feBruari 2010 1,50
vogelvrij Reinier Kennedy (1881 - 1960)
diep Special Bij de tentoonStelling VogelVrij Kennedy gezien door de ogen van: ✽ Een kunsthistoricus ✽ Een psychiater ✽ Een grafoloog
# Special ‘Vogelvrij’ / 2010 DiEP 1
inhoud colofon
4
8
18
3
Inleiding
Colofon
4-5
Vrederust - Een heilzame omgeving
6-7
Papieren persoonlijkheid
8-9
Te vroeg ‘gepiekt’ of eeuwig voorspel?
10-11
Centerfold
12-13
vervolg: Te vroeg ‘gepiekt’ of eeuwig voorspel?
14
Gefladder
15-17
Kennedy - de kunstenaar en patiënt
18
Kennedy door de ogen van de grafoloog
Speciale uitgave van DiEP Magazine ter gelegenheid van de tentoonstelling Vogelvrij, georganiseerd door Erfgoedcentrum DiEP. Aan deze uitgave werkten o.a. mee: Rachel Saleh (projectleiding), Helen Stroosma en Lisa Traarbach (samenstelling tentoonstelling), dr. B. R. van der Hek, Ineke Middag, C. Rademaker, Peter de Wit. Fotografie en afbeeldingen Collectie Dordrechts Museum, Collectie Erfgoedcentrum DiEP, Frédéric Kappelhof, Lisa Traarbach, familie Kennedie Ontwerp Opera Graphic Design, Breda Drukwerk NPN Drukkers Uitgave Erfgoedcentrum DiEP / gemeente Dordrecht / ISSN: 1871-6040
19
Zonsverduistering
20
Sigmund
2 DiEP # Special ‘Vogelvrij’ / 2010
inleiding
Helen Stroosma
Vogelvrij Zeven archiefdozen met brieven, notitieboekjes, visitekaartjes, krantenknipsels, rouwkaarten, lege zakjes, volle zakjes, foto’s, een stofstaal, een pennetje en wat overleden elastiekjes. Daar begon het mee. Geconfronteerd met zoveel ‘spul’ is de eerste gedachte om de doos snel weer dicht te doen. Zo’n wirwar is zelfs voor een archivaris te veel. Vooruit, nog even een blik werpen in een van de notitieboekjes: dicht op elkaar geschreven, mooi gevormde letters. Keurig ‘Nederlandsch’ – maar toch: er was iets mee. Iets drammerigs, iets zeurderigs en er kleefde een nauwkeurigheid aan die irritatie opriep. Bovenal sprak er een diep lijden uit. Mijn interesse was gewekt. Zo begon een zoektocht naar de man achter de wandschilderingen in het stadhuis, Reinier Kennedy. Samen met collega Lisa Traarbach werd de tocht vervolgd. Aan de hand van zijn dagboekaantekeningen, brieven (hij maakte voortdurend kopieën van de brieven die hij verstuurde) en brieven die hij ontving van familie en vrienden, vormde zich geleidelijk een beeld van een tragisch leven dat zich afspeelde in het krankzinnigengesticht Vrederust. Een leven dat misschien enigszins verlicht werd door zijn tekentalent. Toch is het niet somberheid alom. Zijn schilderijen en tekeningen zijn bijzonder kleurrijk en in zijn dagboeken en brieven komt hij soms onverwacht humoristisch uit de hoek. De tentoonstelling Vogelvrij neemt je mee op ontdekkingsreis door het leven van R.W. Kennedy. De citaten, archiefstukken en z’n werk vertellen zijn verhaal. # Special ‘Vogelvrij’ / 2010 DiEP 3
Vrederust Een heilzame omgeving Helen Stroosma
In 1928 werd Kennedy opgenomen in krankzinnigengesticht Vrederust bij Bergen op Zoom. Hij zou er tot het eind van zijn leven verblijven. In 1905 werd de Vereniging tot Christelijke
Om te beginnen moest het terrein goed
vond men wel een geschikt terrein: twee
Verzorging van krankzinnigen in Zeeland
bereikbaar zijn met openbaar vervoer,
naast elkaar gelegen landgoederen bij
opgericht. Enkele jaren daarvoor was
om zo familiebezoek te stimuleren.
