SCHIJNVEILIG Ontdek hoe smoezen ons veiligheidsbewustzijn beïnvloeden
230.000: dat is het aantal bedrijfsongevallen per jaar in Nederland. Imagodeuken, economische schade, persoonlijk leed: we willen het allemaal voorkomen. Toch gaat het honderden keren per dag behoorlijk mis. De kleine incidenten halen het nieuws niet eens. Bij de grotere zoeken journalisten het antwoord op de vraag: hoe heeft dit kunnen gebeuren? Woordvoerders haasten zich te roepen hoe hun bedrijf nieuwe ongelukken gaat voorkomen. Dat is een goede zaak, maar daarmee leggen ze de kern van het probleem niet bloot. Achter veel incidenten gaat namelijk een smoes schuil. Een excuus om niet veilig te hoeven werken: het is zo bedacht. Ons brein is ijzersterk in het vergroten van ons positieve zelfbeeld. We zijn met z’n allen een kei in het bedenken van smoezen,
zowel thuis als op het werk. Het is knap lastig om ze los te laten en veilig te werken. Smoezen die je niet tijdig herkent en aanpakt, kunnen uiteindelijk leiden tot een incident. Hierdoor is de kans groot dat één van jouw medewerkers een arbeidsongeval krijgt. Onnodig groot zelfs. Gelukkig is er iets aan smoezen te doen. Wij kunnen je daarbij helpen. In ons boek over veiligheidsbewustzijn op de werkvloer vind je handvatten, strategieën en methodes. Het boek verschijnt in juli 2013. Kun je niet wachten? In deze whitepaper geven we graag een voorproefje. Veel leesplezier!
Met een uitnodigende groet namens Kajak Safety, Frowa Schuitemaker & Cyril Harkisoon
Terug naar de basis van veiligheid
werken wordt een begrip: een manier van denken. We doen het niet omdat het moet, maar omdat we het willen. Samen.
Het aantal bedrijfsongevallen in Nederland baart ons zorgen. Daarom zijn we op onderzoek uitgegaan. Welke smoezen liggen ten grondslag aan die
Het resultaat zal verrassend zijn. Niet alleen het aantal ongelukken zal afnemen. De bewustwording zal tevens leiden tot meer betrokkenheid van medewerkers bij hun bedrijf. Veiligheid, oftewel: ‘de mens’ staat centraal. Andere onderdelen van het werk worden hierdoor vanzelf positief beïnvloed: motivatie, inzet en communicatie. Gevolg: een veiliger, prettiger werkklimaat en bewaking van de bedrijfscontinuïteit.
ruim zeshonderd incidenten per dag? Dat is onze hamvraag. Om de veiligheidscultuur in kaart te brengen, hebben we een meetinstrument ontwikkeld. De uitkomsten geven niet alleen een helder inzicht in hoe medewerkers veiligheid ervaren in het eigen bedrijf. Ook maken ze duidelijk wat het niveau is van motivatie, kennis en vaardigheid op het gebied van veilig werken. Tot slot worden die smoezen zichtbaar die soms latent aanwezig zijn en juist daardoor een bedreiging vormen voor het bedrijf. We geven aan op welke manier deze smoezen veilig werken belemmeren. En hoe die belemmeringen kunnen verdwijnen. We hebben een breed scala aan nieuwe inzichten gekregen, door mensen uit verschillende vakgebieden te interviewen. Experts op het gebied van leiderschap, veranderkunde, veiligheid, gedrag en mensen uit de dagelijkse praktijk: allemaal hebben ze hun eigen kijk op veiligheid. Juist door niet alleen de geijkte personen een interview af te nemen, onthullen we nieuwe aspecten van onveilig werken. Regeltjes, protocollen en draaiboeken bepalen niet als enige de veiligheid in een bedrijf. Vooral het veiligheidsbewustzijn doet dat. Deze wetenschap willen we gebruiken om onze generatie weer veilig te laten werken. Het ultieme doel? Veiligheidsbewustzijn tot een tweede natuur maken voor de volgende generatie. Zijn we in staat om met elkaar een kentering te maken? Kunnen we het eigenaarschap van veiligheid terugbrengen bij de mensen om wie het gaat? Ja, daar zijn we van overtuigd! We maken gebruik van ons eigen boerenverstand. Dat van anderen boren we aan: op weg naar een fikse dosis alertheid. Veilig
