 18
KONINKLIJKE ROUTES NOORD-HOLLAND
Koninklijk Amsterdam, Centrum van Amsterdam Wandel- of fietsroute: 8 km Start: De Dam
Pag 19
KONINKLIJKE ROUTES NOORD-HOLLAND
12 13
11
10
2 1 9
4
3
8
6 5
Pag 20
KONINKLIJKE ROUTES NOORD-HOLLAND
ROUTE
2
Koninklijk Amsterdam, Centrum van Amsterdam Wandel- of fietsroute: 8 km Start: De Dam 1 Naatje op de Dam 2 Nieuwe Kerk 3 Oude Turfmarkt 127 4 Maison de Bonneterie 5 Thorbeckeplein 6 De Blauwbrug 7 Scheepvaartmuseum 8 Mozes & A채ronkerk 9 Het Trippenhuis 10 Centraal Station en Koninklijke Wachtkamer 11 Posthoornkerk 12 Willemspoort 13 Willem I sluis
7
Pag 21
KONINKLIJKE ROUTES NOORD-HOLLAND
De route komt langs plekken die belangrijk zijn geweest voor de vorming en ontwikkeling van het Koninkrijk der Nederlanden, onder andere langs het oudste nationale monument van ons land, de eerste vestiging van de Nederlandse Bank en de voorloper van het Rijksmuseum. Uiteraard passeren diverse koningen en koninginnen de revue. In de grondwet staat dat ons staatshoofd in de hoofdstad moet worden ingehuldigd. Meestal is dit een feestelijke gebeurtenis, maar het veroorzaakte ook een keer de ergste stadsrellen uit de vaderlandse geschiedenis. Enkele plekken op de route staan symbool voor belangrijke culturele en sociale ontwikkelingen die zich in de eerste 100 jaar afspeelden, zoals de eerste katholieke kerk van Pierre Cuypers of het warenhuis van Maison de Bonneterie aan het Rokin. De route eindigt bij de Willem I sluis van het Noordhollands Kanaal dat het begin van de modernisering van Nederland in de 19de eeuw markeert.
Het standbeeld bleek nogal fragiel. Bij de eerste strenge winter vroor haar neus eraf. Voor renovatie was het beeld daarom enig tijd van haar hoofd ontdaan. Later brak ook nog eens een arm af. “Het lijkt wel Naatje” een uitdrukking die destijds in zwang raakte, betekende dan ook “dit lijkt nergens op”. Haar naam heeft zij waarschijnlijk te danken aan het opschrift dat op de sokkel stond. De I van het woord NATIE werd als een J gelezen. Natje verbasterde in Naatje, een voor de hand liggende verwijzing naar het volkse woord voor het vrouwelijke geslachtsdeel. Nog geen zestig jaar heeft Naatje op de Dam gestaan om vervolgens het veld te moeten ruimen voor de elektrische tram.
1 NAATJE OP DE DAM Amsterdam centrum Het eerste nationaal monument van Nederland. De Dam is al ruim anderhalve eeuw het nationale plein van Nederland. Op deze plek hebben door de jaren heen belangrijke gebouwen en monumenten gestaan die hebben bijgedragen aan de collectieve beleving van onze natie. ‘Naatje van de Dam’, een standbeeld dat werd opgericht om de Tiendaagse Veldtocht tegen de Belgen te herdenken, geldt als het eerste nationale monument. Het beeld heette officieel “Monument ter herinnering aan den Hollandse Volkswil 1830-1831”. Op een robuuste natuurstenen gedenknaald stond een vier meter hoge vrouwenfiguur die de “Eendracht der Hollandsche Natie” symboliseerde.
