Doğu Batı 49. Sayı: Romalılar I by orbis

DOGU BATI D Ü ŞÜ N C E DERGİSİ I YIL:11 I SAYI:49 I MAYIS, HAZİRAN, T E M M U Z 2009 I ISSN: 1303-7242

ROMALILAR I

DOĞU BATİ

a o CV d DO

ยง

O O

c > H

DOĞU BATİ

D0GUBAT1 D

R o m a l il a r

G İ

DOGU BATI ÜÇ AYL IK D Ü Ş Ü N C E D ER G İ S İ

Yerel süreli yayın. ISSN:1303-7242 Sayı: 49 Doğu Batı Yayınları adına sahibi ve Genel Yayın Yönetmeni: Taşkın Takış Sorumlu Yazı İşleri Müdürü: Erhan Alpsuyu Halkla İlişkiler: Sunay Aksoy Dış ilişkiler: Harun Ak, Savaş Köse Yayın Kurulu Halil İnalcık, E. Fuat Keyman, Mehmet Ali Kılıçbay, Etyen Mahçupyan, Şerif Mardin, Süleyman Seyfı Öğün Doğan Özlem, Ali Yaşar Sarıbay Danışma Kurulu Cemal Bâli Akal, Tülin Bumin, Ufuk Coşkun, Nezih Erdoğan, Cem Deveci, Ahmet İnam, Haşan Bülent Kahraman, Yusuf Kaplan, Kurtuluş Kayalı, Nuray Mert, İlber Ortaylı, Ömer Naci Soykan, İlhan Tekeli, Mirze Mehmet Zorbay Doğu Batı, yılda dört sayı olmak üzere Kasım, Şubat, Mayıs ve Ağustos aylarında yayımlanır. Doğu Batı ve yazarın ismi kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz. Dergiye gönderilen yazıların yayımlanıp yayımlanmaması yayın kurulunun kararına bağlıdır. Doğu Batı hakemli bir dergidir. Reklam kabul edilmez. Doğu Batı Yayınları Selanik Cad. 23/8 Kızılay/AN KARA Tel: 425 68 64 / 425 68 65 Faks: 0 (312) 425 68 64 e-mail: dogubati@dogubati.com www.dogubati.com Kapak Tasarım Uygulama:

Aziz Tuna Baskı: Cantekin Matbaacılık 1. Baskı: 5000 adet Ağustos 2009 Sertifika No: 15036 Dağıtım: Yaysat Ö n Kapak Resmi: Sabina’nin Portresi Arka Kapak Resmi: Giovanni Paolo Pannini, Roma Capriccio.

iç in d e k il e r

H U K U K

Ü. F a fo T e la ta r

Ñ adí G ünal

Roma Hukukunun Temel Kriterleri, Kavram ve Kurumlan

Roma Edebiyatında Pastoral Şiir

159

11 M İM A R İ

S u n a G üven B e lg İ n E r d o ğ m u ş

Roma Hukuku

Roma Mimarlığını Anlamaya Çalışmak

177

33 T A R İH

D İN

M e h m e t A lİ K a y a

E r k a n İz n ik

Pagan Bir imparatorluğun Hıristiyan imparatorluğa Dönüşümü: Geç Antikçağ’da Roma İmparatorluğu

Anadolu’da Roma Egemenliği (İÖ 205-25)

195

M u s t a f a H. S a y a r

Geç Antik Devir

235

T u rh a n K a ç a r

Eskiçağ Hıristiyanlığı’nda Yol Ayrımı: Kadıköy Konsili ve Mirası

E K O N O M İ

O ğ u z T e k İn

Roma Devletinde Para ve Ekonomi E D E B İY A T

B e d İ a D e m ir İş

Roma Edebiyatı: 107 Başlangıcı, Sınırları, Özellikleri F. G ül Ö z a k tü r k Tarihin Akışım Değiştiren Söylevler: 125

Orationes Philippicae

R O M A N IZ A S Y O N

FİLİZ D ö n m e z - Ö z t ü r k

Likya Örneğinde Romalılaştırma ve Romalılaşma

277

P in a r Ö z le m - A y ta ç la r

Küçük Asya’nın ‘Romanizasyon’u

286

R o m a : S o n s u z Ş e h îr Ü l k e v e ş e h ir le r in z e n g i n m e k â n a n l a y ı ş ı , g ü ç lü b i r m e r k e z d u y g u s u ile iç iç e d ir. K o n u m la n itib a riy le N e w

Y o r k , P a ris , L o n d r a , F lo r a n s a , V e n e d ik ,

İs ta n b u l g ib i ş e h ir le r d e ğ iş ik y ü z y ı ll a r d a d ü n y a y a b ir ‘ m e r k e z ’ d e n b a k a b ilm e ü s tü n lü ğ ü n ü e d in m iş le r d ir . İm p a r a to r lu k la r ın g ü ç v e d in a m iz m le r i ö lç ü s ü n d e h e r ş e h ir , z a m a n ın

p a r la k lığ ın ı k e n d i ö z g ü l k a ra k te rin d e to p

la m ış , te k b a ş ın a d ü n y a y a b a ş k e n tlik e d e b ilm e a y r ıc a lığ ın ı y a k a la m ış tır . D e ğ iş e n ç a ğ la r a g ö r e , d ü n y a m e r k e z le r i b ir y e r d e n b a ş k a b ir y e r e ta ş ın m ış , a m a m e k â n a D iğ e r tü m e d e b ile n

a it o la n b u

m e rk e zî d oğa l gü cü n

m e r k e z le r d e n ö n c e g e le n R o m a

i lk y e r d i ...R o m a

d ü n y a n ın

b a ş la n g ıc ın a

d ü n y a s ın a

dönm ek,

iz le r i s ilin m e m iş tir .

ş e h ri is e , d ü n y a y a b a ş k e n tlik

d ö n m e k ö n c e lik li o la r a k y a ş a n ıla n

ta r ih te

daha

s o n ra

g e liş e c e k

k a rm a ş ık

o la y la r ın m e r k e z in e g itm e k tir.

{La vie éternelle)...

R o m a ... S o n s u z l u ğ u ç a ğ r ış tır a n ş e h ir k u d re tin v a r l ı k .. .

s e m b o l ü ...K ı l ı ç

s o n s u zlu k

ile

ş id d e tin v e

k u ts a n a n

d e ğ e rli

H e r ş e y , ş id d e te d a y a lı y a p ıd a e r im iş ti. R o m a , ö n c e lik li o la r a k

g e le n e k s e l m u a zza m

{gladius) ,

a s k e rî d e v le tin b ir s a v a ş

ö z e llik le r in i

m e k a n iz m a s ın ın

ta ş ıy o rd u .

ü z e r in e

Rom a

e m p e ry a liz m i,

k u r u lu y d u . L a t in

e d e b iy a tı

b ir b a k ım a R o m a ta r ih in i ö ğ r e n m e k tir , d a h a ö z e lin d e d e R o m a ’ n ın u z u n s a v a ş la r

ta r ih in i

ö ğ re n m e k tir.

T a r ih te

h iç b ir

im p a ra to rlu ğ u n

s ın ır la r ı

R o m a s ın ır la n k a d a r g e n iş le m e m iş v e h iç b ir im p a r a to r lu ğ u n ö m r ü o n u n k i kadar u zu n

o lm a m ış tır . R o m a ’ n ın k u r u lu ş u b a ş lı b a ş ın a b ir y ü k s e liş ö y

k ü s ü d ü r .. .K ü ç ü k

b ir

ovada,

L a tiu m

b ö lg e s in d e n

dünya

e g e m e n liğ in e

u z a n a n b ir y o l ... T a r ih ç i L i v i u s , R o m a ’ y ı d a im a y ü c e le n b ir y a z g ıy a b e n ze tm e k te y d i. A m a şüş v e

b u n d a n d a h a ö n e m lis i, R o m a ’ n ın y ü k s e liş i k a d a r d ü

p a rç a la n ış ö y k ü s ü d ü r . R o m a ’ n m

y ılla r a lm ış , y a k ın

ç a ğ la r a k a d a r u z a n a n

ta r ih

s a h n e s in d e n

h e r k a rm a ş a

ç e k iliş i u z u n b u n a lım ın

a r

d ın d a R o m a ’ n ın a d ı z ik r e d ilm iş t ir . H â k im

b ir

z ih n iy e t o la ra k

R o m a , b ü tü n

dünyayı

a ltın d a t o p la m a y ı h e d e fliy o r d u . K u z e y ’ d e k i C e r m e n

kendi

imperium ' u

te h d itle r i v e b a rb a r

is tila la r ı s a y ılm a z s a b u d e v a s a ç o c u k s u ü l k ü , ta r ih te i l k v e s o n d e fa g e r ç e k lik b u lm u ş tu .

Pax Romana,

A k d e n i z ’ in e v s a h ib i o l m a k d e m e k t i . R o

m a , b a ş k a h a lk la r ı k e n d i s is te m in d e b ir le ş tir m e k te b a ş a r ılıy d ı. R o m a ’ n ın

e le g e ç ir d iğ i to p r a k la r d a h ı z l a y a y ı lı p

ç a b u k ö r g ü tle n e b ilm e s i, R o m a n i-

z a s y o n u n k e n d in d e n s o n ra k i im p a ra to rlu k la ra e n ö n e m li m ir a s ıd ır . B a ş la n g ıç t a H e l l e n u y g a r lığ ı ile b a r b a r lık a r a s ın d a s ık ış a n b i r d e v le t , g ö r k e m li d e v ir le r in d e e ld e n k o la y b ır a k a m a y a c a ğ ı b ir ü s tü n lü ğ ü e ld e e t m iş ti. R o m a v a ta n d a ş ı o lm a k b ir a y r ıc a lık tı. E ğ e r b ir . k ıy a s la m a y a p m a k m ü m k ü n s e ‘ R o m a lı’ o lm a k , m o d e m b a ğ la rd a n ,

ö r n e ğ in

A m e rik a lı,

ü s tü n

d e ğ e rd i.

M odem

b ir

a k s in e

s ıra d a n

d ü z e n li

Rom a

s ü r e k lilik d u y g u s u n u

u lu s la r ın

k ö y lü s ü

e rd e m d e n

yana

u lu s la r ın s ık s ık k e n d ile r in e a tfe ttiğ i

İn g iliz,

F ra n s ız

vb.

k e n d in i

b e ğ e n m iş

s a d e lik te n

b ir

hal

b e s liy o r d u

h o ş la n ır d ı.

ta k ın ır d ı.

ve bu

o lm a k ta n

çok

Ç a lış m a y ı

G e le n e k s e l

daha

k im lik le r in in

a ile

d a d ü z e n i k o r u m a n ın

seven,

a n la y ış ı,

iy i y o

l u y d u . Ç i f t ç i l i k , g e n iş k itle le r e s a b ır v e d a y a n ık lı lı ğ ı a ş ıla m a k t a y d ı. R o m a lıla r ,

iş le r in d e

T a n r ıla r la u y u m K e n d in i ü s tü n B u ra d a ,

b a zı

T a n r ıla r ın

b ir g ü c e a d a m a k e lim e le r in

e ğ itim d ir ;

industria

clementia,

in s a n ın

L a tin

İlk

k ü ltü r ü n ü n

a n la y ış ı R o m a lıla r d a

y a r d ım ın a

çok

h a k k ın d a n

g ö n ü llü

k iş in in

a rm a ğ a n

lu k la r ın

Ü ç

n e fre t

o la ra k v a zg e ç m e s i d e m e k tir ” s a y g ıs ın ı

g ö s te re n

ö n e m li k e lim e le rd e n

tü r

iç s e l b a k ış ı

(R .

humanitas,

b ir id ir . E r d e m

g ö lg e s in d e

s e rt d is ip lin in i y u m u ş a ta n b ir ö ğ r e tiy d i.

g e liş tir e n

y e ş e r m e s i, b ir

erdem

ö ğ r e tile r in

yandan

s e rt a s k e rî

ş id d e tin

im p a ra to r

s ın ır s ız lığ ım

g ö s te

a r a y ış la r ın a b ir m e ş r u iy e t k a z a n d ı r ı y o r d u .

d ö n e m e a y rıla n

k r a llık , c u m h u r iy e t v e

im p a ra to rlu ğ u n

ç e ş itli e v

dünya

B u

g e ç ilir k e n

ta r ih in in

ilg in ç

s a y fa la n d ır .

s iy a s e tte n h u k u k a , m ü h e n d is lik te n m im a r iy e ş e y in

g e liş m iş ti.

“ R o m a lıla rın

S t o a c ı lı k fe ls e fe s in in R o m a ’ d a k ö k s a lm a s ı t e s a d ü f s a y ı l

r iy o r , d iğ e r y a n d a n

r e le r i

o ld u k ç a

b a ş vu ru rs a k ,

k e n d in e

e ttiğ i e n

m a m a lıd ır . S to a c ılık , R o m a ’ n ın T a rih te , b u

d ü ş ü n ü r le r d i.

e d e r.

a n la m ıy la ,

a n la y ış ın ın v e

g ö z e tle d ik le r in i

levitas... c i d d i o l a c a ğ ı n ı z y e r d e , k a y g ı s ı z v e k a Disciplina, k a r a k t e r i n d e ğ i ş m e z l i ğ i n i s a ğ l a y a n ç a l ı ş m a y ı i f a d e e d e r ; virtus m e t i n l i k v e k u v v e t t i r ;

e ttik le r i b ir n it e lik o la n r a r s ız o lm a y ı ifa d e

B a rro w ).

k e n d ile r in i

iç in d e o lm a k g ü n d e lik h a y a tın h u z u r u a d ın a ö n e m liy d i.

nasıl

e v re le rd e n

k a d a r y e r y ü z ü n d e k i b ir ç o k

v e h a n g i s a c a y a k la rı ü z e r in e k u r u ld u ğ u n a t a n ık lık e d ile b ilir .

B u a y n ı z a m a n d a y a ş a d ığ ım ız d ü n y a n ın b ilg is in i d e v e r ir . A n ı t l a r , m e y d a n la r , k ö p r ü le r , y o lla r , a m fite a tr la r , h a m a m la r , b a z ilik a la r R o m a ’ n ın

kayda

ta ç la n d ırm a k

iç in

m ış tır .

d e ğ e r m ir a s la r ıd ır . İm p a r a to r A u g u s t u s , z a fe r le r in i

in ş a

Res Gestea,

e ttiğ i

e s e r le rin d e

Res Gestea

y a p t ık la n , g e r ç e k le ş tir d ik le r i v e

im za s ın ı

‘j e s t ’ le r i

g e lir k i , b u k e lim e n in ö te k i a n la m ı T A R I H ’ t ir . G e ç m iş in

k u lla n

a n la m ın a

som ut kaynak

l a n , d i l , h u k u k , s a n a t, m im a r i v b . a la n la r ın n a s ıl o r ta y a ç ık t ığ ı in c e le n d iğ in d e R o m a ile g ü n ü m ü z a r a s ın d a s a ğ la m b ir ç o k k ö p r ü k u r u la c a k t ır .

Ta şkm

T a k ış

ukuk

“Forum M eydanı, R om a”

R oma H ukukunun T e m e l K r ît e r l e r î , K a v r a m ve K urum lari Nadi Günal* R o m a H u k u k u , R o m a to p lu m u n u ta r ih b o y u n c a ö n e m li ö lç ü d e e tk ile y e n b ir ç o k

ö n e m li

R o m a lıla rın

o la y ın

g e liş im in e

y a p t ığ ı s a v a ş la r v e b u

yön

v e r d iğ i

b ir

s a v a ş la r s o n u c u

hukuk

s i s t e m i d i r .*

im p a ra to rlu ğ u n

e tk i

a la n ın ın g e n iş le m e s i, s iy a s î v e e k o n o m ik y a p ıd a m e y d a n a g e le n d e ğ iş ik lik le r R o m a H u k u k u n a iliş k in y e n i k u r u m ve

hukukun

s a ğ la m ış tır .

B u

v e k u r a lla rın o r ta y a ç ık m a s ın a

s ü r e k li y e n ile n e r e k d e ğ iş m e s in e g e liş m e le r in

o lu ş tu rd u ğ u

hukukî

g e liş m e s in e

a lty a p ı

daha

o la n a k

s o n r a la r ı

ç a ğ d a ş h u k u k s is te m le r in in te m e l k u r u m la r ın ı v e k u r a lla r ın ı o lu ş tu r m u ş

Prof. Dr. Nadi Günal, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi. *

Türkiye, cumhuriyetin kurulmasıyla birlikte, ulu önderimiz Mustafa Kemal Atatürk’ün, çağ daş medeniyet olarak işaret ettiği her alanda Batı Avrupa kültürünü benimsemiş, Atatürk’ün muhteşem vizyonu ve devrimleri sayesinde hukuk alanında da, temelini Roma Hukukunun oluşturduğu, kökleri asırlar öncesine dayanan bir hukuk sistemini kabul ederek çağdaş batı ülkeleri ve toplulukları arasında yerini almıştır. Hukuk alanı açısından bakıldığında çağdaş medeniyet, temelleri Roma Hukukuna dayanan Kıta Avrupası hukukudur. Buradan hareketle, Roma Hukukunun günümüz Avrupa Birliği ortak hukukunun alt yapısını oluşturacağını söy lemek yanlış bir tespit olmaz..

tu r.

B ir

başka

ifa d e y le ,

Rom a

H ukuku

k u r a lla r ı, d ü n y a n ın

hem en

her

y e r in d e f a r k lı k ü l t ü r y a p ıs ın a s a h ip o ls a la r b ile b ü t ü n t o p lu m l a r ı o r t a k b ir h u k u k î y a p ı iç in d e b u lu ş tu rm u ş tu r . B ö y le c e , o rta y a ç ık m a s ın d a n y ü z y ı ll a r s o n ra b il e , ç o ğ u h u k u k s is te m in in te m e lin i R o m a H u k u k u o lu ş t u r m u ş tu r . Rom a

H u ku ku

k a d a r, b ü y ü k

maiorumta y d ı. O ana

k u r u m la n ö lç ü d e

a ta la r ın

za m a n a

Rom a

k u r a lla n h a lk ın ın

â d e tle r in e ,

kadar R om a

K lâ s ik g e le n e k

g e le n e k le r in e to p lu m u n u n

h a t l a r ı n ı b e l i r l e m i ş t i 1. Y a z ı l ı

o lm a y a n

Öncesi ve

H u ku k

d ö n e m in e

g ö re n e k le rin e

g ö re n e k le rin e )

in a n ç la rı, R o m a g e le n e k

( mores

dayanm ak Hukukunun

g ö re n e k le rin

de,

fe ls e fî o lm a y a n m ito lo jik b ir p a g a n iz m e d a y a n d ığ ın ı s ö y le m e k m ü m k ü n d ü r. T a n r ıla rın nun yani

ira d e s i o la n

Ius Quiritium’un2

fas

(d in s e l k u r a lla r ), e n e s k i R o m a

k a y n a ğ ı i d i 3. B u

H u ku ku

dönem de R om a H ukukunun

la ik b ir y a p ıs ı o ld u ğ u s ö y le n e m e z . Y a n i d in ile h u k u k iç iç e g e ç m iş d u r u m d a y d ı 4. Bundan sahne

o la n

s o n ra k i

dönem

d ö n e m d i r 6.

M Ö

{Lex Duodecim Tabularum)

is e ,

patricius ve pleb' l e r i n 5

b e ş in c i

y ü z y ıld a

O n ik i

h a z ır la n m a s ı ile 7, R o m a

m ü c a d e le le r in e

Le vh a

Kanununun

H u ku ku

a rtık y a l

1VOCI, P., Istituzioni di Dirilto Romano, 5.ed., Milano 1996, s.3 2 Ius guiriium, ius civile'e verilen diğer bir isimdir. Quiritum, quiris mızrak kelimesinden türemiştir ve mızrak taşıyanlar anlamına gelmektedir. Mızrak taşıyanlar da, Roma vatandaşla rını temsil etmektedir. Çünkü, askerî anlamda Roma vatandaşları mızrak taşımaktaydılar. Ius quiritum ise, Roma vatandaşlarına uygulanan hukuk anlamına gelmektedir. Ius civile ile ius quiritum arasında anlam farklılığının bulunduğu düşünülmektedir. Buna göre, ius civile, Cum huriyet devrinin ortalarından itibaren hukukçular tarafından yaratılan hukuku ifade etmektedir. Yani ius civile'\n özel hukukla sınırlı olduğu düşünülebilir. Ceza Hukuku ius civile’in kapsamı dışındadır. Daha sonraki dönemlerde ius civile, halk hukuku kaynaklarından gelen hukukla özdeşleşti. Koschaker, P./ Ay iter, K.: Modern Özel Hukuka Giriş Olarak Roma Özel Hukuku nun Ana Hatları, İzmir, 1993, s. 8 3 Pound, R.: An Introduction to the Philosophy o f the Law, New Haven 1945., s. 57 vd. (Introduction). Bu dönemde devletin otoritesi zayıf olduğundan kanun koyma görevini tam anlamıyla yerine getiremiyordu. Devletin başında olan krallar, karşılarına gelen her bir somut olayı tek tek inceleyerek, bir çözüm bulmaya çalışıyorlardı. 4 Roma Hukukunun ilk dönemlerinde din, rahip hukukçuların tekelinde kalmıştır. Bu dönemde din, hukuk ve ahlâk kurallan arasında kesin çizgilerle ayrım yapılamamıştır. Rahip hukukçular, Roma Hukukuna şekil veren kişilerdi. Bunlar yaşadıkları dönemde, toplumun en bilgili kişileri olduklarından, hukuku tekellerinde tutarak, hukukî işlemler ve hukukî usullere ilişkin önemli kararlar almışlardır. 5 Patricius'lar, Roma’nın eski zamanlarında gençlere dâhil olan kişilerdi. Patricius'\ar toplu mun soylu tabakasını oluşturmaktaydı. Pleb’ler ise, genellikle çiftçi ve zanaatçı olup, g en i’lerin dışında kalan kişilerdi. Bunlar toplumun soylu olmayan orta sınıfıydılar. Pleb'ler, oy verme, asker olma, devletin yüksek rütbelerinde görev alma haklarına ilerleyen zamanlarda kavuşabilmişlerdi. Umur, Z., Roma Hukuku Lügati, İstanbul, 1975, s. 151-156. 6 Yalnızca Roma vatandaşlarına uygulanan hukuka ius civile denilir. 7 Oniki Levha Kanunu, hukuk tarihi açısından büyük önem taşımaktadır. Çünkü, Roma tarihi nin bilinen ilk kanunlaştırma hareketidir. Patıici-pleb arasındaki çekişme doğrultusunda, böyle bir yazılı kanun hazırlanmıştır. Bronz veya tahta levhalar üzerine yazılan kanunlar, forum

patricius' l a r ı n

n ızc a

te k e lin d e k i b ir

s ır o lm a k t a n

ç ı k m ı ş t ı r 8.

Ius Çivile,

b i l i n d i ğ i g i b i y a l n ı z c a R o m a v a t a n d a ş la r ı n a u y g u l a n m a k t a y d ı 9. K a t ı ş e k il ş a r tla r ı, tö re n s e l n ite lik t e k i h u k u k î iş le m le r v e s ö z e v e r ile n b ü y ü k d e ğ e r , b u d ö n e m i n k a r a k t e r i s t i k ö z e l i i k i e r i n d e n d i 10.

Ius Çivile, kun

b a z ı o lu m s u z lu k la r ın a v e e k s ik le r in e r a ğ m e n p o z i t i f h u k u

g e liş im in d e

büyük

ro l

o y n a m ış tır .

Rom a

to p lu m u n d a k i

a n la y ış la

b a ğ la n tılı o la r a k , c in s iy e t a y r ım ı, k ö k e n a y r ım ı y a p ılm ış , k ö le lik k u r u m u v a r lığ ın ı

s ü r d ü r m ü ş , te m e l h a k la r y e te rin c e

Çivile'in

Rom a

to p lu m u n u n

m a z b ir g e rç e k tir. B u b ir y a p ıy a

h u k u k i y a p ıs ın a

dönem de R om a

k o ru n m a m ış

o ls a

b ile ,

Ius

s a ğ la d ığ ı k a t k ıla r y a d s ın a

to p lu m u n d a , k iş id e n

s a h ip o la n a ile y e ç o k d a h a f a z la ö n e m

ç o k a ta e r k il

v e r ilm e k te y d i. S a ğ la m

b i r a ile y a p ı s ı v e b u n a b a ğ l ı o l a r a k d a , g e n iş y e t k i l e r l e d o n a t ı l m ı ş b i r a ile babası

status

(pater familias)

k a v r a m ı b u lu n m a k ta y d ı. K iş ilik k a v r a m ın d a n ç o k ,

k a v r a m ı n ı n 11 ö n e ç ı k m a s ı d a , R o m a a i l e s i n i n v e a i l e b a b a s ı k o n u

m u n d a k i e r k e k le r in

b a s k ın y a p ıs ın d a n

k a y n a k la n m a k ta y d ı. B u

da doğal

o l a r a k , k i ş i l i k h a k l a r ı n ı n ç o k f a z l a g e l i ş e m e m e s i n e y o l a ç m ı ş t ı r 12. Rom a

D e v le tin in

d ö n e m le r d e

n ü fu s u n u n

y a b a n c ıla r la

R o m a lıla r y a b a n c ıla ra

o la n

pek

a z , e k o n o m is in in iliş k ile r

s ıc a k

s ta tü le r t a n ım a k ta n k a ç ın ıy o r la r d ı.

o ld u k ç a

ta r ım a

s ın ır lı

y a k la ş m ıy o r la r , o n la ra

Ius çivile' i n

d a y a lı

id i.

B u

o ld u ğ u yü zd e n ,

k e n d ile r iy le

y a ln ız c a R o m a

eş

v a ta n d a ş

la r ın a u y g u la n ıy o r o lm a s ı b u z a m a n la r d a , h e r h a n g i b ir s a k ın c a y a r a tm a m a k t a y d ı 13.

Ancak,

y a b a n c ıla rın

Rom a

e k o n o m is in d e

ro lü n ü n

a r tm a s ı,

meydanına dikilmiştir. Bu şekilde kanunların aleniyeti sağlanmış ve kişiler kendilerine uygula nacak hukuk kurallarını önccden öğrenme hakkını elde etmişlerdi. “ Kanunsuz suç olmaz” ilkesi, bir bakıma bu şekilde sağlanmıştır. Tahiroğlu, B./ Erdoğmuş, B., Roma Hukuku Ders leri, İstanbul, 2001, s. 38 vd. 8 Hukuk, rahiplerin tekelinde iken rahipler, herkesten gizledikleri özel bir takvim hazırlamak taydılar. Bu takvimde, hangi günlerin dava açmaya uygun olduğu, hangi günlerde ise, kesinlikle dava açılamayacağı gösteriliyordu (lıabebant non fastos). Doğal olarak, böyle bir bilgi, rahiplere toplum üstünde, çok geniş bir yetki sağlıyordu. Herkesin, hangi gün dava aça bileceğini öğrenmek için, rahiplere başvurması zorunlu hale geliyordu. Cnaeus, Flavius denen bir kâtip, başrahiplerden biri olan kör Appius Claudius’un elindeki bu gizli bilgileri herkese açıklayarak, hukuk üzerindeki rahiplerin tekelini bir ölçüde ortadan kaldırdı. 9 Sherman, C. P., Roman Law in the Modem World, 1917, s. 32 vd. 10 Schulz, F., History o f Roman Legal Science, Oxford, 1946, s. 20. 11 Roma Hukukunda kişilerin, hak ehliyeti açısından hukukî durumlarını açıklarken kullanılan ifadeye status denilmektedir. Buna göre, kişilerin köle ya da hür oldukları status libertatis, vatandaş ya da yabancı oldukları status civitatis, kendi hukuklarına tâbi ya da başkasının huku kuna tâbi oldukları status familiae ile ifade edilmekteydi. Umur, (Lügat), s. 198. 12 Maine, H. S., M aine’s Ancient Law with Notes by Pollack, 10. ed., London, 1907, s. 178 vd. 13 Roma devletinin sınırları dışında yaşayan yabancılara, bağlı oldukları devletlerle, Roma devleti arasında yapılmış olan anlaşmalara göre belirleniyordu. Yabancının bağlı olduğu dev letle, Roma devleti arasında hiçbir anlaşma yapılmamışsa ve bu konumdaki yabancı Roma’ya gelirse, ona Roma vatandaşı el koyabilir, satabilir, onu öldürebilir, mallarını alabilirdi. Yani bu

R o m a v a ta n d a ş la r ı ile y a b a n c ıla r a r a s ın d a k i tic a r î iliş k ile r in fa z la la ş m a s ı, R o m a H u k u k u n d a y e n i b ir a n la y ış ın d o ğ m a s ın a y o l a ç m ış v e R o m a lıla r ın sosyal ve

y a s a l b ilin c i d o ğ a l h u k u k k a v r a m ı ile

k o n tro l

e d e b ilm e le r in i

s a ğ l a m ı ş t ı r 14 . S o n u ç t a , p o z i t i f h u k u k u n ç a t ı s ı n ı o l u ş t u r a n y e n i b i r h u k u k o la n hem

Ius Gentium d o ğ m d e ius çivile’’d e k i

u ş tu r . B u h u k u k h e m y a b a n c ıla r a d a u y g u la n m a s ı, k a tı ş e k il ş a r tla r ın ı h a f i f l e t i p , o r t a y a

m e le r e a y a k u y d u r a b ile c e k y e n i k u r u m büyük

önem

t a ş ı m a k t a d ı r 15. Ü s t e l i k

y a b a n c ıla r a r a s ın d a k i h e m

ç ık a n

g e liş

v e k u r a lla r ı g e tir m e s i n e d e n iy le

Ius Gentium

hem

fa r k lı

u y ru k ta k i

d e b ir y a b a n c ı ile b ir R o m a v a ta n d a ş ı a r a s ın

d a k i u y u ş m a z l ı k l a r ı d ü z e n l e r d i 16.

Ius Gentium'da

a r tık d in in

e tk is i y o k

d e n e c e k k a d a r a z a lm ış tır . R o m a H u k u k u ç o k k ıs a b ir s ü re iç in , d in in e t

Ius Gentium'dan s o n r a l a i k b i r h u k u k d ü z e n i ö z e l l i Ius Gentium i l e n e d e n s o n u ç i l i ş k i s i d a h a f a z l a s o r g u l a n

k is i a ltın d a k a lm ış , ğ in i ta ş ım ış tır 17.

m a k t a , h a k k a n iy e t v e k u s u r u n d ik k a te a lın a b ilm e s i, ş e k il ş a rtla rın a k ö r ü k ö r ü n e b a ğ lı k a lın m a m a s ı m ü m k ü n h a le g e lm iş ti.

yabancıya Roma Hukukuna göre hiçbir hak tanınmamıştı. Roma devleti dâhilinde yaşayıp, Roma vatandaşı olmayan yabancıların durumu biraz daha iyiydi. Bunların durumu, kanunla saptanırdı. Bunlara çoğu zaman ticari ilişkilerde bulunabilme ve bazı durumlarda da, Romalı larla evlenebilme hakkı tanınmıştı. Karadeniz-Çelebican, (Roma), s. 148 vd. 14 Pound, R., Outlines o f Lectures on Jurisprudence, 4. éd., Oxford, 1922, s. 12 (Outlines). 15 Radin, N., Handbook o f Roman Law, Minnesota, 1927, s. 37 vd. 16 “Gai. 1,1; lust. Inst. 1, 2, 1: Omnes populi, qui legibus et moribus reguntur, partim sou proprio, partim communi omnium hominum iure utantur: nam quod quisque populus ipse sibi ius constituit, id ipsius proprium est vocaturque ius civile, quasi ius proprium civitatis; quod vero naturalis ratio inter omnes homines constituit, id apud omnes populos peraeque custoditur vocaturque ius gentium, quasi quo iure omnium hominum iure utitur." Yazılı hukuk ve geleneklerle düzenlenmiş olan her millet, kısmen kendine özgü olan bir hukuku, kısmen de bütün insanlık âlemine ortak olan bir hukuk kullanır. Gerçekten her milletin kendisi için yap mış olduğu hukuk, ona özgüdür, lus civile, yani bir cins kendi sitesine has hukuk ismini alır. Ius naturale’in tüm insanlık arasında tanzim etmiş olduğu hukuka ise bütün milletler arasında aynı şekilde uyulur, lus gentium yani, bütün insanlığın yararlandığı hukuk ismini alır. Böylece Roma halkı kısmen kendisine özgü hukukla, kısmen de bütün insanlara özgü hukukla yönetilir. 17 De Zulueta, F., The Cambridge Ancient History, The Development o f Law Under the Rebuplic, 1932, s. 868; Pound (Outlines), s. 55 vd. Ius gentium ile ius naturale arasında bir ay rım yapılabilir. lus gentium pozitif hukuktu. Oysa ius naturale denince sabit, değişmez nite likteki ahlâk ve davranış kuralları anlaşılmaktaydı. Bryce, J. V., Studies in History and Juris prudence, V. II, Oxford, 1901, s. 575 vd.

Ius Gentium’un y a r a t ı l m a s ı n d a e n praetor ' u n a a i t t i r .

d e n ile n y a b a n c ıla r

b ü y ü k fa k tö r,

y ı s ı y l a R o m a H u k u k u n u n g e liş m e s in d e kadar

b ü y ü k t ü r 19.

Ç ünkü,

Rom a

praetor peregrinusn

Z a te n R o m a U s u l H u k u k u v e d o la

praetor' l a r ı n

Hukukunda

hak

r o lü ta r tış ılm a y a c a k ve

dava

k a v r a m la r ı

b ir b ir le r in e s ık ı s ık ıy a b a ğ lıd ır . B i r h a k k ın v a r o ld u ğ u n u n s ö y le n e b ilm e s i

actio

iç in ö n c e lik le b u n a b ir

(d a v a ) h a k k ın ın ta n ın m ış o lm a s ı g e r e k m e k

t e d i r . A k s i t a k d i r d e o r t a d a b i r h a k k ı n b u l u n d u ğ u s ö y l e n e m e z 20. B ilin d iğ i g ib i R o m a

M Ö

75 3

y ılın d a

ş e h ir d e v le ti o la r a k k u r u lm u ş ,

n e re d e y s e te k e g e m e n g ü c ü n k ra l o ld u ğ u b u d ö n e m d e n s o n ra ( M Ö M Ö

75 3 -

5 0 9 ) C u m h u r iy e t (C o n s u lle r) d ö n e m i 5 0 0 y ıl k a d a r s ü rm ü ş tü r. B u

dönem de

Rom a

h a r e k e ti)

o la n

ta r ih in d e k i

O n ik i

Le vh a

ilk

k o d ifik a s y o n

Kanunu

ç a lış m a s ı

h a zır la n m ış tır

(k a n u n la ş tırm a

(M Ö

4 5 1-4 4 9 )

B u

k o d ifik a s y o n ç a lış m a s ın ın ik i ö n e m li a m a c ı v a r d ır . B u n la r d a n ilk i o g ü n e k a d a r s a d e c e d in a d a m ı h u k u k ç u la r s ın ıfı ta r a fın d a n b ilin m e k t e o la n h u kuk

k u r a lla rın ın

y a zılı

k u r a lla r ı k o n u s u n d a

h a le

b ilg i

g e tir ilm e s iy le ,

s a h ib i o lm a s ın ın

a la n ın d a k i b il in m e z li k , k a p a lılık o r ta d a n

to p lu m d a k i önü

h e rk e s in

hukuk

a ç ılm ış , b ö y le c e

hukuk

k a ld ır ılm ış tır . B u

n u n d iğ e r b ir ö n e m li y a n ı, o g ü n e k a d a r R o m a

to p lu m u n d a

n ıfla r

B u

a ra s ı

fa r k lılığ ın

o rta d a n

k a ld ır ılm a s ıd ır .

d u ru m

k o d ifık a s y o v a r o la n s ı O n ik i

Le vh a

k a n u n u n u n h a z ır la n m a s ın ın s iy a s î s o n u c u d u r . C u m h u r iy e t ( y a d a C o n s u l le r) d ö n e m i a d ı v e r ile n b u d ö n e m d e d e v le t y ö n e t im in in b a ş ın d a h a lk m e c lis le r i t a r a fın d a n b ir e r y ı ll ı ğ ı n a s e ç ile n C o n s u ll e r b u l u n m a k t a y d ı. C o n s u l le r in g ö r e v s ü r e le r in in b ir e r y ı ll ı ğ ı n a u z a t ılm a s ı d a m ü m k ü n d ü . C o n s u lle r

18 Praetor; imperium'a (devlet iktidarını kullanabilme, emrindeki personele emir verebilme ve bu emirlerin uygulanması için gerekli önlemleri alabilme yetkisine) sahip bir devlet adamıdır. Cumhuriyetin ilk dönemlerinde, bu isim, consul’lere verilmekteydi. Çünkü, consul’ler ordunun önünde giden kumandanlardı. MÖ 367 yılında, lex Licinia Sextia ile, daha önceden var olan iki consul’lüğe ek olarak, bir üçüııcüsü daha kurulmuştur. Daha sonra, sadece bu üçüncü magistra’ya, praetor denilmeye başlanmıştır. Praetor, çoğunlukla şehirde kalıp, Romalılar arasın daki hukukî uyuşmazlıkları inceleyerek, gerekli gördüklerini yargıca gönderirdi. MÖ 242 yılın da, yabancılarla yabancılar ve Romalılar ile yabancılar arasındaki uyuşmazlıkları çözümlemesi için, ikinci bir praetor’luk kurulmuştur. Buna praetor peregrinus denilmektedir. Zamanla, praetor’1erin sayısı onaltıya ulaşmıştır. Praetor’ler, görev sürelerinin başında, hukukî alanda izleyecekleri kuralları ve ilkeleri, hangi durumlarda dava hakkı tanıyacaklarına, hangi durum larda ise, dava hakkı tanımayacaklarına ilişkin bir beyanname (edictum) yayınlarlardı. Bu beyannameler, özel hukuku önemli şekilde etkilemiş, praetor hukukunun doğmasına ve geliş mesine yol açmıştır. Villey, M., Roma Hukuku Güncelliği, (Çev. Bülent Tahiroğlu, İstanbul 2000), s. 16. 19 Karadeniz-Çelebican, (Roma), s. 102 vd. 20 Roma hukukunda hakların tanınması ve ihtiyaçlar gereğince hukuken yeni hakların tanınma sında, buna bağlı olarak da hukukî kurumların ortaya çıkmasında acfı'o’nun etkisi çok fazladır. Bu yüzden de, Roma usul hukukunun, Roma hukukunun gelişimini sağlayan unsuru olduğu kabul edilmektedir. Daube, D., Forms o f Legislation, Oxford: 1956, s. 25; Karadeniz-Çelebican, (Roma), s. 266.

g ö re v

s ü r e le r in in

iş le r n e d e n iy le g ö re v

b itim in d e

s o ru m lu

s ü re le ri iç in d e

le r in d e

edictum

g ö re v

y a p tık la r ı

dönem

boyunca

d o k u n u lm a z lık la r ı b u lu n m a k ta y d ı. G ö r e v e

3 6 7 y ılm a k a d a r ik i c o n s u lle y ö n e tile n

R o m a b u ta r ih te ü ç ü n c ü b ir c o n s u llü k m a k a m ın ın , b u n d a n d ö rd ü n c ü

g e ld ik

a d ı v e r ile n b ir b e y a n n a m e y a y ı n lı y o r l a r v e g ö r e v s ü re le ri

iç in d e b u n a b a ğ lı k a lıy o r la r d ı. M Ö

y a p tık la r ı

tu tu la b iliy o r la r h a tta y a r g ıla n a b iliy o r la r d ı. A m a

c o n s u llü k

c o n s u lle r ta r a fın d a n

m a k a m ın ın

y ö n e tilm e y e

k u r u lm a s ıy la

b a ş la n d ı. B u

12 5 y ıl s o n ra

s a y ıla r ı

son

ik i

d ö rd e

c o n s u lü n

ç ık a n g ö re vi

n e re d e y s e ta m a m ıy la h u k u k k o n u s u n a iliş k in d i. K a n u n y a p m a y a n i y a s a m a

y e tk is i

h a lk

m e c lis le r in e

s e n a to y a

a it

o ld u ğ u n d a n

c o n s u lle r in

y a s a m a y e t k i l e r i b u l u n m u y o r d u . C o n s u l l e r , y a p t ı k l a r ı iş e g ö r e m a g is t r a ,

iudex ve praetor

a d ın ı a lm a k ta y d ıla r . P r a e to r o la r a k a d la n d ır ıla n

a la n ın d a

c o n s u lle r , g e r ç e k le ş tir d ik le r i

ile

P r a e to r H u k u k u a d ı v e r ile n h u k u k s is te m in i y a r a tm ış la r d ır . P r a e to r ’ la r

Ius

de, yani R om a

M edeni Hukukunda

o la ra k b o ş lu k d o ld u r m a

y a r g ıla m a

hukuk

fa a liy e tle r i

Çivile

ç a lış a n

b u lu n m a y a n

h u s u s la r la

ilg ili

Ius Çivile

g ö r e v in i ü s tle n m iş le r d i. B i r a n la m d a

d e h e rh a n g i b ir d ü z e n le m e n in b u lu n m a d ığ ı k o n u la r d a k u r a lla r k o y u y o r

Ius Honorarium a d ı d a v e r i l e n P r a e t o r H u k u k u n u n b i r d i ğ e r f o n k s i Ius Çivile'\ a y r ı n t ı l a r ı b a k ı m ı n d a n a ç ı k l a y ı p y o r u m l a y a r a k h u k u k u n i c r a s ı n a k o l a y l ı k v e k a t k ı s a ğ l a m a k t ı . A y r ı c a Ius Çivile' d e a r t ı k g e r e k s i n la rd ı.

yonu

m e le r e h a le

y a n ıt v e r m e y e n

g e tir m e k

k u r a lla r ı

P ra e to r

d e ğ iş tir e r e k

Hukukunun

günün

Ius Çivile

ş a r tla r ın a

k a rş ıs ın d a k i

uygun

b ir

başka

fo n k s iy o n u y d u . P r a e to r ’ la r h u k u k i u y u ş m a z lık la r ı ç ö z ü m e k a v u ş tu r u r k e n eğer

g e r e k s in im

d a v r a n ış la dava

k a n d ır ılıp

ö n g ö r m e m iş

m ıy o r, b u

d u ru m

Ius Çivile'd e Ius Çivile ( R o m a

d u y a r la r s a

ö n g ö r e b iliy o r la r d ı. Ö r n e ğ in

k e n d is iy le

o ld u ğ u o n u n la

iç in

hukuki h ile

iş le m

yapan

h u k u k i iş le m

b u lu n m a y a n

dava

tü rle ri

M e d e n i H u k u k u ) , h ile li b ir y a p ıla n

k iş i

yapan

b ir

k iş iy le

y a p tır ım la

k iş in in z a r a r a

ilg ili

b ir

k a rş ıla ş

u ğ r a m a s ın a

n e d e n o lu y o r d u . P r a e to r la r b u v e b u n u n g ib i d u r u m la r d a y e n i d a v a ih d a s e tm e k im k â n la r ın ı k u lla n a r a k k e n d ile r in e ö z g ü ve

h a k k a n iy e te

P r a e to r ’ la r

a y rıc a

a y k ırı

d u r u m la r ın

h a k s ız

o ld u ğ u n u

k o ru m a y o lla r ıy la

g id e r ilm e s in e d ü ş ü n d ü k le r i

k a tk ı

a d a le t

s a ğ lıy o r la r d ı.

k iş in in

d a v r a n ış ın a

g ü n ü m ü z d e k i ih tiy a ti te d b ir k u r u m u n a b e n z e r b ir ş e k ild e y a s a k g e tir e r e k h a k s ız lık la r ı ö n le m e y e

ç a lış ıy o r la r d ı.

Ius Çivile'âz

o la n la r d ış ın d a

yeni

d e f î 21 i m k â n l a r ı n ı t a n ı m a y e t k i s i n e s a h i p o l m a l a r ı , b i r m a l ı n z i l y e t l i ğ i n i n y a n i f ii li e g e m e n liğ in in k im e a it o la c a ğ ın a k a r a r v e r iy o r o l m a la r ı , o n la r ın Rom a

H u ku k

s is te m in d e k i

y e r le r in i

son

d e re ce

ö n e m li

b ir

h a le

g e tir

21 Haksız olarak ileri sürüldüğü düşünülen bir iddiayı talebi ya da davayı bertaraf etmek, orta dan kaldırmak için kullanılan hukuki bir yol, bir nevi itiraz hakkı.

m e k te y d i.

Bundan

d e le le r in e

sahne

Kanununun kuku

a rtık

s o n ra k i

o la n

dönem

d ö n e m d i r 23.

patricius ve p leb ’l e r i n 22

is e , M Ö

b e ş in c i

{Lex Duodecim Tabularum) y a ln ız c a

p a tric iu s

s ın ıfın a

h a zırla n m a s ı

m ensup

t e k e l i n d e k i b i r s ı r o l m a k t a n ç ı k m ı ş t ı r 25.

y ü z y ıld a

d in

Ius civile,

m üca

O n ik i

i l e 24,

adam ı

Le vh a

Rom a

H u

h u k u k ç u la rın

b ilin d iğ i g ib i y a ln ız c a

R o m a v a t a n d a ş l a r ı n a u y g u l a n m a k t a y d ı 26. K a t ı ş e k i l ş a r t l a n , t ö r e n s e l n i t e lik t e k i h u k u k î iş le m le r v e s ö z e v e r ile n b ü y ü k d e ğ e r , b u d ö n e m in k a r a k te r i s t i k ö z e l l i k l e r i n d e n d i 27. B u

d ö n e m in

d iğ e r o r g a n ı o la n v e y a ş lıla r m e c lis i a n la m ın a g e le n s e

n a to ( L a t i n d ilin d e

setıis

m e c lis le r i k a d a r g ü ç

{Principatus)

to r lu k

yaş,

senior

is e y a ş lı a n la m ın a g e lm e k t e d i r ) h a lk

s a h ib i d e ğ ild i. B i r s o n r a k i d ö n e m d ö n e m in in ( M Ö

2 7- M Ö

o la n

İlk im p a ra

2 3 5 / 2 8 4 ) ilk y a rıs ın d a h a lk

m e c lis le r i k a r ş ıs ın d a m u t la k a n la m d a

g ü ç s a h ib i o la c a k o la n

d ö n e m in

im p a ra to r

ik in c i

m iş ti. R o m a y e rin e

y a rıs ın d a

S e n a to s u , h e m

g e tirm e k te y d i.

gücünü

yasam a hem

{princeps)

s e n a to , b u

le h in e

y itir

d e d a n ış m a o r g a n ı g ö r e v le r in i

S e n a tö r le r C o n s u lle r

ta r a fın d a n

s e ç ilm e k te y d ile r .