Halsteren, in de buurt van Bergen op
men tot de conclusie gekomen dat er
Ten tweede moest er op het terrein goed
Zoom. Op 9 oktober 1908 begon de bouw.
behoefte was aan een protestants
drinkwater gewonnen kunnen worden
christelijke voorziening voor krank-
en ten derde moest het gelegen zijn in
De bouw
zinnigen op Zeeuws grondgebied.
een bosrijke omgeving.
Vrederust werd opgezet volgens het
Dit was niet zo eenvoudig.
Een dergelijke omgeving zou bijdragen
paviljoenstelsel. De bouw verliep in
Nieuwe inzichten op het gebied van
aan het genezingsproces. In Zeeland
fases. Om te beginnen werden twee
psychiatrische zorg maakten het vinden
was deze combinatie niet te vinden,
paviljoens, een ziekenbarak, een lijken-
van een geschikt terrein lastig.
maar net over de grens met Brabant
huis, een keuken en een watertoren
4 DiEP # Special ‘Vogelvrij’ / 2010
soorten patiënten in Vrederust verbleven: jongeren met een aangeboren afwijking, dementerende ouderen, maar ook mensen die aan schizofrenie leden. Het enige onderscheid in behandeling was gebaseerd op het feit of iemand rustig of onrustig was. Verder maakte het nog uit of je man of vrouw was. Aanvankelijk werd krankzinnigheid gezien als een toestand die niet te behandelen was. Bedrust werd als heilzaam beschouwd. Pas rond 1923 ging men inzien dat gebouwd. In latere jaren volgden meer
voor een moestuin, een vijver en een
activiteiten ook een heilzame werking
paviljoens, maar ook andere gebouwen,
parkachtig landschap, compleet met
konden hebben.
zoals bedrijfsruimtes, dokterswoningen
paden en lanen.
Als hun toestand het toeliet, kregen patiënten huishoudelijke karweitjes
en rijtjeshuizen voor het verplegend personeel. In 1923 werd de houten nood-
Behandelwijze
opgelegd of moesten zij klusjes in de
kerk vervangen door een stenen kerk.
Enkele jaren voordat Kennedy in Vrede-
moestuin doen of bij de boerderij.
Met de voltooiing van het administratie-
rust aankwam, werd er op medisch
In het geval van een zo getalenteerd
gebouw in 1931 was Vrederust ‘af’.
gebied voorzichtig geëxperimenteerd
persoon als Kennedy besloten de artsen
Behalve aan de gebouwen besteedden
met behandelwijzen. De diagnostiek was
om hem in plaats daarvan zijn ‘creatieve
de ontwerpers ook aandacht aan het
lang niet zo geavanceerd als nu.
gang’ te laten gaan.
landschap. Bos en heide maakten plaats
Dat had tot gevolg dat er verschillende
# Special ‘Vogelvrij’ / 2010 DiEP 5
Papieren persoonlijkheid Lisa Traarbach De eerste jaren schreven veel mensen hem nog, maar velen haakten na verloop van tijd af. Zijn broer Jan en zus Lena bleven trouwe schrijvers, evenals enkele kunstvrienden en andere kennissen. Het uitblijven van een antwoord was voor Kennedy echter geen reden om mensen niet te blijven ‘bestoken’ met brieven.
Met zijn ‘verhuizing’ naar het gesticht verloor Kennedy een deel van zijn identiteit. Hij werd een patiënt te midden van andere patiënten, raakte zijn eigen plek kwijt en had geen volledige inbreng meer in zijn doen en laten. Toch wist hij zijn individualiteit te behouden door als kunstenaar werkzaam te blijven, door contact met de buitenwereld te onderhouden, door zijn gedachten kenbaar te maken in brieven en dagboeken.
Dagelijks leven
Wanneer hij niet aan het tekenen was, las of schreef hij. Hij knipte interessante artikelen uit de krant en verzamelde foto’s. Hij schreef duizenden brieven en maakte van elke brief een genummerde kopie voor zijn eigen administratie. Het aantal verstuurde brieven was aanmerkelijk groter dan het aantal brieven dat hij ontving.