Naatje op de Dam, ca. 1950 Collectie Stadsarchief Amsterdam
2 DE NIEUWE KERK Adres: De Dam Inhuldiging van het staatshoofd in “de stad Amsterdam als hoofdstad”. Niet alleen ‘Naatje’ maakte de Dam tot het nationale plein van Nederland. Ook de aan het plein gelegen Nieuwe Kerk droeg bij aan de symbolische betekenis van deze plek voor het Koninkrijk der Nederlanden. Willem I, de eerste koning van het land, legde hier de eed af. Niet in de Pag 22
KONINKLIJKE ROUTES NOORD-HOLLAND
hoofdstad Den Haag, maar in Amsterdam. Dit had een strategische reden omdat steun van de Amsterdamse elite onontbeerlijk was voor de stichting van een monarchie. De opstand tegen de Fransen was in Amsterdam begonnen en gelet op de moeilijke verstandhouding uit het verleden diende de aanstaande Oranjevorst de stad te vriend te houden. In de daaropvolgende maanden werd aan het grondwetsartikel over de inhulding de bepaling toegevoegd dat deze gebeurtenis diende plaats te hebben in “de stad Amsterdam als hoofdstad”. Zo kwam Amsterdam in de grondwet te staan als de stad van de inhuldiging. De ligging pal naast het Koninklijk Paleis heeft uiteraard ook bijgedragen aan de nationale functie van de Nieuwe Kerk. Meestal gingen de inhuldigingen gepaard met grote volksfeesten. Een enkele keer moest ternauwernood een aanslag verijdeld worden of braken er heftige rellen uit.
van de 17de eeuw richtte het stadsbestuur de ‘Wisselbank’ op, de eerste in zijn soort. Het functioneerde destijds als een soort centrale bank en daarmee als voorloper van de Nederlandse Bank. Een van de eerste dingen die Koning Willem I deed, was het oprichten van de Nederlandse Bank (DNB). Het voorname pand op Oude Turfmarkt 127 werd in 1865 gebouwd voor deze Nederlandse Bank. Het nieuwe kantoorgebouw verving drie bestaande grachtenpanden op dezelfde locatie waarin de bank vanaf de oprichting in 1814 was gevestigd. Koning Willem I wachtte na het vertrek van de Fransen een zware taak om de ernstig verzwakte Nederlandse economie uit het slop te trekken. Zijn beleid richtte zich op het stimuleren van de handel en het verschaffen van werk voor het berooide volk. De oprichting van een nationale bank speelde hierbij een cruciale rol. In 1967 verruilde de Nederlandse Bank de oude binnenstad voor een gloednieuwe kantoortoren op het Frederiksplein. Sinds 1976 is het Allard Pierson museum van de Universiteit van Amsterdam gehuisvest in het vroegere bankgebouw van waaruit de eerste bankbiljetten van ons land zijn verspreid.
Inhuldiging Koningin Wilhelmina in de Nieuwe Kerk, Collectie Stadsarchief Amsterdam
3 OUDE TURFMARKT 127 Adres: Oude Turfmarkt 127-129 Hier zetelt de ‘Hoeder van de Gulden’. Amsterdam kende een lang traditie als het om het geldwezen en kredietverlening ging. Aan het begin
De oude panden van de Nederlandse Bank op de Oude Turfmarkt (1863), Collectie Stadsarchief Amsterdam Pag 23
KONINKLIJKE ROUTES NOORD-HOLLAND
4 MAISON DE BONNETERIE Adres: Rokin 140-142 Van warenhuis-pionier tot Hofleverancier. Wie het chique interieur van Maison de Bonneterie binnentreedt, waant zich even terug in de tijd. De firma begon in eerste instantie met de verkoop van gebreide goederen (bonneterie is Frans voor ‘breisels’) vanuit een aanzienlijk kleiner pand in de Kalverstraat. De zaken liepen echter zo goed dat men de collectie uitbreidde met confectie kleding, in die tijd een uit Frankrijk overgewaaide nieuwigheid. Al in 1901, nog geen vijftien jaar na de oprichting, ontving het uit handen van koningin Wilhelmina het predicaat Hofleverancier. In 1908 opende de firma het huidige onderkomen aan het Rokin, waarmee het naar Frans voorbeeld het luxe warenhuis in Amsterdam introduceerde. Boven de ingang van dit statige pand aan het Rokin prijkt het hofleveranciers schildje.
Het luxe warenhuis Maison de Bonneterie , Collectie Stichting Oneindig Noord-Holland
In 1815 voerde koning Willem I het predicaat Hofleverancier in. Oorspronkelijk was dit keurmerk alleen weggelegd voor bedrijven die daadwerkelijk aan het Hof leverden, of aan leden van het Koningshuis. Na 1850 vervaagde dit onderscheid en kregen ook
bedrijven die zich verdienstelijk hadden gemaakt voor de vooruitgang van handel en nijverheid dit predicaat als beloning voor hun prestaties. In 1987 zijn onder gezag van koningin Beatrix de reglementen verscherpt en aangepast. Sindsdien is er een duidelijk onderscheid gekomen tussen het predicaat ‘Koninklijk’ en ‘Hofleverancier’. Dit verandert in de loop van 2014 jammer genoeg. In februari 2014 werd bekendgemaakt dat Maison de Bonneterie de winkel aan het Rokin (evenals de winkel in Den Haag) zal sluiten.