Martin Moinat, docent Integrale Veiligheidskunde & Fysieke Veiligheid aan de Hogeschool Utrecht, is alvast enthousiast: “Ik vind de opzet van dit boek heel goed. Maak mensen bewust. Zorg dat ze weten waarom veiligheid van belang is. Ontdek wat de belemmeringen zijn. Door aandacht te geven aan smoezen, kun je meten waar een bedrijf zich bevindt op de ‘smoezenlijn’. Je kunt dan heel goed beoordelen hoe het beleid is. Hoor je heel vaak: ‘ja, daar hebben we toch geen tijd voor’, dan weet je dat de planning te krap is. Is het credo: ‘Ach, er is toch niemand die erop let’? Dan is het beleid niet gericht op toezichthouden. Zo kun je meteen managementsturing-informatie genereren.” Luuk Oosting, directeur Start Werk & Blijf veilig, na een sneak-preview van het boek “Het smoezenboek brengt een unieke vorm van bewustwording naar boven. Dit boek zal met nieuwe inzichten bijdragen aan het op een andere manier organiseren van veilig werken. Daar ben ik van overtuigd. Het boek is een nieuwe maatwerktool die kan worden ingezet. Ook het onderwijs krijgt met dit boek een belangrijke rol in het voorbereiden op veiligheidsbewustwording. Het expertisecentrum van SWB maakt al enige tijd
naar tevredenheid gebruik van de tools en meetinstrumenten die Kajak Safety ontwikkeld heeft. We zijn erg blij met het smoezenboek en kunnen dit van harte aanbevelen bij iedereen die veiligheid en gezondheid serieus neemt!”
waarop jouw gedrag als leidinggevende bijdraagt aan de semi-veilige werksfeer komt naar voren. Doe er je voordeel mee. Het is aan jou om de drempel om veilig te werken te verlagen. Of nog beter: te doen verdwijnen.
Zelf aan de slag
Ineke Strijp, onafhankelijk manager bij Strada Beheer BV en auteur van het boek ‘Leiderschap in evenwicht’ “Voor mij is een leiderschapstype of een leiderschapsstijl niet bepalend voor veiligheid. Voor mij zit het veel meer in het leiderschapsbewustzijn. We maken in managerstaal vaak hele mooie nota’s over visie, maar vergeten voor wie we schrijven. We verwachten dat onze mensen op de werkvloer er meteen morgen mee aan de slag gaan, terwijl zij denken: ‘Waar gáát dit over?’ We moeten termen
Smoezen hebben een negatief imago, maar zijn gemakkelijk om te buigen naar iets positiefs. Leg je oor maar te luisteren op de werkvloer. Hoor je de smoezen die je mensen gebruiken om niet veilig te hoeven werken? Beschouw ze niet als uitvluchten, maar als adviezen. Tips aan jou, waarmee je veilig werken in jouw team kunt stimuleren. Ze worden je bijna op een presenteerblaadje aangeboden. De uitvluchten die je hoort, gebruiken je mensen om zichzelf of elkaar te beschermen. Soms vertellen ze de halve waarheid. Het ene deel van de reden om zich niet aan de regels te houden, is acceptabel om te vertellen. Het andere deel is dat niet. Vaak zijn het slechts afleidingmanoeuvres. Het is mensen-eigen om achteraf rationele verklaringen voor hun gedrag te bedenken. Soms gaat dit zo ver, dat mensen in hun eigen smoezen gaan geloven. Smoezen worden percepties en daarmee de waarheid. Pas echt lastig wordt het als hierdoor een subcultuur ontstaat. Medewerkers gebruiken bijvoorbeeld niet meer alle persoonlijke beschermingsmiddelen, want dat past niet in de groep. De smoezen van jouw medewerkers vormen een drempel om veilig te werken. Zet alle smoezen die je hoort eens op een rij. De meest voorkomende excuses om niet veilig te werken, selecteer je. De oorzaak van onveilig gedrag wordt direct duidelijk. In iedere smoes schuilt immers een kern van waarheid. Je ontdekt wat er volgens de smoezenvertellers mist in het aansturen op goede veiligheidsprestaties. De manier
gebruiken die onze mensen begrijpen. Je mag nooit aannemen dat jouw veiligheidsbeleid voor iedereen helder is.” Bastiaan van Gils, organisatieadviseur met focus op gedrag: “Klanten vragen mij vaak of het resultaat van een verandering geborgd is. Dat klinkt voor mij als: ‘Blijven deze resultaten ook, als ik er niets meer voor doe?’ Dat is nooit het geval. Het beeld van een borgpin roept vaak passiviteit op, terwijl het antwoord juist in de activiteit ligt. Borging gaat over blijven doen. Voor succesvolle borging heb je maar één persoon nodig die uit gewoonte steeds weer ergens op terugkomt. Als je het vervelend vindt dat je iets niet doet, dan is het geborgd.”