Een dagboek begon Kennedy pas aan het eind van de jaren dertig bij te houden. Aanvankelijk gebruikte hij zijn schetsboeken ook als notitieboekjes, als geheugensteuntje voor adressen en geldzaken. Sporadisch beschreef hij zijn belevenissen, totdat hij dagverslagen in een apart boek ging bijhouden. Eenmaal begonnen bleef hij tot aan zijn dood, in 1960, bijna dagelijks
6 DiEP # Special ‘Vogelvrij’ / 2010
schrijven over zijn leven en zijn situatie. De dagboeken geven, samen met zijn brieven, een ontluisterend beeld van het routineuze leven in een afgesloten gemeenschap. Aan de hand van de omvangrijke collectie die Kennedy naliet, honderden schilderijen, duizenden tekeningen en schetsen, dozen vol correspondentie en tientallen dagboeken, is zijn leven in gevangenschap te reconstrueren: zijn dagelijkse routine, zijn talent als kunstenaar, zijn bekwaamheid in woord en geschrift. Kennedy koesterde zijn productie en verzamelingen. Kennelijk beschouwde hij ze als tastbare uitingen van zijn persoonlijkheid, zijn individu.
Erfgoedcentrum DiEP heeft naast overheidsarchieven ook een rijke verzameling particuliere archieven in zijn collectie. Het betreft archieven van sportclubs, buurtverenigingen, winkels en in enkele gevallen privépersonen. Het persoonlijke archief van Kennedy werd na zijn dood in 1960 overgebracht naar de gemeente Dordrecht. De kunstcollectie kwam onder het beheer van het Dordrechts Museum. Zijn ‘papieren archief ’ zwierf enige tijd rond op het stadhuis voordat het bij de Gemeentelijke Archiefdienst werd ondergebracht. Het gaat slechts om enkele dozen, maar deze bevatten een schat aan informatie.
Te vroeg gepiekt of eeuwig voorspel? Ineke Middag, directeur Erfgoedcentrum DiEP en kunsthistoricus
Wanneer je het artistieke oeuvre van Reinier Kennedy beziet, concludeer je in sporttermen dat hij ‘te vroeg gepiekt’ heeft. De grote opdracht van de wandschilderingen voor het stadhuis van Dordrecht, en daarmee zijn succes, kwamen al vroeg in zijn loopbaan en bleken later moeilijk te evenaren. Het verging hem daarna zoals het wel vaker kunstenaars in die situatie vergaat, het bleef bij dat ene meesterwerk. Kennedy’s leven en werk kwamen steeds meer in het teken te staan van zijn frustratie niet de kans te krijgen nog eens een dergelijke prestatie te leveren. Niettemin bleef hij volharden in zijn artistieke ambitie en verwachting en schilderde en tekende het ene juweeltje na het andere. Zijn teruggetrokken leven in de inrichting Vrederust hield zijn oeuvre lange tijd verborgen. Reinier Kennedy had het liever anders gezien.
8 DiEP # Special ‘Vogelvrij’ / 2010
Wanneer Kennedy als 21-jarige jongeman in 1902 van Dordrecht naar Brussel vertrekt om er zijn geluk te beproeven als kunstenaar, heeft hij zich al het nodige vakmanschap eigen gemaakt als huisschilder en zich aan de Rotterdamse academie bekwaamd in figuur- en decoratieschilderen. Die vaardigheden komen hem goed van pas bij zijn verdere ontwikkeling in Brussel.
Gemeenschapskunst De beschouwer anno 2010 moet zich realiseren dat in die jaren de moderne en abstracte kunst in Nederland – en in het kunstonderwijs - nog nauwelijks ontwikkeld was. De kennismaking met de internationale voorhoede van de beeldende kunst, vooral die van Parijs, vond pas in 1911 plaats met een tentoonstelling van de Moderne Kunstkring in het Amsterdamse Stedelijk Museum. Daar werd ook het kubisme geïntroduceerd, met de nodige opschudding tot gevolg. Ook Piet Mondriaans (1872-1944) omslag naar volledige abstractie moest nog beginnen en de bekendste buitenlandse vernieuwende kunstacademie Bauhaus in
Weimar startte pas in 1919. Kennedy ontwikkelde zich dan ook vooralsnog binnen de bestaande academische tradities, maar zijn keus voor Brussel verraadt misschien wel een bewustzijn van de aanstaande vernieuwingen. In de loop van de negentiende eeuw was het atelieronderwijs in Nederland en Europa verschoven naar academieonderwijs. De vooruitstrevende academies richtten zich op het vrije kunstenaarschap. Als reactie ontstonden voorstanders van wat toen gemeenschapskunst heette, een kunst die toepasbaar moest zijn in het dagelijkse leven.