5 THORBECKEPLEIN Adres: Thorbeckeplein (zuid) Over de grondlegger van het moderne lands-bestuur. De voorloper van de Nederlandse grondwet kwam tot stand ten tijde van de Bataafse Republiek, toen de Fransen en patriotten in Holland de dienst uitmaakten. De in 1798 uitgeroepen grondwet was geschreven naar Frans voorbeeld. Voor het eerst werd hiermee de scheiding van kerk en staat, de fundamentele vrijheden van godsdienst, vergadering en meningsuiting wettelijk gewaarborgd. Na de Franse Tijd waren nieuwe staatrechtelijke fundamenten nodig, want Nederland ging verder als een constitutionele monarchie. Johan Rudolph Thorbecke was de stuwende kracht achter de grondwetswijziging in 1848 waarmee het bestuurlijke stelsel zoals wij dat nog kennen, vorm kreeg. In dit ‘Huis van Thorbecke’ kwam een duidelijke scheiding van de bevoegdheden van de wetgevende en uitvoerende macht. Cruciaal verschil met de voorgaande grondwet is dat niet langer de koning, maar de ministers uit het kabinet verantwoordelijk zijn voor het beleid. Koning Willem I, die tot dan toe weinig geneigd was om zijn eigen regeermacht te laten inperken,
Pag 24
KONINKLIJKE ROUTES NOORD-HOLLAND
ging overstag. Naar eigen zeggen was hij in één nacht veranderd van een conservatief naar liberaal staatshoofd. In 1876, een paar jaar na zijn overlijden werd op het Reguliersplein een standbeeld van Thorbecke onthuld. Vanaf dat moment werd dit het Thorbeckeplein.
en ordeverstoringen. De Amsterdamse kraakbeweging had in de aanloop naar de troonopvolging de messen geslepen en opgeroepen om die dag te demonstreren tegen het regeringsbeleid en de geldverslindende inhuldiging. In de weken voorafgaand aan de troonopvolging is de stad vol gekalkt met leuzen zoals “geen woning, geen kroning”, “Kein Haus, kein Claus” en “Trix is ook niks”. Er leefde grote onvrede over de haperende aanpak van de enorme woningnood en de werkloosheid. Gezamenlijk wilde men de inhuldiging aangrijpen om aandacht te vestigen op de problemen. Het eerste krakersopstootje breekt al om 11 uur uit en in een mum van tijd loopt het volledig uit de hand. Tijdens de inhuldigingsspeech van koningin Beatrix horen de genodigden in de kerk het geluid van overvliegende politiehelikopters en loeiende sirenes. Het moge duidelijk zijn dat buiten de stad in brand staat. Later blijken dit de ergste rellen in Nederland sinds de Tweede Wereldoorlog.
Het Thorbeckeplein omstreeks 1876 Collectie Stadsarchief Amsterdam
6 DE BLAUWBRUG Adres: Blauwbrug/Waterlooplein Koninginnedag 1980 ontaardt in ongekende stadsoorlog. Koninginnedag 1980, de dag waarop prinses Beatrix ingehuldigd werd als de nieuwe koningin, staat te boek als de meest roemruchtige uit de Nederlandse geschiedenis. Wat een feestelijke dag had moeten worden, mondde uit in een niet eerder vertoonde explosie van geweld
Rellende menigte op het Waterlooplein tijdens de inhuldiging van Beatrix, Collectie Stadsarchief Amsterdam
Pag 25
KONINKLIJKE ROUTES NOORD-HOLLAND
7
cadeau gekregen van het Nederlandse volk. De Groene Draeck, een Lemsteraakjacht, werd haar in 1957 aangeboden voor haar 18e verjaardag.