S e n a to ü y e le r in in s a y ıs ı 3 0 0 ’ d ü . C u m h u r iy e t d ö n e m in in s o n 5 0 y ılın d a y ö n e tim d e k a n ş ık lık la r y a ş a n m aya

b a ş la d ı. S e n a to n u n

tö r lü ğ e

d ö n ü ş tü . M Ö

o rd u

k o m u ta n ı o la ra k R o m a

a ta n

Pompeius

y ılla r d a

y ılın d a

k a za n d ığ ı g ü ç , b ir a n la m d a

c o n s u l o la n , c o n s u llü ğ ü

o rd u s u n u n

b a ş a r ıla r d a n

b a ş ın d a

k a y n a k la n a n

sona

d ik ta

e r ic e

ö n e m li b a ş a r ıla r a

ö z g ü v e n le

y e n id e n

im za

consul

22 Patricius’\ar, Roma’mn eski zamanlarında gens’lere dâhil olan kişilerdi. Patricius'lar toplu mun soylu tabakasını oluşturmaktaydı. Pleb'ler ise, genellikle çiftçi ve zanaatçı olup, gens’lerin dışında kalan kişilerdi. Bunlar toplumun soylu olmayan orta sınıfıydılar. P leb'ler, oy verme, asker olma, devletin yüksek rütbelerinde görev alma haklarına ilerleyen zamanlarda kavuşa bilmelerdi. Umur, Z., Roma Hukuku Lügati, İstanbul, 1975, s. 151-156. 25 Yalnızca Roma vatandaşlarına uygulanan hukuka ius civile denilir. 24 Oniki Levha Kanunu, hukuk tarihi açısından büyük önem taşımaktadır. Çünkü, Roma tarihi nin bilinen ilk kanunlaştırma hareketidir. Patrici- pleb arasındaki çekişme doğrultusunda, böyle bir yazılı kanun hazırlanmıştır. Bronz veya tahta levhalar üzerine yazılan kanunlar, forum meydanına dikilmiştir. Bu şekilde kanunların aleniyeti sağlanmış ve kişiler kendilerine uygula nacak hukuk kurallarını önceden öğrenme hakkını elde etmişlerdi. “Kanunsuz suç olmaz” ilkesi, bir bakıma bu şekilde sağlanmıştır. Tahiroğlu, B./ Erdoğmuş, B., Roma Hukuku Ders leri, İstanbul, 2001, s. 38 vd. 25 Hukuk rahiplerin tekelinde iken rahipler, herkesten gizledikleri özel bir takvim hazırlamaktaydılar. Bu takvimde, hangi günlerin dava açmaya uygun olduğu, hangi günlerde ise, kesinlikle dava açılamayacağı gösteriliyordu (habebant non fastos). Doğal olarak, böyle bir bilgi, rahiplere toplum üstünde, çok geniş bir yetki sağlıyordu. Herkesin, hangi gün dava aça bileceğini öğrenmek için, rahiplere başvurması zorunlu hale geliyordu. Cnaeus Flavius denen bir kâtip, başrahiplerden biri olan kör Appius Claudius’un elindeki bu gizli bilgileri herkese açıklayarak, hukuk üzerindeki rahiplerin tekelini bir ölçüde ortadan kaldırdı. 26 Sherman, C. P., Roman Law in the Modern World, 1917, s. 32 vd. 27 Schulz, F., History o f Roman Legal Science, Oxford, 1946, s. 20.

s e ç ilm e k

is te d i

ancak

s e n a to d a n

Triumvirat

b ir lik te d a rd a

o ld u k la r ı

a d ı v e r ile n

sü re

iç in d e

a ra d ığ ı

Crassus

d iğ e r ö n e m li k o m u ta n la r ın d a n

d e s te ğ i

ü ç lü b ir y ö n e tim

kendi

b u la m a y ın c a

Caius Iulius Caesar k u r d u la r . B u

g e le c e k le r in i

o rd u n u n

( S e z a r ) ile ü ç lü

ik tid a r la r ın ı

ik ti

g a ra n ti

a ltm a a lm a k a m a c ıy la k e n d ile r in i k o r u m a a ltın a a la n k a n u n i d ü z e n le m e le r y a p m ış la r d ı. T a r i h M Ö a r k a s ın a

Crassus kendi

a la n ile

Pompeius,

6 0 y ı l ı y d ı . B u ü ç lü a r a s ın d a o r d u n u n d e s te ğ in i ze n g in

o rta la m a h a lk

Caesar’ı

a ra la r ın d a n

ta m a m la d ık ta n

s o y lu la rın

s ın ıfla r ın ın Consul

d e s te ğ in i

d e s te ğ in i e ld e

Caesar,

s e ç tile r .

s o n ra 5 y ıllığ ın a G a ly a

v a liliğ in e v e

a r k a s ın a

e tm iş

a la n

Caesar

o la n

c o n s u llü k

g ö r e v in i

o r d u k o m u ta n lığ ın a

a ta n d ı. B u b e ş y ı lı n s o n u n d a v a l i li k g ö r e v i 5 y ı l d a h a u z a t ıl d ı . B u s ü r e n in sona

e r m e s in d e n

c o n s u llü ğ ü ,

s o n ra

d o la y ıs ıy la

dönem de

ik tid a rı

e le

Consul

o la n

g e ç ire c e ğ i

Pompeius,

k a y g ıs ıy la

C a e s a r ’ ın

S e n a to

k a ra rı

a ld ır a r a k o n u t e k b a ş ın a R o m a ’ y a ç a ğ ır d ı. A n c a k v a l i li k g ö r e v i v e k o m u ta n lığ ı s ıra s ın d a ö n e m li b ir g ü ç e ld e e tm iş o la n

o rd u

C a e s a r , o r d u s u y la

Pompeius’u a l t e t t i v e M Ö 4 9 ’ d a g ü c ü e l i n e g e ç i r d i . M Ö 4 8 ’ d e ö m r ü b o y u n c a Dictator i l â n e d i l d i . B u n d a n b i r y ı l s o n r a i s e C o n s u l s e ç i l d i . A r t ı k s a d e c e a d ı c u m h u r i y e t o l a n y ö n e t i m ş e k l i n d e Cae sar t e k y e t k i l i k i ş i o l a r a k s e n a t ö r l e r i a t a m a , s a v a ş a v e b a r ı ş a k a r a r v e r m e , R o m a ’y a

g e le r e k

m e c lis le r in a ta m a

g ö r e v le r in i g e re k tiğ in d e

b e lir le m e , de

h â zin e y i

e y a le tle r i

y ö n e tm e ,

y ö n e tm e

e y a le t

y e tk is in e

s a h ip

v a lile r in i o lm u ş tu .

D e v le tin

ü s t d ü z e y g ö r e v lile r in i b e lir liy o r . K e n d i c o n s u llü k g ö r e v i s o n a

e r d ik te n

s o n ra

g ö re ve

g e le c e k

c o n s u lle r i

d ik ta tö r

u n v a n ıy la

b e lir li

y o r d u . S e n a t o y u s a d e c e k e n d i k a r a r la r ın ı h a lk a d u y u r m a k iç in to p la n tıy a ç a ğ ır ıy o r , k e n d is in e k a rş ı ç ık a n h e rk e s i d e v le tin b ü tü n im k â n la r ın ı k u lla n a r a k s u s tu ru y o r d u . B ü tü n b u n la rd a n s o n ra e n s o n o la ra k C a e s a r r u h b a n s ın ıfın ın d a b a ş ın a g e ç e re k k e n d is in i B a ş r a h ip ilâ n e d iy o r d u . İy ic e e tk is iz h a le g e lm iş

S e n a to , C a e s a r ’ a g e le n e k le r in k o r u y u c u s u , V a t a n ı m ı z ı n

B a

b a s ı g ib i u n v a n la r v e p a y e le r v e r iy o r d u . C a e s a r S e n a to y u s o n d e re c e e t k i s iz

h a le

B ü tü n

g e tir m iş

d e v le t

b u n la rd a n b a ş k a

y e tk ile r in in

ta m a m ın ı

C a e s a r , k e n d is in in

k e n d is in d e

to p la m ış tır .

g ü v e n in i k a z a n m ış , o n u n

k ir le r in e h iç b ir ş e k ild e k a r ş ı ç ık m a y a n v e ç o k y a k ı n ın d a ç a lış a n v e k e n d is in e s o n u n a k a d a r b a ğ lı k iş ile r d e n o lu ş a n b ir k a b in e s i b u lu n m a k ta y d ı. C a e s a r k a r a r la r ın ı, b u

g r u p ta y e r a la n k iş ile r e ile tir v e b u n u n

g e re ğ i y e

r in e g e tir ilir d i. B u g r u b u n , d o la y ıs ıy la C a e s a r ’ ın k a r a r la r ın a k a rş ı itir a z d a b u lu n m a k m ü m k ü n d e ğ ild i. D ic ta to r ’ u n (C a e s a r ’ ın ) b u ç o k s a d ık v e v e fa k â r

h iz m e tk â r la n

d o s tla r ı

lid e r le r in in

e m ir le rin i

y e rin e

g e tir ir le r ,

o n u n k a z a n d ı ğ ı b a ş a r ıla r ı b ir a z d a a b a r t ıy la ila n e d e r e k o n a y e n i ta r a fta r k a z a n d ır m a y a ç a lış ır la r d ı. C a e s a r k e n d i a d ın a b a s tır d ığ ı p a r a la r d a “

tor ve Imperator” u n v a n l a r ı n ı

Dicta

b ir lik te k u lla n m ış , C o n s u lle r g ib i d e ğ il e s k i

K r a lla r g ib i g iy in m e y e b a ş la m ış , k e n d is in e , h e r C o n s u lü n k u lla n d ığ ı f i l d iş i k o lt u k y e r in e a ltın d a n ta h t y a p t ır m ış , s e n a to ü y e le r in i a y a ğ a k a lk m a dan

o tu rd u ğ u

g ö s te r ile r i B ü tü n

ye rd e

k a b u l e tm iş , k e n d is in e

d e s te k le m iş

m u tla k

d e s te k v e r m e k

a n la m d a

d a v r a n ış la r ı, k e n d is in e y a k ın

te k

o to rite

iç in

h a lin e

o la n b ir ç o k k iş in in

y a p ıla n g e lm iş ti.

n e fr e tin i k a

z a n m a s ın a n e d e n o lm u ş tu . A n c a k h e r y ü k s e liş i n b i r in iş i h a ttâ d ü ş ü ş ü o ld u ğ u k u r a lı R o m a ’ d a d a k e n d is in i g ö s te rd i v e M Ö la n tıd a n

hem en

önce

4 4 y ı lı n d a K r a l ( İm p a r a t o r ) ilâ n e d ile c e ğ i t o p

C u m h u r iy e t ta r a fta rla r ın c a

ü s te lik k e n d is in e y a k ın k iş ile r d e n b ir is i o la n

C a e sa r’m

ö lü m ü n d e n

s o n ra

consul

y a p ıla n

Brutus

o lm a k

p la n

u y a rın c a

ta r a fın d a n ö ld ü r ü ld ü .

is te y e n

yeğeni

G a iu s

O c t a v i u s ’ u n is te ğ i d a h a ö n c e h iç m a g is tr a lık y a p m a m ış o lm a s ı v e h e n ü z 1 9 y a ş ın d a o lm a s ı g e r e k ç e s iy le r e d d e d ild i. A n c a k b ir o r d u k o m u ta n ı o la r a k b ü y ü k z a fe r le r e ld e e d e n G a iu s O c t a v iu s h a lk ın g ü v e n in i k a z a n m ış tı v e h a lk s e n a to n u n a k s in e o n u n c o n s u l o lm a s ın ı is te m e k te y d i. A n c a k f ii li ik tid a r ı

e lin d e

b u lu n d u r a n

g ü ç le r le

daha

iy i

m ü c a d e le

e d e b ilm e k

iç in

Triumvirat o l a r a k a d l a n d ı r ı l a n ü ç l ü y ö n e t i m i t e r c i h e t t i . B u ü ç l ü i ç i n d e Gaius Octavius ö n p l a n a ç ı k t ı . Ç ü n k ü s e n a t o v e h a l k Marcus Antonius'u n M ı s ı r

o r d u n u n d iğ e r i k i ö n e m li k o m u ta n ın ı d a y a n ın a a la r a k ik in c i

k r a liç e s i K le o p a t r a

ile

o la n

iliş k is i

Rom a

d e v le ti

a le y h in e

s o n u ç la r

d o ğ u r a b ile c e k b a z ı ta a h h ü tle r e g ir d iğ i g e r e k ç e s iy le L a p i d u s ’ a d a d e v le ti iy i

y ö n e te m e d iğ i

g e r e k ç e s iy le

k a rş ı

Gaius Octavius'u n

ç ık tı v e

y ıld ızı

p a r la d ı . R o m a l ı l a r h e r k e s e e ş it m e s a f e d e d u r a n O c t a v i u s ’ u n b a ş a g e ç m e s in in h u z u r v e

g ü v e n i s a ğ la y a c a ğ ın ı d ü ş ü n d ü le r . A n c a k

Octavius

Rom a

D e v l e t i iç in y a p m a s ı g e re k e n h e rş e y i y a p t ığ ın ı b e lir te r e k h e r g ö r e v in b ir sonu

o lm a s ı

g e re k tiğ in i

ile r i

sü re re k

g ö re v in i

b ır a k m a k

y e tk ile r in i

s e n a to y a v e h a lk a b ır a k m a k is te d i a n c a k b u t e v a z u u R o m a h a lk ı v e s e n a to n e z d in d e o n a b ü y ü k b ir ü n v e g ü ç s a ğ la d ı. M Ö

2 7 y ılın d a k e n d is in e

o r d u k o m u ta n lığ ı y a p m a k v e e y a le tle r i y ö n e tm e k y e tk is i y e n id e n v e r ild i. K e n d is in e S e n a to ta r a fın d a n a y rıc a V e

b ö y le c e b ir a n la m d a S e z a r ’ m

yü k

gücü

k u lla n a r a k

(Augustus)

yapm ak

Augustus

( U l u - B ü y ü k ) u n v a n ı v e r ild i.

g ü ç k u lla n a r a k y a d a s a h ip o ld u ğ u b ü is te d iğ i

şeyi

yeğeni

Gaius Octavius

h a lk ın k e n d is in e o la n s e v g is in i v e h a lk ta n g e le n g ü c ü k u lla n a

r a k g e r ç e k le ş tir m iş o ld u . Rom a o ld u ğ u

d e v le t in in h e r a ç ıd a n e n p a r la k d ö n e m i

İlk İm p a ra to rlu k

(Principatus)

Augustus'u n

d ö n e m id ir ( M Ö

2 7 -M Ö

b a ş la tm ış 2 3 5 /2 8 4 ).

R o m a ’ d a n g ü n ü m ü z e m ira s o la r a k k a la n n e v a r s a , n e r e d e y s e ta m a m ı b u

d ö n e m e d a y a n m a k t a b u d ö n e m d e n k a y n a k l a n m a k t a d ı r . 28 İ l k İ m p a r a t o r l u k ( P r in c ip a t u s ) d ö n e m in d e h a lk m e c lis le r i g ü ç le r in i ö n e m li ö lç ü d e k a y b e t m iş le r , C u m h u r iy e t D ö n e m in d e k i e tk in lik le r in d e n

e s e r k a lm a m ış tır . B u

d ö n e m in g ü ç lü o r g a n ı S e n a to d u r. V e S e n a to g ü ç m e r k e z i o lm a d u r u m u n u

Principatus

D ö n e m i n in o r ta la r ın a k a d a r s ü r d ü r m ü ş s o n r a s ın d a

g ü c ü n ü y itir m iş v e

Senatus'u n

e tk in g ü ç h a lin e g e lm iş tir . B u n ın

büyük

Sabinus

b ir

aşam a

Senatus

y e r i n i İ m p a r a t o r ( Princeps ) a l m ı ş v e t e k d ö n e m d e h u k u k u n e n ü s t d ü ze y e ç ık m a s ı

k a y d e tm e s in in

ö n e m li

s e b e b i,

Labeo, Capito

g ib i h u k u k ç u la r ın v e o n la rın m e n s u p o ld u k la r ı h u k u k o k u lla r ın ın

v a r lı ğ ı d ır . B u h u k u k o k u lla r ı a ra s ın d a k i f ik i r ta r tış m a la r ı R o m a H u k u k u nun

g e liş im in e

ç o k ö n e m li k a tk ıla rd a b u lu n m u ş tu r. İm p a r a to r A u g u s tu s

k e n d i d ö n e m in d e y a ş a m ış o la n h u k u k ç u la r a , h u k u k i s o r u n la r ın ın

ç ö zü l

m e s i iç in b a ş v u r a n k iş ile r e İm p a r a to r a d ın a c e v a p v e r m e a y r ıc a lığ ın ı ta n ım ış tır . B u d u r u m h u k u k ç u la r ın s ta tü s ü n ü d a h a d a g ü ç le n d ir m iş tir .

Principatus

D ö n e m in in

sona

e r m e s in d e n

s o n ra

(k i

n u n d a 5 0 y ı l k a d a r s ü r e n iç k a r ı ş ı k l ı k y a ş a n m ış t ı r ) M S İm p a ra to rlu k y a B u

dönem de

sadece

İm p a r a to r lu k d e n ile n

İm p a ra to r te k

egem en

güç

h a lin e

d ö n e m in

2 8 4 y ılın d a

b ir d ö n e m g e lm iş

so Son

b a ş la m ış tır. h e r tü rlü

iş i

k e n d is in e b a ğ lı d e v le t m e m u r la r ı ile y ü r ü t m ü ş t ü r . C u m h u r iy e t ( C o n s u lle r ) D ö n e m in in s o n la r ın d a ( M Ö

4 4 y ılın d a ) ö ld ü

Caesar' d a n b i r y ı l s o n r a ö l e n ü n l ü d ü ş ü n c e a d a m ı f i l o z o f v e Cicero' n u n ( Marcus Tullius Cicero) ( M . Ö 1 0 6 - M . Ö 4 3 ) , d e ğ i ş i k

r ü le n

tim

H a tip yöne

t a r z la r ın a iliş k in o la r a k g ü n ü m ü z d e d e a y n ı ş e k ild e g e ç e r liliğ in i s ü r

d ü re n

p a y la ş ıla n

M S

1 . y ü z y ıld a

yaşayan

ü n lü

düşünür

Seneca29

ta r a fın d a n

d ü ş ü n c e s in e g ö re d e v le tle r ( to p lu m la r ) ü ç d e ğ iş ik ş e k ild e y ö -

n e tile b ilir le r . B u n la r d a n

ilk i T e k

adam

y ö n e tim id ir y a n i M o n a r ş i, ik in c i

y ö n e tim ta r z ı b ir g ru b u n y a d a z ü m r e n in ik tid a r d ır k i b u n a d a A r is to k r a s i ü ç ü n c ü v e s o n u n c u y ö n e tim

t a r z ın a is e h a lk ın k e n d i k e n d is in i y ö n e t m e s i

a n la m ın d a C u m h u r iy e t y ö n e t im i a d ı v e r ilm e k te d ir .

Cicero

Seneca

(M Ö

4- M S

6 5 ) M o n a r ş i y ö n e tim in in k ö tü y e k u lla

n ılm a s ın a T i r a n l ı k , g ü c ü k ö tü y e k u lla n a n a T i r a n , A r is t o k r a s i’ n in k ö tü y e k u lla n ılm a s ın a k ö tü y e

O lig a r ş i

k u lla n ılm a s ın a

(k ö tü y e

k u lla n a n la r a

O lig a r k ),

D e m o k r a s i d e n ild iğ in i

C u m h u r iy e tin

s ö y le m iş le rd ir. O n la r a

28 Bu dönem dışında sadece Doğu Roma İmparatoru olan lustinianus'un Corpus Iuris Civilis adlı kodifikasyonu günümüz hukuku bakımından önemli bir kaynak teşkil etmektedir. 29 TANRIM, Bana değiştirebileceğim şeyleri değiştirmek için CESARET, Değiştiremeyeceğim şeyleri kabul etmem için METANET, Her ikisi arasındaki farkı bilmek için de AKIL v e r...

g ö re h a lk ın ç o ğ u n lu ğ u n u n o y u n u a la r a k y ö n e t im e g e lm iş k iş i d e ik tid a r a g e tir ild i d iy e

h e r is te d iğ in i d ile d iğ i g ib i y a p a b ile c e k y e tk ile r e

Caesar

m a m a lıd ır.

s a h ip

o l

b ö y le d a v r a n d ığ ı iç in k e n d i s o n u n u k e n d is i g e tir m iş

tir . G e r ç e k a n la m d a D e m o k r a s i h e rk e s in (h a lk ın

d e ğ iş ik s ın ıfla r ın ın

gö

r ü ş , d ü ş ü n c e v e ta le p le rin in k a m u d ü z e n in e v e d e v le tin g ü v e n liğ in e a y k ır ı o lm a m a k ş a r tıy la ) b ir b a ş k a s ın ın m o k ra s in in

n ırla r ın ın b a ş la d ığ ı b ir y e rd e so n a e re r. T o p lu m u ö zg ü rlü ğ ü

fik r in e s a y g ı d u y m a s ın ı g e r e k tir ir . D e

iç e r d iğ i ö z g ü r lü k le r d e

o lu ş tu ra n

is e h e r t ü r l ü

veya

s ın ır s ız d e ğ ild ir . B i r za m a n d a

k iş ile rin

d e ğ e rin

ö zg ü rlü ğ ü n

d iğ e r b ir k iş in in

y a n i h a lk ın

ü z e r in d e d ir . B u

s ı

ö zg ü rlü ğ ü

o r ta k m e n fa a tle ri v e

düşünce

ta r zın ın

savu

n u lm a s ı h a lin d e C u m h u r iy e t r e jim i iç e r is in d e o r ta y a ç ık a b ile c e k m u h t e m e l k r a lla r ın , im p a r a to r la n n o r ta y a ç ık m a s ı d a e n g e lle n m iş o la c a k tır . A s lın d a R o m a H u k u k u n u n d ö n e m le rd e

(M Ö

106 - 43 )

te m e l k r ite r le r in in ,

ş e k ille n d iğ i b iç im in d e

Cicero ’n u n 30 b ir

s a p ta m a

y a ş a d ığ ı yapm ak

p e k â l â m ü m k ü n d ü r 3 1. Ç ü n k ü b u d ö n e m , R o m a l ı a y d ı n l a r ı n b ü y ü k ö l ç ü d e Yunan

k ü ltü r ü n d e n

a n l a y ı ş a 33 b a ğ l ı çok

hukukun

o la n

fe ls e fi

e tk ile n d ik le r i C /c e ra ’n u n te m e lle r in i

dönem e

denk

d ü ş m e k t e d i r 32.

fik ir le r i, h u k u k ç u la rın in c e le m e y e

d ik k a tin i

S to a c ı daha

y ö n e l t m i ş t i r 34. C u m h u r i y e t

30 Cicero, Romalıların önemli hatip ve devlet adamlarından biridir. Eserleri mükemmel bir dilde yazan Cicero’nun Roma Hukukuna olan katkısı azımsanamaz. Yaşadığı dönemde pek çok davaları müdafaa etmiştir. Umur, (Lügat), s. 36. 31 Brown, s. 365. 32 De Zulueta, s. 868 vd. 33 İlkçağ ahlâk felsefelerinden biri olan stoa felsefesine göre doğru yasalar ve kurallar ancak akıl yolu ile bulunabilir. Stoa felsefesine, rasyonalist ahlak da denilmektedir. Brun, J.: Çev. Atıcı, Stoa Felsefesi, İstanbul, 2003, s. 5 vd. 34 Cicero, De República adlı eserinde hukuk kurallarının, değiştirmez ve evrensel nitelikte olan tabii hukuk ile uyumlu olmaları gerektiğini savunmuştur. Hukuk kuralları insanları doğru ve dürüst olmaya ve kötülükten uzak durmaya zorlamaktadır. Tabii hukuk kuralları ile uyumlu olmayan hukuk kurallarının kabul edilmesi büyük bir saygısızlık olacaktır. Ne senatus ne de Roma halkı bu şekildeki hukuk kurallarını hazırlayıp, kabul etmemelidirler. Buna göre hukuk, Roma’da ayrı, Atina’da ayrı olamaz. Üstelik, hukuk bugün başka, yarın başka şey emretmemelidir. Brown, s. 365. D. 1, 1,3: “Florus libro primo instilutionum Ut vim atque iniuriam propulsemus: ,nam iure hoc evenit, ut quod quisque ob tutelam corporis sui fecerit, iure fecisse existimetur, et cum inter nos cognationem quandam natura constituit, consequens est hominem homini insidiari nefas esse”. Tabii hukuk, yalnızca insanlara has hukuk değildir. Bu, doğanın tüm hayvanlara da öğrettiği hukuktur ve kökenleri denizden, karadan gelen tüm yaratıkları etkiler. Ayrıca kuşlar için de geçerlidir... Çünkü tüm hayvanlar hatta vahşi yaratıklar için bile, tabii hukuk uygulanır. D. 1, 1, 11: “Paulus libro 14 ad Sabinum lus pluribus modis dicitur: uno modo, cum id quod semper aequum ac bonum est ius dicitur, ut est ius naturale. Altero modo, quod omnibus aut pluribus in quaque civitate utile est, ut est ius civile. Nec minus ius recte appellatur in civitate nostra ius honorarium. Praetor quoque ius reddere dicitur etiam cum inique decemit, relatione scilicet facta non ad id quod ita praetor fecit, sed ad illud quod praetorem facere convenit. Alia significatione ius dicitur locus in quo ius redditur, appellatione colIata ab eo quod fit in eo ubi

d ö n e m in in ta m

s o n la r ın d a , R o m a lı

h u k u k ç u la r h u k u k

a h la k

k u r a lla r ın ın

o la r a k a y r ı m ı n ı y a p a r a k , k a n u n k o y u c u la r ın ı g ö r e v le r in i a ç ık ç a o r

im p a r a to r

Ius Gentium'’u n g e l i ş i m i n d e d ö n ü m n o k t a s ı Caracalla’m n t ü m R o m a u y r u k l a r ı n a v a t a n d a ş l ı k h a k k ı

m ası (M S

2 1 2 ) 36 i l e , R o m a

ta y a

k o y m u ş l a r d ı r 35.

Hukukunun

te m e l k r ite r le r in in

o la n , ta n ı

o lu ş u m u n d a

e t k ili o la n s to a c ı a n la y ış a r a s ın d a , a s lın d a y a k ı n b ir b a ğ la n tı b u lu n m a k t a d ır . Ç ü n k ü , R o m a

u y r u k la r ın a v a ta n d a ş lık h a k k ın ın ta n ın m a s ı ile , R o m a

v a ta n d a ş la r ın ın s a y ıs ın d a b ir a rtm a s ö z k o n u s u o lm a k t a y d ı. S to a c ı a n la y ış d a e s a s o la r a k , m illiy e t ç iliğ in k a p s a m ın ın d a r tu tu lm a s ın a k a r ş ı ç ık m a k t a d ı r . T a b i i h u k u k ( Ius

Naturale),

t a n ın m ış tır . Ü s t e l i k ta b ii h u k u k u n ,

b ü y ü k ö lç ü d e

Ius Çivile

ius gentium

ta r a fın d a n

ta r a fın d a n d e ğ iş tir ilm e s i d e

m ü m k ü n d e ğ i l d i 3 7. Z a m a n la ,

Constantinus

İm p a ra to r

ta r a fın d a n

H ır is tiy a n lığ ın

Rom a

İm p a r a to r lu ğ u ’ n u n r e s m î d in i o la r a k k a b u l e d ilm e s i ü z e r in e R o m a H u k u k u n u n t e m e lin d e y a ta n s to a fe ls e fe s in in y e r i n i, H ı r i s t iy a n l ığ a a it a n la y ış l a r a l m ı ş t ı r 38.

Iustinianus

k o n m u ş , e vre n se l

d ö n e m in d e , ta b ii h u k u k ila h i k u v v e t le r c e o r ta y a

n ite lik te

b ir h u k u k

o la r a k ta n ım la n m ış tır .

B ü tü n

ka-

v im le r i n o r t a k o la r a k u y d u k la r ı ta b ii h u k u k k u r a lla r ı, b ir ç e ş it ila h i k u d r e t ta r a fın d a n Buna

h a zır la n m ış

o ld u ğ u n d a n , s ü r e k li a y n ı k a lır v e

k a r ş ılık , h e r d e v le tin

k a v m in

k e n d is i

iç in

d e ğ iş tir ile m e z .

h a zırla d ığ ı h u k u k

k u r a lla r ı, y a

z ı m n î r ız a s ı ile y a d a m ü t e a k ip b a ş k a k a n u n la r la , ç o ğ u n lu k la d e

fıt. Quem locum determinare hoc modo possumus: ubicumque praetor salva maiestate imperii sui salvoque more maiorum ius dicere constituit, is locus recte ius appellatur.” Her zaman ve her yerde âdil, doğru ve iyi olan hukuk, ius naturale'dır. 35 Ius gentium, bütün kavimlere uygulanan tabii aklın (naturalis ratio) oluşturduğu hukuktur. Ius civile ise, her kavmin civilis ra/io’sunun oluşturduğu hukuktur.C/vı/M ratio bazen naturalis ratio'yz karşılık gelmekteydi. (naturalis simul et civilis ratio, hem naturalis hem civilis ratio) ¡us civile ve ius gentium’dan farklı olarak, insan tarafından keyfi olarak hazırlanmamış, tabiaten hukuki kural şeklinde var olan hukuka tabii hukuk (ius naturale) denilmektedir. Di Marzo, S., Roma Hukuku, Çev. Umur, İstanbul: 1954, s. 26 vd. Gai. 3, 154- 154 a: “...sed ea quidem societas, de qua loquimur... iuris gentium est; itaque inter omnes homines naturali ratione consistit. Est autem aliud genus sociatatis proprium civium Romanorum, olim enim...quaedam erat legitima simul et naturalis societas". Sözünü ettiğimiz şirket, ius gentium’a dâhildir. Buna göre, ratio naturalis dâhilinde bütün insanlara uygulanabi lir. Fakat Roma vatandaşlarına özgü diğer bir şirket şekli daha vardır. Bir zamanlar... aynı zamanda hem yasal hem tabii olan şirket vardı. 36 Pound, (Outlines), s. 191. 37 Gai. 1, 158; Roma Hukukunca kabul edilmiş olan aynı baba hâkimiyeti altında olma esasına dayanan agnatio hısımlığı, medeni hukuka ilişkin hakların kaybedilmesi ile sona ererken, kan bağı esasına dayanan cognatio kısımlığı bundan etkilenmez. Çünkü, medeni hukuk ile medeni hukuk haklan yürürlükten kaldırılırken, tabii haklar sona ermez. 38 Bununla bağlantılı olarak, tabii hukukun tanımlanmasında da farklılıklar oluşmuştur. Artık tabii hukuk, stoa felsefesinden farklı olarak, daha otoriter bir yaklaşımla açıklanmaktadır. Bu dönemde, saik kavramı ile sebep tam anlamıyla birbirlerinden ayrılmıştır. Maine, 180.

ğ i ş e b i l i r l e r 39. A y r ı c a

iy i n iy e t k a v r a m ı, R o m a

H ukukunun

h e r a la n ın d a

d a h a f a z l a r o l o y n a m a y a b a ş l a m ı ş t ı r 40. R o m a H u k u k u n u n g ü n ü m ü z Ö z e l H u k u k u n u n te m e lin i o lu ş tu rm a s ın d a b ü y ü k k a tk ıs ı o la n Iu s tin ia n u s d ö n e m i ( M .S

5 2 7 -5 6 5 ), R o m a H u k u k u n u n

te m e l k r ite r le rin d e

d ö n e m d ir 41. A s l ın d a

d e ğ iş ik le r y a p ıld ığ ı b ir

dö

n e m d e d e , R o m a lı h u k u k ç u la r , R o m a H u k u k u n u n y ü k s e k a h la k î k a ra k te ri ü z e r in d e

ıs ra r e tm e k te y d ile r . R o m a

Hukukuna

g ö re , h u k u k u n

te m e l k r i

'‘‘'Onurlu yaşamak, başkasına zarar vermemek ve herkese kendi hakkım vermek ” ş e k l i n d e a ç ı k l a m ı ş t ı r 42. H u k u k b i l i m i , K a m u H u k u k u v e

te r le ri,

Ö ze l H u k u k

o lm a k ü ze re

ik ili b ir a y rım a

ta b i tu tu lm a k ta d ır. K a m u

k u k u , R o m a d e v le tin in İd a rî y a p ıs ın a iliş k in d ir ; Ö z e l h u k u k is e , k iş ile r in ç ık a r la r ın a

iliş k in

o la n d ır. Ö z e l h u k u k , d o ğ a l h u k u k

v i m l e r h u k u k u ([lus

Gentium)

( lus

v e v a t a n d a ş l a r h u k u k u ( lus

Naturale), k a Çivile) k u r a l l a r ı

o l m a k ü z e r e ü ç k ı s ı m d a n o l u ş u r 43. Esas u n su ru , in a n ç la ra

o la ra k , R o m a fe ls e fî

iliş k in

h a zır la n m ış

Hukukunun

o lm a k ta n

o la n

izle r

çok

ilk

z a m a n la r ın d a

te o lo jik

g ö r ü l m e k t e d i r 44.

ö z e llik te d ir . O ysa,

Corpus Iuris Civilis'te 45

hukukun B u ra d a

Iustinianus

hukuk

z o r la y ıc ı

çok

ta n r ılı

d ö n e m in d e

k u r a lla r ın ın

z o r la y ıc ı

u n s u r u , e s a s o la ra k h u k u k u n ö z ü n e v e b u n a b a ğ lı o la ra k d e v le t o to rite s in e

39 lust. Inst. 1,2, 11; “Sed naturalia quidem iura, quae apud omnes gentes peraeque servantur, divina quadam providenta constituía, semper firm a atque immutabilia permanent: ea vero, quae ipsa sibi quaeque civitas constituit, saepe mutari solent vel tácito consensu populi vel alia postea lege lata". 40 Brown, 366. 41 Tahiroğlu/ Erdoğmuş, s. 74 vd. 42 lust. Inst. 1, 1,3: "luris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non ladere, suum cuique tribuere ", 43 lust. Inst. 1, 1,4: “Huius studii duae sunt positiones, publicum et privatum. Publicum ius est, quod ad statum rei Romanae special, privatum quod ad singulorum utilitatem pertinet. Dicendum est igitur de iure prívalo, quod est tripertitum: collectum est enim ex naturalibus praeceptis aut gentium aut civilibus ", 44 Ulpianus’un D. 1, 1, 3’de yaptığı tabii hukuk tanımında, pagan inançların etkileri görülmek tedir. Roma hukukçuları arasında stoa felsefi anlayışı ile Roma Hukukunun temel ölçütlerinin açıklamaya çalışmak çok uzun bir süre daha devam etmiştir. Örneğin, onüçüncü yüzyılda Thomas Aquinas’da hukuk biliminin dayanağı olarak teolojik bir yaklaşım ileri sürmüştür. Brown, s. 366. 45 İmparator Iustinianus zamanında hazırlanmış olan kanunnameye Corpus Iuris Civilis denil mektedir. Bu kanunname dört bölümden oluşmaktadır. Bunlar, hukuk öğrencilerine bir hukuka giriş kitabı niteliğinde olan, ancak yine de kanun gücüne haiz Institutiones, Klâsik Hukuk Döneminin eserlerinin derlemesi şeklindeki Digesta, İmparator Hadrianus’tan, lustinianus’a kadar olan süreçte çıkarılmış emirnamelerin toplandığı Codex ve son olarak da, Iustinianus döneminde çıkarılmış olan emirnamelerin bulunduğu Novellae. Tahiroğlu/ Erdoğmuş, s. 75.

d a y a n m a k ta d ır.

Iustirıianus

D ö n e m i n d e d e v le t h e r a la n d a o t o r ite s in i h is

s e t t i r i r o l m u ş t u r 46. K lâ s ik h â k im

H u ku k

o ld u ğ u

D ö n e m i,

Iustinianus

O r t a ç a ğ d a 47, R o m a

D ön e m i ve

Hukukunun

s k o la s tik d ü ş ü n ü ş ü n

te m e lin d e y a ta n

düşünce

t a r z ı , k iş iy e v e s is te m e d u y u la n g ü v e n e d a y a n d ığ ın d a n , h u k u k s is te m in in y a p tır ım

g ü c ü n ü n ö n e m li ö lç ü d e h u k u k i y a p ıy a

n a k l a n d ı ğ ı s ö y l e n e b i l i r 48. d ığ ı

ilk

d ö n e m le r d e ,

Ius Civile'n i n

hukukî

d u y u la n

güvenden

y e n i y e n i u y g u la n m a y a

iş le m le r in

g e ç e rliliğ i,

tö re n s e l

kay

b a ş la n

n ite lik te k i

iş le m le r in g e ç e r li ş e k il ş a rtla rın a u y g u n o la r a k y a p ılm a s ın a , ö z e l s ö z le r in k a n u n d a b e l i r t i l d i ğ i ş e k i l d e s ö y l e n m e s i n e b a ğ l ı y d ı 49. H a k k a n i y e t i n g e r e k tir d iğ i

d u ru m la ra

y u m u ş a ta n

m ü d a h a le

praetor' l a r

e d e re k ,

s a y e s in d e

tö r e n s e l iş le m i o r ta d a n

Jus Civile' n i n k a t ı ş e k i l ç ı k a n ius gentium

o rta y a

k a ld ır m ış tır . B ö y le c e , ö z e llik le

ş a r tla r ın ı is e ,

çoğu

B o r ç la r H u k u k u

a la n ın d a , ş e k il ş a rtla rın a s ık ı s ık ıy a b a ğ lılığ ın y e r i n i, t a r a fla r ın ir a d e le r i n in

b ir b irin e

affectio ) 51 d ir m e y e

u y g u n lu ğ u

h a ta

{error),

a l m ı ş t ı r 50. A r t ı k

h ile

b a ş la m ış , b ö y le c e

(doluş),

kusur

hukukun

Rom a

H u k u k u , ira d e

(culpa)

g e liş m e s i

k a v r a m la r ım

iç in , b ü y ü k

( animus, d e ğ e rle n

a d ım la r ı

a t

m ı ş t ı r 52.

46 Buckland, W. W.: A Text-Book o f Roman Law from Augustus to Justinian, Cambridge, 1932, s. 606. 47 Onbirinci yüzyılın sonunda ve onikinci yüzyılın başlarında yani Ortaçağ’da, Roma hukuku yeniden büyük önem kazanmış ve hukukçuların çalışmalarının konusunu oluşturmuştur. Glossator'lar denilen hukukçular, Corpus Iuris Civilis ve özellikle de Digesta metinlerini üzerinden çok ayrıntılı çalışmalar yaparak, Roma Hukuku hakkında önemli açıklamalar getir mişlerdir. Bu incelemeleri sırasında glossator'lar, birbirine yakın kavramların anlamlan karşılaştınp, sınıflandırmalar yapmışlardır. Kısaca, pratik açıdan çok, bilimsel açıdan değerli çalış malar ortaya koymuşlardır. Karadeniz-Çelebican, (Roma), s. 88. 48 Schulz, s. 27. 49 Maine, s. 303. Örneğin, mülkiyetin devren kazanılma biçimlerinden olan mancipatio ve in iure cessio tipik ius civile işlemleri idi. Bunlan yabancılar yapamazlardı. Şarta ya da vadeye bağianmalan mümkün değildi. Mücerret işlemlerdi. Kanunda belirtilmiş şekilde yapılmazlarsa, kesinlikle hüküm ve sonuçlarını doğurmazlardı. Karadeniz- Çelebican, Ö.: Roma Eşya Hukuku, Ankara: 2000, s. 161 vd. Roma Borçlar Hukukunun ius civile uygulandığı dönemde tipik söz leşmelerinden biri, stipulatio denilen sözlü sözleşme idi. Stipulatio'mın geçerli olarak yapıla bilmesi için, kanunda belirtildiği şekilde, bazı sözlerin alacaklı ve borçlu tarafından aynı şe kilde söylenmesi gerekmekteydi. Riccobono, S., Transl. By Wylie Stipulation and Theory of Contract, Cape Town: 1957, s. 74 vd. (stipulation); Erdoğmuş, B., Roma Borçlar Hukuku Dersleri, Istanbul, 2005, s. 59 vd. so Buna bağlı olarak, kişilerin niyeti ve iyi niyetli olup olm adıklar da değerlendirmeye alın maya başlanmıştır. 51 Hattâ, zamanla irade unsuru o kadar önem kazanmıştır ki, bazı işlemlerin geçerli sayılması için buna uygun iradenin varlığına bağlanmıştır. Örneğin teslim gibi. Maine, 304. Riccobono, S., Corso di Diritto Romano, Formazione e Sviluppo del Diritto Romano dalle XII Tavole e Giustiniano, Milano: 1934, s. 87 vd.

H a k s ız

fiille r e

iliş k in

d ü z e n le m e le r d e , te m e lle r in i s to a c ı a n la y ış

ile

H ı r i s t iy a n l ığ a iliş k in b a k ış a ç ıla r ın d a n a lm ış t ır . B u n a g ö r e , ö n c e le r i h a k s ız fiild e n

s o r u m lu tu tu lm a s ı iç in , k iş in in k u s u r lu o lm a s ı ş a rtı a r a n m a z

ken

o b je k tif

yani

Rom a

Hukukunun

s o r u m lu lu k

esası

kabul

e d ilm iş k e n ,

te m e l ö lç ü tle r in d e k i g e liş im

s o r u m lu lu k e s a s a lın m ış v e h a k s ız fiild e n

daha

s o n r a la r ı

d o ğ r u ltu s u n d a

s ü b je k tif

s o ru m lu

tu tu lm a k iç in k iş in in

k u s u r l u o l m a s ı ş a r t ı a r a n m ı ş t ı r 53. D a h a R o m a H u k u k u n u n i l k z a m a n l a r ı n a d e n k düşen O n ik i Le v h a

K a n u n la r ın d a b ile , h a k s ız fiille r d e n

d o la y ı s o

r u m lu l u k d ü z e n le n m iş t i. A n c a k b u d ö n e m d e h a k s ı z f ii l ile s u ç a r a s ın d a k i aynm

o rta y a

k o n m a m ış

o ld u ğ u n d a n ,

O n ik i

fiille r in y a p tır ım ı d a c e z a o la r a k b e lir le n m iş ti. d e n ile n

k a n u n u n 54 h a k s ı z

fiille r e

o la n

Le vh a

Kanununda

Lex Aquiliae

y e n ilik ç i

h a k s ız

( M .Ö . 2 8 7 )

y a k la ş ım ın a

ra ğ m e n ,

R o m a h u k u k u n u n ö z ü n d e v a r o la n k ıs a s y a d a ih k a k -ı h a k a n la y ış ı h iç b ir za m a n

ta m

a n la m ıy la

o rta d a n

k a l d ı r ı l a m a m ı ş t ı r 55.

Ancak,

H ır is tiy a n lık

d in in in r e s m e n k a b u l e d ilm e s i v e d e v le tin o to r ite s in in a r tm a s ı ile , h a k s ız fiil k a v r a m ıy la

s u ç k a v r a m ı b ir b ir in d e n

a y rılm a y a

a r tık h a k s ız fiilin

y a p t ı r ı m ı c e z a î o l m a k t a n ç o k , t a z m i n e t t i r i c i n i t e l i k t e o l m a y a b a ş l a m ı ş t ı 56. R o m a ta r ih in in g ü n ü m ü z e d e ış ık tu ta c a k v e g e ç m iş te o la n o la y la r d a n d e rs a lm a m ız ı s a ğ la y a c a k b u s iy a s i g e ç m iş in d e n s o n ra R o m a H u k u k u n u n ö n e ç ık a r d ığ ı d e ğ e rle r e d e ğ in m e k g e r e k ir . A s l ın a b a k ıla c a k o lu r s a b u g ü n yaşam ayan

ta r ih te

k a lm ış

b ir

hukuk

o la ra k

g ö rü le n

Rom a

H ukuku

a s lın d a y a ş a y a n b ir h u k u k t u r . R o m a H u k u k u b u g ü n İs v iç r e , A l m a n , F r a n s ız , T ü r k M e d e n i H u k u k u o la ra k y a ş a m a k ta d ır. B u y ü z d e n R o m a H u k u k u

53 Sadece haksız fiilden kaynaklanan bir zararın oluşup oluşmadığını dikkate alan prensibe objektif sorumluk ya da sonuç sorumluluğu denilmektedir. Oysa borçlunun sorumluluğunun ancak bir kusuru varsa söz konusu olacağını kabul eden prensibe sübjektif ya da kusur sorum luluğu denir. Eski hukuklarda dolayısıyla da Roma Hukukunun ilk zamanlarında objektif sorumluluk prensibi uygulanmaktaydı. Çünkü bu prensibin uygulanışı çok kolaydı. Fazla bir araştırmaya gereksinim duyulmazdı. Hukuka aykırı davranış ve bunun sonucunda zarar olması yeterli idi. Zamanla hukuk zihniyetinin gelişmesi ile, objektif sorumluluk prensibinin her zaman hakkaniyete uygun çözümler getirmediği anlaşılmış ve bunun yerine, kusurun da göz önünde bulundurulduğu sübjektif sorumluluk esası kabul edilmiştir. Rado, T. Roma Hukuku Dersleri Borçlar Hukuku, İstanbul, 2001, s 35 vd. 54 Tribunus Aquilius tarafından çıkarılan lex Aquilia ile, başkasının malına verilen zararın (damnum iniuria datum) tazmin edilmesine ilişkin düzenlemeler yer almaktaydı. Umur, {Lü gat), s. 113. 5 Buckland, s. 605; Zulueta, s. 861. 56 Roma Hukukunun ilk dönemlerinde, kişilere karşı işlenmiş suçlar özel suçlar (delicta privata), devlete karşı işlenmiş olan suçlar da, kamu suçlan (delicta publica) olarak adlandırıl maktaydı. Devletin otoritesinin zayıf olması ile bağlantılı olarak, bu dönemlerde özel suçların koğuşturulması tamamen, haksız fiilden zarar gören kişi ve onun yakınlarına bırakılmıştı. Bu da haklının korunmasından çok güçlünün korunmasına yol açmaktaydı. Zamanla Roma Huku kunun temel ölçütlerinde yaşanan gelişim doğrultusunda, bu ihkak-ı hak yerini ihtiyari tahkim, daha sonra da zorunlu tahkime bırakmıştır. Rado, s. 181 vd.