Vernieuwend kunstklimaat Onder hen vinden we Antoon Derkinderen (1859-1925), Richard Roland Holst (18681938) en de bekende Dordtse kunstenaar Jan Veth (1864-1925). In hoeverre Kennedy door Veth gestimuleerd werd naar Brussel te gaan is niet bekend, maar duidelijk is dat hij daar in een vernieuwend kunstklimaat terecht kwam. Hij kreeg er les van de spiritueel georiënteerde symbolist Jean Delville (1867-1944) en de monumentale
kunstenaar Constant Montald (1862-1944), beiden gespecialiseerd in wandschilderingen. Kennedy’s vakmanschap werd er aangevuld met nieuwe inzichten en technieken. Van Montald zal hij een nieuwe schildertechniek hebben geleerd: olieverf gemengd met was, geschilderd op doek. De was gaf het effect van matte kalkachtige fresco, verwijzend naar de hoogtijdagen van de wandschilderkunst in Italië, toen de kunst nog een vanzelfsprekend onderdeel van de samenleving was. De sociale inbedding toen van belangrijke frescoschilders, zoals Masaccio (1401-1428) en Piero della Francesca (1420-1492), inspireerden de moderne kunstenaars. Fresco’s moeten echter ter plekke op de muur vervaardigd worden. De nieuwe werkwijze, olieverf met was op doek, bood de kans rustig in het atelier te werken. Zowel Montald als Delville waren op de hoogte van de wens tot vermaatschappelijking van de kunst. Via beide leermeesters maakte Kennedy kennis met het werk van de nestor van de moderne monumentale schilderkunst, Pierre Puvis
de Chavannes (1824-1898), die in Parijs furore maakte met belangrijke opdrachten van de stad, ondermeer in het Panthéon en het Hotel de Ville. Kennedy’s wandschilderingen in het Dordtse stadhuis lijken er zowel in onderwerp als stijl rechtstreeks door beïnvloed: grote figuren in allegorische voorstellingen, verwijzend naar historische periodes. In Dordrecht koos hij drie thema’s: de St.-Elizabethsvloed van 1421, Handel en Scheepvaart in de Gouden Eeuw en Handel en Industrie in de twintigste eeuw, onderwerpen waarmee de bevolking zich kon identificeren. Ook in kleur en compositie volgt hij de stijl van Puvis: matte, gedekte kleuren, een evenwichtige vlakverdeling en compositie.
Oorlogshandelingen De eerste wandschildering kwam gereed in zijn Brusselse atelier in 1914. Kennedy moest halsoverkop lopend vluchten vanuit Brussel naar Dordrecht voor de op handen zijnde oorlogshandelingen, waarbij het op te rollen doek ook daarom heel praktisch bleek.
# Special ‘Vogelvrij’ / 2010 DiEP 9
Zijn opdrachtgevers waren na de installatie zeer tevreden en dat leidde tot de twee vervolgopdrachten die in 1921 en 1923 hun beslag kregen. Die beide werken maakte Kennedy waarschijnlijk in zijn atelier aan de Hooikade 1 in Dordrecht, hij keerde niet terug naar Brussel. Wellicht ook in die periode voerde hij een opdracht uit voor wanddecoraties in het populaire Hotel Ponsen tegenover het Dordtse station.
Dier- en plantmotieven Kennedy’s oriëntatie en talent op het gebied van de vlakdecoratieve kunst zet zich voort in zijn vele andere, vrije werken. Het meeste dat van hem bewaard is gebleven dateert uit de jaren dertig of later. Hoewel hij toen ook realistische en impressionistische werken maakte, lijkt zijn kracht en belang-
12 DiEP # Special ‘Vogelvrij’ / 2010
stelling te liggen bij dier- en plantmotieven, soms weergegeven in een decoratieve stijl. Een schitterend voorbeeld is de bijna levensgrote tekening van een fazant (centerfold). Met veel liefde en gevoel voor detail zet hij de verenpracht van de fazantenstaart om in fluweelzachte gekleurde potloodlijnen. Dit werk herinnert aan Nederlandse Art Nouveau meesters, zoals Gerrit Dijsselhof (1866-1924), Theo Nieuwenhuis (1866-1951) en Carel Lion-Cachet (1864-1945). Met de aquarel van twee papegaaien komt Kennedy nog dichter in de buurt van de vlakke natuurmotieven die vanaf 1900 niet alleen onderwerp van wandschilderingen vormen, maar ook bijvoorbeeld servies en keramiek sieren. Ondanks onze kennis van Kennedy uit zijn talloze brieven, is niet duidelijk of
en hoe goed hij op de hoogte was van de ontwikkelingen in de kunst. Schoffelaars in bloeiende boomgaard laat zien dat hij zich ook aan impressionistische taferelen waagde, wellicht geïnspireerd door werken van Vincent van Gogh (1853-1890). Dat geldt in sterkere mate voor zijn grote tekening van een boom, die direct lijkt afgeleid van vergelijkbare tekeningen van Van Gogh. Beide voorbeelden tonen ook aan dat Kennedy’s kracht in die periode meer ligt in tekenen dan in schilderen, zijn eerdere successen als wandschilder ten spijt.