SCHEEPVAARTMUSEUM Adres: Kattenburgerplein 1 Koninklijke scheepsmodellen. In de collectie van het Scheepvaartmuseum bevindt zich een aantal modellen van koninklijke schepen, zoals de Gouden Draeck en de Koningssloep. In 1818 kreeg koning Willem I een statige sloep cadeau van de Marinewerf te Rotterdam. Als ‘maritieme natie’ bij uitstek lag het voor de hand dat de kersverse koning eveneens over een representatief vervoersmiddel te water zou beschikken. Het duurde bijna 23 jaar voordat de Koningssloep officieel in gebruik werd genomen bij de inhuldiging van Willem II. Zijn vader Willem I, voor wie de sloep gebouwd was, liet zich liever vervoeren in een modern stoomjacht. De Koningssloep is 24 keer gebruikt sinds de bouw. Het schip is altijd exclusief gebruikt voor feestelijke gebeurtenissen in gezelschap van het Koninklijk Huis.
8 MOZES EN AÄRONKERK Adres: Waterlooplein 205-207 Waterstaatkerk zegent de Waterlooplein markt. Bij zijn aantrede in 1815 behield koning Willem I graag controle over de kerkbouw. De staat financierde voor een deel de bouw van nieuwe kerkgebouwen.
de Leprozengracht met de Mozes en Aäronkerk voor de demping in 1882, Collectie Stadsarchief Amsterdam
De Koningssloep in het Oosterdok, rond 1900, Collectie Scheepvaartmuseum
In 1937 ontvingen H.K.H. prinses Juliana en Z.K.H. prins Bernard als nationaal huwelijksgeschenk een motorjacht, de Piet Hein genaamd. De voorkeur van Juliana en Bernard ging uit naar een motorjacht (en liever geen zeiljacht) waarmee ze de meeste Nederlandse binnenwateren konden bevaren. Ook prinses Beatrix heeft een zeewaardig schip
Met deze regeling probeerde koning Willem I alle religies onder staatstoezicht te stellen. Bij Koninklijk Besluit van 1824 werd bepaald dat kerken alleen onder toezicht van het Ministerie van Waterstaat gebouwd (of verbouwd) mochten worden. Ingenieurs van Waterstaat controleerden het ontwerp en de bouw van de kerken. Zo ontstond er een heel leger aan ‘Waterstaatkerken’ in ons land. Hoewel deze in bouwstijl zeer verschillend kunnen zijn, overheerste de neoclassicistische architectuur, waarvan de Mozes en Aäronkerk aan het Waterlooplein een goed voorbeeld is. Evenals de
Pag 26
KONINKLIJKE ROUTES NOORD-HOLLAND
Posthoornkerk is de Mozes en Aäronkerk van oorsprong een katholieke schuilkerk. In de eerste helft van de 19de eeuw, toen katholieken gaandeweg hun rechten terugkregen, bouwde men over de bestaande schuilkerk heen een imposant kerkgebouw. In 1841 werd de Sint Antonius van Paduakerk, zoals de kerk officieel heet, ingewijd. Op het timpaan (de driehoek) staat een houten Christusbeeld met een kruis en wereldbol in zijn handen, een zegenend gebaar makend naar de kooplui en bezoekers van de bekendste vlooienmarkt van het land.
een einde bij de opening van het nieuwe Rijksmuseumgebouw in 1885. Grote afwezige tijdens de festiviteiten was koning Willem III die zich liet vertegenwoordigen door zijn nicht prinses Maria en haar echtgenoot. Het wegblijven van Willem III was een daad van protest. De koning was diep beledigd dat het nieuwe museum niet naar Willem I of naar hem was vernoemd.