A v r u p a ’ d a b u lu n a n

d e v le tle r in , A v r u p a

B ir liğ in in

h u k u k u d u r. B ir başka

ifa d e y le A v r u p a ’ n ın o r ta k h u k u k u d u r . D a h a ö n c e d e ifa d e e d ild iğ i g i b i, R o m a H u k u k u n a g ö r e , h u k u k u n ü ç

Bunlar; HONESTE VIVERE (Dürüst Yaşamak), ALTERUM NON LAEDERE (Başkasına Zarar vermemek), SUUM QUI QUE TRIBUERE (Herkese Kendi Hakkını Vermek). B u p r e n s i p l e r e a y k ı r ı te m e l p r e n s ib i

yaşam

ta rzı

v a rd ır.

s ü rm e k

Rom a

Hukukunda

In fa m ia

a lg ıla n m a k ta d ır . H e r n e k a d a r g ü n ü m ü z d e

(Ş e re fs izlik )

v a r o lm a s a

o la ra k

da, Rom a

H u ku

k u n d a ç o k ö n e m li b ir y e r i o la n v e h a k e h liy e ti ile fiil e h liy e tin in k ıs ıtla n m a s ın a

h a ttâ

ta m a m e n

o rta d a n

k a lk m a s ın a

neden

o la n

b ir k u r u m

daha

v a r d ır k i o d a In fa m ia ’ d ır . In fa m ia y a n i ( Ş e r e fs iz lik ) k iş in in to p lu m d e k i s a y g ın lığ ım d a n In fa m ia

iç in

y itir m e s in e n e d e n o la n b ir d u r u m d u r . B i r d iğ e r b a k ım

d e v le tin y e tk ili o rg a n la rı ta r a fın d a n k iş ile r in m a h k û m

d ik le r i ç e ş itli d a v a la r y a d a s ü r d ü r d ü k le r i b e lir li y a ş a m

e d il

b iç im le r i y ü z ü n

d e n y a p ıla n b ir k ın a m a o lu p b u k ın a m a a s k e r lik te n k o v u la n la r , ik i k a d ın la a y n ı z a m a n d a n iş a n la n a n y a

d a e v le n e n le r, te fe c ilik y a

d a a h lâ k a a y k ır ı

b ir m e s le k ic r a e d e n le r , r ü ş v e t a la n la r v e v e r e n le r , ö z e ll ik le d ü r ü s tlü ğ e v e i y i n iy e te d a y a n a n ç e ş itli h u k u k i iliş k ile r d e h a k s ız d a v r a n ış la r ın d a n ö tü r ü h a k la r ın d a d a v a a ç ılıp m a h k û m le ş m e le r in d e n o r ta ğ ın ,

a le y h le r in e

d u ru m u n a hukuk

doğan

o la n la r g ib i ö r n e ğ in , v e k â le t, ş irk e t s ö z

y ü k ü m lü lü k le r in i y e rin e a ç ıla n

d ü ş ü rü r. B u

d a v a la rd a

d u ru m a

a la n ın d a k i h a k la n

g e tir m e y e n

v e k ilin

m ahkûm

o lm a la r ı

k iş in in

g e re k k a m u

düşen

k ıs ıtla n ıy o r, s e ç m e

s e ç ilm e

o n la rı

ş e re fs iz

g e re k s e

h a k la n

ö ze l

e lle r in d e n

a lın ıy o r , k a m u h izm e tle r in d e n y o k s u n b ır a k ılıy o r la r , d a v a d a ta r a f o la m ı y o r l a r , t a n ık o la m ıy o r la r , b a ş k a s ın ı te m s il e d e m iy o r la r v e

k ö tü s ü

t o p lu m d a k i h e r k e s , b u k iş ile r le İn s a n î v e h u k u k i h e r h a n g i b ir iliş k i k u r m a k ta n

k a ç ıy o r la r d ı.

Bunun

sonucu

o la ra k , b u

g ib i

k iş ile r

to p lu m d a n

fiile n v e h u k u k e n d ış la n m ış o lu y o r la r d ı. T ü r k iy e

C u m h u r iy e ti h u k u k i b a k ım d a n

Rom a

İm p a r a to r lu ğ u n u n

b ir

a n la m d a m ira s ç ıs ı d u r u m u n d a d ır . R o m a ta r ih in d e k i ik in c i ö n e m li k o d i f ı k a s y o n ç a lış m a s ı o la n

Corpus Iuris Civilis

(Y u r tta ş la r H u k u k u D e r le m e s i,

y a n i R o m a M e d e n i H u k u k u k u r a lla r ı) M . S . 5 2 8 -5 3 4 y ı l l a n a r a s ın d a D o ğ u Rom a

İm p a ra to ru

d e r le m e

bugün

Iustinianus

K ıta

ta r a fın d a n

A vru p a s ı H u k u k u

İs ta n b u l’ d a h a zır la tılm ış tır . B u o la ra k

a d la n d ır ıla n

b iz im

iç in d e y e r a ld ığ ım ız h u k u k s is te m in in te m e lle r in i o lu ş t u r m a k t a d ır . A r a dan

a s ır la r g e ç s e

Iustinianus’un

d e r le m e s i b u g ü n

K ıta

A vru p a s ı

H u k u k s is te m i o la r a k a d la n d ın la n A v r u p a D e v le tle r in in M e d e n i K a n u n la nna

Ö ze l

H u ku k

s is te m le r in e

n ü fu z

e tm iş tir . A s ır la r

önce

g e tir ile n

h u k u k k u r a lla r ın ın b u g ü n a y n e n g e ç e rliliğ in i s ü rd ü rm e s i ü z e r in d e ö n e m le d u r u lm a lıd ır .

İş te

y ü zd e n d ir

ta r ih in

d e r in lik le r in d e

y e rin i

a lm ış

b ir ç o k h u k u k s is te m in in y a n ın d a R o m a H u k u k u v e R o m a H u k u k u le ri

d ü n y a n ın

y a k ın

b ir ç o k

ü lk e s in d e

g ü n c e lliğ in i

k o r u m a k ta d ır .

Ü ç

D e rs

b in

y ıla

g e ç m iş iy le b u g ü n b a tı k ü ltü r ü d e d iğ im iz k ü ltü r ü n b ir p a rç a s ı o la

r a k , A v r u p a ’ n ın

n e re d e y s e ta m a m ın d a

çok

d e r in

k ö k le r e

s a h ip

o la n

h u k u k s is te m in in z a m a n z a m a n t o p lu m s a l, s iy a s a l, k ü ltü r e l v e d in s e l d i r e n m e le r le k a r ş ıla ş tığ ı d a o lm u ş tu r . Ö z e l l i k l e

d in s e l e t k e n le r in

y a ra ttığ ı

d ir e n m e le rin h iç b ir m a n tık i g e re k ç e s i b u lu n m a m a k ta d ır . R o m a H u k u k u n u n e n p a r la k d ö n e m i ta r ih î v e h u k u k i a ç ıd a n K l a s i k H u k u k D ö n e m i o la r a k a d la n d ır ıla n İ l k im p a r a to r lu k d ö n e m id ir . B u d ö n e m in b a ş la n g ıc ı M Ö 2 7,

s o n a e r m e s i is e

fiile n

M S

2 3 5 , re s m î o la ra k d a M S

284

s e n e s id ir .

O y s a H ır is t iy a n lığ ın R o m a ’ d a i lk k e z h o ş g ö rü y le k a r ş ıla n m a y a b a ş la d ığ ı dönem duğu M S

M S

306

y ılın d a

d ö n e m d ir. B u

im p a ra to r o la n

d in in

im p a ra to rlu ğ u n

3 5 3 y ılın d a im p a ra to r I I .

Constans

Constantinus ’ u n

ik tid a r d a

r e s m î d in i h a lin e

o l

g e lm e s i is e

z a m a n ın d a o lm u ş tu r . B u

ta r ih te n

s o n ra b a ğ n a z lı k v e y o b a z l ı k b a ş la m ış v e R o m a ’ d a H ı r i s t iy a n o lm a y a n la r a k a rş ı b a z ı k ıs ıtla m a la r a g id ilm iş b u d u r u m h u k u k u n g e liş im in e s o n d e re c e o lu m s u z e tk ile m iş tir . T a r i h b o y u n c a , g e ç m iş te n g ü n ü m ü z e k a d a r h u k u k a ne za m a n

d in

k a r ış t ın ld ıy s a b u n u n o l u m s u z s o n u ç la r ı d e r h a l g ö r ü lm e y e

b a ş la n m ış tır .

R om a h u k u k u n u n 19 26

y ılın d a

İs v iç r e

t ü r k h u k u k u n a e tk ís í

M edeni

de, Rom a Hukukunun

Kanununun

kabul

e d ilm e s iy le , ü lk e m iz d e

e tk is in d e k a lm ış o la n b ir h u k u k s is te m i y ü r ü r lü ğ e

g ir m iş tir . B ö y le c e b in y ı l ı a ş k ın b ir s ü re İs lâ m d ü n y a s ı iç in d e k a lm ış o l m ası yü zü n d e n d e v rim iy le

İs la m

hukukunun kö k

te k b ir k a n u n

s a ld ığ ı b ir ü lk e b u

d e ğ iş ik liğ iy le

k ö k e n in d e

ö n e m li h u k u k

R om a

İm p a ra to r-

lu ğ u ’ n u n v e R o m a H u k u k u n u n y a ttığ ı A v r u p a k ü ltü r c a m ia s ın ın v e O r t a k H u k u k u n ö n e m li b i r p a r ç a s ı h a lin e g e lm iş tir . R o m a H u k u k u n u n h u k u k u m u z ü z e r in d e e n ö n e m li e tk is i B o r ç la r H u k u k u a la n ın d a o lm u ş tu r . M e h a z K a n u n o la n v e E u g e n H U B E R a lt y a p ıs ı

o lu ş tu ru la n

İs v iç r e

B o r ç la r

n ite lik

ta ş ım a k ta d ır.

A lm a n

M e d e n i K a n u n la r ın d a n

Hukukunda b ir ç o k A rra Pey

Ü s te lik

te m e lle r i

C o n firm a to ria

57 Gaius Ins. 3.139

Rom a

fa z la

b ir is i o la n Hukukuna

ta m a m ıy la Kanunu

ta r a fın d a n

R o m a n is t b ir

F ra n s ız,

İta ly a n ,

R o m a n is ttir. T ü r k

B o rç la r

S a tım

s ö zle ş m e s in e

d a y a n m a k ta d ır.

b ö y le

b ir k u r u m d u r . Y in e

v e B .K .1 1 7 - B o rç lu y a

s a tım

a k d in d e

iliş k in

Ö r n e ğ in ,

o la r a k ifa d e e d ile n v e k a y n a ğ ı R o m a h u k u k u

a k ç e s i ( B .K .1 5 6 ) 18 3

B o rç la r

daha da

ö n e m li a k itle r d e n

k a v r a m ın

in tik a li ( B .K

İs v iç re

Kanunu

o l a n 57 h a s a r ın

is n a d o lu n a m a y a n h a lle r m ü n a

s e b e tiy le b o r c u n cundan za p ta

ifa s ı m ü m k ü n

k u r tu lu r h ü k m ü ) , a y ıb a

k a rş ı te m in a t b o r c u

o lm a zs a , b o rç

s a k ıt o lu r v e

k a rş ı te k e ffü l y ü k ü m lü lü ğ ü

( B .K .

18 9 -19 3 ), d ah a

b o r ç lu ( B .K .

b o r 2 0 2 ),

iy i b ir te k lif k a y d ı (In

d ie m A d d i c t i o ) , T e c r ü b e v e M u a y e n e k a y d ı i le s a tış ( B . K . ( 2 1 9 ) ( P a c t u m D is p lic e n t ia e ), İs tis n a S ö z le ş m e s i ( B .K . 2 5 5 - 2 7 7 ) , S e b e p s iz Z e n g in le ş m e ) B .K . 6 1 4 1),

-6 2

A la c a ğ ın

Y e n ile m e

v d ) ,V e k a l e t s i z İş G ö r m e T e m lik i

(T e c d it)

( B .K .1 6 2 )

- B .K .

114 .

( B .K . 4 1 0 ) , H a k s ız F iille r ( B .K .

B o rc u n

kaynağı

N a k li

hep

( B .K .

Rom a

173 ),

B o rç la r

T e m e rrü t,

Hukukunda

b u lu n a n k u r a m la r d ır . R o m a A i l e H u k u k u is e , ç o k b ü y ü k b ir g e liş m e g ö s te r m iş v e R o m a ’ n ın e k o n o m i k , s i y a s i , k ü l t ü r e l d e ğ i ş i m i n e b a ş l ı b a ş ı n a ö r n e k o l u ş t u r m u ş t u r . 58 R o m a h u k u k u n u n i l k d ö n e m le r in d e u y g u la n a n

manus'\u

e v lilik , z a m a n la

y e r in i k a d ın ın k o c a s ı y a d a o n u n b a ğ lı o ld u ğ u a ile b a b a s ın ın h â k im iy e t i a ltm a

g irm e s in i

g e r e k tir m e y e c e k

b ı r a k m ı ş t ı r 59. B ö y l e c e ,

ş e k ild e

Ius Gentium'un

manus' s u z

y a p ıla n

e tk in liğ in in

e v lilik le r e

a rtm a s ın a b a ğ lı o la

r a k , k a d ın ın k o c a s ın a o la n b a ğ ım lılığ ı a z a lm ış , to p lu m d a d a h a e tk in

şe

k i l d e r o l a l a b i l m e l e r i m ü m k ü n h a l e g e l m i ş t i r 60. A y n ı ş e k i l d e , R o m a h u k u kunun

e s k i z a m a n la r ın d a

e v liliğ in

g e ç e rli b ir ş e k ild e y a p ıla b ilm e s i iç in

a r a n a n s ö z lü ş e k il ş a r tla n d a a z a lm a y a v e o r ta d a n k a lk m a y a , b u n la r ın y e r in i

consensus d e n i l e n t a r a f l a r ı n i r a d e l e r i n i n b i r b i r i n e u y g u n o l a r a k b i r affectio d e n i l e n n i y e t a l m a y a b a ş l a m ı ş t ı r 6 1 . O h a l d e , k ı s a c a

le ş m e s i y a d a

R o m a H u k u k u n u n d e ğ iş e n v e g e liş e n ö lç ü t le r in in , R o m a H u k u k u n u n h e r d a lın d a o ld u ğ u g i b i, A i l e H u k u k u a la n ın d a d a e tk ile r in i g ö s te r e r e k , R o m a to p lu m u n d a ç o k b ü y ü k ö n e m i o la n h e r a la n d a k i g e n iş

patria potestas

y e tk ile r in i d a r a lttığ ı v e

d e n ile n a ile b a b a s ın ın

o to rite s in i h a fifle ttiğ in i

söy

l e y e b i l i r i z 62. A yn ı

ş e k ild e

Rom a

Hukukunun

d e ğ iş e n

ö lç ü tle ri k iş i k a v r a m ın a

y e n i b i r b a k ı ş a ç ı s ı g e t i r i l m e s i n i s a ğ l a m ı ş t ı r 63. A s l ı n d a R o m a H u k u k u n d a h iç b ir z a m a n g ü n ü m ü z d e k i a n la m ıy la t ü z e l k iş ilik k a v r a m ı o lu ş m a m ış tı. An cak

Rom a

d e v le ti,

d e v le t h â zin e s i

ç e ş itli

k iş i

g r u p la n n a , k iş ilik

58 Ancak, doğal olarak bu Roma Hukukunun bu dalının günümüz hukukunu etkilediğini söyle mek mümkün değildir. Çünkü, Roma Hukukunun uygulandığı Roma toplumu ile, günümüz hukuklarının uygulandığı toplumlann yapılan birbirlerinden çok farklıdır. 59 Manus’lu evliliklerde, kadın kocasının ya da onun bağlı olduğu aile babasının hâkimiyeti altına girerken, manus tesis edilmeksizin yapılan evliliklerde, kadın kocasının ya da onun bağlı olduğu aile babasının hâkimiyetine girmez. Gardner, J. F., Women in Roman Law and Society, London, 1986, s. 12 vd. “ Gardner, 21. 61 Sohm, s. 359 vd. 62 Sohm, s. 385 vd. 63 Brown, s. 369.

t a n ı m ı ş t ı r 64. B u n u n l a b a ğ l a n t ı l ı o l a r a k , R o m a H u k u k u n u n t e m e l ö l ç ü t l e r i , M ir a s H u k u k u n d a d a k e n d is in i g ö s te r m iş tir. B u

a la n d a d a , R o m a H u k u k

Fideicommissa 65 ş e k Ius Çivile i l e d o ğ r u d a n

b il im in i n fe ls e fi b ir a n la y ış g e liş tir d iğ i s ö y le n e b ilir . lin d e

y a p ıla n

v a s iy e tn a m e le r , m ira s

b ır a k a n ın

m ira s b ır a k a m a y a c a ğ ı k iş ile r e d e , m ira s b ır a k a b ilm e o la n a ğ ın ı s a ğ la m a s ı n e d e n iy le

çok

y a r a r l ı d ı r 66. B u

im p a ra to r

Augustus

b e n z e r i k u r u m l a r 67, R o m a

z a m a n ın d a g e tir ilm iş le rd ir k i b u d ö n e m

Hukukuna e sa s o la ra k ,

t a b i i h u k u k a n l a y ı ş ı n ı n b a s k ı n o l d u ğ u z a m a n d ı r 68. Rom a

H ukukunun

te m e l ö lç ü tle r in d e y a ş a n a n

g e liş im e b a ğ lı o la r a k ,

d e ğ iş im g ö s te r e n v e b u d e ğ iş im ile R o m a H u k u k u n u n t a m a m ın ı e t k ile y e n h u k u k d a lı d a , R o m a U s u l H u k u k u d u r . R o m a U s u l H u k u k u , k iş is e l in ti k a m ı n d e v l e t y e t k i s i y l e s ı n ı r l a n d ı r ı l m a s ı i l e o r t a y a ç ı k m ı ş t ı r 69. İ l k o l a r a k

64 Pound, (Introduction), s. 119 vd. 65 İlk İmparatorluk Döneminin başlarında ortaya çıkan belirli mal vasiyetine fldeicommissum denilmektedir. Terekeden mirasçı ya da vasiyetli (honoratus) olarak yararlanmış bir kimseye, vasiyetçinin üçüncü kişiye vermesi, veya üçüncü kişi lehine bir şey yapması konusunda ileri sürdüğü talep. İlk zamanlarda fldeicommissum'un herhangi bir hukuki yükümlülüğü bulunma maktaydı. Ancak Sistem dışı yargılama sırasında, persecutio fideicommissaria ile takip edilen bir sözleşme benzeri haline gelmişti. Şekle bağlı legatum'larla yapılmayan çeşitli belirli mal vasiyetlerini, bu şekilde yapmak da mümkündü. Umur, (Lügat), s. 72. 66 lust. Inst. 2, 23, 1: “Sciendum itaque est omnia fideicommissa primis temporibus infirma essei quia nemo invitus cogebatur praestare id, de quo rogatus erat: quibus enim non poterant hereditates vel legata relinquere, si relinquebant, fidei committebant eorum, qui capere ex testamento poterant: et ideo fideicommissa appellata sunt, quia nullo vinculo iuris, sed tantum pudore eorum, qui rogabantur, continebantur. Postea primus divus Augustus semel iterumque gratia personarum motus vel quia per ipsius salutem rogatus quis diceretur.aut ob insignem quoquia iustum videbatur et populäre erat, paulatim conversum est in adsiduam iurisdictionem: tantusque favor eorum factus est, ut paulatim etiam praetor proprius crearetur, qui fideicommissis ius diceret, quem fıdeicommissarium appellabant". İlk zamanlarda bütün fıdeicommissum'\at yatırımsızdı. Çünkü yapılması istenmiş olan şeyi ifaya, kimse icbar edile mezdi. Gerçekten terekenin veya belirli malların bırakılamayacağı kimselere bir vasiyette bu lunmak istenildiği zaman, vasiyetname ile kazanmaya ehil olanlann fid e s'ine (sadakat) başvu rulurdu. Bu nedenle bunlara fldeicommissum denirdi. Çünkü, bir hukukî zorunluluk değil, rica edilenlerin iyi niyetlerine istinat ederlerdi. Önce İlahî Augustus, gerek ricaların imparatorun sağlığı namına yapılması, gerekse bazı kimselerin açık ahlâksızlıkları yüzünden, consul'lere bu konuda yetkilerini kullanmalarını emretti. Önlem yerinde görülerek şöhret kazandığından, yavaş yavaş bu müdahale, devamlı bir hukukî önlem şekline geldi: fıdeicommissum’ter hakkın da karar veren ve fıdeicommissarius adını alan özel bir praetor da kuruldu. 67 Örneğin, Roma Hukukunun ilerleyen zamanlarında, temel ölçütlerde gerçekleşen değişimle bağlantılı olarak halefıyet veya hereditas iacens kavramlarının anlamlarında da değişiklikler olmuştur. Hereditas iacens terekenin muallâkta kalması anlamına gelmektedir. Roma Hukuku nun ilk zamanlarında, muallâkta kalmış bir terekenin zilyetliğini ele geçiren kimse, kötü niyetli olsa bile, bir senelik olan kazandırıcı zamanaşımı süresi boyunca, terekeyi fiilen hâkimiyetinde bulundursa, mülkiyetini kazanabilirdi. Böyle bir uygulama, terekenin sahipsiz kalarak, halefsiz olmamasını sağlamak için kabul edilmişti. Fakat, daha sonraları bu çeşit kazanımlar yasaklan mıştır. Brown, s. 360. 68 Sohm, s. 477. 69 Kelly, J. M.: Roman Litigation, Oxford: 1966, s. 2.

d e v le t, U s u l H u k u k u

a la n ın d a o t o r ite s in in a z o lm a s ı n e d e n i y l e , y a ln ı z c a

k iş ile r in k e n d i g ü ç le r in i n a s ıl k u lla n a c a k la r ın ı d ü z e n le m iş t i . D a h a s o n r a , k iş ile r a r a s ın d a ç e k iş m e li b ir d u r u m r e k tiğ i

kabul

o lu ş tu ğ u n d a , h a k e m e

e d ilm iş ti. Y a n i , ta h k im

u s u lü , i lk

o la ra k

g id ilm e s i g e

ih tiy a rî

ta r a fla r ın ir a d e s in e b ır a k ılm ış , d a h a s o n ra is e , z o r u n lu t a h k i m

ş e k ild e ,

k a b u l e d il

m iş t i. S o n o la r a k d a , d e v le tin o to rite s i iy ic e g ü ç le n in c e , k iş ile r in h a k la r ın ı b i z z a t g ü ç k u lla n a r a k e ld e e tm e y ö n te m i k a ld ır ıla r a k , h a k k ı a ra m a d e v le t i n b i r g ö r e v i ş e k l i n i a l m ı ş t ı 70 . B i l i n d i ğ i ü z e r e , R o m a U s u l H u k u k u , Ö z e l

Ordo Iudiciorum Privatorum ) v e S i s t e m D ı ş ı Y a r g ı Extra Ordinem) o l m a k ü z e r e i k i d ö n e m d e İ n c e l e n m e k t e d i r . Ö z e l Y a r g ı l a m a S i s t e m i d e , k e n d i i ç i n d e K a n u n i d a v a l a r (legis actid) v e formula y a r g ı l a m a s ı o l m a k ü z e r e i k i y e a y r ı l m a k t a y d ı . B u n l a r d a n formula y a r g ı l a m a s ı 7 1 , R o m a H u k u k u n u n f e l s e f î a n l a y ı ş ı n ı ç o k g ü z e l b i r Y a r g ıla m a S is te m i (

l a m a ( Cognitio

ş e k ild e v u r g u la m a k t a d ır . B u y a r g ıla m a s is te m i y a b a n c ıla r a d a u y g u la n a b i l m e s i a ç ı s ı n d a n b ü y ü k b i r y e n i l i k g e t i r m i ş t i r 72. Ü s t e l i k m a s ı, k e n d is in d e n

formula

y a r g ıla

d a h a ö n c e u y g u la n m ış o la n y a s a l d a v a la r y a r g ıla m a

s ın a g ö r e d a h a a z ş e k ilc i o l u p , h â k im e d a h a f a z l a t a k d ir y e t k is i t a n ım a k t a y d ı 73 . te m

Formula

y a r g ıla m a s ın a a d ın ı v e r e n d a v a

form ula' s ı ,

b e lli b ir s is

ç e r ç e v e s in d e h a z ır la n m ış ifa d e le r d e n o lu ş a n , d a v a h a k k ın d a k i y a z ı l ı

b e lg e

a n la m ın a

g e l m e k t e d i r 74 .

r ın d a k i ç e k iş m e li d u r u m u n bunu

y a zılı

b ir

ş e k ild e

B u

y a rg ıla m a

ta r a fla r ın

a ra la

iç e r iğ i h a k k ın d a b ir a n la ş m a y a p m a la r ın a v e

o rta y a

k o y m a la r ın a

o la n a k ta n ıy a r a k , o

a ç ıs ın d a n b ü y ü k b ir y e n il i k g e tir m e k t e d ir . B u

Ius Civile' c e d ü z e n l e n m e m i ş ( exceptio ) h a k l a r ı n ı n t a n ı n m a s ı

fın d a n , d e fî

s is te m i,

y e n i d u r u m la r a ile

dönem

praetor' l a r t a r a d a v a ( actio ) y a d a

y a k la ş ım

hukukun

her

a la n ın d a

k e n d in i

h i s s e t t i r m i ş t i r 75 . Rom a

U su l H ukukunun

o lu ş tu ra n b ö lü m ü m u zd a

son

günüm üz M edeni Usul H ukukunun

is e , S is te m

y ılla r d a

çok

s ık ç a

te m e lin i

D ış ı Y a r g ıla m a d ır . M e d e n i U s û l H u k u k u gündem e

g e le n

m u n u n k a yn a ğ ı da R o m a H u k u k u ’ d u r. B u n u n

İs tin a f

(Appellatio)

k u ru -

d ış ın d a , b a ş ta id d ia n ın v e

m ü d a fa a n ın g e n iş le tilm e s i y a s a ğ ı o lm a k ü z e r e u s û l h u k u k u n a iliş k in b ir

70 Umur, (Notlar), s. 220-1,; Türkoğlu-Özdemir, G., Roma Usul Hukukunda "Plus Petilio" Yasağı ve Medeni Usul Hukukundaki Davayı Genişletme ve Değiştirme Yasağına Olan Etkileri, Ankara, 2004, s. 21 vd. 71 Formula, belli bir sisteme uygun olarak düzenlenmiş sözler ve ifadelerden oluşan, çekişmeli durum hakkındaki yazılı belge demektir. Wenger, L., Transl. By Fisk, Institutes o f the Roman Law o f Civil Procedure, New York, 1949, s. 85. 72 Türkoğlu-Özdemir, G.: “Roma Medeni Usul Hukukunda Formula Yargılaması”, D.E.Ü. Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 7, S. 1, 2005, s. 177 vd . 73 Thomas, J. A. C., Textbook o f Roman Law, Amsterdam, 1976, s. 75. 74 Umur, Z., Roma Hukuku, Umumî Meßumlar, Hakların Himayesi, İstanbul, 1974, s. 567 . 75 Wenger, s. 86.

çok

konu

ku ru m

çağdaş

hukuk

s is te m im izd e

yer

a lm ış

o la n

Rom a

k a y n a k lı k u r a m la r d ır . Eşya

H u k u k u m u z d a k i, M ü l k iy e t , Z il y e t l ik , S ın ır lı a y n i h a k la r ( İn tifa

h a k k ı, s ü k n a h a k k ı, R e h in , İp o te k , Ü s t h a k k ı, y in e s o n z a m a n la r d a e n ç o k k a rş ım ıza

ç ık a n

k u ra m la r d a n

S p o n s o rlu k

k u ru m u n u n

H u k u k u n d a k i S ö z l ü A k i t l e r g r u b u n d a y e r a la n S o n u ç o la ra k , R o m a H u k u k u n u n

k a y n a ğ ı,

Rom a

Sponsio'd u r .

ü s t ü n lü ğ ü n ü n , g ü n ü m ü z h u k u k s is

te m le r in in te m e lin i o lu ş tu rm a ö z e lliğ in in , b u h u k u k u n ö z ü n ü n d a y a n d ığ ı fe ls e fi a n la y ış a b o r ç lu o ld u ğ u n u s ö y le y e b ilir iz . R o m a

Hukukuna

za m a n

iç in d e k a z a n d ır ılm ış o la n r a s y o n e l k u r a m la r , R o m a l ı h u k u k ç u la r ın o z a m ana

kadar

hukukun

d ış ın d a

tu tu lm u ş

o la y la r ı,

n e d e n -s o n u ç

iliş k is i

iç in d e d e ğ e r le n d ir e r e k , h u k u k î ç ö z ü m le r g e tir m e le r in e y o l a ç m ış tır . R o m a lı h u k u k ç u la r ın

h u ku ki düşünce

iç in d e p e k ç o k y e n i k u r u m m u ş tu r. Z a te n

ta r zla r ın d a k i b u

d e ğ iş ik lik le r z a m a n

v e k u r a lın y e r le ş ik h a le g e lm e s in e n e d e n o l

R o m a lı h u k u k ç u la r, s o y u t v e

g e n e l k u r a lla r o r ta y a

ko y

m a k ta n ç o k , te k e r te k e r s o ru n la ra ç ö z ü m

ü re tm e y i te rc ih e d e n , y a s a l z o r

lu k la r ın

b e c e re n

ü s te s in d e n

k o la y lık la

g e lm e y i

p r a tik

z e k â lı

k iş ile r d i.

A y r ı c a R o m a H u k u k u n u n Y u n a n m a n tığ ı v e fe ls e fe s in d e n d e e tk ile n d iğ i a n l a ş ı l m a k t a d ı r . 76 Ö r n e ğ i n , R o m a o ld u ğ u d ö n e m le r d e , Y u n a n n ıfla n d ır m a

y ö n te m in i

h u k u k ç u la rı

s to a

a n la y ış ın ın

egem en

fe ls e fe s in in e tk is i ile , h u k u k a la n ın d a d a s ı

k u lla n a r a k ,

c in s -p a rç a

(genere-species )

ş e k lin d e

s ın ıfla n d ır m a la r y a p m ış la r d ır 77. Rom a

H u k u k u , y ü z y ılla r b o y u n c a

u y g u la n a n

b ir h u k u k o ld u ğ u n d a n ,

fa r k lı d ö n e m le r d e fa r k lı ö z e llik le r ta ş ım ış tır . B u , R o m a H u k u k u n u n d e ğ i ş ik d ö n e m le rd e fa r k lı te m e l ö lç ü tle r o lu ş tu rm a s ın d a n k a y n a k la n m a k ta d ır . Ö n c e le r i p a g a n

te o lo jis i v e

daha

ta b ii

s o n r a la r ı,

Rom a

H ukukunu

Rom a

Hukukunun

patricius ' l a r ı n

hukukun

s to a

h â k im iy e ti

fe ls e fe s i

a n la y ış ı

e tk ile m iş tir . R o m a ’ n ın , d o ğ u bu

k ü ltü re

a it

ilk e le ri

kabul

söz konusu ile

k ü ltü r ü

ik e n ,

y o ru m la n m a s ı ile

e tm e s in e

k a y n a ş m a s ı, yol

a ç m ış tır.

O r ta ç a ğ d a R o m a H u k u k u s k o la s tik d o k tr in d o ğ r u ltu s u n d a y e n id e n ş e k il le n d ir ilm iş tir . R o m a

H u k u k u , ç a ğ d a ş h u k u k s is te m le r in i K a m u

a la n ın d a n

Ö ze l

daha

çok

H u ku k

a la n ın d a

ö z e llik le

H ukuku

B o rç la r H u k u k u

a la n ın d a e t k ile m iş tir . Rom a H u ku ku

d e r s le rin in , d ü n y a n ın p e k ç o k ü lk e s in d e h u k u k f a k ü l

te le r in in d e rs p r o g r a m ın d a y e r a lm a s ı, s o n y ılla r d a b a z ı h a k s ı z e le ş tirile r e n e d e n o l m a k t a d ır . Ü ç b in y ı la y a k ı n g e ç m iş i ile b u g ü n “ B a t ı k ü l t ü r ü ” a d ı v e r ile n

k ü ltü r ü n

b ir p a rç a s ı o la ra k , B a tı A v r u p a

ü lk e le r in in

hukuk

76 Ehrlich, Transl. by Moll, Fundamental Principles o f the Sociology o f Law, 1936, s. 268. 77 De Zulueta, s. 869.

s is

te m le rin e y e rle ş e n R o m a H u k u k u r e n m e le r le

d in î v e s iy a s i e tk e n le r in y o l a ç tığ ı d i

k a r ş ıla ş m ış tır . B u n u n la b e r a b e r , h u k u k i a n la m d a

k e le r in i s o n d e re c e s a ğ la m

b i r ş e k ild e b ir b ir in e b a ğ la y a n

A vru p a

ü l

“ B a tı K ü l

tü r ü ” y a d a “ A v r u p a K ü l t ü r ü ” d e n ile n o r ta k k ü ltü r ü n ö n e m li b i r u n s u r u v e y a p ış tır ıc ıs ı Rom a

o la n

H u ku ku

Rom a

ö ğ re tim i

H ukuku A vru p a

h iç b ir

ü lk e d e n

ü lk e le r in in

s ö k ü lü p

y a n ın d a

a tıla m a m ış tır .

çok

fa r k lı

hukuk

s is te m le r in in g e ç e rli o ld u ğ u b ir ç o k ü lk e d e ö r n e ğ in , O r t a v e G ü n e y A m e r ik a ü lk e le r i ile , G ü n e y A f r i k a C u m h u r iy e ti, J a p o n y a v e Ç i n ’ d e d e h u k u k fa k ü lte le rin in

d e rs p r o g ra m la r ın d a y e r a lm a k ta , b u

ü lk e le r in h u k u k

s is

te m le ri b a k ım ın d a n te m e l b ir k a y n a k o lm a iş le v in i s ü r d ü r m e k te d ir. R o m a H u k u k u n d a n d o ğ r u d a n d o ğ r u y a y a d a d o la y lı b ir ş e k ild e e t k ile n m iş o la n h u k u k s is te m le rin in

g e ç e rli o ld u ğ u ü lk e le r d e R o m a

H ukukunun

m e s i, y ü r ü r lü k te k i h u k u k s is te m le rin in

ç o k d a h a i y i ş e k ild e

a m a c ın ı d a g ü t m e k te d ir . D iğ e r y a n d a n

Rom a

Hukukunun

ö ğ re til

a n la ş ılm a s ı

e t k i a la n ı d ı

ş ın d a k a la n ü lk e le r d e is e , b u h u k u k s is te m in in ö ğ r e tilm e s i K a r ş ıla ş t ır m a lı H u ku k, H u ku k

S o s y o lo jis i g ib i h u k u k u n

a lt y a p ıs ın a iliş k in b il im

d a lla

r ın a , b a ş k a b ir d e y iş le , g e n e l h u k u k k ü ltü r ü n e k a tk ıd a b u lu n m a s ın ın y a n ı s ır a , b a z ı p r a t i k a m a ç la r a d a y a r d ım c ı o lm a s ı g e r e k ç e s in e d a y a n m a k ta d ır . Son

z a m a n la r d a , h u k u k

ö ğ re tim in d e

re fo rm

ç a lış m a la r ı

d o la y ıs ıy la ,

R o m a H u k u k u ö ğ r e tim in in y e r i, d e ğ e ri v e ö n e m i k o n u s u y e n id e n g ü n c e l l i k k a z a n m ı ş t ı r . R o m a H u k u k u n u s a d e c e ta r ih te k a lm ış b ir h u k u k s is te m i o la ra k y a

d a b ir ta r ih d e rs i y a

y a n lış b ir y a k la ş ım d ır . B u g ü n

d a a la n ı g ib i d e ğ e r le n d ir m e k s o n d e r e c e R o m a h u k u k ç u la rı R o m a

H u k u k u ’n u b il

m e n in , b ir h u k u k ç u n u n y e tiş m e s in d e s a ğ la y a c a ğ ı y a r a r la n y e n id e n o r ta y a k o y m a k z o r u n lu lu ğ u ile k a r ş ı k a r ş ıy a b u lu n m a k ta d ır la r . İ k i b in y ı l ı a ş k ın b ir g e ç m iş i o la n v e k ü ç ü k b ir ş e h ir d e v le t in in h u k u k d ü z e n i o l a r a k d o ğ u p , g id e r e k b ir im p a r a to r lu ğ u n h u k u k d ü z e n i o la r a k g e liş e n b u h u k u k s is te m i n in , h u k u k b il im in i n ç e ş itli d a lla n n d a ç o k d e ğ iş ik a ç ıla r d a n y a r a r la n ı la b ile c e k z e n g in b ir k a y n a k o ld u ğ u k o n u s u n d a k u ş k u y o k tu r .

R oma H ukuku Belgin Erdoğmuş *

Rom a H u ku ku , M Ö ra k

k u r u la n

8 . y ü z y ı l ı n o r t a l a r ı n d a b i r ş e h i r d e v l e t i ( civitas) o l a

R o m a ’ n ın

6 . y ü z y ıld a

Iu s tin ia n u s ’ u n

ö lü m ü n e

kadar

sü re n

h u k u k s ü r e c in i ifa d e e d e r . R o m a s iy a s î ta r ih in d e k r a l lı k , c u m h u r iy e t , i lk im p a r a to r lu k , s o n im p a ra to rlu k y ö n e tim

ş e k ille r i g ö r ü lm ü ş , h u k u k tu tu c u

n ite liğ in e r a ğ m e n z a m a n iç in d e d e ğ iş m iş tir . R o m a ’ n m

i lk h u k u k k u r a lla r ı

(patrici-plebs) mücadelesinin so nucu olarak M Ö 5. yüzyılın ortasında 12 Levha Kanunu yapılmıştır. B u t a r i h l e r d e h u k u k u y g u l a m a s ı pontifices d e n i l e n r a h i p h u k u k ç u l a r ı n e l i n d e ö rf ve

â d e tle rd ir. D a h a

s o n ra

te k e lin d e y d i. P le b le r in

s o n ra

b a zı

u y g u la m a la r la

de d in

s ın ıfla r

r a h ip lik

s ın ıfın a

k u r a lla r ı

ile

g ir m e s i k a b u l

hukuk

k u r a lla r ı

e d ild ik te n b ir b irin d e n

a y r ı l m ış , C u m h u r iy e t d ö n e m in in s o n la r ın a d o ğ r u i l k l a i k h u k u k ç u la r o r ta y a ç ık m ış tır . A u g u s tu s ’ u n k u r d u ğ u ilk im p a ra to rlu k

(principatus)

dev

r iy le b ir lik te R o m a h u k u k u n u z ir v e s in e ç ık a ra n k la s ik h u k u k ç u la r ın fa a li y e ti g ö r ü lm e y e b a ş la n m ış tır. B u h u k u k ç u la r te o ris y e n d e ğ ille r d i. K e n d ile r in e g e tir ile n h u k u k î m e s e le le r e ç ö z ü m le r ü r e tir le r d i, a v u k a t lık y a p m a z la r d ı. R o m a H u k u k u m e s e le c i ( k a z u is t) h u k u k t u r . B u b a k ım d a n o la n

A n g lo -S a x o n

b iz im

b e n z e m e k te d ir . H a lb u k i

case-law

büyük

te s irin i

d e iç in d e b u lu n d u ğ u m u z K a r a A v r u p a ’ sı h u k u k u n a y a p m ış tır .

Rom a H u ku ku m a lıla r ın m iş tir .

hukukuna

lib e r a l b ir d ü z e n in h u k u k u d u r v e e s a s g e liş m e s in i R o

y a b a n c ıla r ile

a lış v e r iş h a y a t ın ın

lus gentium (uluslararası hukuk)

b a ş la m a s ıy la

b ir lik te

g ö s te r

a d ın ı v e r d iğ im iz b u h u k u k k u

* Prof. Dr. Belgin Erdoğmuş, Bilgi Üniversitesi Hukuk Fakültesi.

r a lla r ı ç e r ç e v e s in d e R o m a l ıl a r iş le m le r e t a r a f o la n la r ın m e n s u p o ld u k la r ı k a v m in ö z e llik le r in d e n b a ğ ım s ız , n ö tr k u r a lla r ı h u k u k h a y a tın a la rd ır. B u fa r k lı

k u r a lla rın b u

ü lk e le r d e

ö z e lliğ i R o m a

u y g u la n m a s ın ı

H u k u k u ’n u n

m üm kün

sokm uş

y ü z y ı l l a r s o n ra b ile

k ılm ış tır .

B u

b a ğ la m d a

R o -

m a ’ n ın h u k u k a n la y ış ın d a n s ö z e tm e k y e r in d e o la c a k tır . R o m a ’ d a g ü n ü m ü zü n

n o r m a t if a n la y ış ın d a n

fa r k lı o la r a k , u s û lî h u k u k

a n la y ış ı

v a rd ı.