Smoezenmeting: de Top 4 In 2012 werkten zeven MKB-firma’s samen om de veiligheidscultuur in hun bedrijf te vergroten. Het is niet voor het eerst dat bedrijven de handen ineenslaan om veiligheid te verbeteren. Wel nieuw is
de manier waarop we dit hebben aangepakt. Voor het eerst staan in een nulmeting de smoezen centraal die werkgevers en werknemers hanteren om niet veilig te hoeven werken. Deze unieke benadering van het veiligheidsvraagstuk biedt bedrijven nieuwe inzichten. In hoeverre zijn smoezen ook in jouw bedrijf latent aanwezig? Hoe beïnvloeden ze een gezonde veiligheidscultuur in negatieve zin? Hoe kunnen we die invloed omvormen naar iets positiefs? Op deze en meer vragen en krijg je de antwoorden in ons boek. Tot het zover is, zie je in onderstaande schijf de uitkomsten van onze smoezenmeting. We hebben de antwoorden van 368 respondenten uit het midden- en kleinbedrijf gebundeld.
Veiligheid is niet mijn verantwoordelijkheid
Van de acht genoemde smoezen, komen er vier
Eén van de acht hoofdsmoezen uitgelicht
duidelijk naar voren bij de deelnemende bedrijven. “Mij overkomt niets” voert met enorme afstand de Top 4 aan. Typerend voor deze smoes is een zekere nonchalance, gevoed door onwe-
Veiligheid is een stap te ver voor ons Ik ben al gecertificeerd en werk dus veilig Veiligheid mag de productie niet in de weg staan Robert S. Benninga MBA CSP, topspreker leiderschap, high performance en persoonlijke ontwikkeling: “Met weinig moeite kun je je werknemers veiligheidsbewust maken. Vraag het hen zelf. Als je mensen betrekt, ga je elkaar uitleggen hoe het met veiligheid zit. Daar komt een gezamenlijk actieplan uit.”
We werken al jaren zo
Het is zaterdagochtend in het laboratorium in het Botlekgebied. De pyknometer -een kostbaar meetinstrument waarmee men soortelijke massa bepaalt- moet gedroogd worden. 1% Arnold, een ervaren laborant, neemt deze klus voor zijn reke9% ning. Hij plaatst de meter in een 10% rubberen houder in de hals van een glazen stolp. Vervolgens wil hij het vocht uit de pyknometer verwijderen door een vacuümlei59% 21% ding aan te sluiten. “Volgens mij is dit niet de manier om dat ding te drogen,” zegt Emiel, een jonge, net-afgestudeerde collega. Emiel weet wat de 1 Mij overkomt niets 2 We werken al jaren zo normale procedure is: de pykno3 Geen tijd voor veiligheid meter moet drogen in een speciale 4 Op veiligheid wordt toch niet gelet droogoven. Een proces dat ongeveer anderhalf uur duurt. Arnold weet dat ook, maar wuift de kritiek weg. tendheid. Ten grondslag aan de andere smoezen “Ik doe dit al jaren zo. En dit gaat veel sneller.” liggen vooral routine, tijdsdruk en het ontbreken “Dat kan best zijn, maar het is wel gevaarlijk. Doe van toezicht. De smoezen die samen de resterende nou niet,” probeert Emiel nog, maar Arnold gaat 1% vormen, zijn:
onverstoorbaar door. Emiel kiest eieren voor zijn geld en verlaat de ruimte. Arnold opent de kraan van de vacuümleiding. Het vocht verlaat de pyknometer. “Alsof zo’n broekie mij gaat vertellen hoe ik m’n werk moet doen,” mompelt Arnold in zichzelf, “met een beetje geluk zit ik over een half uur al lekker te klaverjassen. Eindelijk weer eens kans op revanche.” Zover zal het niet komen. Na dertig seconden gaat het mis. Met kracht wordt de pyknometer uit de rubberen houder getrokken, de glazen stolp in. Die spat direct uit elkaar. Glas vliegt in het rond. De scherven raken Arnold vol in het gelaat. Gezichtsverlies in z’n pijnlijkste vorm. “Het gaat al jaren goed: niks aan de hand.” Als er niet eerder incidenten zijn geweest, kan het idee ontstaan dat er veilig genoeg wordt gewerkt. Ervaring wordt al snel gezien als een graadmeter voor acceptabel veilig werken. Dat is lang niet altijd het geval. Medewerkers zijn zich onvoldoende bewust van de risico’s die zij daardoor lopen.