9 HET TRIPPENHUIS Adres: Kloveniersburgwal 29 Krap behuisde voorloper van het Rijksmuseum. Het ontstaan van de ‘nationale schatkamer van Nederland’, het Rijksmuseum, is voor een groot deel te danken aan de broer van Napoleon, koning Lodewijk Napoleon. De voorloper van het Rijksmuseum, De Nationale Kunst-Galerij, opende ten tijde van de Bataafse Republiek haar deuren in het door de patriotten geconfisqueerde Huis ten Bosch. Lodewijk Napoleon breidde deze collectie flink uit en verhuisde het inmiddels tot “Koninklijk Museum” omgedoopte instituut naar Amsterdam. De schilderijen die oorspronkelijk afkomstig waren uit de paleizen van de Oranje stadhouders vormden de basis voor de collectie. De schilderijen, waaronder de Nachtwacht en Staalmeesters van Rembrandt werden aan het publiek getoond in twee vertrekken in het door Lodewijk Napoleon omgebouwde stadhuis van Amsterdam. Na de machtswisseling bracht Koning Willem I dit museum onder in het statige Trippenhuis aan de Kloveniersburgwal, tezamen met de Koninklijke Academie. Aan de krappe en rommelige behuizing van het museum kwam pas
Het Trippenhuis aan de Kloveniersburgwal, 1865-1870, Collectie Stadsarchief Amsterdam
10 CENTRAAL STATION EN KONINKLIJKE WACHTKAMER Adres: Stationsplein Het belang van de spoorwegen voor volk en vaderland. Als nationaal gebouw in de hoofdstad symboliseerde het Centraal Station Amsterdam het belang van de spoorwegen voor de economische en maatschappelijke bloei van Nederland. Het destijds grootste station van het land werd tussen 1881 en 1889 gebouwd naar ontwerp van architect P.J.H. Cuypers als een ‘dubbel kopstation’ en een ‘langs station’ waar diverse lijnen uit verschillende richtingen samenkomen. De rijksoverheid gaf Cuypers de opdracht om een gebouw te ontwerpen in ‘Oud-Hollandsche stijl’. Net als het Rijksmuseum, koos Cuypers bij dit overheidsgebouw voor
Pag 27
KONINKLIJKE ROUTES NOORD-HOLLAND
de Hollandse Renaissance uit de zestiende eeuw. Het station heeft een ‘Koninklijke Wachtkamer’, een ruimte die uitsluitend bestemd is voor leden van de koninklijke familie en hun gasten. Stations die dichtbij koninklijke paleizen zijn gelegen beschikken meestal over een dergelijke ruimte, zoals de stations Den Haag Holland Spoor, Baarn, en Apeldoorn. Wachtkamers waren destijds erg belangrijk op stations omdat reizen veel langer duurde dan tegenwoordig. Het was gebruikelijk dat verschillende sociale klassen apart van elkaar reisden, in aparte wagons en gebruik maakten van gescheiden wachtkamers. Uiteraard kreeg de Koninklijke Wachtkamer de groots mogelijke monumentaliteit en rijkdom aan details.
Entreehal van de Koninklijke Wachtkamer, Amsterdam Centraal Station, Collectie Stichting Oneindig Noord-Holland
11 POSTHOORNKERK Adres: Haarlemmerstraat 124-126 Opmars van de katholieke kerkenbouw in Nederland. Pas in 1798 werd de vrijheid van godsdienst voor het eerst in een Nederlandse grondwet vastgelegd, ten tijde van de Bataafse Republiek (17951801). Weliswaar was deze Republiek niet meer dan een vazalstaat van Frankrijk, de emancipatie van de katholieken in ons land was daarmee gelegd. Zij herkregen het recht om hun eigen kerken te bouwen, hoewel dit feitelijk pas met het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in
De Posthoornkerk aan de Haarlemmerstraat, gezien vanaf de Eenhoornsluis Pag 28
KONINKLIJKE ROUTES NOORD-HOLLAND
1853 een feit werd. Tot die tijd stonden de katholieken onder direct toezicht van de ingenieurs van Waterstaat. Vanaf het midden van de 19de eeuw ontstond er een ware bouwhausse aan katholieken kerken. Men schat dat er tussen 1850 en 1920 zo’n 800 nieuwe katholieke kerken in Nederland werden gebouwd. De voornaamste architect die hiermee verbonden was, is zonder meer P.J.H. (Pierre) Cuypers. De kerk van Onze Lieve Vrouwe Onbevlekt Ontvangen (De Posthoorn) was de eerste van zes kerken die P.J.H. Cuypers in Amsterdam zou bouwen. De kerk verving een vervallen schuilkerk die in een oud postkoetsgebouw van een herberg aan de overzijde aan de Prinsengracht was ondergebracht. Hier dankte de kerk zijn bijnaam aan.
Haarlemmerpoort. Een inscriptie aan de binnenzijde van de doorgang herinnert aan de vorstelijke opening van de stadspoort die sindsdien als Willemspoort door het leven gaat. De poort was tot 1866 in gebruik als accijnskantoor. Als gevolg van de Gemeentewet kwam in dat jaar een einde aan de stedelijke accijnsheffing. Nadien deed de poort dienst als gecombineerde politie- en brandweerpost. De poort dreigde in de jaren zestig gesloopt te worden, maar door het gebouw voor bewoning geschikt te maken, bleef het gespaard. In 1970 kreeg het de status van rijksmonument.