Achterdocht In brieven beklaagt Kennedy zich over het feit dat hem in Vrederust niet de kans geboden wordt deel te nemen aan het professionele kunstenaarsleven. Vol achterdocht en wrok
Kraaloogjes
beschuldigt hij zijn omgeving ervan hem het contact met potentiële opdrachtgevers te onthouden. Was dat niet het geval dan zou hij zijn succes onmiddellijk evenaren, zo lijkt hij te willen zeggen. Met dat oog bezien, is de vraag welke werken uit de latere jaren mogelijk bedoeld waren als schets voor een monumentale opdracht. Misschien vertegenwoordigt de grote potloodtekening van de druivenkas op Vrederust wel een van zijn ambities in die richting. De tekening is vol en druk bewerkt en is een prachtige weergave van een zonnige druivenkas, waar de structuur van de groene wijnbladeren minutieus is neergezet, aangevuld met de blauwe druiventrossen. Door het bladerdak heen is de oranje geverfde ruimtelijke metalen constructie van de kas zichtbaar als sterk kleurcontrast.
Een dergelijk werk kun je je voorstellen als wandschildering in een serre of orangerie.
Hoogtepunt in Kennedy’s oeuvre blijven echter zijn prachtige tekeningen van vogels en planten. Met veel gevoel voor kleur, textuur van stengels, bladeren, bloemen, vogelveren, snavels en doordringende kraaloogjes, laat hij zich inspireren door de planten en dieren van Vrederust.
Eeuwig voorspel Horror vacui Heel anders maar met vergelijkbare details is de tekening van de kerk van Bergen op Zoom in de steigers. Dit werk lijkt wel een weerslag van Kennedy’s onrustige geest die sterk uit zijn correspondentie spreekt. De literatuur over outsiderkunst, werk van kunstenaars met een psychiatrische stoornis, bevat veel voorbeelden voor propvolle, drukbewerkte vlakken, vaak getypeerd als horror vacui, vrees voor het lege. Toch kent de tekening van de Grote Kerk ook een zekere balans, de lucht is ‘met rust gelaten’; het werkt toont vooral het plezier in de weergave van details die Kennedy zo kenmerkt.
Nog voor zijn vijftigste levensjaar ontwikkelde Kennedy zich tot een sociaal onmogelijke figuur, een bedreiging voor zijn omgeving en daarmee voor zichzelf. Had dat ongeluk hem niet getroffen dan waren voor hem misschien meer successen weggelegd geweest, vergelijkbaar met Puvis de Chavannes en andere illustere voorgangers als Henri Rousseau (1844-1910) en Félix Bracquemond (1833-1914). Blijkens zijn brieven twijfelde Kennedy zelf niet aan zijn talent. Verbeten werkte hij door, zijn omgeving de beperkingen verwijtend, gewikkeld in een eeuwig voorspel, hopend op de grote dingen die nog komen zouden.
# Special ‘Vogelvrij’ / 2010 DiEP 13
Gefladder Helen Stroosma Op een zomerse dag in 1939 wordt er bij
Zo ongeveer zal Reinier Kennedy de
de familie Bosman aan de Van Bleijen-
ontvangst van zijn pakketje in gedachten
burgstraat 36 een pakje bezorgd.
hebben gehad. Maar hij had niet
Het handschrift verraadt de afzender al:
gerekend met de nuchterheid van zijn
oom Reinier uit Bergen op Zoom. Het
zuster Lena:
pakje is bedoeld voor zijn nichtje Leny. Met gemengde gevoelens maakt zij het
Leny heeft een betrekking op het post
pakje open. Een pakje krijgen is altijd
en telegraaf Kantoor. Zij stelt het goed,
leuk natuurlijk. Hoewel, oom Reinier kan
en ik moest je uit haar naam nog
ook heel onaardige brieven schrijven.
bedanken voor de vlinders die je haar hebt gestuurd, ze waren heel mooi, doch
Voorzichtig scheurt zij het bruine papier
ze heeft ze gelijk de vrijheid weergegeven.
eraf. Er komt een doosje te voorschijn.