Signaalfunctie voor beleid Hoor je de smoes uit het voorbeeld regelmatig op de werkvloer? Dan kun je voor jouw organisatie de volgende drie vragen stellen: Hoeveel aandacht besteden we aan het signaleren van gevaarlijke situaties? Welke ruimte om veilig te blijven werken krijgt een nieuwkomer van de oude rotten in het vak? Durven je medewerkers elkaar aan te spreken op onveilig gedrag? Maria Oldenhof, coach “Om veilig te kunnen werken, moeten mensen zich veilig voelen. Als een persoon zich niet veilig voelt, geeft dat ruimte tot smoezen.” Gerrie Tool, allround badkamermonteur “Bij veiligheid gaat het volgens mij om verantwoor-
delijkheid nemen en om gevoel. Is het voor mijn gevoel niet veilig dat ik de klus doe? Dan doe ik het ook niet.”
Kijken, denken, doen: in die volgorde #veiligheid Eén van de experts die graag zijn medewerking verleent aan ons boek, is Rob de Best. Hij is praktisch filosoof en onderzoekt ‘wat mensen beweegt’. Hij begeleidt bedrijven in teamtransformatie. Hoe kijkt hij vanuit zijn ervaring aan tegen smoezen en veiligheid? “Een risicoanalyse begint met kijken. Stop met waar je op dat mee bezig bent en kijk. Bedenk vervolgens wat je wilt doen. Pas daarna voer je het uit. Vaak denken we dat we dit allemaal tegelijk kunnen. Als ik een kostbare schaal wil verplaatsen, til ik deze op en denk: ‘ik moet voorzichtig zijn.’ Terwijl ik m’n aandacht moet hebben bij het vasthouden van de schaal, ben ik aan het denken. Ik ben dan al te laat met m’n veiligheidsbewustzijn. Aandacht is alles 99,9% van alle activiteiten op een dag gebeurt volkomen automatisch. Mensen handelen onbewust; bijna mechanisch. Aandacht is er pas als dingen anders gaan dan verwacht. Onderweg in de auto zien we alleen dingen die afwijken van wat wij normaal vinden. Alle auto’s die we inhalen, vergeten we. Maar die ene auto die ons snijdt of waarbij zwarte rook uit de uitlaat komt: die onthouden we. Meer met aandacht doen, geeft een verschuiving in die 99,9%. We weten van tevoren waar we naartoe werken. Wat we willen bereiken, gaat ons gemakkelijk af en de kans op fouten neemt af. Iets wat we met aandacht uitvoeren, levert bovendien minder stress op dan iets wat we achteloos doen. Stress is gekoppeld aan onvoldoende samenwer-
king tussen lichaam en geest. Fysiek zijn we hier, maar in gedachten vaak heel ergens anders. ‘Loopt dit wel goed af?’, ‘Ben ik op tijd voor mijn volgende afspraak?’, ‘Ik moet dit nog even afmaken’. Dat denken we en onze aandacht is niet meer bij wat we aan het doen zijn.
Een kennismaking met de schrijvers
Veiligheid moet je willen Wil jij je mensen op de werkvloer leren iets met aandacht te doen? Maak hen dan duidelijk waarom ze dat moeten doen. Geef antwoord op hun vraag: ‘Wat levert het ons op?’ Bewustzijn komt daarna. Je medewerkers denken al dat ze alles met aandacht doen, dus waarom zouden ze dat nog moeten leren? Daarnaast zijn mensen geneigd bij veiligheidsbewustzijn vooral te denken aan de risico’s: ‘Wat moeten we niet doen?’ Of erger: ‘Wat moeten we doen om niet aangesproken te worden door de baas?’ Alsof ze het voor hem doen. Luiheid en gemakzucht zijn de belangrijkste oorzaken van onveilig werken. We moeten het omdraaien. Aandacht besteden aan wat we wél willen: veilig thuiskomen na een dag op het werk. Op dat gebied is er nog veel te winnen. Bewustzijn is geen kunstje; bewustzijn is een staat.
jaar treedt ze op in branches als grond-, weg- en waterbouw, vervoer en onderwijs. Dit doet ze vanuit haar expertise op het gebied van veiligheidsbewustzijn, leren en communiceren. Haar kracht komt vooral tot uiting bij het spreken voor medewerkers van het primaire proces. Als geen ander weet ze monteurs, chauffeurs en bouwvakkers te activeren, stimuleren en motiveren. Met humor en gevoel voor sfeer weet ze haar publiek te betrekken bij elk onderwerp waarover zij spreekt. Leren en bewustwording vormen de grootste passie van deze onderwijskundige.