R o m a l ıl a r , h u k u k u d a v a c ıy a ta n ın a n h im a y e v a s ıta la r ı v e d a v a lıy a v e r ile n avunm a

a r a ç la r ı

yönünden

g ö rü r le rd i.

iurisdictio ( h u k u k u m agistra’l a r ı n i ş l e v i d i r . M patricius’l a r ı n E t r ü s k k ö k e n l i s o n

Bunun

k o n tro l e d e n ;

s ö y le m e )

v e r ile n

sebebi

y e tk is in e

5 10 -5 0 9

k r a lla r a

fa a liy e tin i

praetor

s a h ip

y ılın d a

k a rş ı

ya rg ı

adı

h â k im

s ın ıf o la n

e lle r in d e k i

im tiy a zla rı

k a y b e tm e m e k iç in y a p tık la r ı d a rb e d e n s o n ra z a m a n la g ü n ü m ü z d e k i c u m h u r iy e t

y ö n e tim in e

k u r u ld u . B u

res publica

b e n ze ye n

(k e lim e

a n la m ı= k a m u

consul

id a r e n in b a ş ın d a ic ra iş le r iy le u ğ r a ş a n ik i

dışında o l m a l a r ı Praetor' u n a n a g ö r e v i

m a lı)

v a rd ı. B u n

la r ın ç o k d e fa o r d u la r ın b a ş ın d a R o m a

s e b e b iy le

tor'\uk

Rom a

d e n ile n

m akam

k u r u ld u .

prae-

ş e h rin d e

d is ip lin i s a ğ la m a k tı. T a b ia t ıy la b u n u n iç in e y a r g ı d a g ir m e k te y d i. G ö r e v e g e le n

praetor,

y a n n a m e y le

b ir y ıl

s e ç ilm e k b a ş la n g ıç ta y e tk ilile r e iş le r in i

s a h ip i k i

v e to

iç in

h a lk

magistra

ta k s im i y a p a rla r d ı v e y a

s e ç ilird i. İk in c i

d e ğ ild i. H e r m a k a m d a

yü rü m e s i

h e r ö n e m li iş te n

y o lu n a g i d il ir d i ) . Ö n c e le r i b ir ta n e o la n

iç in

g ö re v

önce

y ılı

d iğ e r in in

praetor ’l u k

d e fa

k u ra l o la ra k a y n ı

b u lu n u rd u (b u n la r b ir b ir le r in in

iş le r in

b ir b e

d e ğ ild i, sade ce

u y a c a ğ ı e s a s la rı b e lir le r d i. R o m a ’ d a t ü m m e c lis le r i ta r a fın d a n

m üm kün

e d e b ilir d i:

( edictum ) k a n u n

beyannam e

praetor ’u n

g ö r e v s ü re s i iç in d e

m agistralar

himaye vasıtalarım

g ö r e v s ü re s i iç in d e ta n ıy a c a ğ ı

y a y ın la rd ı. B u

k a r a r la r ın ı,

b a ş ın d a

g ö re v

o n a y ın ı a lm a k

m a k a m ı R o m a lıla r ın

P ö n s a v a ş la r ın d a n s o n r a y a b a n c ıla r la tic a r î iliş k ile r in in a r tm a s ı s e b e b iy le ik iy e

Praetor urbanus

ç ık a r ıld ı.

praetor peregrinus

(ş e h ir p r a e to r u ) v e

( y a b a n c ıla r p r a e t o r ’ u ) . B u n la r d a n ilk i R o m a l ıl a r a r a s ın d a k i a n la ş m a z lık la r a b a k a r , d iğ e r i is e f a r k l ı k a v i m

m e n s u p la n v e R o m a lıla r ile y a b a n c ıla r

a r a s ın d a k i ih tila fla r a b a k a r d ı. B ö y l e b ir a y ı n m d ö n e m le rd e k i

k a n u n la r ın

ş a h s iliğ i

p r e n s ib i

y a p ılm a s ın ın

g e re ğ i

y a b a n c ıla ra u y g u la n a m a y ış ıy d ı. A m a R o m a lıla r p r e n s ib in in

h e rk e s i

b a ğ la d ığ ın d a n

h a r e k e tle

Rom a

fıdes

sebebi eski H u k u k u ’nun

(s a d a k a t, d ü r ü s tlü k )

ö z e llik le

y a b a n c ıla r

p ra e -

t o r ’ u n u n a la n ın d a y e n i k u r a lla r g e liş tir d ile r . Y u k a r ı d a b e lir tild iğ i ü z e r e b u k u r a lla r ın

tü m ü n e

ius gentium

d e n m iş tir (b u h u k u k a

y a b a n c ıla r h u k u k u

d e n m e s i is a b e tli d e ğ ild ir , ç ü n k ü b u k u r a lla r R o m a lıla r a d a u y g u la n ıy o r d u , b u d a R o m a H u k u k u ’ y d u ). B u ra d a h e m e n b e lir te lim , ğ ild ir , ta r a fla rd a n m a z, sadece b u

h a n g is in in

h a k lı, h a n g is in in

a n la ş m a zlığ ın b ir h â k im

h a k s ız

önünde

praetor

h â k im

o ld u ğ u n u

a ra ş tır

g ö rü lm e s i g e re k ip

r e k m e d iğ in e k a r a r v e r ir d i. K u r a l o la r a k ta r a fla r ın a d ın d a m u t a b ık k a ld ık

pra eto r’m

la r ı k i ş i , ta r a fla r a n la ş a m a z la r s a k i m i o lu r d u . İş te b u h â k im

b e lir le d iğ i is im

d a v a n ın

hâ

h a k lıy ı h a k s ız ı a y ır ır , k a ra rın ı o n a g ö re v e r ir

d i. Ö z e l m a h k e m e le r d ü z e n i

(ordo iudiciorum privatorm)

d e n ile n b u s is

t e m R o m a ’ n ın k u r u lu ş u n d a n itib a re n k la s ik d e v r in s o n la r ın a k a d a r ( M S 3 . y ü z y ı l ) u y g u la n m ış tır . B u u s u ld e h e r d a v a ö n ü n d e b ite r d i. B u ğ in d e n

ö n ü n d e b a ş la r , h â k im

u s u ld e d a v a n ın t e m y iz i y o k t u , h â k im i ta r a fla r s e ç ti

üst m ahkem e

y a p ıs a l d e ğ iş im

praetor

sö z konusu

o lm a zd ı. R o m a

d e v le ti im p a r a to r lu k ta

g e ç irip b a ş ın d a im p a r a to r u n o ld u ğ u m e r k e z iy e tç i, b ü r o k

r a t ik s is te m o lu ş u n c a b u y a p ıy a u y g u n p e r s o n e lin y e tiş tir ilm e s i ş a rt o ld u . B u n u n iç in h u k u k o k u lla r ı k u r u ld u v e y a y e n ile n d i. B u n la r d a n b ir is i Z e y r e k s e m tin d e o ld u ğ u k u v v e t le m u h te m e l K o n s ta n tin o p o lis h u k u k m e k te b iy d i. İs ta n b u l H u k u k

F a k ü lte s i’ n in

b a ş la n g ıc ı o ld u ğ u n u

s ö y le y e b ile c e

ğ i m i z b u m e k te p te y e n i b ü r o k r a tik y a p ın ın g e re k tir d iğ i e le m a n la r y e tiş ti r iliy o r d u . B u n a u y g u n o la r a k h â k im le r d e y e tiş t ir iliy o r , b u n la r b ir a lt-ü s t m ü n a s e b e ti iç in d e y e n i b ir u s u le g ö r e ç a lış ıy o r la r d ı.

nem

Cognitio Extra Ordi-

( F e v k a l a d e U s u l ) d e n ile n b u u s u ld e d a v a te k a ş a m a d a e s k i u s u ld e n

fa r k lı o la r a k b ir d e v le t m e m u r u o la n h â k im

ö n ü n d e k a ra ra b a ğ la n ıy o r d u .

K l a s i k s o n ra s ı d e v ir d e n itib a r e n y ü r ü r lü k te k i t e k u s u l o la n fe v k a la d e u s u l, e s k id e n

d e b a z ı m ü n f e r it h a lle r d e

g e lm e s in e

ra ğ m e n

eski

u y g u la n ır d ı, a r t ık n o r m a l u s u l h a lin e

is m i m u h a fa z a

e d ilm iş ti.

B u

u s u ld e

e s k is in d e n

fa r k lı o la ra k k a ra ra k a rş ı ü s t m a h k e m e y e b a ş v u r u la b iliy o r d u , y a n i k a n u n y o l l a n ( appellatio) a ç ı l m ı ş t ı . K a r a r k e s i n l e ş i n c e

adlî gerçek ortaya çıkmış

olur (res iudicata pro veritrate accipitur). bu

son

u s u l s is te m i g ü n ü m ü z d e k i s is te m in e s a s ın ı te ş k il e t m e k t e d ir . R o m a

B u

b iz im

H u

kukunun

h u ku k u m u zu n

ana

ilk e le r in d e n

g ü n ü m ü z h u k u k la r ın ı e tk ile m e s in in

ğ in d e n ç o k 6 . y ü z y ıld a

Corpus Iuris Civilis

b ir is id ir . R o m a

esas n e d e n i m ü k e m m e lli

im p a r a to r Iu s tin ia n u s ta r a fın d a n

s o n ra d a n a ld ığ ı

a d ıy la t e d v in e d ilm e s id ir . Iu s tin ia n u s b u n u

im p a ra

to r lu k ta h u k u k b ir liğ in i s a ğ la m a k v e h u k u k ö ğ r e tim in d e k u lla n m a k ü z e r e K o n s t a n t i n o p o l is ’ te

(İs ta n b u l)

k u k t a a ç ık lı k a ra d a a lın a n tü m ta ra fta n m e le ri hangi

k la s ik h u k u k ç u la rın iç in d e n

k u r a lı

ç ık ılm a z

y a p tır m ış tır .

Iu s tin ia n u s

g ö r ü ş le r i, d iğ e r ta r a fta n

m u a zza m

b ir y ığ ın

im p a r a to r e m ir n a

o lu ş tu rm a k ta y d ı.

u y g u la y a c a k la r ın ı b ile m iy o r la r d ı. H u k u k t a

m u ş tu . H a lb u k i h u k u k

z a m a n ın d a

ö n le m le r e r a ğ m e n iy ic e k a y b o lm u ş t u . B i r

g ü v e n c e s in in

te m in in d e

a ç ık lık

H â k im le r

a ç ık lık

k a y b o l

v a z g e ç ilm e z b ir

u n s u r d u . İş te Iu s tin ia n u s b u n u s a ğ la m a k is te m iş t ir , a n c a k ç e ş itli n e d e n le r in e t k is iy le b u n d a k ıs m e n b a ş a n lı o lm u ş t u r . Iu s tin ia n u s b u k a n u n n a m e n in ş e rh e d ilm e s in i y a s a k la m ış , h a ttâ s ü r g ü n c e za s ı k o y m u ş , s a d e c e Y u n a n c a te r c ü m e s in e i z i n v e r m iş tir . Ö z e l l i k l e im p a r a to r u n ö lü m ü n d e n s o n ra

hukuk

d ü z e y in in

düşm esi

sonucu

Corpus Iuris Civilis ' i n Institutiones B a s ilik a

d e n ile n

im p a ra to r

kanun

u y g u la n a m a m ış ,

a d lı b ö lü m ü n ü n Y u n a n c a

k a n u n la r ın d a n

to p a r la n m ış

e s e r le r

g ö r e v in i g ö r m ü ş tü r . 1 3 4 5 ’ te H a r m e n o p u lo s a d lı b ir h â k im m a n lI e g e m e n liğ i a ltın d a k i R u m la r a

sadece

ç e v ir ile r i, kaynak

ta r a fın d a n O s

Hexabiblos ( a l t ı Digesta, Codex d e

u y g u la n m a k ü ze r e

k ita p , k a n u n la r ın el k ita b ı) y a z ılm ış tır . B u n a k a r ş ılık

n ile n b ö lü m le r O r ta ç a ğ ın k a r a n lık la r ın a g ö m ü lm ü ş t ü r . 1 1 . y ü z y ı l d a y a ’ d a B o lo g n a ’ d a H u k u k

Iuris Civilis, ş e h ir le r d e

ö z e llik le

a ç ıla n

F a k ü lt e s i a ç ılın c a h u k u k ö ğ r e tim in d e

Digesta

fa k ü lte le r d e

b ö lü m ü

aynı

k u lla n ılm a y a

şey

İta l

Cor-pus

b a ş la n m ış ,

o lm u ş tu r. A v r u p a ’ n ın

d iğ e r b ü tü n

ü lk e le r in d e n g e le r e k m e z u n o la n ö ğ r e n c ile r ü lk e le r in e d ö n d ü k le r in d e ö ğ r e n d ik le r i R o m a H u k u k u n u u y g u la m ış la r d ır . B u d u r u m , ö z e ll ik le A l m a n y a ’ d a g ö r ü lm ü ş t ü r . A l m a n y a ’ d a im p a r a to r la r ile k ilis e a r a s ın d a k i ik tid a r m ü c a d e le s i R o m a H u k u k u n u n ö n e m in in a r tm a s ın a s e b e p o lm u ş t u r , ç ü n k ü R o m a H u k u k u n a g ö re y e tiş m iş h u k u k ç u la r ö n e m li g ö re v le re g e tir ilm iş tir . R o m a H u k u k u k a n u n h u k u k u d e ğ ild ir , R o m a lıl a r a n c a k f a i z , a z a t e tm e le r in

s ın ır la n d ır ılm a s ı g ib i d u r u m u n

le rd e

kanun

y o lu n a

b e k le m e y e

b a ş v u r m u ş la r , h u k u k u n

ta h a m m ü lü

e v r im

iç in d e

o lm a d ığ ı h a l k e n d iliğ in d e n

g e liş im in i te r c ih e tm iş le r d ir. B u n d a d a R o m a ’ y a ö z g ü k la s ik h u k u k ç u la r (iu r is c o n s u lti) b a ş r o lü o y n a m ış tır . Y u k a r ıd a s o n ra (ilk

d e ğ in ild iğ i

g ib i

1 1 . y ü z y ıld a

ilk

ü n iv e rs ite le r k u r u ld u k ta n

fa k ü lte le r t ıp , ila h iy a t v e h u k u k tu r ) R o m a H u k u k u , d a h a d o ğ

Corpus Iuris Civilis h u k u k ö ğ r e t i m i n i n k o n u s u n u o l u ş t u r m u ş t u r . H u k u k u n u i l k inceleyen glossator mektebi ve postglassator mek tebi Corpus Iuris Civilis ’i dogma olarak kabul etmiş, O r t a ç a ğ ı n s k o l a s t i k m e t o d u n u k u l l a n m ı ş t ı r . Yüzyıllar b o y u b u h u k u k z a m a n z a m a n y e r e l h u

ru su

Rom a

k u k la r la d a k a rış a r a k d ö n e m in h u k u k î ih tiy a ç la n n a c e v a p v e r m iş tir . Y u k a rıd a

b e lir tild iğ i

ü ze re

lib e r a l b ir

a n la y ış la

o rta y a

ç ık m ış

o la n

Rom a

H u k u k u b u n ite liğ i n e d e n iy le fa r k lı ü lk e le r d e u y g u la n a b ilm iş tir . M i l l i y e t ç i l ik c e r e y a n la r ı s o n u n d a m illi d e v le tle r k u r u lu n c a h e r d e v le t k e n d i m illi k a n u n u n u y a p m a k e ğ ilim in e g ir d i; 1811

ta r ih li A v u s t u r y a

18 74

M edeni Kanunu

ta r ih li P r u s y a M e d e n i K a n u n u , ve

N a p o ly o n ’u n

b iz z a t n e za re t

e ttiğ i 1 8 0 4 ta r ih li F r a n s ı z M e d e n i K a n u n u ( C o d e C i v i l ) y ü r ü r lü ğ e g ir m iş tir . D a h a s o n ra K anunu, H u ku ku

1 9 0 0 ’ d e A lm a n M e d e n i K a n u n u , 1 9 0 7 ’ d e İs v iç r e M e d e n i

1 8 1 1 ’de

İs v iç r e

B o rç la r

Kanunu

y ü r ü rlü ğ e

g ir in c e

Rom a

d o ğ r u d a n y ü r ü r lü k te o lm a ö z e lliğ in i k a y b e tm iş tir . A n c a k R o m a

h u k u k k u r a lla r ı m o d e m

k a n u n m a d d e le r in d e y a ş a m la r ın ı d o l a y l ı d a o ls a

s ü r d ü r m e k te d ir . İk tib a s e ttiğ im iz İs v iç r e k a n u n la rı e v r im k a n u n la r ı o la r a k o lu ş m u ş tu r , y ü r ü r lü k t e o la n , h a lk ın a r a s ın d a y a ş a y a n k u r a lla r k a n u n m a d d e le r i h a lin e g e tir ilm iş tir . B i z b u k a n u n u A t a t ü r k d e v r im le r i ç e r ç e v e s in d e

ik tib a s e ttiğ im iz d e

T ü rk

M edenî ve

o la ra k y ü r ü r lü ğ e g ir m iş tir , ç ü n k ü

B o r ç la r K a n u n u b ir d e v r im

kanunu

İs lâ m î e s a s la r a d a y a lı d ü z e n t e r k e d i l

m iş o ld u v e i h t i y a c ı m ız o la n d ü z e n R o m a H u k u k u s a y e s in d e l a i k te m e le o tu rm u ş b ile

o ld u . R o m a

y a ş a m a k ta d ır,

H u k u k u , R o m a lıla r ın

ö r n e ğ in

G üney

ta r ih te

A m e rik a

g ir m e d ik le r i y e rle r d e

ü lk e le r i,

Ç in ,

Ja p o n y a

A B D ’ n in F r a n s ı z k ö k e n li e y a le tle r i g ib i. B u n u n s e b e b i b a ş ta F r a n s ı z k ü l tü rü n e d u y u la n h a y r a n lık n e d e n iy le h a ttâ

O s m a n lı d e v le tin d e b ile

Code Civil' i n

b u ü lk e le r d e ik tis a b ıd ır ,

M e c e lle ’ n in y a p ıld ığ ı ta r ih le r d e , b ir g r u p

a y d ın F r a n s ı z M e d e n i K a n u n u n u n ik tis a b ın ı is te m iş ti. R o m a H u k u k u n u n e g e m e n h u k u k h a lin e g e lm e s i, b ilim s e l ç a lış m a la r a k o n u d e n d ir .

Rom a

fa k ü lte le r in d e

Hukukuna b ile

d ir e n iş

Rom a

H ukuku

g ö s te re n d e rs

İn g ilte r e ’ n in

te ş k il e tm e s in ö n e m li

p r o g r a m la r ın d a

yer

hukuk

a lm a k ta d ır ,

D e m i r p e r d e d e v r in d e b u ü lk e le r in ü n iv e r s ite le r in d e R o m a H u k u k u

hem

o k u tu lm a k ta

H u

hem

b ilim s e l ç a lış m a la r a

konu

o lm a k ta y d ı. R o m a

k u k u ü z e r in d e k i ç a lış m a la r v e f a r k lı ü lk e le r d e k i u y g u la m a s ı A v r u p a H u k u k ilm in in

g e liş m e s in e e s a s o lm u ş t u r , y e r in e ik a m e e d ile c e k a lte r n a tifi

y o k t u r . S a f A l m a n ır k ın ı s a v u n m u ş H i t l e r b ile b u n d a b a ş a r ılı o la m a m ış t ır . R o m a k a y n a k lı B G B ’ n in y e rin e C e r m e n k ö k e n li b ir M e d e n i K a n u n u y a p tır m a k is te m iş , b u n a O t t o ç ık m ış tır . A B D M a h k e m e n in

b ile

von

G ie r k e

hukukunu

( Supreme

g ib i, m e ş h u r b ilim

a d a m la rı k a rş ı

Iu s tin ia n u s ’ a d a y a n d ır m a k ta d ır ;

Court)

d u v a rla r ın d a ,

b itm iş

Yüksek

Corpus Iuris 'i n

Iu s tin ia n u s ’ a te v d i tö r e n i g ö s te r e n , im p a r a to r A u g u s t u s ’ u n , h a ttâ K a n u n î S u lta n S ü le y m a n ’ ın r ö ly e fle r i y e r a lm a k ta d ır . Rom a

H ukukunun

m odem

h u k u k la r a y a p tığ ı ö n e m li b ir e tk i d e , L a

t in c e ’ y i h u k u k d ili h a lin e g e tir m iş o lm a s ıd ır . Ö z e l l i k l e A v r u p a ’ d a L a t in c e b ilm e y e n

hukukçu

y o k tu r.

U lu s la ra ra s ı

h u k u k ç u la r

a r a la n n d a

L a tin c e

k ö k e n li te r im le r i k u lla n a r a k a n la ş m a k ta d ırla r. A l m a n B a ş b a k a n ı M e r k e l, T ü r k i y e ’ n in A v r u p a B ir l i ğ i ’ n e a lın m a m a s ı n ın g e r e k ç e le r i a ra s ın d a h u k u k la r ın ın k ö k e n in in R o m a H u k u k u o ld u ğ u n u d ile g e tir m e k t e d ir . İ y i b ir T ü r k s iy a s e tç is i d e b u n u n T ü r k i y e ’ d e d e b ö y le o ld u ğ u

c e v a b ın ı v e r m e lid ir . N it e k im

Koschaker M onchen

Recht

B e r lin

19 6 6

k e n d i v a ta n d a ş ı o la n ta r ih li

( 4 . b a s k ı) a d lı k ita b ın d a A v r u p a ’ n ın

P ro f.

D r.

Europa und Das Römische

d o ğ u s ım n n ın

d a im a d e ğ iş ti

ğ in i T ü r k i y e ’ n in İs v iç r e k a n u n la r ın ı ik tib a s s u r e tiy le A v r u p a ’ y a d â h il o l d u ğ u n u ile ri s ü re re k (s . 1 3 9 , m ü e llif , s. 1 3 0 ; A n k a r a ) K o n s t a n t in o p e l’ d e k i R o m a H u k u k u d e r s le r in i z ik r e t m e k te d ir . Y a z ım ız ı

g ü n ü m ü z d e b ile g e ç e rliliğ in i k o r u y a n

b ir ö z lü

s ö zle b itir e

Iuris poraecepta suni haec.honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere: H u k u k u n e m i r l e r i ş u n l a r d ı r ; d ü r ü s t y a ş a m a k , b a ş lim :

k a s ın a z a r a r v e r m e m e k , h e rk e s e h a k k ın ı ta n ım a k .

D Ä°N

“ İm p a ra to ru n T u n ç t a n H e y k e li ”

Pagan B

îr İ m p a r a t o r l u ğ u n

HIRİSTİYAN İMPARATORLUĞA D ö nüşüm ü GEÇ ANTİKÇAĞ’DA ROMA İMPARATORLUĞU Erkan İznik*

E s k iç a ğ

dünyası

iç in d e

İn g ilte r e ’ d e n

t o p r a k p a r ç a s ın a s a h ip o la n R o m a

M e zo p o ta m y a ’y a

kadar

g e n iş

b ir

İm p a r a to r lu ğ u ’ n u n ç ö k ü ş d ö n e m i, g e

n e l k a b u l e d ile n g ö rü ş e g ö re I I I . y ü z y ı l d a

ya ş a n a n e k o n o m ik k r iz le

b ir

lik te b a ş la m ış tır . A s k e r î b a ş a r ıs ız lık la r ın y a r a tm ış o ld u ğ u p a n ik , I I I . y ü z y ılın

s o n la r ın d a n

m iş 1 v e B u n la rın

itib a re n

R o m a lı y ö n e tic ile r i c id d i te d b irle r a lm a y a

d e v le t y a p ıs ın d a k ö k lü r e fo r m la r y a p ılm a k z o r u n d a e n ö n e m lile r i h iç

ş ü p h e s iz D io c le tia n u s ’ u n

k a lın m ış tır .

a r d ın d a n

Cons-

ta n tin u s ’ u n g e r ç e k le ş tir d iğ i v e a n t ik d ü n y a n ın , p o l it ik , t o p lu m s a l, e k o n o m ik

k ü ltü re l

d ö n e m in d e

dönüşüm ünü

u y g u la n a n

b a ş la ta n

r e fo r m la r ,

r e fo r m la r d ır .

d e v le tin

p o litik

ik i

im p a ra to r

a n la m d a k i

H e r

çöküşünü

g e c ik tir m e d e b a ş a r ılı o lm u ş tu r . S o n u ç ta im p a r a to r lu ğ u n B a t ı t a r a f ı, g ö ç e b e h a lk la r ın

s a ld ır ıla r ı ile c id d i d a r b e le r a lm a y a v e

ç ö k m e y e b a ş la s a d a

I V . y ü z y ı l d a A k d e n i z ’ in e g e m e n d e v le ti h â lâ R o m a ’ d ır .

* Y. Doç. Dr. Erkan İznik, Anadolu Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü. 1 N .Lewis, - M. Reinhold, Roman Civilization, vol. II, New York, 1990, s. 372-373: Herodian, Historiae, III, viii, 4-5: Cassius Dio, Romaike Historiae, LXXVIII; xxxvi, 1 -3.

A y n ı y ü z y ı l l a r d a , p o l it ik v e a s k e r i a la n d a k i g e liş m e le r e p a r a le l o la r a k ile r le y e n Rom a

s o s y o k ü ltü r e l b ir d ö n ü ş ü m

İm p a ra to rlu ğ u

daha

v a r d ır k i b u

a ç ıs ın d a n d e ğ il, d ü n y a

dönüşüm

ta r ih i a ç ıs ın d a n

sadece

d a k ıs a v e

u z u n v a d e d e D io c le tia n u s v e C o n s ta n tin u s ’ u n h iç b ir z a m a n h a y a l e d e m e yeceği

ta r ih s e l

s o n u ç la n

b e r a b e r in d e

g e tir m iş tir,

İm p a ra to rlu ğ u n

e rke n

d ö n e m le r in d e k ü ç ü k g r u p la r h a lin d e o r ta y a ç ık a n H ı r i s t iy a n l a r , ile r le y e n s ü re ç te h ı z l ı b ir g e liş im

ç iz g is i y a k a la m ış la r d ır . I V . y ü z y ı l ı n

b a ş la r ın d a

H ır is t iy a n la r a u y g u la n a n y a s a k la r ın v e k o v u ş tu r m a la n n o r ta d a n k a lk m a s ı ve

a y n ı y ü z y ılın

e d ilm e s iy le t ü r .2 B u

Rom a

d o ğ ru

im p a ra to rlu ğ u n

İm p a ra to rlu ğ u

r e s m î d in i o la r a k ila n

b a m b a ş k a b ir k a ra k te re

Tarihî Çağlar

g e ç iş in

y a ş a n d ığ ı

a ra s ın ı k a p s a y a n

k a v r a m ı a ç ıs ın d a n ,

d ö n e m d ir. Y ü z y ı l

o la ra k

III.

d ö n e m , b ir g e ç iş s ü re c i o ld u ğ u n d a n

a d l a n d m l m a k t a d ı r .3

B u

h a y a tım ız

İlkçağ {Eskiçağ ) ' d a n Ortave

V II.

ve ne

d ü n y a s ı n e d e O r ta ç a ğ d ü n y a s ı o la r a k ta n ım la n a m a d ığ ın d a n

Dönem”

b ü rü n m ü ş

k a r a k te r in b e lir le n d iğ i d ö n e m , ilk o k u ld a n b e ri e ğ itim

iç in d e o la n

çağ'a

s o n la r ın a

y a zıd a ,

ana

y ü z y ılla r

a n tik R o m a

“Geç Antik

h a tla r ıy la

pagan

(p u tp e r e s t) b ir d ü n y a n ın n a s ıl H ı r i s t iy a n b ir d ü n y a y a d ö n ü ş t ü ğ ü ü z e r in d e d u r u la c a k tır . B u n o k ta d a ö m e k le m

(v e y a m e k â n s a l s ın ır la m a ) a n la m ın d a

y a z ı n ı n k a p s a m ı, F r i g y a b ö lg e s i, z a m a n s a l s ın ır la m a o la r a k d a G e ç A n t i k D ö n e m ’ in o rta s ı k a b u l e d e b ile c e ğ im iz I V . y ü z y ı l o la c a k tır . Konunun

a y r ın tıla r ın a

g irm e d e n

önce

g e n e l o la ra k R o m a

İm p a r a to r

lu ğ u ’ n u n I I I . y ü z y ıld a k i d u r u m u n a b a k m a k g e re k m e k te d ir . P a r la k g ü n le r in y a ş a n d ığ ı I . v e

II. y ü z y ılla r ın

y ü z y ılıd ır . B ü tü n

b u n la n

o rta y a

hava;

a sk e rî

(p o litik )

e k o n o m ik ,

a k s in e I I I . y ü z y ı l R o m a ç ık a ra n v e ve

iç in fe lâ k e tle r

b ir b ir in i te tik le y e n

to p lu m s a l

s o ru n la r d a n

o lu m s u z

k a y n a k la n

m a k ta d ır . B ilin d iğ i g ib i im p a ra to rlu k iç in d e , ö z e llik le B a t ı k ıs m ın d a g e liş m iş b i r e k o n o m ik y a p ı y o k t u r v e d e v le t e k o n o m is i e y a le tle r d e n g e le n

“sömürü

vergi ”

ü z e r in e d a y a n m a k ta d ır. G e n e r a lle r in

b ir b ir le r iy le

yap

t ığ ı iç s a v a ş la r v e o r d u n u n t a m a m ın a y a k ı n ın ı n ü c r e tli a s k e r le r d e n o lu ş

2 Burada altı çizilmesi gereken iki olay vardır. Birincisi, imparatorluğun çöküş devresinde, yani askeri ve politik başarısızlıkların yaşandığı dönemde, Hıristiyanlığın resmî (politik) anlamda devlet içinde yayılması ve giderek daha da politik bir hale gelmesinin önemidir. Zira uzun vadede politik boşluğu Hıristiyanlık, özellikle Batı’da çok iyi dolduracaktır. İkinci olarak, Roma İmparatorluğu içinde bu dinin güçlenmesinde, Hıristiyanların sayıca artmalarından ziyade, var olan inananların politik anlamda -devlet bürokrasisinde- daha aktif hale gelmeye başlamaları ve bu bağlamda “güçlenen”, “gelişen” bir din görüntüsü vermeleridir. Roma top lumu içinde Hıristiyanlığın gelişimi ile ilgili olarak bkz. G. Clark, Christianity and Roman Society, Cambridge Univ. Press., Cambridge, 2004. 3 “Geç Antik Dünya” tanımı hakkında birçok kitap yazılmıştır ki, bunların bir kısmı makalenin sonundaki kaynakçada yer almaktadır. Bunlar dışında genel olarak başvurulabilecek kaynak olarak bkz. J.J. O ’Donnell, “Late Antiquity: Before and After”, 135tli. Meeting o f the American Philological Association, California, 2004.

m a s ı y ü z ü n d e n , d e v le t s ü re k li o la ra k v e r g i a r ttır ım m a

g itm iş b u

s ü re s o n ra k e n tle r in

g id e r le r in i k a r ş ıla y a m a y a c a k d u r u m a

den

ş e k ild e

o lm u ş tu r. A y n ı

o rd u

iç in

k ö y le rd e n

d a b ir

g e lm e s in e n e

k a s a b a la rd a n

a lm a n

a ğ ır v e r g ile r v e a y r ıc a ta h ıl v e m e y v e a ğ a ç la r ın ın z a r a r ın a o t la k la r ın g e n iş le tilm e s i ta r ım a d a (k ır s a l e k o n o m iy e ) c id d i z a r a r la r g e tir m iş tir . N ü f u s a r tış ın ın d u r m a s ı v e p o l it ik k a r g a ş a o r t a m ın d a d ü n y e v i iş le r d e n u z a k la ş ılm a s ı, im p a r a to r lu k e k o n o m is in e a ğ ır b ir d a rb e v u r m u ş tu r . S o n u ç ta p a ra n ın d e ğ e ri d ü ş m ü ş v e ü re tim

s a d e c e b ö lg e s e l tü k e tim e y e te c e k k a d a r y a

p ı l m a y a b a ş l a m ı ş , h a l k ı n ç o ğ u n l u ğ u k ı r s a l k e s im le r e d o ğ r u g ö ç e t m i ş t i r .4 E k o n o m ik

e tm e n le r

y a n ın d a

d iğ e r

b ir

u n su r,

göçebe

to p lu lu k la n n

R o m a D e v l e t i ’ n e y a p tığ ı b a s k ıla r v e d e v le tin b u b a s k ıla r a d a y a n a m a y a r a k y ö n e tim in sonucunda

a ğ ır lık m e r k e z in i, R o m a ’ d a n e y a le tle re k a y d ır m a s ıd ır . B u n u n o rd u

ö n c e le ri

R o m a ’da

to p la n ır k e n , z a m a n la

a s k e r to p la m a

iş le m i e y a le tle r e k a y d ır ılm ış v e s ın ır la r g e n iş le d ik ç e d e a s k e r le r e le g e ç i r ile n

b ö lg e le rd e n

p o litik a

te m in

e d ilm iş tir . O

o la ra k d ü ş ü n ü lm ü ş

a s k e r to p la n m ış tır. B u

h a ttâ

a s k e r le r in

dönem

iç in

d u ru m

g e r e k tiğ i y e r le r d e

çoğu

“ R o m a lı”

o lu m lu

g ö ç e b e le r d e n

b ir de

( Romanitas ) o l m a k t a n

ç o k , k e n d i t o p lu m u n u n / k ü lt ü r ü n ü n a s k e r le ri o lm u ş la r v e b ir d e k e n d ile r in e b ir t a k ım

b ö lg e s e l h a k la r v e r ilin c e , g ö r e v y a p t ık la r ı y e r le r d e g ü ç le n

m iş le r , s o n u ç ta ilg in ç

yanı bu

d e v le t iç in g r u p la r ın

t e h lik e li g r u p la r h a lin e

y a r a tm ış

o ld u ğ u

d ö n ü ş m ü ş l e r d ir . İş in

te h lik e , y in e

başka

y e rle rd e n

s a ğ la n a n p a r a lı a s k e r le r a r a c ılığ ı ile b e r ta r a f e d ilm e y e ç a lış ılm ış t ır k i I I I . y ü z y ılın

sonuna

d o ğ ru

im p a ra to rlu ğ u n

o rd u s u

s a y ı o la ra k ik i k a tm a

ç ı

k a r k e n , y a p ıs ı d a R o m a l ı o lm a ö z e lliğ in i k a y b e tm iş v e h e te ro je n b ir h a l a lm ış t ır . B ü t ü n b u n l a r ı n g e n e l s o n u c u , I I I . y ü z y ı l d a k i b it m e y e n iç s a v a ş l a r d ı r .5 İç s a v a ş la r ın te m e l n e d e n le r in d e n b ir is i o r d u n u n p o lit ik a y a d o ğ r u d a n m ü d a h a le

e tm e s id ir. B ü tü n

k a r ış ık lık

d ö n e m in d e , S e p tim u s

S e ve ru s

( 1 9 3 - 2 1 1 ) , u y g u la d ığ ı p o lit ik a la r la a s k e r im p a r a to r la r ın ilk i o la r a k d e v le t iç in d e o r d u n u n g ü c ü n ü n iy ic e a r tm a s ın a n e d e n o lm u ş t u r . A r d ı n d a n y ö n e tim e

g e le n

(2 11-2 17),

Caracalla

M a rc u s

A u r e liu s

g e n e r a lle r a r a s ın d a k i r e k a b e t y ü z ü n d e n

d iğ e r

a d ıy la

yaşanan

A n to n in u s iç

s a v a ş la r

4 V.Diakov-S.Kovalev, İlkçağ Tarihi: Roma, (çev. Ö. İnce), İstanbul, 2008, ss. 283-vd.: R.G.H. Barrow, Romalılar, (çev. (çev. Ender Gürol), İstanbul, 2002, s. 180: Roma İmparator luğumda III. yüzyılda yaşanan ekonomik kriz için bkz. M.T. Boatwright-D.J. Gargola-R.J.A. Talbert, The Romans: Village to the Empire, Oxford, 2004, ss. 432-vd.: J. Curran, Pagan City and Christian Capital: Rome in the IVth. Century, Oxford, 2000, ss. 41 - vd. 5 P.Brown, Geç Antikçağ’da Roma ve Bizans Dünyası, (çev. T. Kaçar), İstanbul, 2000. s. 13: R.G.H. Barrow, a.g.e, ss. 176 - 178. Barrow bu göçebe topluluklar için, bir çok kitapta olduğu gibi “barbar” sözcüğünü kullanmaktadır. Ancak sözcüğün “göreceli” bir anlam içerdiği anlayı şından yola çıkarak yazı içerisinde bunun yerine “göçebe halklar” açıklaması kullanılmıştır.

n e d e n iy le “ C a r a c a lla F e r m a n ı” o la r a k b ilin e n fe r m a n ı y a y ım la m a k z o r u n d a k a lm ış v e b u fe r m a n la , b ü tü n e y a le tle r in h a lk la r ın a v a t a n d a ş lık h a k k ı v e r ilm iş tir .

Bundan

s o n ra

iç

s a v a ş la r

yaşanm aya

devam

e tm iş tir .

İm p a r a to r M a c r i n u s ’ u n ( 2 1 7 - 2 1 8 ) b ir iç s a v a ş ta ö ld ü r ü lm e s in in a r d ın d a n , A l e x a n d e r S e v e r u s ( 2 2 2 - 2 3 7 ) o r d u ta r a fın d a im p a r a to r ilâ n e d ilm iş t ir . B u dönem

S a s a n ile r in d e D o ğ u ’ d a c id d i b ir b iç im d e R o m a ’ y ı te h d it e ttik le r i

d ö n e m d ir. A le x a n d e r S e v e ru s ’ u n

ö ld ü rü lm e s in in

a rd ın d a n

y in e

a s k e r le r

ta r a fın d a n b u k e z M a x im ia n u s , 2 3 5 y ılın d a im p a r a to r ila n e d ilm iş tir . A r d ın d a n

im p a ra to r o la n

y ılla r d a

Rom a

III.

G o r d ia n u s

im p a ra to r d a h a

a ç ıs ın d a n s o n u n b a ş la n g ıc ıd ır . T a m

d ö n e m in e

k a d a r, b ir b ir in i iz le y e n

g ö rm ü ş tü r. 2 5 3 -2 6 8

y ılla n

is e R o m a

b ir ç ö k ü ş d ö n e m i o la r a k k a b u l e d ile n

s ü r e d e , h e r g ü ç lü g e n e r a l b ö lg e s in d e k e n d in i im p a r a to r / tir a n ilâ n e tm iş t i r .6 B ü t ü n r a h a tlık la

b u n la rın

s o n u c u n d a m e r k e z i d e v le t z a y ıfla m ış

d u r d u r u la b ile n

göçebe

h a lk la r ın

R o m a ’ya

a lın a m a m ış tır . F r a n k la r , A la m a n la r , G e r m e n le r ,

daha

g ir m e le r in in

önce önü

S a r m a tla r , T r a k la r , v b .

b ir ç o k h a lk ö z e ll ik le im p a r a to r lu ğ u n B a t ı ta r a fın a c id d i z a r a r la r v e r ir k e n , D o ğ u ’ d a is e S a s a n ile r im p a r a to r lu ğ u t e h d it e d ic i u n s u r o lm u ş t u r . E k o n o m ik v e

a s k e ri o lu m s u z lu k la r to p lu m s a l y a p ıd a d a k e n d in i g ö s

t e r m iş tir . I I I . y ü z y ı l a k a d a r im p a r a to r lu k , ş a ş ıla c a k k a d a r a y n ı z e v k i , d ili v e k ü ltü r ü p a y la ş a n b ir a ris to k r a s i ta r a fın d a n y ö n e t ilir k e n , b u d u r u m

aynı

y ü z y ı l iç in d e d e ğ iş m e y e b a ş la m ış tır . Ö z e l l i k l e im p a r a to r lu ğ u n D o ğ u ta r a fın d a b ü tü n y e r e l g ü ç v e k ü ltü r e l e g e m e n lik G r e k k e n tle r in d e k i o lig a r ş i n in e lin e g e ç m e y e b a ş la m ış , b u y ö n e tic ile r d e ç o ğ u z a m a n k e n d i ç ık a r la r ı d o ğ r u ltu s u n d a h a lk ı s ö m ü r m ü ş le r d ir . I . v e I I . y ü z y ı ll a r d a k i a ltın d ö n e m e g ö re , p a r a n ın d e ğ e rin in d ü ş m e s i y a d a y ü k s e k e n fla s y o n g ib i e k o n o m id e yaşanan

c id d i

çöküş,

a y a k la n m a la r ın ı ç o b a n la n n Rom a

b a ş la ttığ ı

D e v le ti

III.

m e r k e zî y a p ın ın

g e tir m iş tir. b e lir li

y ü z y ıld a

z a y ıfla m a s ıy la

A frik a ’ daki

s ın ıf

k ö le le r in

a y a k la n m a la r ın ın

to p lu m s a l

a ç ıd a n

b e r a b e r in d e ya

h a lk

M ıs ır ’ d aki

g ö s te rd iğ i

b u n a lım lı b ir

g ib i

dönem e

g i r m i ş t i r .7

6 Bu dönemde Roma devleti öyle bir lıale gelmiştir ki ordu, azatlı bir köle olan Pertinax’i bile imparator ilân edebilmiştir. Bkz. V.Diakov-S.Kovalev, a.g.e. s.304-vd.: Cassius Dio bu dö nemi şöyle anlatır; “Roma İmparatorluğu’nun başkenti, pazarda yada dükkândaymış gibi toptan açık arttırmayla satıldı.” Cassius Dio, Romaike Historiae, LXXII1; 11. 7 Mısır’da o döneme tarihli bir papirüs üzerinde ele geçirilen bir ifade sanırız ki dönemin toplumsal yapısını göstermesi açısından iyi bir örnek olacaktır; “Evlenecek miyim? Satılacak mıyım? Mahalli kurulun üyesi mi olacağım? Ücretimi alabilecek miyim? Kaçıp gitsem mi?” Ya da benzer bir şekilde Anadolu’dan imparatora gönderilen bir şikâyet dilekçesinde dönemin bölge yöneticilerinin yapmış oldukları haksızlıklara ışık tutulmaktadır: “Ödevleri halkı koru mak olan kimselerin altında feci şekilde eziliyoruz. Subaylar, askerler, kent yargıçları ve impa rator memurları geliyor; elimizden öküzlerimizi alıyor, bizleri işten ediyor, hakkı olmayan şeyleri istiyor, acı bir adaletsizlik altında kıvranıyoruz.” Bkz. R.G.H.Barrow, a.g.e, s. 180.

H I R İ S T İ Y A N L I Ğ I N H ır is tiy a n lık , ilk

E R K E N

D Ö N E M

ç ık t ığ ı d ö n e m le r d e

L E R İ

k ü ç ü k b ir c e m a a t h a lin d e y k e n , z a

m a n la t o p la d ığ ı t a r a fta r la r ı ile s a y ıs ın ı a r t tır m ış , a n c a k a s ıl y a y ı l ı m ı n ı I V . y ü z y ı l d a g e r ç e k le ş tir m iş tir . İ l k o r t a y a ç ık t ığ ı d ö n e m d e , p e y g a m b e r İs a v e h a v a rile r d e d â h il o lm a k ü z e r e h iç k im s e b ü y ü k o la s ılık la , H ır is tiy a n lığ ın I V . y ü z y ılın

sonunda R o m a

İm p a r a to r lu ğ u ’ n u n r e s m î d in i o la c a ğ ın ı a k

l ın a b ile g e t ir m e m iş t ir . T a r i h i n , o la y la r ı b u k a d a r te r s in e d ö n d ü r m e s in d e IV .

y ü z y ıld a k i

p o litik

to p lu m s a l

id e o lo jik z e m in in i h a zırla y a n

g e liş m e le r

d ö n e m le r in in

k a d a r,

g e liş m e le r in

e n te le k tü e lle r i ta r a fın d a n

g e liş tirilm iş H ır is t iy a n lık d ü ş ü n c e s i d e e tk ili o lm u ş tu r . B u

a ç ıd a n

b a k ıld ığ ın d a

H ır is tiy a n lığ ın

ç ık ış

b a ş la n g ıç

e v r e le r in i

a n l a m a k iç i n i l k ö n c e k ıs a c a p e y g a m b e r İs a v e d ö n e m in e b a k m a k g e r e k m e k t e d i r .8 N a s ı r a l ı İ s a ’ n ı n Y a h u d i y e ’ d e d o ğ d u ğ u d ö n e m d e , R o m a n ın

ta r tış m a s ız

yaşanan

te k

e g e m e n iy d i.

h o ş n u ts u z lu k ,

h e y e c a n la r la

b ir le ş in c e

R o m a ’ n ın

Y a h u d ile r in b ö lg e d e

her

s ü re k li

b a s k ıc ı

d a im b ir

y ö n e tim i

devam

e ttir d ik le r i

h a r e k e tlilik

b u ra

k a rş ıs ın d a d in s e l

y a ş a n m a k ta y d ı.

Ü s t e l i k Y a h u d i M e s ih ç il i ğ i ç e r ç e v e s in d e h a lk ın b ir k e s im in i n , o la s ılık la

Farisiler' i n ,

Yahudi

hukukunu

k o ru m a ya

ö ze n

g ö s te r m e le r i v e

Yahudi

8 Tarihsel bir kişi olarak İsa’nın öyküsünü yazmaya kalktığımızda, konu ile ilgili ayrıntılı bilgi veren ilk kaynak Incil’dir. Dinsel -taraflı- bir bakış açısı ve tanıklıklar olmadan, İsa’nın ölü münden sonra yazıldığı için üzerinde dikkatle durulması gereken kaynaklardan biridir. Bunun yanında Hıristiyanlığı kabul etmiş ve Hıristiyanlık öğretisinin dogmalarının oluşmasında önemli rol oynayan ve kendilerine “Kilise Babaları” denilen yazarların bir ya da iki yüzyıl sonra yazdıkları eserlerin içinde de peygamber İsa hakkında bilgiler yer almaktadır. Bu eserler de tamamen taraflı yazıldığından ve adeta mitolojik bir öykü formatında ele alındığı için, bunların da dikkatli kullanılmaları gerekmektedir. İşin ilginç yanı, hemen hemen peygamber İsa ile aynı dönemde ya da kısa bir süre sonra yaşamış Romalı yazarların büyük bir çoğunluğu. İsa hakkında ya hiç bilgi vermemekte ya da bir iki cümle ile söz etmektedirler. Bu durum da oldukça düşündürücü olup, günümüzde birçok tartışmanın yaşanmasına neden olmuştur. Roma dünyasını ve uzun vadede tüm dünyayı derinden etkileyen bir peygamber hakkında bu yazarla rın neden ayrıntılı bilgi vermedikleri ya da görmezden geldikleri hakkında çeşitli görüşler vardır. Buna göre ilk görüş, söz konusu yazarların peygamber İsa’dan hiç haberdar olmadıkları yönündedir. İkinci genel görüş ise, İsa’nın başlatmış olduğu hareketi duymuşlarsa da, içinde yüzlerce inanç yaşatan geniş bir imparatorlukta ortaya çıkmış olan bu yeni dinsel akımı, Do ğulu kültlerden herhangi birisi sanmış oldukları yönündedir. Bu konu hakkındaki bir diğer görüş İsa ile ilgili kayıtların bizzat Romalı imparatorlar tarafından ortadan kaldırıldığı şeklin deki tartışmalı açıklamadır. Bu yazarlardan bazıları ve yaşadıkları dönemler şöyledir; Aulus Perseus (MS. 60), Columella (MS. I. yy), Dio Chrysostom (MS. 40 - 112), Justus of Tiberius (MS. 80), Livy (MÖ. 59 - MS. 17), Lucanus (MS. 63), Lucius Florus (MS. I veya II. yy.), Petronius (MS. 66), Phaedrus (MÖ. 15 - MS. 50), Philo Judaeus (MÖ.20 - MS. 50) Phlegon (MS. I. yy.), Yaşlı Pliny (MS. 23 - 69), Plutarch (MS. 46 - 119), Pomponius Mela (MS. 40), Rufus Curtius (MS. I. yy.), Quintilian (MS. 35 - 100), Quintus Curtius (MS. I. yy.), Seneca (MÖ. 4 - MS. 65), Stilus Italicus (MS. 25 - 101), Statius Caelicius (MS. I. yy), Theon o f Smyrna (MS. 75 - 135), Valerius Flaccus (MS. I. yy.), Valerius Maximus (MS. 20).

h a lk ın ı R o m a ’ d a n k u r ta r a c a k p o l it ik b ir k u r ta r ıc ın ın g e lm e s in i b e k le m e le r i, b u

n o k ta d a

h e y e c a n lı b ir d in s e l g e r ilim i d e b e r a b e r in d e

g e tir m e k

te y d i. M e s ih b e k le y e n g ru p la r d ış ın d a , R o m a lıla r ı a s k e rî g ü ç k u lla n a r a k u z a k la ş tır m a y ı a r z u la y a n ilg ile n m e y e n

Essenes

s ıra d ış ı b ir g r u p

Zeülotlar

p o litik a

ile

h iç

g ib i g r u p la r d a b ö lg e n in o d ö n e m k i h a r e k e tli t o p

l u l u k l a r ı a r a s ın d a y e r a l m ı ş l a r d ı r .9 H ır is t iy a n lık , İs a ’ n ın b ir te o lo ji k a z a n d ır a n sonucunda

h a le fle r i, a m a h e p s in d e n

H a v a r i P a u l ta r a fın d a n

çok, ona

d a h a y a y g ın

g e rç e k le ş tirile n

g e n i ş k i t l e l e r e u l a ş t ı r ı l a b i l m i ş t i r . 10 A s ı l

e tk in lik le r

a d ı S a u l o la n

h a va ri

P a u l, T a r s u s ’ ta d o ğ m u ş b ir Y a h u d i id i. İ l k z a m a n la r H ır is tiy a n la r a k a rş ıt g ru b u n ve

iç in d e y e r a lm a s ın a r a ğ m e n , s o n ra d a n H ır is t iy a n lığ ı k a b u l e tm iş

b ü tü n

İs a ’ n ın

h a y a tın ı H ır is tiy a n lığ ı Y a k ı n

y a ln ız c a

Y a h u d ile r in

D o ğ u ’da yaym a

iş in e

a d a m ış tır.

k u r ta r ıc ıs ı o la r a k g ö n d e r ild iğ i d ü ş ü n c e s in i

re d d e d e n P a u l, k o n u ş m a la rın d a H ır is tiy a n lığ ın e v re n s e l b ir d in o ld u ğ u n u ilk

kez

gündem e

d ü ş ü n c e s in in n a h la r ı

iç in

g e tire n

k iş i

o lm u ş tu r.