(Hoe kwam je op de gedachte, om haar
Met een beetje gepeuter gaat het doosje
die te sturen?) Ze vond het zoo zielig
open. Vol verwondering kijkt het meisje
voor die vlinders, ze zei ‘wat moet ik
naar de explosie van kleur en het
ermee doen!’ Ze zal je een postwisseltje
fluweelzachte gefladder dat uit het doosje
oversturen dan moet je daar maar iets
opstijgt…
voor koopen.
14 DiEP # Special ‘Vogelvrij’ / 2010
Kennedy de kunstenaar en de patiënt Dr. B.R. van der Hek, psychiater
De muurschilderingen in het stadhuis maken indruk door hun omvang. Ze zijn imponerend, groots, neigen naar abstraheren en lijken de mens, en in het bijzonder de arbeider, te willen verheerlijken. Kennedy schilderde gestileerd, blauwachtig met kordate lijnen, alsof hij de wereld anders dan gewoon bezag, weinig gepolijst en rauw. Hij beeldde haar groter dan de werkelijkheid uit, megalomaan, maar met een mooie vlakverdeling en met de adem van verheerlijking van een thans vervlogen arbeidsethos. Hij gaf actie weer, kracht en dynamiek. Hij bood een soort moraliserende boodschap,
maar wat heeft hij als element van zijn eigen gevoelsleven kunnen weergeven in zijn ambachtelijke afbeelding van een werkende stad? Op basis van onderzoek naar zijn achtergrond doet zich de vraag voor of we eigenlijk niet kijken naar de vervlakking en toenemende ontoegankelijkheid van zijn gevoelsleven ten gevolge van schizofrenie. De onbereikbaarheid van een bevlogen wereld komt terug in ander Jugendstilachtig en enigszins naturalistisch werk, alsof Kennedy zich niet los kan maken van stijlkenmerken, alsof de definitie van de werkelijkheid houvast behoefde in de vorm van een geometrische vakverdeling en door vermijding van impulsiviteit.
# Special ‘Vogelvrij’ / 2010 DiEP 15
16 DiEP # Special ‘Vogelvrij’ / 2010
Stellig kon Kennedy uitstekend waarnemen, maar kon hij zijn perceptie een ziel geven of vocht hij in feite met vlak, dan wel inadequaat affect en kon hij in werkelijkheid geen eigen emotie laten zien? Zo precies en nauwkeurig als hij details vormgaf, neig je je af te vragen welke betekenis Kennedy zelf gaf aan wat hij zag. Heeft Kennedy doorleefd wat hij zag of maakte zijn ziekte het onmogelijk om (vrij, dan wel psychose-vrij) uit die rijke bron te putten? De wereld van schizofrenie is beangstigend, vol verrassing, fascinerend, mysterieus en vooral onbekend. Schizofrenie is een ernstige psychiatrische stoornis die gepaard gaat met intens lijden, zowel voor de patiënt als voor zijn familie. Schizofrenie treft jonge mensen, maar kan zich feitelijk op iedere leeftijd openbaren en kent een langdurig beloop met blijvende beperkingen. Schizofrenie wordt door velen beleefd als ongeneeslijk. Het functioneren van de resterende persoonlijkheid wordt na psychotische episoden steeds verder beperkt, ook wel aangeduid als de schizofrene defecttoestand.