Veiligheid is voor mij een verlangen. Eén van de voorwaarden waardoor een ongewenste situatie kan veranderen in een situatie die we wel willen. Of we het nu hebben over een cultuurtraject of het aanleggen van een weg: mensen die zich niet veilig voelen, doen niet mee. Veiligheid is een voorwaarde die er altijd is.” Jos van der Linden, Health & Safety Officer bij Landal Greenparks BV: “Veiligheid is voor mij een onderdeel van het dagelijkse. Je verstand gebruiken bij je werkzaamheden: daar gaat het om. Kom je iets tegen wat jou belemmert om veilig te werken, geef dat aan. Maak het bespreekbaar en doe daar iets mee.”
Bevlogen, betrokken en bekwaam: drie begrippen die Frowa Schuitemaker tot een veelgevraagd trainer en spreker maken. Al een kleine twintig
Tijdens kerst 2011 ontwaakt Frowa in een brandend huis. Op het nippertje overleven zij en haar gezin de vuurzee. ‘Mij overkomt het niet’ is de smoes die ten grondslag ligt aan deze allesverwoestende brand. De rookmelder in haar huis laat het afweten. Niet zo vreemd, want de batterij is al maanden leeg. Deze harde leerschool heeft haar gesterkt in haar missie om veiligheidsbewustzijn een begrip te maken in ieder bedrijf. Adviseur brand- en fysieke veiligheid Cyril Harkisoon heeft verschillende toonaangevende functies in de recherche- en onderzoekssfeer op zijn naam staan. In 1985 studeert hij af als officier aan de politieacademie. Geïnteresseerd als hij is in het menselijk gedrag, is criminologie zijn lievelingsvak. Zijn professionele loopbaan start als groepscommandant bij de aangiftedienst van de recherche in Suriname. Nog geen jaar later wordt hij benoemd tot souschef bijzondere delicten. Hij onderzoekt diverse spraakmakende zaken als rechercheur. Zo is hij betrokken bij de vliegramp in
Zanderij, waarbij een groot deel van het kleurrijk voetbalelftal om het leven komt, de decembermoorden en de genocide in Moiwana. In de jaren negentig belandt Cyril in de zware industrie. Eerst als laborant, maar al snel als commandant van de bedrijfsbrandweer binnen de afdeling veiligheid. Om deze functie goed te vervullen volgt hij verschillende opleidingstrajecten. Deze variĂŤren van brandweeropleidingen tot trainingen in de Amerikaanse en Engelse veiligheidsstandaarden en onderzoeksmethodieken (TRIPOD). Hij houdt zich onder meer bezig met in- en externe veiligheid, alsmede met het beĂŻnvloeden van mensen om veilig te werken. Hij doet onderzoek naar ernstige bedrijfsongevallen in zowel de zware industrie als de zorg. Zijn huidige functie bekleedt hij bij het Amsterdamse Antoni van Leeuwenhoek. Ondanks hun verschillende achtergronden streven Frowa en Cyril hetzelfde na: veiligheidsbewustzijn terugbrengen op de werkvloer van iedere onderneming. Hun expertises vullen elkaar perfect aan. Onderwijskundig onderlegd, weet Frowa als geen ander hoe ze mensen iets dusdanig kan bijbrengen, dat het beklijft. Cyril kan als insider putten uit een schat aan ervaring en voelt perfect aan wat aanslaat bij de doelgroep. Aldus combineren ze alle aspecten van veiligheid, gedragsverandering en communicatie. Het is niet meer dan vanzelfsprekend dat ze de krachten bundelen in Kajak Safety, waarvan ze beide mede-eigenaar zijn. Het doel van dit innovatieve bedrijf? Het bereiken van realistisch veiligheidsbewustzijn.
Colofon
Deze whitepaper is een uitgave van Kajak Safety, onder redactie van DaniĂŤl H.G.B. Plasmans. Wil je geen enkele update missen over ons boek, of meer informatie? Neem dan contact met ons op. Bel 06-43758065, stuur een email naar info@kajaksafety.com of vul het contactformulier in op onze website: www.kajaksafety.com Lay-out en ontwerp: gerdingopmaak, Beilen