İs a ’ y ı

"kutsanmış kişi”

te m e lin e o tu r ta r a k , h a ç ü z e r in d e k i ö lü m ü n ü b ir

k e fa re t o ld u ğ u n u

a ç ık la m ış tır . B ü tü n

o la ra k

in s a n lığ ın g ü

b u n la rı

ya p a rk e n

Y a h u d i d in s e l tö r e n le r in i ( k i b ir a n la m d a Y a h u d i Ş e r ia tın ı) r e d d e tm e k le k a l m a m ı ş , a y n ı z a m a n d a Y a h u d i l e r e t a m a m e n k u r t u l u ş u m ü j d e l e m i ş t i r . 11

9 G. Clark, a.g.e. ss. 4 -vd: Diğerlerine göre oldukça pasif -barışçıl- ve basit bir yaşam seçen Essenes topluluğu, dünya işlerinden olabildiğince uzaklaşarak ve tövbe ederek Tanrı ile mistik bir birliktelik yakaladıktan düşüncesiyle manevi kurtuluşun gerçekleşeceğini ummaktaydılar. Bütün bu düşünceler İsa’nın banş dolu mesajlanna oldukça paraleldi. İnsanlığı günahlarından kurtarma görevini üstlendiğini açıklayan İsa, açgözlülüğün, ikiyüzlülüğün ve tembelliğin karşısında olduğunu bildirerek, getirmiş olduğu yeni dini, Tanrı ve insan sevgisi üzerinde oturt muştu. Tamamına yakınını sonradan tutulan kayıtlardan öğrendiğimiz öğretileri arasında; Tanrının bağışlayıcılığı ve insanlığın kardeşliği, insanın bağışlayıcılığı, kötülüğe iyilikle karşı lık verilmesi, ölüm sonrası yaşam ve cennet krallığının kurulması, vb. mesajlar bulunmaktaydı. İsa’nın getirmiş olduğu söylem, bir yanda öbür dünyadaki yaşamı müjdelerken aslında bir yandan da bu dünyanın eşitsizliğine ve adaletsizliğine karşıt söylemler içermekteydi. Kısaca, “öncelikle sevgiyi öneren, yanağına bir tokat atıldığında ötekini çevirmesini öğütleyen” bu öğreti erken dönemlerinde, aynı Essenes topluluğu gibi, “banşcı bir yayılma” yöntemi izlemiş tir. Bkz. G. Clark, a.g.e. 16 - vd.: A. Şenel, Siyasal Düşünceler Tarihi, Ankara, 1986, 220. 10 Başlangıçta basit bir Yahudi mezhebi gibi gözüken hareket, ilk önce Grekçe’nin egemen olduğu Doğu eyaletlerinde (Anadolu, Suriye, Mısır), sonra Roma Afrikası gibi Batı eyaletle rinde yaygın bir halkçı nitelik kazanmıştır. Bkz. V. Diakov - S. Kovalev, a.g.e. s. 298. “Resul lerin İşleri” kısmında dediğine göre binlerce imanlı Hıristiyan vardır. Çünkü Kudüs’e giden birçok Yahudi din değiştirmiştir. Resullerin işleri, XXI; 20. 11 Paul’un açıklamalarına göre, günahkârlar, doğal ya da beşeri bütün günahlarından yalnızca “iman” ve “İsa’nın kefareti” ile yani Tann’nın merhameti ile kurtulabileceklerdir ve insanın kaderi tamamen T ann’nın elindedir. Bkz. B. Russell, Batı Felsefesi Tarihi, II, (çev. M. Sencer), İstanbul, 1983, s. 35: Paul hakkında bakılabilecek Türkçe kaynaklardan biri olarak R. WallaceW. Williams, Tarsuslu P aul’un Üç Dünyası, (çev. Z.Z. İlkegelen), İstanbul, 1999: Tarihsel ya da düşünsel, ne olursa olsun, İsa’nın getirmiş olduğu dine giren Yahudiler böylelikle birbirine yaklaşmışlar ve sonuçta ilk cemaatlerle beraber, ilkel kiliseyi meydana getirmişlerdir. Yahudi-

B u n e d e n le a r a la r ın d a P a u l d e o l m a k ü z e r e H ı r i s t iy a n l ığ ı y a y a n la r , Y a h u d ile r

ta r a fın d a n

K u d ü s ’ te n

s ü r ü lm ü ş le r d ir .

b ö lg e le rd e k i Y a h u d i to p lu lu k la rın a v e

Bundan

s o n ra

P a u l,

g ittiğ i

g ü n ü n Y u n a n c a s ı ile t o p lu m u n

a l t k e s i m i n d e k i p a g a n l a r a v e H ı r i s t i y a n l a r a v a a z v e r m e y e b a ş l a m ı ş t ı r . 12 Erke n b ü tü n

d ö n e m le r d e

yaşam ı

H ır is tiy a n lık

yaşam

ta rzı

ile

A n a d o lu ’ d a

ilg ili

ş e y le ri

y a y ılır k e n , y e n id e n

g itm e m iş tir . H ır is tiy a n la r d a , p a g a n h a lk d a ö n c e k i y a ş a m d ü rm e ye

devam

e tm iş le r d ir.

N ite k im

d u ru m

e rk e n

b ir d e n

b ir e

y a p ıla n d ır m a y a ta r zla r ın ı s ü r d ö n e m le r

iç in

P a u l ’ u n m e k t u p la r ı n d a , b i r a z d a h a g e ç d ö n e m le r iç in is e b ö lg e d e e le g e ç e n H ı r i s t i y a n y a z ı t la r l a a ç ık ç a g ö r ü lm e k t e d ir . H ı r i s t i y a n l ı ğ ı n

ç e v r e s i ile

iliş k ile r in i b e lir le m e s i v e a r d ın d a n y a ş a m k u r a lla r ın ı v e t o p lu m u d ö n ü ş tü r e b ilm e s i u z u n

za m a n

a lm ış t ır . H ı r i s t iy a n l ığ ın e r k e n d ö n e m le r in e a it o l

m a k ü z e r e ç o k d a fa z la e p ig r a fık v e a r k e o lo jik m a lz e m e y o k tu r . A ş a ğ ıd a

ler dışındaki topluluklar arasında kalan putperestlere de evrensel Hıristiyanlığı götüren kişi Paul olmuştur. Bu noktada kimi araştırmacılar Hıristiyanlığın böylelikle, “Yahudiliğin bir Yunan mezhebi” haline geldiğini düşünmektedirler. Bu süreç içerisinde, hem Yahudi dininden hem de Yunan felsefesinden alabildiği kadar ne varsa hepsini almış ve “nasıl ki şeriat Yahudileri bir Mesih’e (İsa’ya) hazırladıysa, felsefede Yunanlıları Hıristiyanlığa hazırlamıştır.” So nuçta da yeni gelen din açıkça “evrensellik” amacını ortaya koymuştur. Bkz. F. Challaye, Dinler Tarihi, (çev. S. Tiryakioğlu), İstanbul, 1998, ss. 189-190: Russell ise Hıristiyanlığı şöyle açıklar; “Çöken Roma İmparatorluğu’nun barbarlar aktardığı Hıristiyan dininde üç öge vardır. Birincisi, Platonculardan ve Stoacılardan türeyen felsefe; İkincisi Yalıudilerden türeyen ahlâk ve tarih kavramı; üçüncüsü ise Orfeus ve Doğu’nun diğer mister inançlarından alınmış kurtuluşa ilişkin kuramlardır.” Bkz. B. Russell, II, a.g.e., s. 18. 12 R.G.H. Barrovv, a.g.e, s. 191: XIX. yüzyılda Anadolu’da yaptığı gezilerle Anadolu’nun tarihî coğrafyası ve din tarihi üzerine önemli eserler vermiş olan Ramsay, Hıristiyan yapıya dönüşüm sürecinde Hıristiyanlığın Anadolu’daki başarısı konusunda özellikle “din ve “dil” arasındaki ilişkinin üzerinde durmaktadır. Zira Ramsay, Anadolu’daki gezisine başlamadan önce, Roma lıların Anadolu’daki egemenliklerini kurarak, başarılı idare sistemiyle buradaki kentlere Batı özellikleri kazandırdıklarını ve merkezlere Latin ve Grek adları verdiklerini, bu sayede de Latince ve Grekçenin hükümetin kültürlü sınıflarının ve aristokratların dili olduğunu düşündü ğünü, ancak Anadolu’daki seyahatinden sonra bu düşüncesinin tamamen değiştiğini belirt mektedir. Çünkü gezisi sırasında gördüğü mezar ve adak yazıtlarını inceleyen Ramsay, III. yüzyılda Anadolu’nun iç bölgelerinde, özellikle kırsal alanlarında Grekçenin yanısıra, halkın büyük kısmının Lakonia, Galatya ve Frigya bölgelerinde kendi yerel dillerini kullandığını fark etmiştir. Bunun dışında yalnızca kitap yazanların Grekçe, hükümet yetkililerin de Latince konuştukları en azından resmî kayıtlardan bilinmektedir. Ramsay’e göre, dilini korumayı başarmış olan halk, aynı lisan ile dua ettiği kendi dinini de korumayı başarabilmiştir. Her ne kadar kentli tabaka kendi tanrılarını ve tanrıçalarını Grek ve Roma tanrıları ve tanrıçaları ile birleştirip, onlara Grek adları veriyorlarsa da bunların çoğunda Grek ve Roma özelliği yoktur. Üstelik yerel inançlar baskınlığını korumaktadırlar. Oysa Hıristiyanlık Anadolu’da yayılmaya başladığında, ne Grek ne de Roma kültürünün yapamadığı bir şeyi yapmayı başarmış ve dua edilecek dilini halka zorla kabul ettirmiştir. Ramsay de, Frigya’nın Hıristiyanlığının asla Batınınkine benzemediğini belirtmektedir. Bkz. W.M. Ramsay, Anadolu'nun Tarihi Coğrafyası, (çev. M.Pektaş) İstanbul, 1961, s. 24.

d a g ö rü le c e ğ i g ib i H ır is t iy a n lık

a ç ıs ın d a n b a ş a rı I I I . y ü z y ı l ı n

s o n la r ı v e

I V . y ü z y ı l ı n i l k ç e y r e ğ i n d e n s o n r a b a ş l a m a k t a d ı r . 13 H ı r i s t iy a n l ık g e liş ir k e n i lk k ilis e le r in ( to p lu lu k la r ın ) k a r ş ılık lı y a r d ım ilk e s in e nun

d a y a n a r a k k u r u m s a lla ş tık la r ı d ü ş ü n ü lm e k te d ir . D ü n y a n ın

g e le c e ğ i in a n c ın d a n

y a ş a m ış la r d ır . b u lu n m u ş Erk e n

dönem

B u

sonu

d o la y ı c e m a a t ü y e le r i a d e ta “ a ç ık b ir k a m p ” ta

to p lu lu k la r ın

k e n d ile rin e

b a ş ın d a

ç ö m e zle r

k ıd e m lile r

(d iy a k o zla r)

(p a p a zla r, y a rd ım

ra h ip le r)

e tm iş le r d ir.

c e m a a tle r d e ö z g ü r in s a n la r , y o k s u l o la n la r v e h a ttâ k ö le le r

b ile r a h ip o l m a ş a n s ın a s a h ip o lm u ş t u r . T o p l u m u n ü s t s ın ıf l a r ın ı n e n a z ı n d a n I . y ü z y ı l d a , h iç ta n ım a d ık la r ı b ir c e m a a t iç in y a r d ım

a n la y ış ın a p e k

d e s ıc a k b a k m a m a la r ı o la ğ a n k a r ş ıla n m a lıd ır . A yn ı

d ö n e m le r d e

im p a r a to r lu k iç in d e

in a n ç

a ç ıs ın d a n

o ld u k ç a

g e n iş

b ir h a r e k e tlilik y a ş a n m ış tır . Y a ş a n a n p o lit ik k a rg a ş a v e a n t ik d ü ş ü n c e d e (fe ls e fe d e )

g ö rü le n

g e rile y iş ,

d e v le t

iç e r is in d e

g ize m li

a n la ş ılm a z

g ü ç le r e in a n c ı y e n id e n d ir ilt m iş tir . B ö y le s i b ir o r ta m d a m ü r it le r in e , e v r e n in

ö te k i d ü n y a n ın g iz le r in i, h e p s in d e n ö te s o n s u z m u tlu lu ğ a

vaat eden iç e r is in d e

D o ğ u ’n u n k o la y c a

g ize m li

y a y ılm a y a

d in le r i

İs is K ü l t ü ; K a r t a c a lı k o m u t a n

s ın d a

R o m a ’ n ın

d o l u ’ d a n g e tir ile n A n a

e r iş m e

im p a ra to rlu k

b a ş la m ış la r d ı. B u n la r a r a s ın d a ; M ı s ı r ’ d a n

g e le n

k u rta rıc ıs ı

(M ister İnançlar'ı ) 14

o la ra k

H a n n ib a l M Ö .

III.

ile

y a p ıla n

y ü z y ılın

s a v a ş la r s ıra

s o n la r ın d a

A n a

T a n r ıç a K ü l t ü ; Y e n i l m e z g ü n e ş v e a s k e r le rin k o

r u y u c u s u o la r a k p a n te o n a g ir e n M i t h r a K ü l t ü b a ş ı ç e k m e k te y d i. T a b i a y n ı d ö n e m le r d e y e rin d e

b ir d e , ö z e llik le

y a y ıla n

Y a h u d ilik

d ia s p o r a d a n

s o n ra

im p a ra to rlu ğ u n

v a r d ı . 15 H ı r i s t i y a n l ı k , g e l i ş m e y e

b ir ç o k

ç a lış tığ ı d ö

13 W.M. Ramsay, The Cities and Bishoprics o f Phrygia, II, New York, 1975, s. 485. Hıristiyan lık III. yy. boyunca güney Frigya kentlerinde parladı. Bunların en önemlisi de olasılıkla Eumeneia idi. Burada Hıristiyanlığa ait birçok mezar kitabesi ele geçirilmiştir. Bunların bazıları tamamen bölgeye özgü bir stil ortaya koymaktadır ki Mitchell, buna dayanarak burada homojen Hıristiyan toplulukları yaşadığını bildirmektedir. Bkz. S. Mitchell, Anatolia: Land, Men and Gods in Asia Minor, II, Oxford, 1993. ss. 40-41 14 Burkert’in açıklaması gizem dinlerini en iyi tanımlayan açıklamalardan biridir; “Gizemler, söylencelerine dayalı pratikleri ile insanda bir değişiklik yaratmayı amaçlayan gönüllü, kişisel ve gizli özellikli erginlenme törenleridirler.” Bkz. W. Burkert, Eskiçağ Gizem Tapıları, çev. S. Şener, Ankara, 1999, s. 30: Bütün bu inançların ortak özellikleri de şunlardır; “kültlerin mürit leri, acılarla ve büyük sıkıntılarla ölen ve ardından yeniden doğan bir tanrının/tanrıçanın yazgı sını paylaşırlar. Bu sırada insanlar, tapınım gerçekleştirdikleri tanrı/tanrıça ile aralarında bir duygudaşlık kurmaya çalışırlar ve kültle ilgili kutsal olan şeyleri, öğrenip sadece kendilerine saklarlar ve bir anlamda kendilerini anlamaya çalışıp, kendilerine hizmet edene açıklarlar.” Bu nedenle bu tapınımların her birinin; merkezlerinde yer alan ve kendine özgü tanrısı / tanrıçası bu tanrının / tanrıçanın gizemlere (sırlara) konu olan öyküsü; öyküye göre biçimlenmiş tapınımı vardır. Bkz. Ç. Dürüşken, Roma 'nın Gizem Dinleri, İstanbul, 2000, s. 11. 151. yüzyılda gerek Anadolu’da, Yahudilere komşu pagan topluluklarda gerekse Yahudi gruplar arasında "Tanrı tarafından gönderilecek M esih'in" gelmesi beklenmekteydi. Arkeolojik ve epigrafık malzeme de bu durumu açıkça ortaya koymaktadır. Örneğin, Grek hayvancılık ve

n e m le r d e b ü tü n b u in a n ç la r la c id d i b ir r e k a b e t iç in e g ir m iş tir . K i m i b il im a d a m la r ı b u s ü re ç te H ır is t iy a n l ığ ın , b u in a n ç la r ın b ir t a k ım

u y g u la m a la

r ı n ı v e ö ğ r e t i l e r i n i z o r u n l u o l a r a k a l d ı ğ ı n ı y a z a r k e n 16, ö z e l l i k l e H ı r i s t i y a n d in

a d a m la r ı o lm a k

ü ze re

k im i b ilim

a d a m la r ı d a b ö y le

b ir ş e y in

a s la

m ü m k ü n o la m a y a c a ğ ın ın a ltın ı ç i z m e k t e d i r l e r . B r o w n is e b u k o n u d a ta m o rta d a

b ir

d u ru ş

s e r g ile y e r e k ,

H ır is tiy a n

k ilis e s in in

b ir ç o k

b a k ım d a n

tarım tanrısı Hermes Trismagisthos ya da Frigya’da görülen Sabazios kültleri böylesi bir ortak özellik içermektedir. Bu dönemlerde aslında imparatorluğun Doğu eyaletlerinde kendilerine çok sayıda yandaş kazanmış "bir kurtarıcının geldiğini müjdeleyerek" kendi mezheplerini kuran çok sayıda peygamber bile ortaya çıkmıştı. Kimi araştırmacılar için Hıristiyanlık da böylesi Yahudi mezheplerinin birinden doğmuştur. I. yüzyılın ikinci yansında yazıldığı düşü nülen ve bu anlamda Hıristiyan edebiyatının en eski yapıtı olarak kabul edilen Yuhanna 'nın Vahyi adlı eserin yazarı Mesih’in (Grekçesi Hristos) gelişinin habercilerinden Patmoslu Yuhanna’dır. Yuhanna, İsa’nın gelişini bekleyen yedi Anadolu kilisesinin (topluluğunun) üyelerine seslenir. İlginçtir ki Yuhanna, burada Hıristiyanlann değil Yahudilerin adını vererek bu araştırmacıların görüşlerine dayanak oluşturmaktadır. V. D iakov- S. Kovalev, a.g.e. ss. 297 - vd: Yazıtlar incelendiğinde, Hypsistos Kültü’nün de benzer bir durumda olduğu görülür. Bu külte de hem paganlar hem Yahudiler tarafından saygı gösterilmiştir. Bu kültün bir uzantısı olarak gelişen Hypsistarian hareket içindekilerin, monoteizme doğru bir eğilim gösterdikleri, ancak ne Yahudilik ne de Hıristiyanlığı benimsemeyip kendilerine göre dinsel bir anlayış üzerinde anlaştıklan düşünülmektedir. Bu grup hakkındaki en ilginç öykülerden birisi, bir Hypsistos müridi olan Naziansuslu Gregory’nin babasının, 325 yılındaki Nicaea (İznik) Konsili’ne katılmak için Kapadokya boyunca ilerlerken bir grup piskopos tarafından Hnstiyanlığa döndürülmesi hikâyesidir. Üç yıl içerisinde yaşlı Gregory’nin kendisi küçük bir kasabanın piskoposu olmuş ve topluluğunu Kapadokya Ortodoksluğuna hazırlamak için uğraşmıştır. Bkz. S. Mitchell, a.g.e., II, s. 51 - vd. 16 Doğulu kültler ile Hıristiyanlık arasındaki ortaklıklar ve bunlara itiraz eden Kilise Babaları’nın görüşleri hakkında aynntılı olarak aynca bkz. G. Laing, “The Church Fathers and the Oriental Cults”, The Classical Journal, Vol. 13, no: 4, 1918, ss. 2 4 6 - vd. Konu, günümüzde yaygın bir şekilde, gerek akademik çevrelerde, gerekse internet üzerindeki forumlarda ve popüler amaçla hazırlanan sitelerde tartışılmaktadır. Bunlara örnek olarak hemen şunlar göste rilebilir: “Perseus nasıl Danae’den doğmuşsa, İsa’da bir bakireden doğmadır. O da Horus ve Dionysos gibi düşmanlanndan mucizevî bir şekilde kurtulmuştur. Osiris, Adonis, Dionysos gibi ölüp, sonra yeniden bahann başlangıcında dirilmektedir. Tıpkı Mithra’ya olduğu gibi ona da “Kurtarıcı” olarak tapılır. Üstelik İsa da, Mithra gibi mağarada doğmuştur. Teslis düşüncesi zaten birkaç dinde daha önceden de yer almaktaydı. Bakire Meryem, İsis, İştar, Astarte ve Kibele’nin yaptığı gibi insanları, az çok sevgi dolu bir dindarlığa olan eğilimini tatmin eder. Meryem, tıpkı Demeter gibi ıstıraplı bir anadır. Isa’yı kucağında taşıyan Meryem tasviri, küçük Horus’u kollan arasında tutan İsis’in tasvirinin aynısıdır. Şeytan, İran’ın Ahriman'ıdır. Melek ler, iblisler, azizler, animizmdeki ruhlardır. Son yargı gününe Zerdüşlük dininde daha önce rastlanmaktadır. Hıristiyanlığın verdiği ölümsüzlük sözüne daha önceki Orfeus ve Dyonisos kültü gizli ayinlerinde rastlanmaktadır. Kominyon, kutsal varlığın etine ve kanına ortak olması demek olup totemik kökenden gelmektedir. Bu daha önce Eleusis’te ekmekle, Dionysos’a inananlar tarafından şarapla, Mithra kültünde ise ekmek, şarap ve su ile yapılmaktaydı. Mithra kültünde de daha önce bir takım kutsamalar, örneğin vaftiz vardı. Hıristiyanların kutsal Pazar günü, Yahudilerin Sebt günü, Kaidelilerin de tabu sayılan günüdür. Katolik rahipleri de İsis rahipleri gibi tıraş olurlar, kafalarının tepesini kazıtırlar, uzun elbiseler giyerler, üzerlerine el değdirilip kendileri “mana” ile dolu hale getirilince kutsal bir nitelik edinirler. Çanlar çalınırken inananların üzerine su serpip onlan tütsüleyerek anttıklan zaman ise Hellen tapınış yöntemle rini uygulamış olurlar.” Bkz. F. Challaye, a.g.e. ss. 203 - 204.

g i z e m l i i n a n ç l a r a b e n z e d i ğ i n i a n c a k d ış d ü n y a y a k a r ş ı h o ş g ö r ü s ü z o l d u ğ u i ç i n b u k ü l t l e r d e n a y r ı l d ı ğ ı n ı b e l i r t m e k t e d i r . 17 Y a h u d i l i k v e M i s t e r İn a n ç la r ile r e k a b e t h a lin d e o la n H ı r i s t i y a n l ı ğ ı n , e rke n

d ö n e m le rd e k i

d ö n e m in

ş e k ille n m e s in d e

e n t e l e k t ü e l l e r i d i r . 18 K i l i s e

te k b a ş ın a y o lu n a d e v a m ile

b ir lik te

ö ğ re tile r

d ü ş ü n ü le n

b ir

sü re

ö n e m li

ö rg ü tü n ü n

e tm e n le r d e n

b ir is i

k u r u lm a s ı H ır is t iy a n lığ ın

e d e b ilm e s i iç in y e te r li o la m a y a c a ğ ın d a n , ö r g ü t iş in

s o n ra

id e o lo jis in i

k e n d ile r in i

o lu ş tu ra c a k

g ö s te rm e y e

o la n

d o ğ m a la r

b a ş la m ış la r d ır .

Z ir a

b ir b ir le r in i d e s te k le d ik le r i iç in , “ ö r g ü t” v e “ d o g m a ” s ık ı s ık ıy a b a ğ lı k a v ra m la r d ır . Ç ü n k ü nun

iç in d e

b ir

d o g m a k e n d in e k a y ı t s ı z ş a r ts ız in a n ılm a y ı is te r v e b u

o to rite y e

d o la y ıs ıy la

b ir

ö rg ü te

g e r e k s i n i m i v a r d ı r . 19

“Kilise Babaları ” “Patristik Felsefe " o l a r a k a d l a n d ı r

Ö r g ü t le b e r a b e r d o g m a la r ın o lu ş m a s ın d a b a ş ı ç e k e n le r d e n ile n g r u p o lm u ş t u r . F e ls e fe c ile r in ,

d ığ ı d ü ş ü n c e s is te m i, b ir y a n d a n a n tik fe ls e fe y i v e p a g a n in a n ç la r ın u y g u la m a la r ın ı H ı r i s t iy a n l ık ö ğ r e tile r in e u y a r la m a y a ç a lış ır k e n , b ir y a n d a n H ı r i s t iy a n l ığ ı p a g a n d in le r e v e a n t ik fe ls e fe y e k a r ş ı k o r u m a g ö r e v in i ü s t le n m iş tir . B u a s lın d a

b ir

in a n ç la rın

a ç ıd a n

b a k ıld ığ ın d a , e rk e n

“geçiş felsefesi ”

o ld u ğ u

k a v ra m s a l b iç im le r in in

dönem

H ıris tiy a n

fe ls e fe s in in

s ö y le n e b ilir .

B u

s ü re ç te ,

tö r e n le r in in

b e lir le n m e s in e , y a

ö z e llik le da

b a ş k a b ir d e y iş le k u r a m la r ın v e p r a tik le r in in o lu ş tu r u lm a s ın a d ik k a t e d il d i ğ i a ç ı k ç a g ö r ü l m e k t e d i r . 20 E r k e n d ö n e m G re k

k ö k e n li;

I u s t m u s 2 / , C l e m e n s 22 v e

H ı r i s t i y a n d ü ş ü n ü r le r a ra s ın d a

O r i g e n 23; L a t i n

k ö k e n li T e r tu l-

l i a n 24 v e C y p r i a n 25 g ö s t e r i l e b i l i r .

17 Brown devamında şöyle belirtmektedir: “Gizemli topluluklar, kapalı topluluklardı, çoğu kez yabancılarca kurulur ve kıskançlıkla korunurdu. Fakat bu kültler hiçbir zaman kendi etrafların daki toplumun geleneksel dini ritüellerine karşı çıkmadılar. Takibatların getirdiği propagandan da hiç faydalanmadılar. Doğu kültleri bir yandan öbür dünyada kurtuluş için özel yollar temin ederken, bu dünyada da mensuplarının konumlarını mutlak kılıyorlardı.” P. Brown, a.g.e. ss. 38-39. 18 Bunlar arasında ilk belirtilmesi gereken İskenderiyeli Philon olsa da kendisi Yahudi olduğu için birçok araştırmacı tarafından bu gruba dâhil edilmemektedir. Philon’un, tek tanrı anlayı şına dayanan Yahudilik ile Grek felsefesini bağdaştırmaya çalışması daha sonraki Hıristiyan entelektüellere ilham vermiştir. Birçok araştırmacıya göre, II. yüzyılda ortaya çıkan Hıristiyan lık öğretisinin, meleklerin, vb. hemen her şeyin esin kaynağı Yahudi Philon’dur. 19 E. Von Aster, İlk Çağ ve Ortaçağ Felsefe Tarihi (çev. Vural Okur), İstanbul, 1997. s. 311. 20 Bu geçiş döneminde Hıristiyanlar ile paganlar arasındaki ilişkileri hemen ilk anda örnekler üzerinden izleyebilme noktasında birçok makaleye ve kitaba bakılabilir. Örneğin, A. Momigliano, The Conflict Between Christianity and Paganism, Oxford, 1963: G. Laing, “The Church Fathers and the Oriental Cults”, The Classical Journal, vol. XIII, no: 4, 1918: C. Ando, “Pagan Apolegetics and Christian Intolerance in the Ages o f Themistius and Augustine”, Journal o f Early Christian Studies, 4;2, The Johns Hopkins University Press, 1996 bunlardan sadece birkaçıdır. 21 Hıristiyanlığı savunurken şehit olan ve bu dini Platonizm ve Stoacılık ekseninde açıklamaya çalışan I. yüzyıl sonlarında yaşamış Justinus, bir yandan Hıristiyanların Roma devletine ne

Erke n b ir ta k ım

d ö n e m le r d e g e liş m e v e y a y ı lm a

a ş a m a s ın d a o la n H ır is t iy a n lık

k o v u ş tu r m a la r la k a rş ı k a rş ıy a k a lm ış tır . G e r ç i i lk b a ş la rd a R o

m a lı y ö n e t ic ile r , Y a h u d i l i k ile H ı r i s t iy a n l ık a r a s ın d a k i fa r k ı a n la m a s a la r d a , h a lk la r b u a y r ım ı d a h a ö n c e y a p m ış g ib id ir . I. v e I I . y ü z y ılla r d a H ı r is t iy a n lık h e m e n h e m e n b ü t ü n k ır s a l h a lk ta v e d e v le t m e m u r la r ı a ra s ın d a o ld u ğ u

g ib i,

K e n tle r d e o la ra k

k e n tle r in

o rta

k u r a k l ı k , s e l, k ö tü

g ö rd ü k le r i

s ın ıfla r ın d a

h a s a t, v b . b ü tü n

H ıris tiy a n la r ,

çoğu

kez

g ü v e n s iz lik

u y a n d ır m ış tır .

d o ğ a l fe lâ k e tle r in yü zd e n

nedeni

ö ld ü rü lm ü ş le r d ir.

kadar saygılı insanlar olduğunu göstermeye çalışırken, bir yandan da Grek filozoflarını Hıristi yanlık düşüncesinin içine sokmaya uğraşmıştır. Aşağıdaki alıntı aslında Justinus’un anlatmak istediğini özetler gibidir: “Sokrates, Herakleitos vb. gibi Grekliler, akla uygun olarak yaşadık ları için, tanrısız değil, Hıristiyan’dır.” Iustinus, Apología, II: 22 II. yüzyılın sonu ile III. yüzyılın başında yaşamış olan Clemens, Önceleri Platoncu iken, sonradan Hıristiyanlığa geçmiştir. Dolayısıyla söylemlerinde açıkça Yunan felsefesinin etkileri görülmektedir. Ona göre, Hıristiyanlığın tam olarak anlaşılması için Yunan felsefesinin de çok iyi öğrenilmesi gerekmektedir. Başka bir deyişle, inanç bilgiden daha önemlidir; ancak bilgi tarafından güçlendirilmelidir. Tanrı, İbranilere yasayı, Yunanlılara da felsefeyi vermiştir. Hı ristiyanlık, Grek felsefesini tamamlamış, yanlışlarını düzeltmiştir. Clemens, eserinde Stoa Felsefesi’nin etkileri rahatlıkla görülmektedir. Clemens’in öğretisinin en kısa biçimde formüle edilişi “anlamak için inanıyorumdur”. Grek felsefesine duyduğu ilgiyi şöyle belirtir; “Benim felsefe dediğim şey ne Stoacılık, ne Plâtonculuk, ne Epikürcülük ne de Aristotelescilik’tir. Belki bütün bunların adalet ve dine uygun olarak söylediklerinin birleşimidir.” Bkz. F. Von Aster, a.g.e. s. 310; Clemens, Stromates, I, CXX. 23 II. yüzyılın sonu III. yüzyılın ilk yansında yaşamış ve Clemens’in öğrencisi olan Origen, Hıristiyan teolojisinin temelini atan düşünürlerden biri olarak eserinde, Platon’un öğretileri ile Hıristiyan öğretilerini birbiri ile uyumlu hale getirmeye çalışarak şöyle yazmaktadır: “Evren belli bir zamanda varlık kazanmamış Tanrının yaratması sonucu olmuştur, bu yüzden ruhlar bundan sonra var olacakları gibi bundan önceden de vardırlar.” Origen’e göre bakılması gere ken tek kitap bütün gerçekliklerin bildirildiği Incil’dir ve bu gerçekler, ne yazık ki insanlar tarafından bulunamazlar. Ancak akıl, bütün bunları bulup çıkarır ve aklın işi de zaten budur. Bkz. F. B. Artz, Orta Çağların Tini (çev. A. Yardımlı), İstanbul, 1996. s. 68: F. Von Aster, a.g.e. s. 313: B. Russell, II, a.g.e., ss. 38-vd.: Origen, Deprincipiis, 1:6, 3. 24 II. yüzyılın sonu III. yüzyılın ilk yansında yaşamış Tertullian’a göre, “Hıristiyanlığın dogmalanna olduğu gibi inanılmalı, onları felsefe ile ispat etmeye çalışılmamahdır.” “İnanç” ve “insanın kendi başına bilmesi” birbirine tezat olan şeylerdir. Bu bağlamda insanın Tanrı önünde alçakgönüllü olması, alçalması ve kibrini kırması gerekmektedir. Tanrının sırlarına ermeye çalışmak, insan aklının yapabileceği küstahlıkların en büyüğüdür. Tertullian, anlayışını şöyle özetler; “Akıl almaz olduğu için inanıyorum.” Bkz. M. Gökberk, Felsefe Tarihi, İstanbul, 1980, s. 144: F. Von Aster, a.g.e. s. 309: Tertullianus, De Testimonio Ánimae\ I; 1 - 3 8 . 25 III. yüzyılda yaşamış Latin kökenli Patristik filozoflardan Cyprian, Kiliseyi önderi İsa olan geniş bir topluluk olarak düşünmüştür. Cyprian’a göre, nasıl ki sadece Nuh’a inanıp onun gemisine binen gerçek inananlar hayatta kaldılarsa, benzer şekilde de sadece İsa’nın dinine ve Kilise’sine inananlar kurtulabilecek, geri kalanlann hepsi yok olacaktır. İnananlar, kayıtsız şartsız Hıristiyanlığın belirlenmiş inançlarına, Kilise’ye ve din görevlilerine boyun eğmek zorundadır. Kilise birliği ve uyumunu çok ince bir şekilde işleyen Cyprian, Batı Roma Kilisesi’nin gerçek anlamda kurucusu olarak kabul edilmektedir. Bkz. W.S. Sahakian, Felsefe Tarihi, (çev. A. Yardımlı), İstanbul, 1997, s. 86: F. B. Artz, a.g.e. s. 73; Cyprian hakkında bkz. E. W. Benson, Cyprian: His Life, His Times, His Works, New York, 1896.

C e ls u s y a

L u c i a n ’ ın

e s e r le ri g i b i, g ü n ü m ü z e

u la ş m ış e d e b î e s e r le r in

ç o ğ u n d a H ı r i s t i y a n l ı k s e r t b i r ş e k i l d e e l e ş t i r i l m i ş t i r . 26 R e s m î a n la m d a im p a ra to r N e r o

ilk

k e z H ır is t iy a n lığ ı te h d it o la r a k g ö re n

o lm u ş tu r. B u n u n

r e ğ i, M e s i h ’ in g e le c e ğ i v e s id ir. A n c a k b u n u n

e n te m e l n e d e n le rin d e n

“Sonsuz Roma ” m

y ılın d a

b ir i in a n ç

n o rta d a n k a lk a c a ğ ı d ü ş ü n c e

d ış ın d a e r k e n d ö n e m le r d e H ır is t iy a n la r a

b ir k o v u ş tu r m a fe r m a n ı ç ık m a m ış tır . Z a m a n z a m a n

k a rş ı g e n e l

y a p ıla n b a s k ıla r h e p

b ö lg e s e l k a lm ış t ır . Ö r n e ğ in b u n la rd a n b ir in d e , 1 1 2 y ılın d a im p a r a to r T r a ja n d ö n e m in d e B it h y n i a b ö lg e s in d e k i H ır is t iy a n la r ın k e n d i h a lle r in e b ır a k ılm a s ı, is im

eğer

H ır is tiy a n

v e r ilm e d e n

o ld u k la r ı

m eydana

ç ık a rs a

c e z a la n d ır ılm a la r ı,

y a p ıla c a k o la n s u ç la m a la r ın d ik k a te

a lın m a m a s ı g e r e k

tiğ i b i l d i r i l m e k t e d i r . B a ş k a b ir d e y iş le T r a j a n , k e n d i d ö n e m i iç in d e H ı r i s tiy a n lığ ı p e k d e te h lik e li g ö r m e m iş tir . A n t o n iu s P iu s v e M a r c u s A u r e liu s d ö n e m le r in d e

k o v u ş tu rm a

resm î

g ir iş im le r d e n

çok,

h a lk

y ığ ın ın ın

ö f k e s i n d e n ö t e g e ç m e m i ş t i r . 27 I I I . y ü z y ı l ı n b a ş l a r ı n d a , S e p t i m u s S e v e r u s d ö n e m in d e b ile H ır is tiy a n la r a d ü ş m a n o la r a k b a k ılm a m ış tır . H a tt â im p a r a to r u n o ğ lu n u n d a d ıs ın ın H ır is t iy a n o ld u ğ u b ilin m e k te d ir k i H ır is t iy a n la r ın

s a ra ya

kadar

g ir d ik le r in i

g ö s te rm e s i

a ç ıs ın d a n

anekdot

o ld u k ç a

ö n e m lid ir. A n c a k b u h e p b ö y le b ir

ç e h re ye

to p lu m u n

ö z e llik le

v ir m iş le r d ir .

g itm e m iş v e I I I . y ü z y ı l o r ta la r ın d a d u r u m

b ü rü n m ü ş tü r.

D in

a d ın a

“ ş e h it”

o lm a

a n la y ış ı

başka

sonucunda

a lt s ın ıfla r ı H ı r i s t iy a n l ığ ı t o p lu m s a l b ir d e v r im e

H ır is tiy a n la r , R o m a

D e v le t i’ n in

e m re ttiğ i

d in s e l

çe

tö r e n le r e

k a tılm a m ış la r , ü z e r le r in e h iç b ir s o r u m lu lu k a lm a m ış la r v e d e e n ö n e m lis i o r d u d a g ö r e v a lm a y ı k a b u l e t m e y in c e iş le r d e ğ iş m iş t ir . K ıs a c a s ı n e R o m a D e v l e t i ’ n e n e d e o n u n te m s ilc is i k u ts a l im p a r a to r a h iç b ir ş e k ild e s a d a k a t g ö s te r m e y ip , k e n d ile r in i ta m a m e n ta n r ıy a a d a y a n H ır is t iy a n la r a y a n ıt ı s e rt o lm u ş t u r . H ır is t iy a n la r ın

d e v le tin

tu tu m la r ı R o m a ’ n ın d e v le t d ü z e n in e

b i r b a ş k a l d ı r ı o l a r a k k a b u l e d i l m i ş t i r . 28 K o v u ş t u r m a

n e d e n le r in in e n b a

26 Celsus, Hıristiyan öğretisinin “dünyanın sonu” ve “kıyamette yargı günü” anlayışıyla açıkça alay etmektedir: “Bu insanların, Tanrı 'nın bir aşı gibi ateş yakacağım, kendilerinin dışında bütün insanlığın ateşte kızaracağını ve yalnızca canlıların değil, dirilen ölülerin de kurtulaca ğını düşünmeleri saçmanın saçması bir şey!" Bkz. V. Diakov - S. Kovalev, a.g.e. ss. 302 303. 27 R.G.H. Barrow, a.g.e, s. 193: Pliny, Epistulae, X; 96 - 97. 28 R.G.H. Barrow, a.g.e, ss. 191-192. Bu dönemle ilgili ilginç öykülerden biri şöyledir; Kovuşturmalar sırasında, “Mucizeler yaratan Gregory” denilen Hıristiyan bir lider, kendi ce maatine şehitlik için savaşmaktansa kentlerini terk etmelerini ve kırsal kesimde saklanmalarını, böylelikle sayılarının azalmayacağını ve toparlandıktan sonra mücadelelerine daha güçlü bir şekilde devam edebileceklerini açıklamıştır. S. Mitchell, a.g.e,, II, s. 54: Genel kanıya göre vaaz edilen ilk dönem Hıristiyan cemaati daha çok, sömürülen (ve ezilen) alt tabakadan (küçük zanaatkar, köle, köylü, vb.) insanlardan oluşmaktadır. Kovuşturmaya uğrayan kesimin çoğun

ş ın d a

ş ü p h e s iz

H ır is tiy a n la r ın

savaşm ayı

r e d d e d ip ,

a s k e r lik

s is te m in e

z a r a r v e r m e le r i g e lm e k te d ir . R e s m î k a y ıtla r a g e ç irile n b u k o v u ş tu r m a la r d a n b ir is i 2 5 0 y ı l ı c iv a r ın d a D e c iu s ta r a fın d a n y a p ıla n b ü y ü k z u lü m d ü r . H a t t â b u d ö n e m d e y a y ım la n a n b ir im p a r a to r lu k e m ir n a m e s in e g ö r e , h e r v a ta n d a ş y a r g ıç h u z u r u n d a p u tp e r e s t ta n r ıla r a k u r b a n k e s m e v e b ir d e b u d u r u m u b e l g e l e n d i r m e k z o r u n d a b ı r a k ı l m ı ş t ı r . 29 B u n d a n b i r k a ç y ı l s o n r a İm p a ra to r V a le r ia n u s ’ u n 2 5 8 y ılın d a y a y ım la d ığ ı fe rm a n

is e , im p a r a to r

lu k

u y g u la m a la r ın ı

s e ç k in le r i a r a s ın d a y e r a la n H ır i s t iy a n l a r ın

h e r tü rlü

ö n l e m e k i ç i n ç ı k a r ı l m ı ş t ı r . 30 A r k e o l o j i v e e p ig r a f in in g e liş m e s i s o n u c u s o n d ö n e m le r d e e le g e ç ir i le n

v e r ile r ,

genel

k a n ın ın

a k s in e

“ H ır is tiy a n la r ın

c id d i

a n la m d a

z u lm e

u ğ r a m a d ığ ı” y ö n ü n d e k a r ş ıt g ö r ü ş le r in o r ta y a ç ık m a s ın a n e d e n o lm u ş t u r . Ç ü n k ü e le g e ç ir ile n b u lu n t u la r ı n d a g ö s te r d iğ i g ib i I I I . y ü z y ı l ı n o r t a la r ın dan

itib a re n

H ır is tiy a n la r ın

to p lu m s a l

H ır is tiy a n lık

a lt ta b a k a la r ın

d in i o lm a k ta n

H ır is tiy a n

g r u p l a r a ra s ın d a z e n g i n

y a p ıla r ı

d e ğ iş m e y e

b a ş la m ış

ç ık m ış tır . K e n tle r d e

to p lu m u n

yaşayan

fa r k lı k e s im le r in d e n

s a n l a r ı n o l d u ğ u d a g ö r ü l m ü ş t ü r . 31 P l i n y , H ı r i s t i y a n l a r ı n d u r u m u h a k k ı n d a b ilg i v e r m e k iç in im p a ra to ra y a z d ığ ı m e k tu b u n d a , “ h e r y a ş ta n v e s ın ıfta n , h e m e r k e k le r d e n h e m d e k a d ın la r d a n ” ^

d e rk e n k u lla n d ığ ı “ s ı n ı f ’ s ö zc ü ğ ü

e lim iz d e k i e n ö n e m li e d e b î k a n ıttır . İç in d e y a ş a d ık la r ı t o p lu lu k la r ı a r m a ğ a n la ra

boğan

M a r c ia

g ib i

ze n g in le r

s a ra yd a n

m u ş la r d ır . B u

h a ttâ

k iş ile r d e n

im p a ra to r’ u n

C om m od u s’un

k im ile r i H ır is tiy a n lığ ın

s a y e d e e r k e n d ö n e m le r d e

H ır is tiy a n la r d a n

g ö zd e s i

k o ru yu c u s u

o l

b a z ıla r ı b ü y ü k

luğunu da bu gruptan insanların oluşturduğu düşünülmektedir. Bkz. V. Diakov-S. Kovalev, a.g.e. s. 296. 29 Pliny, Epistulae, X; 96 - 97: R.G.H. Barrow, a.g.e, s. 195: G. Clark, a.g.e. ss. 38 -vd. 30 A.P.Harland, “Connections'with Elites in the World o f Early Christians”, Handbook o f Early Christians: Social Science Approaches, Montreal, 2002, s. 398: Cyprian’ın mektubu şöyledir: “Senatörler, ileri gelen kişiler ve Romalı şövalyeler mülklerini kaybetmekte ve arazilerinden uzaklaştırılmaktadırlar. Eğer onlar, malları kendilerinden alındıktan sonra bile hâlâ Hıristiyan oldukları noktasında inat ediyorlarsa, kafaları kesilsin. Patronların mülkleri ellerinden alınsın ve onlar sürgüne gönderilsinler. Ancak, imparatora yakın olanların mallan müsadere edilsin ve imparatorun eyaletlerine göre kayıt altına alınsın.” Cyprian, Epistulae, 80. 31 P. A. Harland, a.g.m. s. 393. III. yüzyıldaki bunalım sırasında Hıristiyan cemaat kendini terk edilmiş sanan insanlara moral desteği verdiği gibi aynı zamanda, enflasyonun yüksek olduğu dönemlerde halka büyük miktarlarda para aktarmışlardır. Salgın veya isyan gibi olağanüstü tehlike anlarında ölüleri defneden ve yiyecek sağlayan tek grup Hıristiyan din adamlarıydı. III. yüzyılın ortalarına gelindiğinde Roma Kilisesi, binlerce insana yemek veriyordu. Hattâ, göçebe halklarla yapılan savaşlarda esir düşenlerin fidye parasını da yine Kilise karşılamaktaydı. III. yüzyılın ortalarında Hıristiyan olmak civis Romanus (Roma vatandaşı) olmaktan daha güven celiydi. Tabii ki bütün bu somut yardımlar, Kilise için bulunmaz bir propaganda aracıydı. Bkz. P. Brown, a.g.e, ss. 40-41. 32 Pliny, Epistulae, 10; 96.4., 8-9.

m ü lk

s a h i p l e r i o l a r a k z e n g i n l e ş m i ş l e r d i r . 33 A n c a k b u r a d a

m a k g e re k ir k i e rk e n la r d a n

dönem

pagan

g ru p la rd a n

e p ig r a fık m a lz e m e n in konusu

ç o ğ u y a zıtta

b iç im lid ir . O

H ır is tiy a n

ş u n u u n u tm a

to p lu lu k la r ım , Y a h u d i to p lu lu k

a y ır m a k

o ld u k ç a

d e g ö s te r d iğ i g ib i I I . v e

g ü ç tü r. Z i r a

ö z e llik le

I I I . y ü z y ılla r a ta r ih li s ö z

k u lla n ıla n ib a r e le r v e h a tta y a z ı t la r ı n

fo r m la r ı a y n ı

h a ld e ik in c i o la r a k ş u n u d a h e m e n s o r m a k g e r e k ir k i , P l i n y

o d ö n e m d e b i r Y a h u d i ile H ı r i s t iy a n a r a s ın d a k i fa r k ı n e k a d a r a n la y a b il m iş tir ? B ö y le s i b ir g e ç iş d ö n e m in d e p a g a n la r ın b ir k ı s m ı n ın , ç o k ta n r ılı a n la y ış ta n m u d u r?

y o la

ç ık a r a k H ır is t iy a n lığ ı d a b e n im s e m iş o lm a

Ş ü p h e s iz

s o ru la r ı

y a n ıtla m a y a

ç a lış ır k e n

o la s ılığ ı y o k

konuya

iy i

ö r n e k , h a k k ın d a e n ç o k ta r tış m a y a p ıla n k iş ile r d e n b i r i , a ş a ğ ıd a g ö r ü le c e ğ i ü z e r e im p a ra to r C o n s ta n tin u s ’ tu r.