12 DE WILLEMSPOORT Adres: Haarlemmerplein 50 Een vorstelijke toegang voor Amsterdam. Tot halverwege de 19de eeuw waren de meeste steden in Nederland omgeven door stadsmuren. Het goederen- en personenverkeer verkreeg zich via stadspoorten toegang tot de stad. Bij de stadspoorten hief het lokale bestuur accijns en belastingen. Aan de westkant van Amsterdam beschermde de oude Haarlemmerpoort van Hendrick de Keyser uit 1615 de stad. In 1837 was dit poortgebouw zo vervallen dat deze werd afgebroken en vervangen door een classicistisch poortgebouw met een statige uitstraling. De poort had nu een dubbelfunctie als accijnskantoor en triomfboog. Met de triomfboog kon Amsterdam vorstelijke gasten op een fatsoenlijk onthaal trakteren. Op 27 november 1840 ontving Amsterdam de aanstaande koning Willem II met een vorstelijk onthaal bij de
Binnenzijde van de Willemspoort (Haarlemmerpoort), Collectie Stichting Oneindig Noord-Holland
13 WILLEM I SLUIS Adres: Buiksloterweg, Amsterdam-Noord Kanalen-Koning bouwt nieuwe levensader door Noord-Holland. Net over het IJ in AmsterdamNoord, tegenover het Centraal Station, begint bij de Willem I sluis het Noordhollands Kanaal dat via Purmerend en Alkmaar tot aan Den Helder loopt. De sluis is naar de opdrachtgever van het kanaal genoemd, koning Willem I. In 1819 begon men met de aanleg. Er moest tot 6 meter diepte gegraven worden. De bovenste meters was puur handwerk
Pag 29
KONINKLIJKE ROUTES NOORD-HOLLAND
met schop en kruiwagens. Door paarden aangedreven moddermolens namen de laatste anderhalve meter voor hun rekening. In totaal zijn zo’n tienduizend grondwerkers van heinde en verre ingezet die vaak onder erbarmelijke omstandigheden moesten werken en leven. Deze ‘polderjongens’ sliepen in primitieve hutjes. Drankmisbruik en geweld was aan de orde van de dag. Het 80 kilometer lange Noordhollands Kanaal kreeg een voor die tijd ongekende breedte van 37 meter. Zo konden een
oorlogschip en een grote koopvaarder elkaar pas seren. Naast het kanaal kwam een jaagpad waarop de grotere schepen door paarden vooruit werden getrokken. Onder normale omstandigheden had men het hele traject binnen 15 uur afgelegd. Op 15 december 1824, voer oorlogschip Bellona van Amsterdam naar Alkmaar voor de officiële openstelling. Een dag later werd de Bellona feestelijk onthaald in Den Helder.
Gezicht op Amsterdam vanaf het Noordhollands Kanaal bij de Willemsluis, Collectie Stadsarchief Amsterdam
Pag 30
KONINKLIJKE ROUTES NOORD-HOLLAND
COLOFON Dit boekje is uitgegeven in het kader van 200 jaar Koninkrijk. Provincie Noord-Holland ondersteunt de nationale campagne met de provinciale campagne ‘200 jaar Koninkrijk in Noord-Holland’. UITGAVE In opdracht van Provincie Noord-Holland, maart 2014 REDACTIE Stichting Oneindig Noord-Holland i.s.m. Provincie Noord-Holland BEELD Stadsarchief Amsterdam; digitale en gedrukte reproducties van originele foto’s te bestellen via http://beeldbank.amsterdam.nl . Collectie Rijksmuseum; www.rijksmuseum.nl. Rijksvoorlichtingsdienst; Noord-Hollands Archief; www.noord-hollandsarchief.nl . Citymarketing Haarlem, Hans Guldemond; www.hansguldemond.nl. Spoorwegmuseum: www.spoorwegmuseum.nl. Collectie Scheepvaartmuseum: www.hetscheepvaartmuseum.nl. Letterkundig Museum: www.letterkundigmuseum.nl UITVOERING Stichting Oneindig Noord-Holland en Beautiful Minds Dit boekje is met de grootste zorgvuldigheid samengesteld. Onjuistheden zijn echter niet uitgesloten. Provincie Noord-Holland en/of Stichting Oneindig Noord-Holland kunnen niet aansprakelijk worden gesteld voor schade als gevolg van onjuistheden in de informatie.
Pag 31
www.onh.nl/200jaar KONINKLIJKE ROUTES NOORD-HOLLAND
Pag 32