De benadering van mensen met schizofrenie is fundamenteel veranderd als we de huidige behandelingsmethoden vergelijken met die van vroeger. De diagnostiek is eenduidiger geworden, hoewel nog steeds verschillende definities van schizofrenie de ronde doen. Vroeger werden patiënten eigenlijk niet betrokken bij de vorm en inhoud van hun behandeling en gold het bestwil-principe alom. Inmiddels hebben krachtige medicijnen hun intrede gedaan, die de psychotische toestand van patiënten aanzienlijk kunnen verbeteren en de belasting voor de psychosociale omgeving van de patiënt evident beperken. Het bestwil-principe is verlaten en verder maken schizofrene patiënten meer deel uit van de maatschappij, in plaats van dat zij in afzondering onderdak en geborgenheid geboden krijgen. Beeldende kunst van de hand van psychiatrische patiënten en van schizofrene patiënten in het bijzonder kan sinds het begin van de twintigste eeuw op een zekere belangstelling rekenen. Daarbij ligt de klemtoon vaak op het
waanzinnige. Het imaginaire en het irrationele van hun werk fascineert. Een klinisch-psychiatrische interpretatie van het werk van deze kunstenaars met praecoxgevoel rond hun bizarre wanen en hallucinaties (een wat schimmige term uit het grijze verleden die verwijst naar de vroegere benaming van de ziekte schizofrenie, dementia praecox), echolalie, maniërisme, en tekenen van paranoïdie doet hen tekort, bijvoorbeeld als gevoelsmatige aanknopingspunten ontbreken of zich een sfeer van vervreemding opdringt als men oog in oog staat met deze kunst. Als wij in de wetenschap dat Kennedy leed aan schizofrenie zijn werk alleen bekijken als de uitingen van een psychiatrisch patiënt doen wij hem tekort. Het werk van de kunstenaar spreekt voor zichzelf. Dat neemt niet weg dat het leven Kennedy er één was van intens lijden, heftige en alles overheersende eenzaamheid, en vernietigende vertwijfeling.
# Special ‘Vogelvrij’ / 2010 DiEP 17
Kennedy door de ogen van de grafoloog Lisa Traarbach
GRAFO-logisch handschriftanalyses te Nieuw-Vennep analyseerde op verzoek van Erfgoedcentrum DiEP een aantal brieven en dagboeknotities uit periode 1928 – 1960:
pretentie en hij eigenlijk heel ‘down-to
het voor zijn gesprekspartner moeilijk
earth’ is en het zicht op de ‘normale’
om tegen zijn woordenstroom in te
wereld heeft willen vasthouden.
gaan.
Hij zal een opvallende en uitgesproken
Hij is in de loop der jaren wel wat levens-
wijze van kleden, interieur en gedrag
lust en joie de vivre verloren door
hebben gehad, echter niet overdreven
verscheidene tegenslagen en verbittering.
R.W. Kennedy kan beschouwd worden
of vulgair, eerder wat excentriek en
Dit heeft hem als persoon gemaakt die
als een ontwikkelde, evenwichtige, door
beschaafd.
hij is geworden, maar hij heeft zich er niet onder laten krijgen en heeft altijd
het leven getekende kunstenaar die zoveel grootse plannen en ambities had,
Hij was zeer vaardig in woord en
een gezonde drang gehad om een zinvol
maar die helaas niet altijd de mogelijk-
geschrift en het was dan ook moeilijk
leven te leiden.
heden en het geluk heeft gehad ze allen
om een discussie van hem te winnen.
te kunnen verwezenlijken.
Zijn snelle en goed ontwikkelde gedachte-
Hij heeft een open en zeer bij de tijdse
gang hielp hem hierbij en zijn neiging
instelling waarbij hij wars is van elke
om graag aan het woord te zijn maakte
18 DiEP # Special ‘Vogelvrij’ / 2010
Dordrechtse Courant, 18 april 1939:
Zonsverduistering Morgen valt er een zonsverduistering waar te nemen, welke in ons land goed waarneembaar zal zijn. De verduistering begint te Amsterdam ‘s middags om 5.47 uur. Voor de noordelijke provincies iets vroeger, voor de zuidelijke iets later. Het maximum van de verduistering valt om 6.27 uur, het eind om 7.34 uur. Daar de zon even over zeven ondergaat doet zich het merkwaardige verschijnsel voor, dat de zon verduisterd zal ondergaan.
# Special ‘Vogelvrij’ / 2010 DiEP 19
Vogelvrij loopt van 6 maart tot en met 30 mei in het hof in dordrecht, hof 12. De tentoonstelling Vogelvrij neemt je mee op ontdekkingsreis door het leven van R.W. Kennedy. De werken, archiefstukken en zijn woorden vertellen zijn verhaal.
HET HOF DORDRECHT Voor meer informatie: www.erfgoedcentrumdiep.nl Stek 13 | Hof 12 Dordrecht 3311 XS Dordrecht T 078 649 23 11
20 DiEP # Special ‘Vogelvrij’ / 2010
Openingstijden Het Hof Di t/m za 11 -17 uur Zo 13 -17 uur