önüşüm ün b a ş l a m a s i :

D IO C L E T IA N U S Rom a

V E

C O N S T A N T IN U S

İm p a ra to rlu ğ u ’ n u n

I. ve

y ü z y ıl p e k tu h a f g ö rü n ü r. Ç ü n k ü , y a zın ın g ib i R o m a ’n ın

D Ö N E M

II. y ü z y ılla r ım

b ile n

L E R İ

b ir k im s e

g ir iş k ıs m ın d a

iç in

IV .

d e ğ in ild iğ i

“ a ltın d ö n e m i” o la r a k k a b u l e d ile n I . v e I I . y ü z y ı ll a r d a k i

k ö le c i e k o n o m i, I I I . y ü z y ıld a c a n lılık la r ın ı y itir m e y e

b ü y ü k y a r a la r a lm ış v e

b a ş la m ış la r d ır . K ü ç ü k

k e n tle r e k o n o m ik

o rta

ta r ım

iş le tm e le r i

o r ta d a n k a lk a r k e n , ç o ğ u n lu ğ u a s k e r k ö k e n li o la n b ü y ü k t o p r a k s a h ip le r i g ittik ç e

z e n g in le ş m iş tir . B u

d u ru m u n

a y a k la n m a la r iç in d e im p a ra to rlu ğ u

sonucunda yaşanan

a y a k ta tu ta c a k o la n

iç

s a v a ş la r v e

g ir iş im le r D io c -

le tia n u s v e C o n s ta n tin u s ta r a fın d a n y a p ılm ış t ır . III.

y ü z y ıld a

y a ş a n a n e k o n o m ik k r iz in

a rd ın d a n 2 8 4 - 3 0 5

y ılla r ı a ra

s ın d a im p a r a to r o la r a k g ö r e v y a p a n D io c le tia n u s , ö n c e d e v le t k u r u m la n iç e r is in d e o r d u n u n e t k i n l i ğ i n i a z a lt m a y a ç a lış a r a k iş e b a ş l a m ı ş , a r d ın d a n a s k e rî v e s iv il y ö n e tim i b ir b ir in d e n a y ır m a g ir iş im in d e b u lu n m u ş tu r . İç e r id e n Rom a

d ış a n d a n

İm p a ra to rlu ğ u ’ n u

v e r m iş v e

partitio) le k ta ş ı

im p a ra to rlu ğ a

o la n

b a s k ıla r ı

te k b ir y ö n e tic in in

g ö rd ü k te n

id a re

im p a r a to r lu ğ u ik i k ıs m a a y ır m ış tır . B u

s o n r a , g e n iş

e d e m e y e c e ğ in e s ö zd e b ö lü n m e

k a ra r

(quasi

s o n u c u n d a k e n d is i D o ğ u ’ d a k a lır k e n , B a t ı ’n ın y ö n e tim in i m e s

M a x im ia n ’ a

b ır a k m ış tır.

b u lu n d u ğ u p o lit ik k a r ış ık lığ ın

D io c le tia n u s

fa r k ın a v a n p

a s lın d a

R o m a ’n ın

R o m a ’ d a d e ğ il, N ic o m e d ia ’

d a ( İ z m i t ) ik a m e t e tm e y i te r c ih e d e r e k , s a ra y ı b u r a y a ta ş ım ış v e b u ra d a n y ö n e tm iş tir . A s lın d a

iç in d e

b ö lü n m e d e , D o ğ u ’ d a y ü k s e le n

d e v le ti S a s a n i-

33 V. Diakov-S. Kovalev, a.g.e. s. 300: Brown şöyle özetler; “ III. yüzyıl başlarında Hıristiyanlar artık, yoksul ve mazlumlardan değil, kentlerin alt-orta sınıf ve saygın zanaatkârlanndan oluşmaktaydı. Bu insanlar Roma İmparatorluğu içinde mahrumiyet değil, taze fırsatlar ve zenginlik bulmuşlardı.” Bkz. P. Brown, a g e. s. 36.

le r ’ in d e e tk is i f a z la d ı r . Z i r a

S a s a n ile r b ö lg e d e k i tic a r e t y o ll a r ı n ın d e n e

t im in i s a ğ la m a y a ç a lış ır k e n im p a r a to r lu ğ u n D o ğ u s ın ır ın d a s ü r e k li s ık ın tı y a r a t a n a s k e r î g ü ç o l m u ş l a r d ı r . 34 D io c le tia n u s ’ u n D o ğ u ’ya

İd a r î r e fo r m la r ı

ka ya rke n , R o m a

sonucunda

d e v le tin d e

c id d i

im p a ra to rlu ğ u n

a n la m d a

D o ğ u lu

m e rk e zi

( Orierıtal)

e tk ile r d e k e n d in i g ö s te r m iş tir. D io c le tia n u s , R o m a im p a r a to r u o la r a k ilk k e z D o ğ u lu u n v a n la r ı k u lla n m ış v e D o ğ u lu s a ra y tö r e n le r in i u y g u la m ış tır . Z ir a

iç e r id e v e d ış a r ıd a s o r u n la r ın ç ö z ü le b ilm e s i iç in im p a r a to r u n b ü tü n

gücü

e lin d e

to p la m a s ı g e r e k m iş tir . B u n u n

iç in

d e m e rk e zî y a p ın ın

sağ

la m la ş tır ılm a s ı a d ın a g ü ç lü v e k a r i z m a t ik b ir im p a r a to r g ö r ü n tü s ü y a r a tılm a s ı z o r u n lu lu ğ u

d o ğ m u ş tu r . B e l k i k e n d ile r in e y e te r in c e s a y g ı d u y u l

m a m ış

im p a ra to rla rın

o la n

k a d e rin d e n

k a ç ın m a k , b e lk i

eğer

k o r k u la n v e ta p ın ıla n b ir im p a r a to r o lu r s a , h e rh a n g i b ir s u ik a s ta u ğ r a m a d a n ö lü m

y a ta ğ ın d a

ö lm e

ş a n s ın a s a h ip

o la c a ğ ın ı p la n la m a y a

ç a lış a r a k ,

d e v le t y ö n e tim in d e k ö k lü b ir d e ğ iş ik lik y a p m ış tır . B u n a g ö r e , R o m a ’ n m i l k im p a r a to r u o la n O c t a v ia n u s ( A u g u s t u s ) ile b a ş la y a n , “ a n a y a s a l y ö n e tic i”

u y g u la m a s ın ı

ta m a m e n

te rk

e t m iş , a ç ık ç a

b ir

“ o to k ra t”

k im liğ in e

princeps ( i l k y u r t t a ş ) u n v a n ı n ı despotes-) u n v a n ı n ı a l m ı ş t ı r . 35 D i o c

b ü r ü n m ü ş tü r . D a h a ö n c e k i y ö n e tic ile r g ib i d e ğ il,

dominus

le tia n u s ’ u n y e ry ü zü n e

(e fe n d i, -G r e k ç e s i;

y ö n e tim i in m iş

g ö rü n m e m e y e

b ir

ta m ta n rı

ç a lış m ış tır .

b ir

D oğ u

m u a m e le s i D o ğ u ’n u n

m o n a rş is i

o lm u ş tu r.

y a p ılm ış tır . s a ra y

H a lk a

tö r e n le r in d e k i

İm p a ra to ra

o la b ild iğ in c e u y g u la m a la r

y a p ı l m ı ş , ü s t e l i k o z a m a n a k a d a r “ b i r l e ş i m ” ( consilium ) o l a r a k a d l a n d ı r ı la n m e c lis , a r t ık “ a y a k ta d u r u la n t o p la n tı”

( consistorium ) a d ı n ı a l m ı ş t ı r .

Ç ü n k ü k im s e n in im p a ra to ru n k u ts a l k iş iliğ i h u z u r u n d a o tu r m a y e tk is in in o la m a y a c a ğ ı d ü ş ü n ü lm ü ş tü r. E f e n d i ’ y e s ın ır s ız o la ra k

d ü ş ü n ü lm ü ş tü r.

S a ra ya

( dominus ) ö z g ü d o ğ u lu

o la n

s e re m o n ile r i

y e t k i s i is e

s o k a r a k , a l

34 R.G.H. Barrow, a.g.e, ss. 182 - vd: İmparatorluğu, Doğu ve Batı olmak üzere iki ana bölgeye ayırdıktan sonra her parçanın başına Caesar unvanı verilmiş iki yönetici getirilmiştir ki bunlar dan biri o dönemde Diocletianus’tur ve devlet ile ilgili her türlü uygulamada daha öndedir. Batıya atanan Maximian da bu durumu ilk baştan onaylayarak göreve getirilmiştir. Her iki caesar, kendi geniş alanları içerisinde yeniden düzenlenen bölgeleri yönetmekle görevlidirler. Bu sistem aynı zamanda kimin yönetici olacağı konusunda bir düzenlilik getirmekteydi. Böy lelikle, askerlerin kendilerine yakın hissettikleri generali imparator yapmaya çalışması yüzün den sürekli iç savaş yaşayan Roma tmparatorluğu’nda artık belirli bir dönem iş başında kalan caesar, görev süresi dolduktan sonra yerini yeni atanmış olana bırakacaktır. Aurelius Victor, Lives o f the Emperors, xxxix; 17-48: N.Lewis, -M . Reinhold, a.g.e. s. 414: M.T. Boatwright D.J. Gargola - R.J.A. Talbert, a.g.e. ss. 442-vd. Diocletianus’un askeri seferleri için bkz. T.D. Barnes, “Imperial Campaigns: AD. 285-311”, Phoenix, 30, Toronto, 1976, ss. 174 - 193. 35 M.T. Boatwright-D.J. Gargola-R.J.A. Talbert, a.g.e., s. 439: Roma İmparatorluğu’nun çekim merkezinin Anadolu’daki Grek kentlerine kayması ve bunun sonucunda yeni ve çok güçlü bir Grek yönetici elit sınıfın ortaya çıkışı ile aslında “Bizans Devleti”nin de temelleri atılmış oluyordu. Bkz. P. Brown, a.g.e., ss. 7-8.

tın la

iş le n m iş

ip e k te n m o r b ir k a fta n

ta k m ış , k a rş ıs ın a

ç ık a n la r ı ö n ü n d e

k im s e y e d e k a fta n ım

g iy ip , b a ş ın a d a h ü k ü m d a r lık ta c ı

e ğ ilm e y e

z o r la m ış tır . D a h a s ı ç o k

ö p m e i z n i v e r m i ş t i r . 36 İ d a r i a n l a m d a y a p t ı ğ ı r e f o r m

la r y a n ın d a e k o n o m i k a la n d a y a p t ığ ı d ü z e n le m e le r ile ö z e l l i k l e

k ö tü

g i

d e n p a r a a k ış ı n ı d e n g e le m e y e ç a lış m ış v e b u n u n i ç i n y e n i b i r v e r g i s is t e m i g e tir m iş tir . H a t t â im p a r a to r lu k iç e r is in d e k a r ş ıla ş ıla n y ü k s e k e n fla s yonun

d e v le t e k o n o m is in e z a r a r v e r m e s in i e n g e lle m e k a d ın a tü m

im p a

r a t o r l u k t a f i y a t d e n g e l e m e p o l i t i k a s ı n a b i l e g i t m i ş t i r . 37 B ü tü n ş is i

D oğ u

m o n a r k la r ın d a / d e s p o tla r m d a o ld u ğ u

k e n d is in e

D io c le tia n u s

da,

a m a ç la d ığ ı iç in

d in d e

b ir

id e o lo jik

im p a ra to rlu k

te m e l

y e tk is in i

g ib i, R o m a

a r a m ış

k u ts a l

Ju p p ite r K ü l t ü ’n e re s m î d e s te k

b ir

o n a y la

m o n a r

b a ğ la m d a d o n a tm a y ı

v e r m iş tir . B u n u n

sonu

c u n d a k e n d i k u ts a llığ ın a h a k a r e t e d e n v e ik tid a r ın k u ts a l te m e lle r in i ç ö k e rte n H ır is t iy a n la r ı 3 0 3 y ılın d a , “ d e v le t iç in d e d e v le t” o ld u k la r ın a k a ra r v e r e r e k k o v u ş t u r m a y a u ğ r a t m ış t ır . Y a y ı m l a d ı ğ ı fe r m a n ile h iç b ir H ı r i s t i y a n ’ ın R o m a

v a ta n d a ş ı o la m a y a c a ğ ın ı, im p a ra to rlu k v e

v a lilik le r e b a ğ lı

b ü r o k r a s i i ç i n d e y e r a la m a y a c a k l a r ın ı , h e r h a n g i b i r iş i ç i n m a h k e m e l e r e b a ş v u ra m a y a c a k la rın ı b ild ir m iş tir . A y r ıc a

H ır is tiy a n

k ö le le r a z a t e d ile

m e y e c e k , k ilis e le r v e k u ts a l k ita p la r y a k ıla c a k , k ilis e ü y e le r i h a p s e d ile c e k ve

iş k e n c e ile ta n r ıla r a a d a k ta b u lu n m a la r ı iç in z o r la n a c a k la r d ı. A s l ın d a

b ir a n la m d a fe r m a n ın a m a c ı b ü tü n H ır is t iy a n lığ ı o r ta d a n k a ld ır m a k o ls a d a 38 b i r k a ç o n y ı l s o n r a d u r u m t a m a m e n d e ğ i ş m i ş t i r .

36 V. Diakov-S. Kovalev, a.g.e. ss. 318-319: Doğululaşmanın üçüncü ayağında Diocletianus’un politikası imparatorluk bürokrasisinin genişletilmesiydi. Askerî ve sivil alandaki iç içe girmiş sistemi birbirinden ayırmaya çalışırken Diocletianus birçok yeni memurluk kurumu yaratmıştı. Hükümdarlığının sonunda artık “vergi verenden daha çok vergi toplayıcısı var” şikâyeti ortadan kalkmıştır. Yeni bürokrasi imparatorluğun kötü gidişatını biraz olsun rahatlattıysa da, her zaman rüşvet ve bozulmaya açık bir yapıdaydı. Daha da kötüsü, genişleyen bürokrasi için iş gücü ve para, ekonomiye ciddi darbeler vuruyordu. Bütün bu gelişmeleri bir arada düşündüğümüzde Diocletianus birçok açıdan Romalı bir imparator yerine adeta bir fira vun olmuştu. Bkz. N.Lewis, -M . Reinhold, a.g.e. ss. 413 - vd: Historia Augusta, Lives o f the Two Gallieni, xvi; 3-6: Aurelius Victor, Lives o f the Emperors, xxxxix, 1- 8: Bkz. R.G.H. Barrow, a.g.e, ss. 180-181. 37 N.Lewis, - M. Reinhold, a.g.e. ss. 418 - vd.: Enflasyon için bkz. Rylands Papyrus’, No: 607: Yüksek fiyatlar konusundaki imparatorluk fermanı için bkz. CIL, vol. III, ss. 801-841; 10551058; 1909-1953; 2208-2211; 2328: R.G.H. Barrow, a.g.e, ss. 183 - vd: V. Diakov-S. Kovalev, a.g.e. ss. 316 - 317. 38 S. Mitchell, a.g.e., II, ss. 57, 90 ve 91: Eusebius, Historia Ecclessiastica, 8, II, 1: R.G.H. Barrow, a.g.e, ss. 195-196: Bütün kovuşturmalara rağmen Hıristiyanlığın cazibesi hâlâ radikal toplum olmasında yatmaktaydı. Hıristiyanlık bireyleri çekiyordu, çünkü birey geniş ve sıcak ilişkilerden yoksun bir dünyadan, talepleri ve ilişkileri gayet açık minyatür bir topluluğa atla mıştı. Hıristiyan kilisesi III. yüzyılın ikinci yarısında tam bir hoşgörü dönemi yaşamıştır. Kili senin bu kısa süreli barış dönemi hayati bir öneme sahipti. İmparatorlar bu dönemde daha çok sınırlarda savaştıklarından Hıristiyanlara ayıracakları zamanlan yoktu. P. Brown, a.g.e. s. 41.

305

y ılın d a

D io c le tia n u s , R o m a

im p a ra to rla rın a

b ir tu tu m la , a r tık ç iftç ilik y a p m a k ü z e r e

h iç

de b e n ze m e ye n

e m e k li o lm a k is te d iğ in i b e lir t

t ik t e n s o n ra b e n z e r e m e k liliğ i m e s le k ta ş ı M a x i m i a n iç in d e is te m iş v e h e r ik i im p a ra to r, h e rh a n g i b ü y ü k b ir k r iz y a ş a n m a d a n m ış la r d ır. A n c a k

k ıs a

sü re

s o n ra

iç

savaş

ç ık m ış

g ö r e v le r in d e n ve

d u ru m

a y rıl Cons-

t a n t in u s ’ u n ik tid a r a g e ld iğ i y ı la k a d a r s ü r m ü ş tü r . C o n s ta n tin u s , 3 1 2 - 3 2 4 y ı ll a r ı a r a s ın d a im p a r a to r lu ğ u n y a ln ı z c a 325

y ılın d a n

tetrarchi

itib a re n

o la y ın a

ö lü m ü n e

son

v e r ip

kadar

y e n id e n

B a t ı ta r a fın d a (3 3 7)

“ ik tid a rı

b ir le ş tir ilm iş

egem en

o ls a d a ,

p a y la ş m a ”

yani

b ir im p a ra to rlu ğ u

yö

n e t m i ş t i r . 39 C o n s ta n tin u s to p lu lu k la r ın

M a x im in u s ’ u n , D o ğ u ’daki

d ö n e m in in

d u ru m u n a

İd a r î

b a ş la r ın d a

b a k tığ ım ız d a ,

A s ia n a ,

P o n tic a

a la n la r ı k o n tr o l

im p a ra to rlu k 3 11

O r ie n s

e ttiğ in i

iç in d e

y ılın d a n d e n ile n bu

3 13

H ır is tiy a n

y ılın a

A n a d o lu

dönem de

kadar Y a k ın

ö z e llik le

3 12

y ılın ın b a h a rın d a A n a d o lu ’ d a H ır is tiy a n la r a k a rş ı b ir k o v u ş tu r m a h a re k a tı b a ş la ttığ ın ı

g ö rü rü z.

B u

h a re k a t

s ıra s ın d a

M a x im in u s ’u n ,

C a e s a re a ’ da

( K a y s e r i ) H ı r i s t iy a n a s k e r le r i g ö r e v le r in d e n a y r ılm a y a v e p a g a n tö r e n le r e g ir m e y e

z o r la d ığ ı

b ilin m e k te d ir .

A y r ıc a

v a lile r e ,

b ö lg e le ri

iç e r is in d e k i

H ır is tiy a n la r ı u z a k la ş tırm a la r ı d a e m re d ilm iş tir. H a tt â , b u r a d a k i H ır is t iy a n la r , e ğ e r ta p ın a k la r ın ı b ir d a h a

in ş a

e d e rle rs e

to p lu c a

ö ld ü rü lm e k le

t e h d i t e d i l m i ş l e r d i r . 40 B u fik

b ilg ile r in ü z e r in d e d u r u lm a s ı g e re k e n k ıs m ı, a r k e o lo jik v e e p ig ra

m a lz e m e n in

d e s te k le d iğ i

g ib i

H ır is tiy a n lığ ın

A n a d o lu ’n u n

b ö lg e le rin d e o ld u k ç a y a y g ın o ld u ğ u d u r . Z ir a F r i g y a ’ n m k e n tin d e n

III. y ü z y ılın

k im i

E u m e n ia (Iş ık lı)

s o n la r ın a ta r ih li b ir ç o k H ı r i s t iy a n

m e z a r ta ş ı e le

g e ç ir ilm iş v e b u n la r d a n d a a n la ş ıld ığ ın a g ö r e k im i H ır is t iy a n la r ın b ö lg e d e

39 N.Lewis, -M . Reinhold, a.g.e. ss. 429 - vd.: Zosimus, Historiae, II, xxxii-xxxv: Theodosian Code, VII, xxii, i. Eski geleneklerle ilişkisini kopartan Constantinus, çıkardığı fermanlarla bütün halkı devletin hizmetine vererek kölelik rejimini getirmeyi başarmıştı. Yetkilerini sağ lamlaştırmak için efendilere bir terbiye önlemi olarak kölelerini kırbaçlama hakkı bile vermiş tir. Ana babalara, çocuklarını satma yetkisi verildiği gibi, köylülere, zanaatkarlara ve tüccara işlerinden ayrılma yasağı da getirilmiştir. Bkz. V. D iakov- S. Kovalev, a.g.e. s. 321. 312 yılında Maximinus’un yaptığını, 340’lı yıllarda Julianus yapmış ve pagan hiyerarşiyi canlandırmak ve kendini bütün bölgesel kültlerin baş görevlisi atamak için planlar hazırlamış tır. Örneğin, Anadolu’da, Pessinus’da (Balhhisar/Eskişehir) bulunan Ana Tannça’nın rahibesi Callixeine’yi bütün eyaletin pagan dinsel kurumlarının en yüksek din görevlisi olarak atamıştır. Bunun yanısıra Julian, Asya eyaleti yüksek rahibi Theodorus’a bir mektup yazarak, özellikle pagan din adamları tarafından gösterilen disiplin ve ahlâk konularındaki hassasiyetin altı çizi lirken paganların kendi inançlarını yeniden uygulayabilmeleri ve bu noktada tapınaklarını ve kutsal alanlarını yeniden hizmete açmaları istenmektedir. Bunlara bir örnek de Ancyra kentine bölge aristokratlarından pagan Maximus’un vali olarak atanmasıdır. D. Kyle, Spectacles o f Death in Ancient Rome, London, 1998, ss. 242 - vd: T.D. Bames, “Legislation Against the Christian”, Journal o f Roman Studies, LVIII, London, 1968, ss. 32 - 50.

y ö n e t ic i s ı n ı f iç e r is in d e o ld u k la r ı b e lir le n m iş tir . B u n u n y a n ın d a C a e s a r e a k e n t in d e d e R o m a l ı v a lile r in k o r u m a la r ı a r a s ın d a H ı r i s t i y a n a s k e r le r in d e o ld u ğ u

b i l i n m e k t e d i r . 41

d ü ş ü n ü le n in

a k s in e

Başka

Rom a

b ir

d e y iş le

d e v le ti

y u k a rıd a

ta r a fın d a n

g ö rü ld ü ğ ü

H ır is tiy a n la r a

g ib i,

s ü r e k li

v u ş t u r m a y a p ı lm a d ığ ı, a n la tıla n ö y k ü le r in ç o ğ u n u n , k e n d in i m e ş ru la ş tır m ak

is te y e n

H ır is tiy a n lığ a

h izm e t

e tm e y e

ç a lış a n

y a za rla r

ta r a fın d a n

s o n r a d a n e k le n d iğ i ş e k lin d e g ö r ü ş le r o r t a y a ç ık m ış t ır . R e s m î d e v le t ta n r ıla r ın a ta p ın m a y ı r e d d e ttik le r i iç in , b a z ı R o m a l ı y ö n e t ic ile r in ö lü m k a r a r ı v e r m e d iğ i s ü r e c e , H ır is t iy a n la r a b e lir li b ir to le r a n s g ö s te r ild iğ i b il in m e k te d ir . Z a m a n

za m a n

e z iy e t le r o ls a d a , b u n la r ın

o ld u k ç a

a r a lık lı d ö n e m

le rd e v e H ı r is t iy a n la r ın k e n d ile r in i to p a r la m a la r ın a o la n a k v e r e c e k k a d a r k ıs a

s ü re li

o ld u ğ u

son

d ö n e m le rd e k i

d ü ş ü n c e le r

a ra s ın d a d ır.

A n a

d o l u ’ d a e le g e ç ir ilm iş I I I . y ü z y ı l o r ta la r ın a d e n k d ü ş e n e p i g r a f ık m a lz e m e n in

g ö s te r d iğ i

g ib i,

k e n tle rd e

yaşayan

r o lle r o y n a y a n H ır is tiy a n la r b u d u r u m a k e n t m e c lis i ü y e le r i, m e m u r

veya

kam u

y a ş a m ın d a

s o m u t ö r n e k le rd ir . Z i r a

k e n t h a y ırs e v e rle ri

o la ra k

ö n e m li b u n la rın

k a rş ım ıza

ç ık m a s ı, H ır is tiy a n la r ın e k o n o m ik d u r u m la r ın ın i y i, b u n a b a ğ lı o la ra k d a to p lu m s a l d ış ın d a

s ta tü le r in in

s a y ıla n

m ü lk le r in e

ile r i

d ü ze yd e

a z d a o ls a , k ö le le ri v e

s a h ip H ı r i s t iy a n l a n n

o ld u ğ u n u

g ö s te rm e k te d ir.

d iğ e r ç a lış a n la r ı ile

B u n la r

im p a ra to rlu k

v a r lı ğ ı d a y in e y a z ı t la r s a y e s in d e

a n la

ş ı l m a k t a d ı r . 42 B a ş k a b i r d e y i ş l e i l k i k i y ü z y ı l a k a r ş ı n I I I . y ü z y ı l d a

A n a

d o lu ’ d a k i k im i H ır is t iy a n g r u p la n d a h a iy i d u r u m d a d ır . B u

d u ru m

a s lın d a I V . y ü z y ı l ı n

u y g u la n a n ılım lı y a k la ş ım ğ in , G a le r iu s ’ u n 3 1 1

b a ş la r ın d a n itib a r e n d e v le t ta r a fın d a n

p o litik a la n

ile k e n d in i k a n ıt la m a k ta d ır . Ö r n e

y ılın d a y a y ım la d ığ ı “ H o ş g ö r ü F e r m a n ı”

im p a ra to r

lu k v e H ı r i s t i y a n l ı k iç in y e n i b ir d ö n e m in b a ş la n g ıc ı o lm u ş tu r . F e r m a n ın ilg ili k ıs m ı ş ö y le d ir ; “ H e r ş e y e r a ğ m e n b ü y ü k b ir s a y ıd a in s a n to p lu lu ğ u d ü ş ü n c e le r in d e ıs r a r e ttik le r in d e n v e ta n r ıla r a s a y g ı g ö s t e r m e d ik le r in i v e o n la r a t a p m a d ı k l a r ı n ı ...k e n d i t a n r ıla r ın a t a p t ı k l a n n ı g ö z ö n ü n d e t u t a r a k , o n la rın

y e n id e n

H ır is tiy a n

k a lm a la n n a

izin

v e r i y o r u z ...H ı r i s t i y a n l a n n

ö d e v i, k e n d ile ri iç in o ld u ğ u k a d a r , b a ş k a h a lk to p lu lu k la r ı v e g e n e l r e fa h i ç i n d e d u a e t m e l e r i o l a c a k t ı r . ” 43 IV . lu k h a lin e

y ü z y ı l b a ş la r ın a g e ld iğ im iz d e d a h a ö r g ü tlü v e k a la b a lık b ir t o p lu g e lm iş o la n H ı r is t iy a n la r , h e r k e n tte p is k o p o s la r ı v e r a h ip le r i

ile g ü ç le n ir k e n , o r d u d a v e y ö n e t im d e d e ç e ş itli k a d e m e le r d e ö n e m li m e v k ile r e ld e e tm e y i b a ş a r m ış la r d ır . Ü s t e l i k C o n s ta n tin u s ’ u n ta h ta g e ç m e s i n in a r d ın d a n y a p t ığ ı iç s a v a ş la r d a , o n a b ü y ü k d e s te k v e r e n H ır is t iy a n la r

41 S. Mitchell, a.g.e,, II, ss. 64 ve 95. 42 P.A. Harland, a . g . m ss. 385 - vd. 43 www.fordham.edu/hallsall/source/edict-milan.html (Erişim tarihi Mayıs 2009)

b u n u n k a r ş ılığ ın ı b ir s ü re s o n ra a lm ış la r d ır. C o n s ta n tin u s ik tid a r ın ın ş ü p h e s iz k i e n b ü y ü k o la y la r ın d a n b ir i, 3 1 2 / 3 y ılın d a k i M i la n o Rom a

D e v l e t i ’ n in

H ır is tiy a n lığ ı

re s m e n

ta n ım a s ı

F e r m a n ı ile

o lm u ş tu r.

C o n s ta n -

tin u s ’ u n y a y ım la d ığ ı b u fe r m a n ın g e rç e k te o lu p o lm a d ığ ı k e s in d e ğ ild ir . T a r ih ç i

L a c ta n tiu s ’ u n

a k ta r d ığ ın a

g ö r e , im p a ra to r ta r a fın d a n

3 11

3 13

y ı ll a r ı a ra s ın d a m e m u r la r a g ö n d e r ile n ta lim a tla r d a n y o la ç ık a r a k b ö y l e b ir fe rm a n

o ld u ğ u

d ü ş ü n ü lm e k te d ir .

Buna

g ö re

k ilis e n in

b ü tü n

m a lla r ın ın

ia d e e d ilm e s i y a n ın d a n k o n u m u z l a ilg ili o la r a k ; “ . . . H i ç k i m s e , H ı r i s t iy a n veya

başka

b ir

in a n c a

T a n r ı’y a , ö zg ü rc e

b a ğ lı

k a lm a k ta n

a lık o n m a y a c a k tır .

k e n d im iz i a d a m a k ta y ız . L ü t f u n u

m e s in . H ır is t iy a n la r ın

o ld u ğ u

is te d ik le r i g ib i ta p m a la r ı iç in

e rke n

ö r n e k le rin d e n

u lu

g ib i d iğ e r in a n ç la ra d a b a ğ lı k im s e le r e d e izin

v e r iy o r u z v e

h e rh a n g i b ir i d in i v e y a

ü y e l e r i n i h o r g ö r m ü y o r u z ” 44 y a z m a k t a d ı r k i b i r a n l a m d a ş ın ın

B ö y le c e

r a h m e tin i e s ir g e

b ir is i

o la ra k

fe r m a n ın

la ik lik

ö z e lliğ in in

a n la y ı de

a ltı

ç iz ilm e s i g e r e k m e k te d ir . B u fe r m a n s o n u c u n d a , H ı r i s t iy a n to p lu lu k la r ın a , m ü s a d e r e e d ile n t o p r a k la r v e m a lla r iç in h ü k ü m e tte n t a z m in a t is te m e h a k k ı t a n ın m ış , K il i s e v e r g ile r d e n

a n g a r y a la r d a n

m u a f tu tu lm u ş tu r. B u n u n

d ış ın d a

La tra n

S a r a y ı’ n ı R o m a p is k o p o s u n a a rm a ğ a n e d e n C o n s ta n tin u s , K u d ü s v e c iv a r ın d a k i k ilis e le r in y a p ım ı v e o n a r ım

i ş l e r i y l e d e i l g i l e n m i ş t i r . 45 Ö l ü m ü n e

k a d a r H ır is t iy a n d in in i k a b u l e tm e m iş o lm a s ın a r a ğ m e n v e y e n i b a ş k e n tin d e e s k i ta n r ıla r a ta p m a k la r y a p tır m a s ın a k a r ş ın , H ır is t iy a n la r a g e r ç e k te n b ü y ü k a y r ıc a lık la r v e r m iş tir . C o n s ta n tin u s ’ u n n iç in H ır is t iy a n lığ ı ta n ı d ığ ı v e

g e rç e k te n b ir H ır is tiy a n

o lu p

o lm a d ığ ı k o n u s u

ta r ih in

ta r tış m a lı

k o n u l a r ı a r a s ı n d a d ı r . 46 N e o l u r s a o l s u n 3 1 2 y ı l ı n d a n s o n r a i m p a r a t o r l a r v e

44 www.fordham.edu/hallsall/source/edict-milan.html (Erişim tarihi Mayıs 2009) ve R.G.H. Barrow, a.g.e, s. 196. 45 V. D iakov- S. Kovalev, a.g.e. s. 321. 46 Milano Fermanı için bkz. M.T. Boatwright-D.J. Gargola - R.J.A., Talbert, a.g.e., s. 450: Constantinus’un dindarlığı hakkındaki tartışmalar için bkz. J. Vogt, “İmparator Constantine ve Hıristiyanlık”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Konferans Yay., İstanbul, 1961 ve T.D.,Bames, “Lactantius and Constantine”, Journal o f Roman Studies, LXII1, London, 1973, ss. 38 - vd.: Russell, Constantinus'un açıkça Hıristiyanlığı politikası, yani devleti bir arada tutabilecek gücü yaratma uğruna kullandığını ve meşrulaştırdığını yazmaktadır. Bkz. B. Russell, II, a.g.e. ss. 43-44: IV. yüzyıldaki gelişmeleri bir bütün olarak düşündüğümüzde Roma İmparatorluğu içinde Hıristiyanlığın başarısının er ya da geç kaçınılmaz olduğu daha rahat görülebilir. Her ne kadar gerçek istatistiksel rakamları söylemek olanaksız olsa da, impa ratorluk içindeki Hıristiyanların sayısının, IV. yüzyıl başlarında yaklaşık olarak toplam nüfusun beşte biri olduğu düşünülmektedir. Bu nedenle kimi araştırmacılar için İmparator Constantinus’un Hıristiyanlara serbest tapınım hakkı vermesinin ve kendisinin de Hıristiyanlığı kabul etmesinin altında bu çoğunluk durumu bulunmaktadır. Öyküye göre, savaşa hazırlanırken gökyüzünde gördüğü haç işaretinin ona savaşta ve ardından politik alanda başarı getireceği düşüncesi nedeniyle yeni dine bağlandığı üzerine de yorumlar yapılmaktadır. Kuşkusuz,

s a r a y d a k ile r in ç o ğ u n lu ğ u a r tık H ır is t iy a n tiy a n lığ ın e le

I V . y ü z y ıld a

g e ç ir m e s in in

o lm u ş tu r. B r o w n ’ a g ö re H ır is

im p a r a to r lu ğ u n ü s t s ın ıfın d a

nedeni

iş te

yeni

y ö n e tic ile r d ir .

d e n e tim i k o la y lık la Ç ünkü

o n la r, e s ki

d e ğ e r le r i k o la y c a te r k e d ip e fe n d ile r in in in a n c ın a y ö n e lm iş le r v e b u in a n ç d o ğ r u l t u s u n d a ç a l ı ş m ı ş l a r d ı r . 47 C o n s ta n tin u s H ır is t iy a n lığ ı n e d e n m e ş r u la ş tır m ış tır ? Y a n u la ra b u k a d a r m ü d a h il o lm u ş tu r? B u

d a d in s e l k o

s o ru la ra ik i a y r ı y a n ıt v e r ile b ilir :

İl k i , C o n s ta n tin u s ’ u n g e rç e k te n b ir in a n a n o la ra k d in h a k k ın d a d u y d u ğ u e n d iş e le r ; i k in c i o la r a k d a k ilis e y i k e n d i e g e m e n lik a la n ı iç in d e k u l la n m a y a ç a lış m a s ı. K a ç a r , h e r ik is in in d e d o ğ r u lu k p a y ı t a ş ıd ığ ın ı, a n c a k b u d u ru m u

b ir a z

daha

a n la y a b ilm e k

iç in

im p a ra to ru n

d u r u m a b a k m a k g e r e k tiğ in i b ild ir m e k te d ir . B u

yasal

konum undan

a n la m d a d ü z e n in in k o r u

y u c u s u o la r a k e n b ü y ü k s o r u m lu lu k im p a ra to rd a d ır. Ü s t e lik O c t a v ia n u s ’ ta n da

( A u g u s t u s ) itib a re n ta ş ım a k ta d ır la r .

a y rılm a z

iliş k in in

B u en

(Pontifex Maximus)

im p a r a to r la r b a ş r a h ip a n la m d a som ut

d u ru m ,

d in

g ö s t e r g e s i d i r . 48

Daha

p o litik a genel

s ıfa tı

a r a s ın d a k i

b ir

ifa d e

ile

O r t a ç a ğ ’ ın te m e l a n la y ış ı o la n “ d in v e p o lit ik a n ın e l e le liğ i” n in b a ş la n g ıç n o k ta s ıd ır. İm p a r a to r C o n s ta n tin u s , H ır is t iy a n lığ ı re s m e n ta n ım ış o ls a d a s o ru n la r b itm e m iş tir . Ç ü n k ü , o r ta y a ç ık tık ta n s o n ra I V . y ü z y ı l ı n b a ş ın a k a d a r g e çen

za m a n d a

H ır is tiy a n la r

a r a s ın d a

ta r tış m a la r y a ş a n m ış tır . E r k e n

d o g m a tik

d ö n e m le r d e

k o n u la r

d ış a r ıd a n

h a k k ın d a

y a p ıla n

ç e ş itli

s a ld ır ıla r a

k a rş ı a z s a y ıd a k i H ır is t iy a n la r b ir a ra d a k a la r a k , k e n d i iç le r in d e k i b ö lü n m e le r i k o n tr o l e d e b ilm e y i b a ş a r m ış la r d ır . Z a m a n la H ı r i s t iy a n l ığ ın , R o m a İm p a ra to rlu ğ u

iç in d e

y a y ıla r a k

b a s k ın

b ir

d in

konum una

g e lm e s iy le ,

t o p lu m u n h e r k e s im in d e n in s a n a a ç ılm a is te ğ i v e b u n a b a ğ lı o la r a k b ö lg e s e l, k ü l t ü r e l d ü ş ü n c e le r in

e n te le k tü e l

ş e k ille n m e s in e

K ilis e / B a b a la n

fa r k lılık la r ın neden

o lm a s ı k e n d i

o lm u ş tu r.

N ite k im

iç in d e bu

b ir

ta k ım

fa r k lıla ş m a ,

g ib i e ğ it im li k iş ile r v e g r u p la r a r a s ın d a o ld u ğ u g i b i , a ş a

ğ ıd a g ö r e c e ğ im iz g ib i t o p lu m u n a lt k a tm a n la n n d a d a k e n d in i g ö s te r m iş tir . B u

t a r t ış m a la n n e n ö n e m lis i d ü ş ü n s e l a la n d a y a ş a n m ış

u zu n

Constantinus askerî başarı elde edip de imparatorluğun içindeki tek güç olduğu için, onun Hıristiyanlığa olan sözü daha önce olmadığı kadar belirgin olmuştur. 337 yılındaki ölümüne kadar Constantinus, Hıristiyan ruhbanına her türlü yardımı sağlayarak, imparatorluk içinde kiliselerin inşa edilmesine destek vermiştir. Her ne kadar Constantinus, paganizmi yasaklamasa da bu dönem bir dönüm noktası olmuştur. Oğullan ve ondan sonra gelen imparatorlar, Hıristi yan olarak yetiştirilmiş ve diğer inançlara çok daha az müsamaha tanımışlardır. Bkz. N.Lewis, - M. Reinhold, a.g.e. ss. 571 - vd.: Eusebius, Historia Ecclesiastica , X; VII. 47 P. Brown, a.g.e. s. 15. 48 T. Kaçar, “Roma İmparatorluğu’nda Kilise Konsillerinin Siyasallaşması: İznik Örneği”, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Vol. 2, no: 1, Eskişehir, 2002, ss. 8 - 9 .

d e d e p o lit ik (id e o lo jik ) m ü c a d e le n in m e r k e z in i o lu ş tu rm u ş tu r . B i r y a n d a n ta r a fta r t o p la m a y a ç a lış a n d iğ e r y a n d a n d a ö r g ü t le n m e y e ç a lış a n y e n i b ir d in in b ö y le s i b ir s ü re ç te s o r u n la r la k a rş ıla ş m a s ı d o ğ a ld ır . A n c a k b u r a d a k i ilg in ç n o k t a , b ü t ü n b u ta r tış m a la r ın K i l i s e ’ y e b ü y ü k b ir k a r ış ık lık g e tir d iğ i, a m a

a y n ı za m a n d a H ır is tiy a n lığ ın

d o g m a la r ı v e

ç ık a ra ra k

K il i s e ’ n in

daha

b ir

ku ru m

o la ra k

ö ğ re tile r in i o rta y a

g ü ç le n m e s in i

s a ğ la m ış

o l m a s ı d ı r . 49 D in s e l ta r tış m a la r ın iç e r is in d e B a tı v e p o litik

b ö lg e s e l

p o litik

a la n d a k i e n

d ü ş m a n lık la r ı

ç a r p ıc ı

sonucu

ş id d e tle n d ir m e s id ir .

D o ğ u k ıs ım la r ın d a I V . y ü z y ıld a n y a b a n c ıla ş m a n ın , im p a r a to r lu ğ u n

im p a ra to rlu k

İm p a ra to rlu ğ u n

b a ş la y a r a k g e liş e n k ü ltü r e l v e D oğ u su ’nda

y e r a la n

ö z e llik le

b ü y ü k k e n t le r a ra s ın d a d ü ş m a n lık la r ı a r t tır d ığ ı b il in m e k t e d ir . H e r n e k a dar R o m a

İm p a r a to r lu ğ u , I V . y ü z y ılın

s o n la r ın d a n itib a r e n e k o n o m ik v e

id a ri a n la m d a y e r e l y ö n e t im le r in le h in d e b ir p o lit ik a i z l e m e y e b a ş la s a d a , d in s e l ta r tış m a la r ın d a h a s ık v e k e s k in o la r a k y a ş a n m a y a b a ş la m a s ı, b ö l g e s e l d ü ş m a n lık la r ın y o ğ u n la ş m a s ın ı d a b e r a b e r in d e g e tir m iş tir . S o n u ç ta , b ü t ü n b u ç a tış m a , R o m a D e v l e t i ’ n in K i l i s e y ö n e t im in in iç iş le r in e k a r ış m a s ın a n e d e n o lm u ş v e t a r a fla r ın a r a s ın d a k i t a r tış m a n ın d a h a d a b ü y ü m e s in d e n ç e k in e n im p a r a to r C o n s ta n tin u s , d in s e l ta r tış m a la r ı b it ir m e k ü z e r e 324/5

y ı l ı n d a N i c e a ’ d a ( İ z n i k ) b i r k o n s i l t o p l a n m a s ı n ı e m r e t m i ş t i r . 50 B u

k o n s i l M i l a n o F e r m a n ı ’ n ı n b i r a n l a m d a t a m a m l a y ı c ı s ı o l m u ş g i b i d i r . 51

49 Dinsel tartışmaların ilki Arius taraftarları ile Athanasius taraftarları arasında, Kutsal Üçleme hakkında yaşanan tartışma idi. Aryanizm yanlısı olan grup, Arius adlı rahibin başlatmış olduğu akımın peşinden giden ve daha entelektüel bir çizgide duran topluluktu. Grek felsefesinin etkisi altında Aryanistler, İsa’nın Tanrı ile aynı olduğu düşüncesini reddetmişler, bunun yerine, Oğul’un, Baba tarafından yaratıldığı düşüncesini devam ettirmekteydiler. Bu nedenle Tanrı ile İsa’nın aynı maddeden biçimlendiği görüşüne karşı çıkarak, İsa’yı daha insani bir şekilde betimlemişlerdir. Buna karşın, Athanasius taraftarları ise, İsa’nın Oğul olsa bile, tamamen Tanrı olduğu düşüncesini, başka bir deyişle T ann’nın yeryüzündeki görüntüsü olduğunu kabul etmişlerdi. Bu tarafın inancına göre, Baba, Oğul ve Kutsal Ruh tamamen aynı şeylerdi ve aynı maddeden oluşmaktaydılar. Uzun süren mücadelelerden sonra Athanasius ve taraftarlarının düşünceleri galip gelirken, dogmaları da bugün var olan Kutsal Üçleme anlayışını oluşturmuş tur. Arius ve Athanasius arasındaki tartışma ilerleyen dönemde birçok dogmatik tartışmayı da beraberinde getirmiştir. T. D. Barnes, “Emperor and Bishops: AD 324-344: Some Problems”, American Journal o f Ancient History, 3, Cambridge, 1978, ss. 65-vd.: B. Russell, II, a.g.e. ss. 44 - 45. 50 N.Lewis, -M . Reinhold, a.g.e. s. 580: Eusebius, Life o f Constantine, III; VI - X. 51 T.D. Barnes, a.g.e. ss. 53 - vd: N.Lewis, - M. Reinhold, a.g.e. s. 581: Eusebius, Life o f Constantine, III; vi - x: Constantinus’un Nicea Konsili’ni kasıtlı olarak toplayıp toplamadığı sorusu yanıtlanırken tarihsel iki gelişmenin de altı çizilmelidir. Bunlardan biri, IV. yüzyılda henüz bir papalık kurumunun olmayışıdır. Roma Piskoposu’nun yetkilerini genişletme çabalan olsa da, daha birkaç yüzyıl, Ortaçağ denildiğinde anlaşılan ilk kavramlardan biri olan “Kilise Devleti” anlayışı henüz yoktur. İkinci olarak, Constantinus’un dinsel konulara resmî olarak karışmayışıdır. Zaten I. Theodosius’a kadar geçen sürede Roma imparatorları bu işlerle resmî olarak ilgilenmemişlerdir. Constantinus’un oğlu Konstantius, kilise işlerini düzenlemek için

H ır is tiy a n lık

K ilis e s i’ n in

ilk

g e n e l to p la n tıs ı o la n N i c e a

K o n s ili’n in ,

b i z z a t b ir R o m a im p a r a to r u ta r a fın d a n y ö n e tilm e s i v e C o n s ta n tin u s ’ u n b u k o n s ilin

ta m a m ın d a

başkan

o la ra k

g ö re v

y a p m a s ı, d ü n y e v i

k o n u l a r ile

d in s e l k o n u la r ın k a r ış m a s ın a n e d e n o lm u ş t u r . D o ğ u ’ n u n b u n o k ta d a ö n c e liğ i a lm a s ın ın te m e l o la r a k ik i n e d e n i v a r d ır : İ l k i n , d in s e l ta r tış m a la r ın o

dönem

iç in

D o ğ u ’ d a B a t ı ’ d a k in d e n

daha

yoğun

o lm a s ı v e

m ü c a d e le

e d e n t a r a f la r ın s ı k l ık l a im p a r a to r u n d e s te ğ in e b a ş v u r m a l a r ıd ı r . D o ğ u d a k i im p a r a to r la r m ü c a d e le e d e n ta r a fla r c a m ü c a d e le n in iç in e ç a ğ ır ılm a d ık la r ı z a m a n la r d a

d a , d e v le tin

g ib i, k e n d ile r i d o ğ r u d a n

b ir liğ in i k o r u m a k

iç in

C o n s ta n tin u s ’ u n

y a p tığ ı

d in s e l ta r tış m a la r a m ü d a h a le e tm iş le r d ir . İk in c i

o la r a k d a , im p a r a to r lu k h ü k ü m e tin in a ğ ır lığ ın ın D io c le t ia n u s ile b ir lik t e , y a n i II I. y ü z y ılın

D o ğ u ’ya

k a y d ır ılm ış

o lm a s ıd ır. Ü s te lik

V .

s o n ç e y r e ğ i n d e n s o n r a i m p a r a t o r l u ğ u n B a t ı s ı ’ n d a “ yönetici ' ’ b i r

y ü z y ılın Rom a

s o n la r ın d a

im p a ra to ru k a lm a m ış tır . B u n d a n d o la y ı D o ğ u ’ d a im p a ra to r b ü y ü k

b ir d in s e l o to r ite o lm u ş v e d e n e tim i e lin e g e ç ir m iş tir . N i c e a K o n s i l i ’ n in p o litik

a n la m d a

u zu n

vadedeki sonucu

K ilis e ’n in

b ir k u r u m

o la ra k

g ü tle n m e y e b a ş la m a s ı v e b u a n la m d a d e v le te a lt e r n a t if b ir y ö n e t im

ö r

o rg a

n i z a s y o n u h a l i n e g e l m e s i d i r . 52 K ilis e

ö r g ü tle n m e s in in

h iy e r a r ş is in in

o lu ş m a s ın d a

ş ü p h e s iz

ö n e m li k a y n a k R o m a d e v le tin in y ü z le r c e y ı ld ı r , ç a ğ ın ın g e r e k s in im le r in e g ö re s ü r e k li y e n ile y e r e k g e liş tir d iğ i b ü r o k r a s i v e id a r i s is te m id ir . H ı r i s t i

çok uğraştıysa da, piskoposların dinsel kararlarına hattâ, büyük piskoposluklara yapılan ata malara bile karışmamışlardır. Kaçar, bütün bu gelişmeler ışığında IV. yüzyılın başlarında herhangi bir “caesaropopizm " anlayışından söz edilemeyeceğini bildirmektedir. Bkz. T. Kaçar, a.g.m. s.8. 52 Nicea Konsili’nin toplanma bürokrasisi, Roma senatosununki ile aynıdır. Yani, imparator, piskoposları konsile çağırırken, senatörleri davet ettiği gibi çağırmıştır. Bundan sonra, pisko poslara ödenen masraf giderlerinden, konsildeki oturuş şekline kadar tüm işlemler benzer şekilde gerçekleştirilmiştir. Daha sonra da kilise Roma İmparatorluğunun idari bölünmesine göre teşkilatlandırılmıştır. Bkz. F. Dvomik, Konsiller Tarihi, (çev. M. Aydın), Ankara, 1992, ss. 3 - vd. Constantinus’tan başlayarak, imparatorlar Kilise işlerine müdahale etseler de, gide rek karmaşıklaşan bir kurum olarak Kilise aslında iç örgütlenmesini kendisi oluşturmuştur. Burada öncelikli olarak belirtilmesi gereken, Hıristiyan cemaat içindeki ruhban sınıf ile din adamı olmayan grup arasındaki keskinliğin Hıristiyanlığın erken dönemlerinden itibaren açık bir şekilde ortaya konması olmuştur. Kilise tarafından bakıldığında bundan sonra yapılması gereken ikinci önemli adım, ruhban sınıfın kendi içindeki hiyerarşisinin geliştirilmesi olmuştur. Nitekim kurumsallaşan din, hızlı ve karmaşık bir örgütlenme ile ve büyük din adamları kastına doğru gelişmiştir. İlk dönemlerdeki dinsel heyecan ve bireysel savaşımlar tükenirken, rahipler, piskoposlar ve patrikler, ilerleyen dönemlerde İsa ve havarileri karşısında daha bir öncelik kazanmıştır. Kurumsallaşma sırasındaki en önemli sonuçlardan birisi hiç şüphesiz Hıristiyanlı ğın, Kutsal Kilise ve imparatorluğun hizmetine ve buyruklarına göre biçimlendirilmiş olması dır. Sonuçta bireysellik bir kenara bırakılırken ve katı örgütlenme kesin çizgilerle tanımlanır ken, değişmez dua ve âyinler ile yetkeci bir dogmalar dizgesi de bu dönemde ortaya çıkmıştır. Bkz. F. Artz, a.g.e. s. 64.

yan

ö r g ü tle n m e

ö n c e lik li

o la ra k

k e n tle r d e

g e r ç e k le ş tir ilir k e n , b u r a d a k i

p is k o p o s la r , k e n t ç e v r e s in d e k i b ü tü n r u h b a n ın ü z e r in d e d a n ış ıla n b ir o t o r ite o lm u ş t u r . B a ş k a b ir d e y iş le , H ı r i s t iy a n l ık m e ş r u iy e t k a z a n m a d a n ç o k ö n c e , p is k o p o s la r , r a h ip le r v e o l m u ş l a r d ı r . 53 B ü t ü n y e te rli

k e ş iş le r ü z e r in d e

ö rg ü tle n m e

o lu r k e n , H ır is tiy a n la r ın

“ d in s e l

o to rite ”

k ü ç ü k b ir c e m a a t iç in

s a y ıs ı ç o ğ a ld ık ç a

ilk

s a h ib i

b a ş la r d a

H ır is tiy a n lığ ın

re s

m e n ta n ın m a s ın d a n s o n ra K i l i s e ’ n in d e v le t iç in d e k i e tk is i a r tm ış v e p is k o p o s la r

a r a s ın d a k i

S o n u ç ta , R o m a , m e rk e zle rin

h iy e r a r ş i

K udüs,

ç e v r e le r i g ib i e n

b u lu n d u ğ u

b ö lg e le ri y ö n e te n

b ir m a k a m

o la n

patrik,

ta r tış m a la r ı

o rta y a

ç ık m a y a

C o n s ta n tin o p o lis , A n ta k y a , eski ve

b a ş la m ış tır .

İs k e n d e r iy e

g e n iş H ı r i s t i y a n

p is k o p o s la r ı ta n ım la m a k iç in

d in s e l h iy e r a r ş id e e n y ü k s e k r ü tb e

c e m a a tle r in in o lu ş tu ru lm u ş o la ra k b e lir

le n m iş t ir . A r d ı n d a n b u b ö lg e le r iç in d e k i b ü y ü k k e n tle r d e g ö r e v y a p a n d in a d a m la rı,

metropolit

y e tk i d e b u

d in

o la r a k a d la n d ır ılm ış

k e n t iç in d e k i b ü tü n

a d a m la r ın a b ır a k ılm ış tır . S o n u ç ta , V . y ü z y ı l ı n

d in s e l

b a ş la r ın a

g e ld iğ im iz d e H ır is t iy a n ru h b a n s ın ıfı; p a tr ik , m e tr o p o lit, p is k o p o s , r a h ip ve

daha

a ltta

k e ş iş le r o lm a k

ü ze re

kendi

iç in d e k i

ö r g ü tle n m e s in in

ana

ç e r ç e v e s i n i o l u ş t u r m u ş t u r . 54 C o n s ta n tin u s d ö n e m in in ö n e m li o la y la r ın d a n b ir is i d e D io c le t ia n u s ’ u n b a ş la ttığ ı d e s p o tik r e jim

a n la y ış ın ın k e s in k u r u lu ş u n u o n a y l a m a k is te rc e

s in e , R o m a ’ d a n k e s in lik le a y r ılıp 3 3 0 y ılın d a B y z a n t io n ’ d a y e n i b a ş k e n tin i ilâ n e tm e s id ir . D io c le t ia n u s ’ u n , g ü v e n lik v e id a r i n e d e n le r le im p a r a to r lu k m e r k e z in i D o ğ u ’ y a ta ş ım a s ın ın a r d ın d a n , b u te h lik e n in g e ç m e d iğ i n in fa r k ın d a o la n C o n s ta n tin u s , y e n i b ir b a ş k e n t in ş a e t tir m iş v e b u “ Y e n i

53 Bütiln bölge kiliselerini gözetim altında tutan yüksek yetkililer yani piskoposlar, II. ve III. yüzyıllarda ortaya çıkmıştır. Bu yetkililer ana kent (metropolit, Başpiskoposluk Kenti) denilen bölge merkezlerinde oturuyorlardı. Piskoposlar törenle yetki vermeden, kiliselerin seçtikleri (papaz adayları) bölge papazlığı görevleri yapamıyorlar, vaftiz töreni yönetemiyorlar ve ortak dualara başkanlık edemiyorlardı. Zamanla Antakya ve İskenderiye gibi Doğu’nun büyük kent lerinin piskoposları da özel yetkiler elde etmeye başlamışlardır. Bkz. V. Diakov-S. Kovalev, a.g.e. s. 300. 54 S. Mitchell, a.g.e., I, s. 4: Challaye, tarihçi Fustel de Coulanges’den yaptığı alıntı ile, benzer açıklamaları yaparak konuyu; “Kilise kendini Roma devletinin mirasçısı sayarak, imparatorluk kurumlarının benzerlerini yaratmıştır” şeklindeki açıklaması ile adeta özetler. Bkz. F. Challaye, a.g.e. s. 198: Kilise yönetimi, ilk üç yüzyıldan başlayarak, özellikle Constantinus’un Hıristi yanlığı meşrulaştırmasından sonra hızla gelişmiştir. Constantinus’tan önce bütün kiliseye egemen olacak merkezi bir hükümet yoktu. Halk tarafından seçilen piskoposlar, yönettikleri bölge içerisinde gittikçe güçlenmişlerdir. Piskoposların büyük kentlerdeki gücü sadaka kurumuııun uygulanmasıyla gelişmiştir. İnançlı kişilerin sunduklarını piskoposlar denetler ve yöne tir, sonuçta da yardım eder ya da etmezdi. Böylece yoksunluk içinde piskoposların isteklerine uymaya hazır bir topluluk ortaya çıkmıştır. Roma Devleti, Hıristiyanlığı resmen kendi dini yaptıktan sonra, piskoposlara yönetimsel ve yargısal görevler de verilmiştir. Bkz. B. Russell, a.g.e. II, ss. 40-41.

Rom a”ya,

kendi

is m in i

yani

Constantinopolis

a d ın ı

k a d a r , p a g a n iz m i te r k e ttiğ in i g ö s te r e b ilm e k iç in C o n s ta n tin o p o lis ’ e D io c le tia n u s d o ğ ru

ile

ta ş ıd ığ ın ı b ild ir s e

b a ş la y a n

v e rm iş tir.

H e r

d e , b u r a d a k i a s ıl z o r l a y ı c ı

C o n s ta n tin u s ’ u n

h a r e k e tlilik p o litik a s ı o lm u ş tu r. B u

h ü k ü m e tin i R o m a ’ d a n

devam

e ttir d iğ i

a ç ıd a n A v r u p a

e tm e n ,

D o ğ u ’ya

Asya

s ın ı

r ın d a y e r a la n C o n s ta n tin o p o lis , u la ş ım , tic a r e t v e s a v u n m a a ç ıs ın d a n d a o ld u k ç a

s tr a te jik b ir y e rd e o lu p , ü ç ta r a fın d a n

s u ile ç e v r ili v e

k a ra d a n

s u r la r la k o r u n a n b i r b a ş k e n t o la r a k , R o m a İm p a r a to r lu ğ u s o n la n a n a k a d a r i m p a r a t o r l u ğ u n m e r k e z i o l m u ş t u r . 55 C o n s ta n tin u s d ö n e m in d e

a lın a n ö n e m li k a r a r la r d a n b ir i d e

im p a ra to

r u n b e lir le n m e s i ilk e s i o lm u ş tu r . Y u k a r ıd a d e ğ in ild iğ i g i b i,

tetrarchi

y ın a

C o n s ta n tin u s ,

son

v e r a s e tin

v e r ip , k im e

b ir le ş tir ilm iş

b ir

im p a ra to rlu ğ u

n a s ıl g e ç e c e ğ i k o n u s u n d a

y ö n e te n

b ir d ü z e n le m e

ya p a ra k , hane

d a n lık m o n a r ş is i ilk e s in e y e n id e n g e ri d ö n m ü ş t ü r . A n c a k s a n k i k e n d i ö z e l m ü lk iy e tiy m iş h iç b ir in e m o n a r ş ik b ir y ö n e t im

o la

im p a ra to rlu ğ u

g ib i k u lla n d ığ ı iç in , k e n d i o ğ u lla r ın d a n b ır a k a m a m ış tır . B u n u n y e r in e , d e v le ti ü ç

o ğ lu v e y e ğ e n i a ra s ın d a b ö lü ş tü r m ü ş tü r . D o ğ a l d ı r k i im p a r a to r u n ö l ü m ü n ü n a r d ın d a n a d a y la r k e n d i a r a la r ın d a ik tid a r m ü c a d e le s in e g ir iş m iş le r v e a ş a ğ ıd a

g ö r e c e ğ im iz g ib i b u

m ü c a d e le n in

te tik le y ic i u n s u r u

a r a s ın d a k i d in s e l f a r k lı l ık l a r o lm u ş t u r . B ö y l e l i k l e dan

itib a re n

Rom a

İm p a ra to rlu ğ u ’n u n

te p e s in d e

I V . y ü z y ılın d in -p o litik a

h a le fle r

o r ta la r ın iliş k is i s o

m u t ş e k l i y l e k e n d i n i o r t a y a a ç ı k ç a k o y m u ş t u r . 56

İ m p a r a t o r c o n s t a n t i n u s s o n r a s i (iv . y ü z y i l d a ) ROMA İMPARATORLUĞU C o n s ta n tin u s ’ u n

ö lü m ü n ü n

a r d ın d a n

ç ık a n

iç

s a v a ş la r ın

a rd ın d a n

II.

C o n s ta n tin u s z a fe r le ç ık tıy s a d a , o n a k a rş ı a y a k la n a n y e ğ e n Ju lia n u s (3 6 1 - 3 6 3 ) i k t i d a r ı e le g e ç ir e n h a l e f o lm u ş t u r . A n c a k b ü y ü k t o p r a k s a h ip le r i n in

g ü c ü n e v e k e y fi y ö n e tim in e k a r ş ı, o rta s ın ıfla r ın v e k e n tle r in y o k s u l

h a lk ın ın K ilis e ’y e

d e s te ğ in i a r a y a n k a rş ı y a p tığ ı

Iu lia n u s , o ld u k ç a

m ü c a d e le d e

z e n g in le ş m iş

iy i ö rg ü tlü

b a ş a r ı s ı z o l m u ş t u r . 57 H ı r i s t i y a n l ı ğ ı n

55 M.T. Boatwright - D.J. Gargola - R.J.A., Talbert, a.g.e., ss. 456 - 457: N.Lewis, - M. Reinhold, a.g.e. s. 581: Sozomen, Historiae Ecclesiastica, II; 3: 324 yılında kurulan kentte, V. yüzyıla geldiğimizde 4.388 konak mevcuttu. Brown, buradan yola çıkarak Geç Antik Dönem’de Akdeniz'deki zenginliğin tamamının tepede (merkezde) toplandığını bildirmektedir. Bir Roma senatörünün geliri yılda 120.000 altına kadar ulaşabiliyordu. Constantinopolis’te bir saraylının geliri 1000 altındı. Fakat bir tüccar yılda 200 altın ve bir köylü ise yılda ancak 5 altın gelire sahip olabiliyordu. Bkz. P. Brown, a.g.e. s. 20. 6 N.Lewis,-M. Reinhold, a.g.e. ss. 436 -vd.: Theodosian Code, vii, xxii, I: xiii, v, I: xiii, V, 2. 57 V. D iakov- S. Kovalev, a.g.e. s. 326: Iulianus, kardeşi Gallus’un eğitimsiz biri olduğu ve bu anlamda “uygarlıktan çıktığına”, kendisinin ise tanrıların yardımı ile “üniversite” eğitimi alıp

C o n s t a n t i n u s ’ ta n s o n r a I V . y ü z y ı l d a g e liş m e s ü r e c in i d u r d u r m a y a ç a lış a n te k is tis n a Iu lia n u s o lm u ş tu r . “ M ü r t e d Iu lia n u s ” r a k b ilin e n

im p a r a to r , g ö r e v b a ş ın d a

k a ld ığ ı

(Iulian the Apostate )

o la

s ü re c e p a g a n iz m i y e n id e n

c a n la n d ır m a k iç in h e r ş e y i y a p m ış , a n c a k S a s a n ile r le y a p t ığ ı s a v a ş ta ö l d ü r ü lm e s in in

a r d ın d a n , o n u n

pagan

s ö y le m le re

dayanan

fe rm a n la rı y ü

r ü r l ü k t e n k a l d ı r ı l m ı ş t ı r . 58 B r i t a n y a ’ d a k i ü c r e tle r i ö d e n m e y e n r in i

g e rç e k H ır is tiy a n

ze n g in

ç o c u k la rı”

d iy e r e k

k a d a r im p a ra to rlu ğ u n 3 72

y ılın d a

s a ld ır ıp , d in s e l

hem en

b a s tır d ık ta n

T h e o d o s iu s , 3 7 5

a s k e r le r d e n , Is p a n y a ’ d a , k e n d ile

o la ra k k a b u l e d e n

s o n ra

h e r y e rin d e

b ü tü n

z e n g in le r e

a y a k la n m a g ö rü le n

d ik k a tle r i ü z e r in e

“ ş e y ta n ın

b a ş la ta n

h a lk çeken

g r u p la r a

a y a k la n m a la r ın ı b a ş a r ılı

g e n e ra l

y ılın d a g ö ç e b e h a lk la r la y a p ıla n s a v a ş ta ö le n im p a r a to r

V a l e n s ’ in y e r in e a s k e r le r ta r a fın d a n im p a r a to r ilâ n e d ilm iş t ir . B u d ö n e m deki

s o n ra

büyük büyük

d ış

is e

H u n la r ’ d ır .

İç e r id e

m ü c a d e le s in i

s o ru n

p a g a n iz m e

k a rş ı

is y a n la rı

v e r m iş

b a s tır d ık ta n IV .

y ü z y ılın

s o n u n d a T h e o d o s i u s , im p a r a to r lu k s ın ır la r ı iç in d e k a m u s a l v e ö z e l a la n d a b ü tü n

pagan

ta p ın ım la n

m a m la m ış tır . B u la y ı

Rom a

y a s a k la y a r a k

C o n s ta n tin u s ’ u n

b a ş la t t ığ ı iş i ta

s ü re ç iç e r is in d e , r e s m î d e s te ğ in s a ğ la d ığ ı o r ta m d a n d o

İm p a ra to rlu ğ u ’ n d a k i

v a ta n d a ş la r ın

ç o ğ u n lu ğ u

H ır is tiy a n lık

d in in e g e ç m iş le r d ir. İm p a r a to r , İs k e n d e r iy e ’ d e k i S e ra p e u m T a p m a ğ ı g ib i ta p ın a k la r ı y ık t ır m ış , p a g a n b a y r a m la r ın a pagan

ta n r ıla r ın

y e n le r e ö l ü m a m a c ıy la

o lm a d ığ ın ı re s m e n

ila n

d a y a lı t a k v im i d e ğ iş tir m iş e tm iş tir . P a g a n

tö re n

d ü z e n le

c e z a s ı g e tir e n T h e o d o s iu s , d e v le tin s a rs ıla n g ü c ü n e d e s te k

k ilis e le r in

m ü lk le r in d e n

to p lu m s a l

a n la m d a k i r o lü n d e n

y a r a r l a n m a y a ç a l ı ş m ı ş t ı r . 59 T h e o d o s iu s ’ u n , p a g a n in a n c ı y a s a k la d ığ ı fe r m a n ı ş ö y le d ir ; “ B o ş in a n ç s o n a e r e c e k tir. K u r b a n ç ılg ın lığ ı y a s a k la n m ış tır . M a g n e t iu s ’ u n y e tk is iy le izin

v e r ilm iş o la n

g e c e k u r b a n la r ı y a s a k la n m ış tır . B i r k im s e n in d o ğ a n ın

g e rç e k y a s a la r ın ı ç iğ n e y e r e k y a s a k la n m ış ifş a

e tm e s i,

fe s h e d ilm iş

u y g u la m a la r a

iş le r i in c e le m e s i, s a k lı g i z le r i

g ir iş m e s i, b a ş k a s ın ın

y a ş a m ın ın

gerçek eğitimini tamamladığına inanmaktaydı. Aslında Iulianus’un bu yaklaşımı IV. yüzyıl boyunca klasik edebiyatın mı yoksa Hıristiyanlığın mı halk için gerçek eğitim (paideia) olduğu hususundaki tartışmanın bir başka boyutuydu. Yani, düşünsel anlamda Hıristiyanlık ile pagan kültür ciddi bir rekabet içine girmişlerdir. Bkz. P. Brown, a.g.e. s. 17. 58 N.Lewis, -M . Reinhold, a.g.e. s. 589; Iulian, Letters. VIII, XXIX: Sozomen, Historiae Ecclesiastica, V; III. Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Nezahat Baydur, İmparator Iulianus, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay, İstanbul, 1982. 59 Örneğin Hunlardan kaçan Vizigotlar, Adrianapolis (Edime) yakınlarına kadar gelerek burada Roma ordusunu bozguna uğratmışlardır. Hatta imparator Valens bu savaşta ölmüştür. İskende riye’deki tapınağın yanısıra, Hıristiyanlar tarafından buradaki kütüphane de yok edilmiş ve bu sırada ilkçağın kadın filozoflarından Hypatia burada Hıristiyanlarca katledilmiştir. Bkz. V. Diakov - S. Kovalev, a.g.e. ss. 326 - vd.

s o n u n u b ilm e y e ç a lış m a s ı, o n u n ö lü m ü n ü u m u t o la r a k s u n m a s ı, b ü y ü k b ir s u ç iş le m iş s a y ılm a s ı iç in y e te r lid ir . Ç o k ta n r ıc ı m e s le k le r e , o n la r ın

şen

lik le r in e v e h a r c a m a a la n la r ın a a y r ılm ış o la n y e r le r im p a r a t o r lu k m ü l k ü m ü z e k a y d e d i l e c e k t ir . D i n s i z s a h te ö ğ r e ti y a d a ç o k t a n r ıc ı â y in t ö r e n le r i n in

s u ç u y la

k ir le n m iş

o la n

k im s e le r

im p a ra to rlu k

s a ra yı

h izm e tle r in e

a lın m a y a c a k v e y ö n e tic i y a d a e y a le t y ö n e tic is i o la m a y a c a k la r d ır . D a h a önce

y ü r ü rlü ğ e

konm uş

o la n

y ü r ü rlü k te k i

d ü z e n le m e le r ,

p a g a n ı , h e r h a n g i b i r e t k i n l i k y a p m a k t a n m e n e d e c e k t i r .” B ö y le lik le k e n d ile r in e

y a k l a ş ı k b ir a s ır s o n r a b u

y a p ıla n la r ı,

ş im d i

h e rh a n g i

b ir

k e z H ır is t iy a n la r , b ir z a m a n la r

p a g a n la r a

yapm aya

b a ş la m ış la r d ır .

N a s ıl

e s k id e n im p a r a to r lu ğ u n b ir liğ in in b o z u lm a m a s ı iç in H ı r i s t iy a n l a r k o v u ş t u r u lu y o r s a , b u k e z d e a y n ı a m a ç la p u tp e re s tle re s a ld ın lm ış t ır . İş in ilg in ç yanı R o m a

İm p a r a to r lu ğ u ’ n u n b e k a s ı, b ir z a m a n la r im p a r a to r lu ğ u te h d it

e d e n u n s u r a b a ğ l a n m ı ş t ı r . 61 Erke n b a ş la y a n K ilis e a ç ık tır .

dönem ve

T h e o d is iu s

B a b a la r ın ın B u

H ır is tiy a n

daha

d ö n e m in

y a ş a m ış v e 3 7 4 -

ile

e n te le k tü e lle r in e ta m a m la n a n

a v a n ta jlı

b ir

d ü ş ü n ü r le r in d e n

k a rş ın ,

s ü re ç

sonunda

konum da b ir i

IV .

C o n s ta n tin u s

y ü z y ılın

3 9 7 y ılla r ı a r a s ın d a , o d ö n e m

IV .

g ö rü ş le rin i

ile

y ü z y ıld a k i b e lir ttik le ri

ik in c i

iç in B a t ı R o m a

y a n s ın d a İm p a ra -

t o r lu ğ u ’ n u n b a ş k e n ti o la r a k k a b u l e d ile n M i l a n o ’ d a , p is k o p o s lu k y a p m ış o la n A z i z A m b r o s i u s ö z e llik le “ K il i s e ” ile “ D e v l e t ” a r a s ın d a k i iliş k ile r in b e lir le n m e s in d e ö n e m li r o l o y n a m ış t ır . K i l i s e ’ n in d in d ış ı d e v le t k a r ş ılı ğ ın d a b a ğ ım s ız lığ ın ı s a v u n a n A m b r o s iu s , g ö r e v i g e re ğ i s ık lık la

im p a ra

to r la r la b ir a r a y a g e lm e k z o r u n d a k a lm ış v e b u g ö r ü ş m e le r d e b a z e n im p a r a t o r u n e ş it i, b a z e n s e o n u n ü s tü n d e b ir s ta tü ile b e l ir t i l m iş t i r . S o n u ç t a b u d u r u m u z u n v a d e d e B a t ı ’ d a K i l i s e ’ n in b ir k u r u m o la r a k g ü ç le n m e s in d e k i en

ö n e m li

a d ım la r d a n

b ir is i

o lm u ş tu r.

T a b ii

b u ra d a

IV .

y ü z y ıld a k i

p o lit ik k a rm a ş a iç in d e K il i s e ’ n in h a lk g ö z ü n d e d ü z e n k o r u y u c u b ir k u r u m o l a r a k g ö r ü l m e s i n i n d e r o l ü b ü y ü k t ü r . 62

60 Theodosiarı Code, VIII; xvi, I : II; viii, I : IV; vii: N.Lewis, - M. Reinhold, a.g.e. s. 576. 61 R.G.H. Barrow, a.g.e, s. 197. Theodosius, ölmeden önce imparatorluğu iki oğlu, Arcadius ve Honorius arasında paylaştırmıştır. Bu tarihten sonra (395) imparatorluk, Batı ve daha sonradan tarihçiler tarafından “Bizans” adı verilecek olan Doğu Roma olarak ikiye bölünmüştür. 62 Kilise Babalan içinde bir tek Ambrosius bir senatör ailesinden gelmekteydi Diğerleri, daha çok imparatorluğun pek de parlak olmayan kentlerinden çıkmış ve kendilerini yetiştirmiş düşünürlerdi. Bkz. P. Brown, a.g.e. s. 18: Aziz Ambrosius’un mektuplarının çoğu günümüze ulaşmıştır. Bunlardan biri, Roma kent merkezindeki zafer heykelinin kaldırılması konusunda Hıristiyan senatörler ile pagan senatörler arasında tartışma yaşanırken, imparator II. Valentinianus’a yazdığı mektuptur ki Russell’a göre bu mektup “feodalizm” kavramının da müjdecisidir. Mektubun can alıcı kısmı şöyledir; “bütün Romalıların hükümdara askeri görevle yükümlü olması gibi, hükümdarın da kadir-i mutlak olan Tanrı’ya görevle yükümlüdür.” Bkz. B. Russell, II, a.g.e. s. 46 - vd.

A m b r o s i u s ile ç a ğ d a ş o la n J e r o m iu s , B a t ı K i l i s e s i ’ n e L a t i n c e I n c i l ’ in g ir iş in in v e M a n a s t ır S is t e m i’ n in a lt y a p ıs ın ı h a z ır la y a n k iş i o la r a k k a b u l e d ilm e k te d ir . M e k tu p la r ın d a H o r a tiu s , O v id iu s , C ic e r o , v b . a n tik d ö n e m d ü ş ü n ü r le r in d e n y a p m ış ta y a

k o y m a k ta d ır .

lu ğ u n u n

sona

o ld u ğ u

A yn ı

a lın tıla r b u

za m a n d a

e r d iğ i y ı ll a r ile

d ö n e m in

m e k tu p la r

e t k is in i a ç ık ç a

B a tı

ilg ili o la ra k o ld u k ç a

Rom a

o r

İm p a ra to r

a y r ın tılı b ilg ile r d e

i ç e r m e k t e d i r . 63 B ü yü k e d ile n ,

b ir

IV .

ç o ğ u n lu k la

y ü z y ılın

P a tr is tik

o r ta la n

ile

F e ls e fe ’ n in

V .

y ü z y ılın

ü n lü

d ü ş ü n ü rü

b a ş la r ın d a

kabul

y a ş a m ış

A z iz

A u g u s t i n e , P l a t o n ’ u n g ö r ü ş le r i ile S t o a c ılık a k ım ın ı te m e l a la r a k H ı r i s t i y a n lığ ı

b ilim s e l b iç im d e

H ır is tiy a n

dünya

d ü ş ü n ü r d ü r . 64 D i ğ e r y a n d a n çok

s e v d iğ i v e

dan”

g ö rü ş ü

o la ra k

s is te m le ş tire n

ü s te lik

fe ls e fe s in i a n t ik fe ls e fi te m e lle r ü z e r in e o t u r tm a y ı b a ş a ra n i l k

b ir is i

s ık lık la

fe ls e fe s in d e n

b a ş vu rd u ğ u

y a p ılm ış tır .

Başka

b ir

d o la y ı A u g u s t i n e , ta r ih ç ile r in

“ d ö n e m le r a ra s ı k ır ılm a d e y iş le

A u g u s tin e

F e l s e f e ’ n in h e m k la s ik ç a ğ ı, h e m d e s o n la n d ığ ı d ö n e m m e k te d ir . O n d a n

n o k ta la n n -

d ö n e m i,

P a tris tik

o la ra k k a b u l e d il

s o n ra b a ş la y a n s ü r e ç , d ü ş ü n c e ta r ih i a ç ıs ın d a n O r ta ç a ğ

H ı r i s t i y a n ö ğ r e t i l e r i n i n b a ş l a d ı ğ ı s ü r e ç t i r . 65 B ü t ü n b u g e l i ş m e n i n z i r v e s i n d e is e R o m a p i s k o p o s u n u n ( y a d a P a p a lığ ın ) , d iğ e r p is k o p o s la r k a rş ıs ın d a k i y ü k s e liş i y e r a lm ış tır . R o m a p is k o p o s u n u n y ö n e ttiğ i k e n t, H a v a r i P e te r v e P a u l’ ü n m is y o n e r lik fa a liy e tle r i n in

g e ç tiğ i

yer

o la ra k

kabul

g ö rü p

H ır is tiy a n la r c a

saygı

g ö s te r ile n

b ir

m e r k e z o l m u ş t u r . G e le n e k s e l ta r ih e g ö r e s o n h a v a r i P e t e r , İs a ’ d a n a ld ığ ı y e tk i

ile

Rom a

P is k o p o s lu ’ ğ u n u

b u ra d a

k u rm u ş tu .

İn c il’ d e

d u ru m

a ç ık ç a b e lir t ilm e k t e d ir ; “ B e n d e s a n a ş u n u s ö y l e y e y i m , s e n P e t r u s ’ s u n v e b e n k ilis e m i b u k a y a n ın ü z e r in e k u r a c a ğ ım . Ö l ü le r d iy a r ın ın k a p ıla r ı o n a k a rş ı d ir e n e m e y e c e k . G ö k l e r in E g e m e n li ğ i ’ n in a n a h ta r la r ın ı s a n a v e r e c e ğ im .

Y e ry ü zü n d e

b a ğ la y a c a ğ ın

her

şey

g ö k le r d e

b a ğ la n m ış

o la c a k ;

y e r y ü z ü n d e ç ö z e c e ğ i n h e r ş e y g ö k l e r d e d e ç ö z ü l m ü ş o l a c a k .” ( M a t t a 18 -

16 ;

1 9 ) . B u a ç ık la m a , K il i s e o to rite s i ü z e r in d e k i id d ia la r ın a b ir d a y a n a k

o la ra k R o m a

P is k o p o s la r ı ( p a p a la r ) ta r a fın d a n k u lla n ılm ış t ır . İm p a r a to r

l u k b a ş k e n t in in K o n s t a n t i n o p o l is ’ e ta ş ın m a s ı ile b ir lik t e B a t ı ’ d a e t k ili b ir e g e m e n lik

gücüne

s a h ip

im p a ra to rla rın

a z a lm a s ı z a m a n la

Rom a

P is k o -

p o s u ’ n a p o l i t i k b i r a v a n t a j d a s a ğ l a m ı ş t ı r . 66

63 Jeromius’un Latince İncil çevirisi, Katolik Kilisesi tarafından günümüzde de resmî çeviri olarak geçerliliğini korumaktadır. B. Russell, II, a.g.e. ss. 52 - vd. 64 F. Von, Aster, a.g.e. s. 238; A. Şenel, a.g.e. s. 308: B. Russell, II, a.g.e. s. 13. 65 http://plato.standford.edu/entries/augustine 66 Sonuçta 445 yılında imparator III. Valentinian, Batı’daki bütün piskoposların Roma’daki papanın yetki alanı içinde olduğunu belirten bir ferman yayımlamıştır. Bu fermandan Kilise’nin monarşik bir hükümet yönetimi altında olduğu anlaşılmamalıdır. Nitekim Doğu’daki patrikler,

K il i s e ö r g ü t ü n ü n g e n iş le m e s i, K i l i s e ’ n in I V . y ü z y ı l d a R o m a d ü n y a s ın ı fe th e tm e s in e v e m e s in e

neden

bundan

s o n r a d in s e l k o n u la r la

o lm u ş tu r.

P is k o p o s la r la

ilg ili

ilg ili h e r ş e y i y ö n e te b il

y ö n e tim

y a p ıs ın ın

v a r lığ ı

ö z e ll ik le B a t ı ’ d a R o m a İm p a r a to r lu ğ u ’ n u n ç ö k ü ş e g e ç tiğ i v e n ih a y e tin d e y ık ıld ığ ı y ü z y ıld a y ö n e tim d e

o ld u k ç a e tk ili o lm u ş tu r . H e r k e n t, b ir d e re c e y e k a d a r

e ğ itim li b ir p is k o p o s a

iş le r i y a n ın d a

d ü ze n i k o ru m a k

g e lle m e k iç in h ü k ü m e tle

s a h ip

o ld u ğ u

k a rg a ş a

iç in

B a tı’da

o r ta m ın ın

K il i s e , d in

g e n iş le m e s in i e n

i l g i l i h e m e n h e r iş i d e ü s t l e n m i ş t i r . A n c a k y ö

n e tim d e k i y e n i y a k la ş ım la r k a ç ın ılm a z o la r a k o lu m s u z e tk ile r i d e b e r a b e r in d e g e tir m iş tir . K il i s e k e n d i y ö n e tim ö r g ü tü n ü g e liş tir d ik ç e d o ğ a l o la r a k d ü n y a iş le r in e d a h a ç o k b u la ş m a y a b a ş la m ış v e y a v a ş y a v a ş b ir y a n d a n d a İs a ’ n ın v e H a v a r il e r in b a s it in a n ç fo r m u n d a n u z a k la ş m a y a b a ş la y a r a k c id d i b ir t e p k iy e n e d e n o lm u ş t u r . K il i s e n i n g ittik ç e d ü n y a iş le r in e k a r ış m a s ın a

te p k i

IV .

y ü z y ıld a n

itib a r e n

g e liş e n

M a n a s tır c ılık

h a r e k e tid ir .

M a n a s t ır c ılık h a re k e tin in ö z ü n d e d in a d a m la r ın ın , ö z e llik le b ir g r u p r a h i b in

o rta k b ir y a ş a m

sü re n

k e ş iş le r o la r a k

k e n d ile r in i

ta m a m e n

ta n r ıy a

a d a y a r a k h e r tü r lü d ü n y a n im e tin d e n v a z g e ç m e le r i v e t ü m h a y a tla r ın ı d u a ve

ib a d e t e d e r e k

g e ç irm e y e

a s lın d a I I I . y ü z y ı l ı n ta y a

ç ık m a y a

k a ra r v e r m e le ri y a tm a k ta d ır . M a n a s tır c ılık

s o s y o e k o n o m ik k a r m a ş a s ın ın b ir s o n u c u o la r a k o r

b a ş la m ış , I V . y ü z y ıld a

H ır is tiy a n lık

iç e r is in d e

b a s k ın

b ir

h a r e k e t h a l i n e g e l m i ş t i r . 67

papanın dinsel konulardaki son derece aşırı iddialarını uzun süre görmezden gelmişlerdir. Hattâ Batı’daki birçok piskopos bile papanın dinsel otoritesini bir süreliğine tanımamıştır. Papalık kurumunun erken dönemlerde zayıflığına en somut örnek, 325 ile 869 yılları arasında yapılan sekiz konsile papaların katılmayışıdır. Ancak IX. yüzyıldan sonra papalar, dinsel ve politik güçlerini daha rahat gösterebilmişlerdir. Bu durumu Russell, biraz daha genelleştirerek şöyle açıklar; “Kilise, felsefe inançlarını, toplumsal ve siyasal koşullara, önceleri ya da Ortaçağ’da olduğundan daha çok yaklaştırmıştır.” Bkz. B. Russell, a.g.e. s. 11. 67 Burada iki temel etmen vardır: Birincisi, aşın sert uygulamalar içeren ve çileci bir anlayışla inzivaya çekilme düşüncesinin şehitliğin bir başka çeşidi olarak kabul görmesidir. Nitekim Constantinus’un din değiştirmesi ve kovuşturma politikasından vazgeçmesinin ardından, birçok kişi inanç adına savaşıp, bu uğurda ölerek “şehit olma” şansını kaybetmiştir. Ancak bu kez, her türlü acıya katlanarak ve her şeyden elini eteğini çekerek birisinin dinsel açıdan ne kadar inançlı olduğunu kanıtlaması için bir fırsat doğmuştur ki Manastır hayatı da inananlarına bunu sağlamaya çalışmıştır. İkinci olarak, IV. yüzyıl boyunca ilerlemiş olan rahiplik kurumunun gittikçe dünya işleriyle ilgilenmeye başlaması belirtilebilir. Dünyevi günahlardan kaçmayı arzulayan Hıristiyanlar çöllere ve ormanlara giderek, keşişlerin ve rahiplerin unutmuş olduğu çileciliği uygulama fırsatı elde edebilmişlerdir. Bu şekilde Hıristiyanlık kendini pratik gereksi nimlere yönlendirirken, manastır anlayışı çileci yaşamın isteklerini tatmin eder hale gelmiştir. Cyriacus, Aziz Stylites, Aziz Basil, vb. keşişler Doğu’daki manastır hareketinin öncüleridir. Batı’da ise biraz daha yavaş yayılarak V. yüzyıl sonlanna doğru Aziz Benedictus’un başlatmış olduğu hareketle çıkmıştır. Anadolu’da Hıristiyanlığın örgütlendiği dönemlerde keşişlerin bu dinin yayılmasında oynadığı rolü gösteren tek örnek vardır ki o da VI. yüzyılda Monofizit bir Suriyeli keşiş olan John’un etkinliğidir. Kendisi Justinianus tarafından 535 yılında Efes’e piskopos olarak atanmış ve buradaki inanmayanlann Hıristiyan olması için görevlendirilmiştir.

G e n e l o l a r a k s ö y le n e c e k o lu r s a , C o n s ta n tin u s v e I . T h e o d o s i u s a r a s ın daki

dönem

im p a ra to rlu ğ u n

p o litik

gücünün

s a ğ la m la ş m a y a

b a ş la d ığ ı

s ü re c i k a p s a m a k ta d ır . B ö y le s i b ir d ö n e m d e d e v le tin y e n i b a ş k e n ti K o n s ta n tin o p o lis m am en

ile

b ir lik t e , tic a r e tin

D o ğ u ’ya

k a y m ış tır . B u

s ın d a k i k ü ltü r e l a y r ım ın

y ö n e tim in

m e rk e zi

a ç ık ç a

a r tık ta

y ü z y ı l a y n ı z a m a n d a B a t ı ile D o ğ u

a ra

d a y a v a ş y a v a ş k e n d in i h is s e ttir m e y e b a ş la d ığ ı

y ü z y ıld ır . L a tin c e k o n u ş a n B a t ı, G r e k ç e k o n u ş a n D o ğ u ’ d a n u z a k la ş m a y a b a ş la r k e n , yoksul

e k o n o m ik

a r a s ın d a k i

yaşam da,

u ç u ru m

d ö n e m in

g ittik ç e

a y ır t

e d ic i

b ü y ü m ü ş tü r.

ö z e lliğ i

B a tı’ da

ze n g in

büyük

to p ra k

s a h ip le r i k e n d ile r in e a it m ü l k l e r ü z e r in d e k i h a k la r ın ı iy ic e p e k iş tir ir k e n , D o ğ u ’ d a k i m i g ir iş im c ile r , g e liş e n b ü r o k r a s i, r ü ş v e t v e lü k s t ü k e t im

m a l

l a n t i c a r e t i s a y e s i n d e z e n g i n l e ş m i ş l e r d i r . 68

IV. YÜZYILDA ANADOLU’DA HIRİSTİYANLIK: FRİGYA ÖRNEĞİ G r e k v e R o m a lı y a z a r la r la b ir lik te a r k e o lo jik v e e p ig r a fık m a lz e m e y i b ir a ra d a d e ğ e rle n d irip , A n a d o lu ’ n u n n e m i ü z e r in e

y a p m ış

o ld u ğ u

a n tik d ö n e m i v e

H ır is tiy a n lık

dö

ö n e m li ç a lış m a y a d a y a n a r a k M i t c h e l l, H ı

r is tiy a n lığ ın k e n d in i e tk in o la r a k g ö s te r m e y e b a ş la d ığ ı ta r ih in I I I . y ü z y ı lın ik in c i y a n s ın d a n b a ş la y a r a k I V . y ü z y ı lı n lir tm e k te d ir .

Ç ünkü

y u k a rıd a

s o n la n n a k a d a r g ittiğ in i b e

g ö rd ü ğ ü m ü z

g ib i

D io c le tia n u s

döne

m in d e H ı r i s t iy a n c e m a a tle r e b i r ş e k ild e k o v u ş tu r m a la r y a p ı lı r k e n , C o n s ta n tin u s

ile

b a ş la y a n

dönem de

H ır is tiy a n la r

daha

uygun

k o ş u lla r la

k a r ş ıla ş m ış la r d ır . A n c a k M i t c h e ll, H ır is tiy a n la r a v e H ır is t iy a n d in a d a m la r ın a b ir ç o k a y r ıc a lık t e k l i f e d ild iy s e d e im p a r a to r lu ğ u n b ü y ü k b ir k ıs m ın ın

I V . y ü z y ılın

ik in c i y a rıs ın a k a d a r p a g a n y a p ıs ın ı k o r u d u ğ u n u

dü

ş ü n d ü ğ ü n ü d e b e lir tm e k t e d ir . G e r ç e k te n d e e le g e ç ir ile n m a lz e m e d e ğ e r le n d ir ild iğ in d e , A n a d o lu ’ d a k i b ü tü n iç e r is in d e yo ru m

pagan

yapm ak

a n la y ış ı y a n lış

b ır a k ıp ,

k e n tle r in

veya

H ır is tiy a n lığ ı

o la c a k tır. Ö r n e ğ in , p a g a n

k ö y le r in

s e ç tik le r i y a p ıd a n

IV .

y ü zy ıl

yönünde

b ir

H ır is tiy a n lığ a

g e ç iş s ü r e c in d e e n ö n e m li k a y n a ğ ım ız o la n y a z ıt la r a b a k t ığ ım ız d a b ir b i r in e k o m ş u o la n ik i b ö lg e , L i d y a ’ d a H ı r i s t iy a n l ık ile ilg il i o la r a k I V . y ü z y ıld a n ö n c e y e ç o k a z b u lu n t u v a r k e n , F r i g y a ’ d a y ü z le r c e y a z ı t e le g e ç i r ilm iş tir .

B ö y le s i

g e n e l b ir

a ra ş tırm a n ın

sonucu

gayet

a ç ık tır .

İç

A n a

Geleneksel Hıristiyan tarih yazımına göre John; Karya, Lidya ve Frigya bölgelerinde seksen binden fazla paganı Hıristiyan yapmış, doksan altı kilise ve yirmi tane manastır inşa ettirmiştir. N.Lewis, - M. Reinhold, a.g.e. s. 599: Jeromee, Letters, CVIII; 20: Alice Mary Talbot, “Bizans Manastır Sistemine Giriş”, Cogito, s. 17, İstanbul, 1999, ss. 163 - vd: P. Brown, a.g.e. ss. 57 vd. 68 J. Curran, a.g.e. ss. 209 - vd.

d o lu ’n u n

H ır is tiy a n la ş m a s ı,

III.

y ü z y ılın

o r ta la r ın d a n

itib a re n

yoğun,

a n c a k d a ğ ın ık t ır . B ü t ü n h a lk ın d in d e ğ iş tir d iğ i a la n la r d a b a z e n t a m o la r a k bu

dönüşüm

y a ş a n ır k e n , k im i

za m a n

pagan

h a lk

e s k i k ü ltü rü n ü

y a ş a t

m a y a d e v a m e t m i ş t i r . 69 H ır is t iy a n lık A n a d o lu ’ d a y a y ılır k e n k o y v e k e n t o lm a k ü z e r e , p o litik , id a ri

e k o n o m ik

a n la m d a

b ir b ir iy le

k ü ltü r e l a n la m d a fa r k lı ik i a y rı y e rle ş im k iç a ğ ’ d a A n a d o lu ’n u n

d u ru m u n a

d o ğ ru d a n

iliş k i

iç e rs in d e , a n c a k

tip in d e g e liş m iş tir . N i t e k i m

Es-

ış ık tu ta n a r k e o lo jik v e e p ig r a fık m a l

z e m e b u r a d a k i k ö y y a ş a n tıs ı ile k e n t y a ş a m ın ın , ö z e llik le d in o l m a k ü z e r e k i m i n o k t a l a r d a f a r k l ı o l d u ğ u n u g ö s t e r m e k t e d i r . 70 K ı r s a l y a ş a m d a k u l l a n ıla n a yrı

d il, te r m in o lo ji, y e m e k le r , h a y a t ta r z la r ı, v b . a n la y ış la r k ö y lü le r in b ir

d ü n y a la r ı

o ld u ğ u n u n

c id d i

z a m a n k e n tte y a ş a y a n la r ta r a fın d a n

g ö s te r g e le r id ir .

K ö y lü le r ,

çoğu

ş ü p h e li, a n la ş ılm a z k a b u l e d ilip h o r

g ö rü lm ü ş le r d ir . B u d u r u m , H ır is tiy a n lık ö n c e s i d ö n e m d e v e I V . y ü z y ıld a H ır is tiy a n lığ ın K im

r e s m î o la r a k ta n ın m a s ın d a n

s o n ra d a h e p

a y n ı k a lm ış tır .

b i l i r b e lk i d e ö n c e lik le k e n tle r d e g e liş e n v e ö ğ r e tile r i d a h a ç o k k e n tli

65 Roma İmparatorluğu’nun Doğu tarafı, her biri kendi tarihi ve kültürüne sahip birçok topluluktan oluşmaktaydı. Dolayısıyla Hıristiyanlık böylesi bir bölgede tek bir biçime bürünememiştir. Ancak yine de IV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren dinsel ve politik anlamda birçok ayrıcalık elde ettikten sonra pagan dünyadan Hıristiyan dünyaya geçişte bir hızlanma görülür ken Hıristiyanlık, devletin de desteği ile daha evrensel bir karaktere bürünmeye başlamıştır. Hele hele IV. yüzyıl sonlarında imparator Theodosius tarafından Hıristiyanlığın devletin resmî dini olarak ilân edilmesinin ardından avantaj tamamen Hıristiyanlara geçmiştir. Zira Hıristi yanlığı benimsemiş ve devletten destek alan bir Hıristiyan kentin yanı başındaki kent ne kadar pagan olarak kalabilirdi? Dolayısıyla şunu rahatlıkla söyleyebiliriz ki, İmparatorluğun erken evrelerinde imparatorlara yaranmak ve çeşitli ayrıcalıklar (vergi muafı, vatandaşlık haklarının genişletilmesi, vb.) elde etmek için kentler nasıl birbiriyle yarış içine girdiyse, bu kez aynı kentler, Hıristiyanlık konusunda bir iç rekabete başlamışlardı. Bunun sonucunda da, önceki dönemler kesin olmasa da V. yüzyıldan itibaren Hıristiyanlığın hızlı bir şekilde yayıldığını söylemek pek de yanlış olmayacaktır. S. Mitchell, a.g.e,, II, ss. 60, 62 ve 63: Ayrıca bkz. A. Brent, “Ignatius’ Pagan Background in Second Century Asia Minor”, Zeitschrift fiir Antikes Christentum /Journal o f Ancient Christianity, vol. 10, 2007, ss. 207-vd. 70 C. Foss, “Archaeology and the Twenty Cities o f Byzantine Asia”, American Journal o f Archaeology, Vol. 81, no: 4, Autumn, 1977, ss. 496 - vd: Aslında bu durum Roma İmparator luğu’nun hemen tamamı için geçerliydi. Delmas bu durumu şöyle açıklar; “Pax Romana, eyaletlerde ancak iki ayrı kültür biçiminin birbiri üzerine yerleşmesiyle sonuçlanmıştı. Kentsel olan Roma uygarlığı, ele geçirdiği ülkelerin kırsal halkıyla ancak dolaylı ilişkiler sürdürmek teydi. Kentler ve kırlar ortak kaygılarla ve ortak çıkarlarla bağlanmış, birleşmiş değildi. İmpa ratorluğun fetihten sonra kurulmuş koloniler olan kentlerinin çoğu yapay kuruluşlardı ve el işleri tezgâhlarının varlığına karşın, Batı’da hiçbir zaman ticaret ve endüstri merkezleri haline gelmemişlerdir. Oysaki başlangıçta ve ekonomik alanda uygarlığı simgelendiren ve yeni geli şimin temel etkenlerinden biri olan pazardır. Ne Roma kentleri ne Yunan kentleri, Batı kentle rine örnek olabilmiştir ve tek süreklilik ancak dinsel ve yönetim alanlarında kendini göstermiş tir. Yeni yerleşim bölgeleri, eskiçağ kentinin dışarısında, ilk Hıristiyanların tapınağının bulun duğu -b u tapınak ki birçok halde yeni kentin çekirdeği olmuştur- mezarlığın çevresinde geliş miştir.” Bkz. C. Delmas, Avrupa Uygarlık Tarihi, (çev. N. Önal) İstanbul, 1973, ss. 10-11.

e n te le k tü e lle r ta r a fın d a n o lu ş tu r u ld u ğ u iç in H ır is t iy a n y a z a r la r b ile r e k v e b ir k ü ç ü m s e m e b e lir tis i o la r a k , H ı r i s t iy a n l ık ö n c e s i d ö n e m d e k i h a lk la r a

“pagan"

(L a tin c e “

A n a d o lu ’ d a d o la y ı

k im i

köylüler” )

Rom a

k ö y le r ,

s ö z c ü ğ ü n ü k a s ı t l ı o l a r a k v e r m i ş l e r d i r . 71

e g e m e n liğ i

d ö n e m in d e ,

H ır is tiy a n lığ ın

b u ra d a

b ö lg e s e l

y a y ılm a y a

fa r k lılık la r d a n

b a ş la d ığ ı

s ıra d a

k e n d i a n la y ış la r ı ile H ır is t iy a n ö ğ r e tile r in i b ir a r a y a g e tir m iş le r d ir . Ö r n e ğ in

F rig y a ’n m

tanistler12,

k im i da

m e rk e zle rin d e ,

Novatianlar 73

d u ru m u n

g ib i ilg in ç

sonucu

o lu ş u m la r o rta y a

o la ra k

Mon-

ç ık m ış tır k i

b u g r u p la r , a r k a la r ın d a b a ş k a b ir m a k a le n in (h a tta k ita b ın ) k o n u s u o la c a k kadar

çok

s a y ıd a

b e lir tilm e s i g e re k e n

y a zıt en

b ır a k m ış la r d ır .

B u ra d a

g r u p la r la

ilg ili

ö n e m li ş e y , A n a d o l u ’ d a ç o k ta n r ılı y a p ıd a n

te k

ta n r ılı b ir a n la y ış a g e ç ild iğ i d ö n e m d e , t o p lu m u n b ö y le s i d e ğ iş ik o lu ş u m la r y a r a t a r a k , y e n i g e le n a n la y ış ı k e n d i y a p ıs ı iç in d e s in d ir m e y e ç a lış m a s ıd ır. Ö r n e ğ in , b ü tü n e rk e n d ö n e m H ır is tiy a n to p lu lu k la rı g ib i, b u g ru p la r to p lu m s a l

a n la m d a

H ır is tiy a n lık

ile

a r a la r ın d a k i

bağı

g ü ç le n d ir m e k

71 Bkz. V. Diakov - S. Kovalev, a.g.e. s. 303: C. Ando, “Pagan Apologetics and Christian Intolerance in the Ages o f Themisticus and Augustine”, Journal o f Early Christian Studies, 4, 2, 1996, ss. 171 -v d . 72 Frigya bölgesi içerisinde, özellikle güney batı tarafındaki merkezlerden ele geçirilen Roma İmparatorluk döneminde III. yüzyıldaki yazıtlar Hıristiyanlık içerisindeki farklı bir mezhebin varlığını göstermektedir. Bu mezhep, içinde kadın papazların olduğu kendine özgü ruhban sınıfı, kesin olmasa da, propagandasını yaptığı pagan düşünce ile ilginç bir Hıristiyanlık düşün cesi geliştirmiştir. Bu mezhebi küçük düşürmeye çalışanlardan biri olan Hıristiyan yazar Eusebius’un da söylediği gibi, Montanist cemaatin vaazcıları, hadım bir pagan rahip ve yanında iki kadın kâhinden oluşmaktaydı. Mezar stelleıinin de gösterdiği gibi Montanist cemaat III. yüzyılın ortalarından itibaren daha doğuya doğru genişlemişler ve burada Hıristiyan topluluk larla çekişmeli bir süreç geçirmişlerdir. Montanist yazıtlar ve gruplar hakkında ayrıntılı olarak bkz. W. Tabbemee, Montanist Inscriptions & Testimonia, Georgia, 1997; Yazıtlar için ayrıca bkz. M. Waelkens, Die Kleinasiatischen Türsteine, Mainz am Rhein, 1986. Türsteine, no: 366, 367, 372, 373, 374, 375: Eusebius, Historia Ecclessiastica, V; 16-6. 73 Kimi kaynaklara göre kiliseye sadık kalan, kimilerine göre de kilise tarafından sapkın bir mezhep olarak görülen Novatianlar, Frigya ve Paflagonya bölgelerinde ciddi bir mezhep olarak gözükmüşlerdir. Novatian Kilisesi’nin kurucusu Roma’daki Hıristiyan topluluk içinden gelen Novatianus idi. Novatianus, katı Hıristiyan anlayışı ile tutucu kırsal halkın doğal püritenliğini bir araya getirebilmeyi başarmıştı. Bizans kilise kayıtlarına göre en son Novatian piskoposu, Tiberiopolis kentinden 458 yılında bir görevle Constantinapolis’e gönderilmiş olan Marcion adlı kişi olmuştur ki bu da bize V. yüzyılın sonlarında hâlâ bu grubun varlığını koruduğunu göstermektedir. Bölgede ele geçirilen Novatian Kilisesi’ne ait yazıtlar da bu durumu doğrula maktadır. Bkz. S. Mitchell, a.g.e., II, s. 97. Eskişehir’de bulunmuş bir yazıtta geçen; “Novatianlarm kilisesinin kutsal tanrısının öğrencisi Aleksandros'un oğlunun anıtı" ifadesi, Kütahya ile Seyitgazi arasındaki bölgede bu gruba ait bir topluluk olup olmadığı sorununu ortaya çıkarmaktadır. Zira bilindiği gibi Novatianların merkezi olarak kabul edilen Cotiaeum ile bu merkez çok yakındırlar. Bkz. C.H.E, Haspels, The Highlands o f Phrygia: Sites and Monuments, I-II, Princeton, 1971, no: 50.

bunu

H ır is tiy a n

in a n ç

ile

ö rm e k

iç in

kendi

yaşayan

ü y e le r i

a r a s ın d a n

a y n e n H ı r i s t i y a n l ı k t a o l d u ğ u g i b i “ a z i z ” l e r b i l e s e ç m i ş l e r d i r . 74 Bunun

y a n ın d a to p lu m s a l b a ğ la r ( y a d a s o s y o e k o n o m ik y a p ı ) ile d in

a ra s ın d a d o ğ r u d a n ili ş k i y i b a ş k a o lu ş u m la r d a d a g ö z le m le y e b i lm e k m ü m k ü n d ü r.

A k r a b a lık

iliş k ile r i

k o m ş u lu k

b a ğ la n ,

e tn ik

yapı

coğ

r a f y a y la ilg ili to p lu m s a l iliş k ile r ( F r i g y a b ö lg e s in d e k i M o n t a n is t le r g ib i) , v e s o n o la r a k d a a y n ı m e s le k te n o la n k iş ile r in b ir a r a y a g e le r e k o lu ş tu r d u k la r ı

g r u p la r a n tik

m e rk e zle rd e

to p lu m s a l b a ğ la n n

o lu ş u m u n d a k i

ö n e m li e tm e n le r d ir . B u n la r d a n ö z e llik le s o n g ru b a g ir e n ; fır ın c ıla r , b a lık ç ıla r , t e r z i le r , e lb is e b o y a c ıla r ı, d e r ic ile r , m a r a n g o z la r , d u v a r c ıla r , ç ö m le k ç ile r ,

k u y u m c u la r

b ir lik le r in

m e rk e zin d e

tü c c a r

b ir ta n n

g ib i ya

to p lu lu k la n n

n e m le r d e d e ö n e m li r o l o y n a m ış tır . B u lu k la r a ra s ın d a h a ttâ

o ld u ğ u

H ır is tiy a n

g ib i H ır is tiy a n

g r u p la n n

o lu ş tu rm u ş

o ld u k la r ı

d a ta n r ıç a n ın y e r a lm a s ı s o n r a k i d ö iliş k ile r p a g a n d ö n e m d e k i to p lu g r u p la r a ra s ın d a

g e n iş le m e s in d e

g ö rü lm ü ş

ö n e m li r o l o y n a m ış tır . B a ş k a

b ir d e y iş le , H e lle n is t ik v e R o m a d ö n e m le r in d e p a g a n b ir t a n n y a d a ta n r ıç a e t r a f ı n d a b i r a r a y a g e le n m e s l e k g r u p l a r ı , z a m a n l a H ı r i s t i y a n l ı ğ ı b u iş iç in k u lla n m ış la r v e b u d a H ır is t iy a n lığ ın A n a d o lu ’ d a b e lir li s ın ıfla r a ra s ı n d a ö r g ü t l e n i p , g e l i ş m e s i n d e k i e t m e n l e r d e n b i r i o l m u ş t u r . 75 A s lın d a

a n tik

dünya

iç e r is in d e

P a g a n la r

-Y a h u d ile r -

H ıris tiy a n la r

a r a s ın d a k i iliş k ile r k a r m a ş ık o ld u ğ u k a d a r , b u g r u p la r a r a s ın d a k i b a ğ la r ı ç ö z e b ilm e k v e o n la r ı ta m o la r a k b ir b ir in d e n a y ır a b ilm e k b ir o k a d a r z o r d u r . Ü s t e lik b u k o n u d a e n ç o k y a r d ım çoğu

za m a n

k u lla n ıla n

te r im le r in v e

s e n m e s i a ra ş tırm a c ıla n ç ö zm e y e

s a ğ la y a c a ğ ı d ü ş ü n ü le n y a z ı t la r d a

s o ru n u n b ir p a rç a s ı o la ra k k a lm ış la r d ır . E r k e n s e m b o lle r in n e re d e yse

iç iç e g e ç m e s i v e

ç ö zü m ü

o lm a y a n

d ö n e m le r d e

o r ta k la ş a b e n im

çok

z o r b u lm a c a la r

g itm iş tir . A n c a k h e rk e s in h e m e n h e m fik ir o ld u ğ u

d ü ş ü n c e , d i

n in h e r a la n d a k e n d in i h is s e ttir d iğ i b ir d ü n y a d a y a ş a y a n p a g a n t o p lu lu k la r ın , Y a h u d il e r v e H ır is t iy a n la r ta r a fın d a n g e tir ile n y e n i d ü ş ü n c e le r i, ö z e l lik le d e y ü k s e k to p lu m s a l d e ğ e rle r i b e lir le y e n a h lâ k d e ğ e r le r in i g ö z a rd ı e d e m e y e c e k le r id ir . E n m in d e

p a g a n iz m ,

a zın d a n

Y a h u d ilik

b e n z e r lik le r v a r d ır . Ö r n e ğ in

g ö rü n ü ş te A n a d o lu ’n u n H ır is tiy a n lık

a ra s ın d a

geç R o m a

döne

genel

ta k ım

b ir

h e p s in d e d e “ T a n n ” ; d e h ş e t v e r ic i v e

u za k

b ir y e r d e g ö s te r ilm e k te d ir . O , m e le k le r y a d a k â h in le r g ib i k u ts a l k iş ile r in a ra c ılığ ı sunda

ile

u la ş ıla b ile c e k

g e re k p a g a n la r ın

s o y u t b ir

g e re k s e

fig ü r d ü r . T a n r ıy ı ta n ım la m a

Yahudi

H ır is tiy a n la r ın

konu

k u lla n d ık la n

d il k i m i z a m a n b ir b ir in d e n a y ır t b ile e d ile m e m iş t ir . Ü s t e l i k ç o ğ u z a m a n

74 S. Mitchell, a.g.e., II, s. 111. 75 P.A. Harland, a.g.m. ss. 389 - vd.

b ir b ir le r in in

s ö z c ü k le r in i k u lla n a r a k

y a k ın la ş m a la r

s a ğ la m ış la rd ır.

k ö y lü le r ta r a fın d a n

in a n ç

fe ls e fe le ri

Y a h u d iliğ in

a n la ş ılm a s ı

güç

o la n

c id d i

H ır is tiy a n lığ ın ,

c a h il

n o k ta la rın d a

a la n ın d a

ke h â n e t m e r

k e z le r i y a d a k â h in le r d e v r e y e g ir m iş tir . B u n o k ta d a , n a s ıl C le m e n s y a d a O r ig e n

g ib i H ı r i s t iy a n d ü ş ü n ü r le r , G r e k fe ls e fe s in i t e o lo ji k a m a ç la n iç in

k e n d ile r in e g ö re u y a r la d ıla r s a , A n a d o l u ’ d a k i b ir F r i g k ö y lü s ü d e H ı r is t i y a n lığ ı k e n d i a n la y a b ile c e ğ i fo r m a ta y a k ın

h a le

uyum

h a lin d e

so km u ş, ya n i p a g a n d ü şü n ce ye en

d ö n d ü r m ü ş tü r . F r i g y a ’ d a , a y n ı to p lu lu k la r iç e r is in d e yaşayan

p a g a n , H ır is tiy a n

Yahudi

b ir lik te

g ru p la r, k a v g a

e t m e k y e r i n e , d iğ e r in a n c ı k e n d in e u y a r la m a k o n u s u n d a y o l l a r v e a ra ç la r b u l m u ş t u r . 76 H a t t â b a z e n , i s t i s n a d a o l s a , H ı r i s t i y a n d o ğ d u k t a n s o n r a p a g a n a n l a y ı ş ı b e n i m s e y e n d i n a d a m l a n d a ç ı k m ı ş t ı r .77 H ır is tiy a n lığ ın

A n a d o lu ’ d a k i ö r g ü tle n m e s i v e

r u r k e n ö z e llik le b u d in in

g e liş m e s i ü z e r in d e d u

g e tir d iğ i m e s a jın n e d e n F r i g y a

g ib i b ö lg e le rd e

y a n d a ş la r b u ld u ğ u n u a n la m a y a ç a lış m a k , p a g a n v e H ır is t iy a n to p lu lu k la r a r a s ın d a k i iliş k ile r in ç ö z ü m le n m e s in d e ö n e m li b ir a ş a m a d ır . B u n o k ta d a H ı r i s t iy a n m is y o n e r le r in R o m a t o p lu m u n u n e n h a r e k e tli o ld u ğ u b ö lg e le r in i s e ç e re k b ü y ü k

ile r le m e le r k a y d e t tik le r i b ilin m e k t e d ir . K il i s e n i n b ü

y ü m e y e b a ş la d ığ ı y e r le r g e n e ld e iç A n a d o l u ’ d a k i y e n i e y a le tle r d ir . B u r a la r e k o n o m ik Bunun b ö lg e

a n la m d a

y a n ın d a

c a n la n m a k ta

H ır is tiy a n lığ ın

in s a n ın ın , ü r ü n le r in i v e

ilk

o la n y a

d a c a n l a n m ı ş b ö l g e l e r d i r . 78

m is y o n e r le ri

F rig y a ’ya

h a y v a n la n n ı k o ru y a n

g e ld ik le r in d e

ta n r ıla r a v e

la r a t a p t ı k l a n n ı g ö r m ü ş le r v e a y n ı z a m a n d a b ö lg e h a lk ı n ı n

ta n n ç a -

a d a le t v e a h

lâ k i d a v ra n ış k o n u s u n d a k i tu tu c u y a p ıs ın ın d a fa r k ın a v a r m ış la r d ır . N i t e k i m , a n t ik d ö n e m y a z a r la r ın ın d a b e lir ttiğ i g ib i F r i g y a b ö lg e s in d e k i h a lk

76 P. Brown, a.g.e. s. 29: S. Mitchell, a.g.e, II, ss. 48-49: Eskiçağ’da Frigya bölgesindeki farklı dinsel grupların ilişkileri için bkz. A.R.R. Sheppard, “Jews, Christians and Heretics in Acmonia and Eumenia”, Anatolian Studies, Vol: 29, Ankara, 1979, ss. 169 - vd: Roma İmparatorluğu içinde genel anlamda Hıristiyanlar ile diğer gruplar arasındaki ilişkiler için bkz. G. Clark, a.g.e. ss. 16-vd: Bu konu hakkında başka örnekler de verilebilir. Örneğin, kutsal haberciler olarak meleklere inanma olgusunun İç Anadolu’da pagan dönemden beri var olduğu, eldeki yazıtlar dan bilinmektedir. Benzer bir şekilde bu durum Yahudi inanışı ile iyice teşvik edilmiştir. Kuzey Galatya’da ele geçirilen “Ulu Tanrı, en yüce ve cennetin ve kutsal meleklerinin yöneticisi” şeklindeki bir Yahudi yazıtında geçen ifade, bir pagan metninde aynen kullanılmıştır. Melek lere inanma erken Hıristiyan topluluklarında bir noktada zındıklık olarak görülse de, yine de Pisidia ve Frigya’nın büyük bir kısmında V. yüzyıla kadar pagan topluluklar içerisinde süre gelmiştir. Özetle şu söylenebilir ki, pagan inançlarda da, Yahudilikte de, Hıristiyanlıkta da tanrılarla insanlar arasında iletişimi sağlayan melekler geç Roma dönemi Anadolu yaşamında bu üç inancın farklı katmanlarını bir araya getirmeye yardımcı olmuştur. Bkz. S. Mitchell, a.g.e., II, s. 58. 77 C.W.M. Cox - A. Cameron, Monumenta Asia Minoris Antiqua: Dorylaeum & Nacolea, VII, Manchester, 1937, no: 167. 78 P. Brown, a.g.e. s. 39.

la r , m u h a fa z a k â r lık v e

d is ip lin k o n u s u n d a

A n a d o lu ’n u n

e n ü n lü h a lk la

r ın d a n s a y ılm a k t a y d ıla r . D o l a y ıs ıy l a d ia s p o r a d a k i Y a h u d il e r g i b i, tu tu c u a h lâ k i ö ğ r e tile r i o la n H ır is t iy a n lığ ı b e n im s e m iş b ir g r u b u n s o n r a d a n g e l d ik le r i b ö lg e le r d e p a g a n h a lk la r la e n te g re o lm a la r ı p e k d e z o r o lm a m ış t ır . S o n u ç t a s ık ı a h lâ k i ö ğ r e tile r e s a h ip H ı r i s t iy a n l a r ile t u tu c u p a g a n h a lk a r a s ın d a k i

to p lu m s a l b e n z e r lik le r

s a y e s in d e , iliş k ile r

g e liş ir k e n

F rig y a ’

d a k i H ı r i s t i y a n l a r ı n s a y ı s ı d a a r t m ı ş t ı r . 79 A n a d o l u ’ d a m im a r i a ç ıd a n b a k ıld ığ ın d a d a p a g a n d ü n y a d a n H ı r i s t iy a n d ü n y a y a g e ç iş te , ik i to p lu m

a r a s ın d a k i u y u m u y a d a d e v a m lılığ ı g ö r m e k

o la s ıd ır . B ilin d iğ i g ib i R o m a güney

(heroon)

b a tı

k ıy ıla r ın d a

e g e m e n liğ i b o y u n c a ze n g in

a ile le r in

A n a d o lu ’ d a , ö z e llik le

ü y e le rin i

a n ıt

g ö m m e k ç o k y a y g ı n b ir g e le n e k o lm u ş tu r . B a z e n

d u k ç a fa z la

m e za rla r a

k e n tle rd e o l

s a y ıd a , y a n y a n a in ş a e d ilm iş b u g ö s te r iş li m e z a r la r t a p m a k

la r a b e n z e t il m e y e ç a lış ılm ış v e b i r b a k ım a a ile k ü lt le r i iç in y a p ı lm ış y e r le r d ir . A y n ı ş e k ild e a ile b ü y ü k le r i n i g ö m m e k is te y e n H ı r i s t i y a n l a r d a b u p a g a n m e z a r m im a ris in d e n

e s in le n m iş le r d ir . B u n u n

y a n ın d a F r ig y a

b ö l

g e s in d e s ık lık la g ö rü le n k a y a m e z a r la r ın ın p a g a n v e H ır is t iy a n t o p lu lu k la r ta r a fın d a n k u lla n ıld ık la r ı b ilin m e k te d ir . A y r ıc a , R o m a d ö n e m in d e b ir kam u

b in a s ı

o la ra k

k u lla n ıla n

bazilika ' n ı n

H ıris tiy a n lık

d ö n e m in in

ilk

k ilis e le r i o la r a k iş le v g ö r m e s in i s a d e c e p r a tik a m a ç la r a b a ğ la m a k e k s ik b ir y a n ıt o la c a k m ış g ib i g ö z ü k m e k te d ir . B u n la r ın y a n ın d a G e ç A n t i k Ç a ğ ile

b ir lik t e , k e n tle r in

y ö n e tic ile r in in , y a v a ş

yavaş

b a ş la d ığ ın ın e n g ü z e l k a n ıtı d a , I V . y ü z y ı ld a n

b ir p is k o p o s

o lm a y a

s o n ra k e n tle rd e p is k o p o s a

a i t s a r a y l a r ı n o r t a y a ç ı k m a s ı o l a r a k b e l i r t i l e b i l i r . 80

79 S. Mitchell, a.g.e,, II, s. 43: İç Anadolu’nun yerli sakinlerinin sert ve tutucu bir toplumsal ahlâk yapısına sahip oldukları açıktır. V. yüzyılda yaşamış olan Kilise Tarihçisi Socrates’in Historia Ecclessiastica (Din Tarihi) adlı eserindeki bir yerde, Frigyalılann V. yüzyılda bile diğer halklara göre en ölçülü ve terbiyeli halk olduklarını, zina olayına hiç sıcak bakmadıklarını ve sözlerini tutamama riskini azaltmak için çok ender olarak yemin ettiklerini belirtmektedir. Erkekler, erdemleri ve dindarlıkları konusunda övünürlerken, kadınlar terbiyeleri ve namusları hakkında duymuş oldukları gururu açığa vurmuşlardır. Daha erken dönemlerde de benzer açıklamalar görülmektedir. Örneğin, Geç Hellenistik Dönem’de yaşamış olan Damascuslu Nicolaus, Friglerin yemin ederek ant içmekten kaçındıklarını belirtmektedir. Frigya kültleri; adalet, terbiyeli davranış, tanrılara gösterilen saygı, dindarlık, kutsal otoriteye tam bağlılık ve çok iyi şekilde geliştirilmiş kutsal gücün intikam alması karşısında duyulan korku düşüncesi üzerine kurulu sert ahlâk yapısından doğan kaygıyı yansıtmaktadırlar. Tanrılar, Hosiotı Kai Dikaion ya da başka bir deyişle “Adalet” ve “Kutsallık” kavramlarının soyut yansıması tüm Frigya ve özellikle kırsal kesim olmak üzere İç Anadolu’nun komşu bölgelerinde kendini göstermektedir. Bkz. S. Mitchell, a.g.e., I, ss. 189-190 ve n. 221, 222: Socrates, Historia Ecclessiastica, IV; 28: Damascuslu Nicolaos, FGrH, 90 F 103, i. 80 Arkeolojik kazılar sayesinde bu geçiş sürecini Roma yakınlarındaki Ostia’da ya da Efes’te görmek de mümkündir. Bkz. P. Brown, a.g.e. s. 26.

y e r

i n

I I I . y ü z y ı l d a k i k r i z d ö n e m in d e n k u r tu la b ilm e k iç in D io c le t ia n u s v e a r d ın dan

C o n s ta n tin u s ’ u n

y e p y e n i b ir d ö n e m in g e rç e k le ş tirile n

g e r ç e k le ş tir d ik le r i

r e fo r m la r

b a ş la m a s ın a n e d e n

ö z e llik le

p o litik ,

id a ri

Rom a

U y g a r lığ ı’n d a

o lm u ş tu r. B ir k a ç

d in s e l

y ı l iç in d e

d ü z e n le m e le r

y ü z le r c e

y ı l l ı k R o m a D e v l e t i ’ n i n ç e h r e s in i ş a ş ır tıc ı ş e k ild e d e ğ i ş t ir i r k e n , b u d e ğ i ş ik lik u z u n v a d e d e A v r u p a

ve D ü n ya

ta r ih in d e d e c id d i d ö n ü ş ü m le r i v e

o lu ş u m la r ı b e r a b e r in d e g e tir m iş tir . B u g ib i

s ü r e c in

III.

ilk

a y a ğ ın ı

y ü z y ılın

sonunda

“ v a t a n d a ş la r a ra s ın d a

p o litik

g e liş m e le r

o lu ş tu r m a k ta d ır .

D io c le tia n u s , m e r k e zî y a p ıy ı

(primus inter pares )

e ş it”

B ilin d iğ i

k o ru m a k

a d ın a

a n la y ış ın ı te r k e d ip ,

b ü tü n g ü c ü e lin d e to p la y a n D o ğ u lu b ir m o n a r k h a v a s ın a b ü r ü n m ü ş , ü s te lik

y ö n e tim

r in c i

a d ım

Rom a” yı

m e rk e zin i D o ğ u ’ y a g e r ç e k le ş m iş tir .

B o ğ a z iç i

ta ş ım ış tır . B ö y le li k l e

H a ttâ

k ıy ıla r ın d a

ku rm a s ı

a d ım , ile

d ö n ü ş ü m d e k i b i

C o n s ta n tin u s ’ u n

daha

“Yen i

p e r ç in le n m iş tir .

p a r la k g ü n le r in d e D o ğ u ’ y u k e n d in e b e n z e te m e y e n R o m a , k e n d i y a ş a d ığ ı k ö tü g ü n le r in s o n r a s ın d a “ D o ğ u lu l a ş m a ” y a b a ş la m ış tır .

S ü r e c in ik in c i a y a ğ ı I V . y ü z y ı l ı n i l k ç e y r e ğ in d e k i d in s e l d ö n ü ş ü m le r le ta m a m la n m ış tır . B i r z a m a n la r r e s m i k o v u ş tu r m a la r a u ğ r a tıla n H ı r i s t iy a n lık , - ş im d i b iz z a t

d e v le t ta r a fın d a n

ilâ n

e d ile n - b ir fe r m a n

ile

re sm e n

ta n ın m ış tır . A r d ı n d a n d e v le tin e n ü s tü n d e k i k iş i, im p a r a to r C o n s ta n tin u s , tü m

H ır is tiy a n la r ı

b ild iğ i A rtık

s ö y le m le pagan

a d a m la rı,

ilg ile n d ir e n

to p la n tıy a

b a ş k a n lık

"din işleri ile devlet işleri”

R o m a ’daki

H ır is tiy a n

g ib i “ e tk ili”

R o m a ’da

C o n s ta n tin u s ’ u n a r d ılla r ın d a n

ta m

am a te rs

“ y e tk ili”

b ir

itib a re n a r t ık ,

e d in c e ,

b ir b ir in in

hal

h e p im iz in

iç in e

o lm a y a n

a lm a y a

g ir m iş tir . d in

d in

b a ş la m ış la rd ır .

"hem yetkili hem de etkili"

d in a d a m la r ı y ö n v e r e c e k tir R o m a İm p a r a to r lu ğ u ’ n a .

C o n s t a n t in u s ’ u n , a ta la r ın a

ih a n e t e d e r c e s in e , R o m a

D e v le ti’ne

za ra r

v e r m iş b ir in a n c a b u k a d a r d e s te k v e r m e s i r a s tla n tı o lm a s a g e r e k t ir . Z i r a , I V . y ü z y ıld a

H ır is tiy a n lık

to p lu m s a l v e

d ü ş ü n s e l a n la m d a d e v le t iç in d e

k e n d in i s a ğ la m a a lm ış t ır . Ç o ğ u n lu ğ u , s ıra d a n a ile le r d e n ç ık m ış e n te le k tü e l c a m ia , H ır is tiy a n lık o lu r s a

“ re s m î id e o lo ji” y i)

te o lo jis in i

(y a

y a r a tır k e n , iç in d e

g e r ç e k l e r i n i a s la u n u t m a m ı ş l a r d ı r . İ l k

d e v le t a ç ıs ın d a n doğm uş

b e lir tile c e k

o ld u k la r ı ç e v r e n in

d ü ş ü n ü r le r , “ g e ç iş

s ü re c i”

ka vra

m ı n ın h a k k ı n ı v e r ir c e s in e a n t ik d ü ş ü n c e ile H ı r i s t i y a n l ı ğ ı b ir a r a y a g e tir m eye

ç a lış m ış la r d ır . İk in c i g r u p ta k ile r is e , d e v le tin

d a h a r a h a t s a ld ır m ış la r d ır p a g a n d ü n y a y a . T o p l u m

d e s te ğ in i

a la r a k

d a h e r ş e y iy le h a z ır d ır

dönüşüm e A n a d o lu

yeni

dünya

d ü z e n in e .

h a lk la r ı o lm a k ü z e r e , G e ç

Çünkü A n tik

b a ş ta

Dönem

a n tik

dönem deki

h a lk la r ı z a te n

b a ş ta n

b e r i “ b ir k u r ta r ıc ın ın g e le c e ğ in i” b e k le r k e n “ ö b ü r d ü n y a d a k u r tu lu ş a e r m e n in ” h e s a p la r ın ı ç o k ta n y a p m ış la r d ır .

ESKİÇAĞ HIRİSTİY ANLIĞI’NDA YOL AYRIMI:

a d ik ö y

o NSİLİ

VE MİRASI* Turhan Kaçar**

M S

K a s ım

448 ’de,

D o ry la e u m

(E s k iş e h ir

y a k ın la r ın d a

a n tik

k e n t)

p is k o p o s u E u s e b iu s , b ü y ü k b ir h e y e c a n la , K o n s ta n tin o p o lis p a triğ i F la v ia n u s ’ u n b a ş k a n lığ ın d a to p la n tı h a lin d e o la n k ilis e m e c lis in e d a ld ı. E u s e b iu s e lin d e tu ttu ğ u b ir id d ia n a m e y i k o n s ile a r z e tti. İd d ia n a m e , o z a m a n la r b a ş k e n t ç e v r e s in d e E u ty k h e s ’ i

‘ İs a ’ n ın

te k

ö rg ü tle n m iş ta b ia ta

o la n

s a h ip

m a n a s tır la r ın

o ld u ğ u ’

lid e r i y a ş lı k e ş iş

d o k tr in in i

y a y m a k la

d o la y ıs ıy la z ın d ık lık la s u ç lu y o rd u . P a tr ik F la v ia n u s , E u s e b iu s ’ u n h e y e c a n ım

y a tış tır m a y a

m e c lis i, haber

ç a lış tıy s a

o la ğ a n ü s tü

g ö n d e re re k

bunda

d u ru m u

s u ç la m a y a

b a ş a r ılı o la m a d ı. P a t r i k

ç ö zü m e

iliş k in

k a v u ş tu rm a k

s a v u n m a s ın ı

iç in ,

is te d i.

k ilis e

E u ty k h e s ’ e

E u ty k h e s

ilk

b a ş ta g e lm e m e k iç in a y a k s ü r ü d ü y s e d e , ü ç ü n c ü ç a ğ r ı s o n r a s ın d a m e c lis e g e ld i.

E u ty k h e s ’ i

s o r g u la y a n

P a trik

F la v ia n u s

m e c lis i,

K a s ım

** Doç. Dr. Turhan Kaçar, Balıkesir Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü. ’ Metin içerisinde geçen Latince veya Yunanca şahıs isimlerinin genellikle Latince biçimlerinin Türkçe okunuşları tercih edilmiştir (örn. Constantinus yerine Konstantiııus). Türkçede yaygın olarak bilinen bazı yer isimleri olduğu gibi bırakılmış (mesela İznik, İskenderiye, Antakya gibi), İstanbul yerine kullanılan Konstantinopolis örneğinde olduğu gibi bazı yer isimleri de, yine Latince biçimlerinin Türkçe okunuşlarıyla verilmiştir.

4 4 8 ’de

y a ş lı k e ş iş in

ila h iy a t

g ö r ü ş le r in in

s a p k ın

o ld u ğ u n a

k ilis e d e n

ç ık a r ılm a s ın a ( a f o r o z ) k a ra r v e r d i. E u t y k h e s k a ra ra itir a z e tti. D o ğ u R o m a b ü r o k ra s is in in E u ty k h e s ’ in s in d e n

b a zı

ç e k in e n

İs k e n d e r iy e ğ ın d a 4 4 9

ile r i

g e le n le r in in

y a n ıs ır a ,

İs k e n d e r iy e

k ilis e s i

d a v a s ın a s a h ip ç ı k t ı. D i n î k a r g a ş a n ın b o y u t la r ı n ı n b ü y ü m e İm p a ra to r I I . T h e o d o s iu s

p is k o p o s u y ılın d a

b a ş k e n t p a triğ in i

(4 0 8 -4 5 0 ), s o ru n u n

D io s k o r u s ’ a h a v a le

E f e s ’ te to p la n a n a f o r o z e tti v e

ç ö zü m ü n ü

e tti. D io s k o r u s ’ u n

b a ş k a n lı

b ir k o n s il, E u t y k h e s ’ i a k la d ığ ı g ib i,

d a h a s ı lin ç

e d ile r e k

ö ld ü rü lm e s in e

göz

y u m d u . P a p a lık te m s ilc ile r i d e k o n s ild e k ö tü m u a m e le y e m a r u z k a la n la r a r a s ın d a y d ı. T e m s ilc ile r i E f e s ’ te d ış la n a n P a p a , k o n s ilin y irc i k a lm a y a r a k D io s k o r u s ’ u n

s o n u ç la r ın a

m ilita n la r ın ın k a r a r la r ım

r e d d e tti. B u

r e s tle ş m e y e n i b ir k o n s il i n t o p la n m a s ın a z e m i n h a z ı r l a d ı . E s k i ç a ğ H ı r i s t i y a n lığ ın ın

e n b ü y ü k to p la n tıs ı o la n K a d ı k ö y K o n s i l i ’ n in y a k ı n

a rk a p la

n ın d a iş te b u g e liş m e le r v a r d ı . S a d e c e y a k ı n a r k a p la n ın k ıs a c a e le a lın m a sı K a d ık ö y

K o n s i l i ’n i a n la m a m ız a

lış m a , K a d ı k ö y

K o n s i l i ’ n in

y e tm e y e c e k tir. O n u n

g e n iş a r k a p la n ın d a k i s iy a s a l v e

iç in , b u

ça

e n te le k tü e l

t a r tış m a la r ı d ik k a t e a la r a k , k o n s il i n t e o lo ji k v e s iy a s a l g ü n d e m in e ta r ih s e l b ir p e r s p e k tif s u n a c a k tır. K a d ık ö y K o n s i l i ’ n in R o m a b a tı v e

ö z e llik le

İm p a ra to rlu ğ u ’ n u n

d o ğ u b ö lg e le r in e n a s ıl b ir m ir a s b ır a k t ığ ı d a ö n e m li b ir

s o ru n d u r. B u n d a n

d o la y ı y a zın ın u z u n

s o n b ö lü m ü , s ö z k o n u s u k o n s ilin

s o n r a k i y ü z y ı l a e t k ile r in i e le a la c a k tır . E r k e n k ilis e k o n s ille r i a r a s ın d a e n ç o k b e lg e le n m iş o l a n ı, h iç k u ş k u s u z K a d ık ö y

to p la n tıs ıd ır.

A lm a n

ta r ih ç i

E .

S c h w a rtz

ta r a fın d a n ,

1 9 3 2 -3 8

y ılla r ı a r a s ın d a Y u n a n c a v e L a t in c e o la r a k y a y ım la n a n k o n s ilin z a b ıt la r ı

(açta)

a ltı

(s te n o g ra f)

büyük

boy

c ilt

t u t m a k t a d ı r .1

tu ttu ğ u

n o tla rd a n

o lu ş a n

ş e y i k a p s a d ığ ın ı d ü ş ü n m e k m ü m k ü n köy

K o n s ili’ne

y ü z y ılın

iliş k in

s o n la r ın d a

ö n e m li

y a zd ığ ı

İm p a r a to r lu k

z a b ıtla r ın , k o n s ild e

s e k r e te r le r in in k o n u ş u la n

her

d e ğ i l d i r .2 Z a b ı t l a r ı n y a n ı s ı r a , K a d ı

kaynak,

S u r iy e li

Kilise Tarihi'd i r .

E v a g riu s ’ u n

S o c ra te s ,

a ltın c ı

S o zo m e n u s

T h e o d o r e t h u s g ib i V . Y ü z y ı l k ilis e t a r ih ç ile r in in g e le n e ğ in i d e v a m e ttir e n E v a g r i u s ’ u n e s e r i, N e s t o r iu s ’ u n 4 2 8 y ı lı n d a K o n s t a n t in o p o lis p a t r ik liğ in e s e ç ilm e s iy le b a ş la m a k ta v e

5 9 4 y ılm a

k a d a r y a k la ş ık y ü z e lli y ıllık

d ö n e m in h ik â y e s in i s u n m a k ta d ır . K a d ık ö y K o n s ili y a n lıs ı b ir tu tu m g ile y e n cak,

II.

b ir se r

E v a g r i u s , k o n s il h a k k ın d a v e r d iğ i b ilg ile r i k ıs a t u tm a k t a d ır . A n E fe s

K o n s ili’ n in

y e n id e n

e le

a lın m a s ı;

İs k e n d e r iy e

p a triğ i

D io s k o r u s ’ u n a z le d ilm e s i v e y e n i b ir itik a t m e tn i o lu ş tu ru lm a s ı g ib i te m e l p r o b le m le r , E v a g r i u s ’ u n e s e ri d ik k a te a lın m a d a n ta m

a n la ş ıla m a z . D o l a

1 Acta Conciliorum Oecumetıicorum II. 1-6, (ed. E. Schwartz ve diğerleri), (Berlin & Leipzig 1932-1938). 2 Konsilin zabıtlarının İngilizce edisyonu R. Price & M. Gaddis tarafından yayımlandı.

y ıs ıy la

E v a g riu s , K a d ık ö y

K o n s ili’ n in

D oğu

Rom a

d ü n y a s ın a

b ır a k tığ ı

m ir a s ın i z i n i s ü r m e k iç in d e ö n e m li b ir k a y n a k t ır . K o n s i l e iliş k in b ir d iğ e r

Kilise Tarihi'd i r .

ö n e m li e s e r d e , M id illili Z a c h a r ia h ’ m

E v a g r i u s ’ u n te r

s in e K a d ı k ö y k a r ş ıt ı o la n Z a c h a r ia h , İs k e n d e r iy e k ilis e s i p e r s p e k tifin d e n k o n u y u e le a lm a k ta a n c a k ç o k k ıs a tu tm a k ta d ır . K a d ı k ö y K o n s i l i ’ n e iliş k in m o d e m la r ta r a fın d a n tu lm u ş ü n lü

d e ğ i l d i r .3 K o n s i l e

İn g iliz

lite r a tü r , b ü y ü k o r a n d a ila h iy a t ç ı

o lu ş t u r u lm u ş t u r , a n c a k ta r ih s e l p e r s p e k t i f b ü t ü n ü y l e

M a r x is t

ta r ih ç i

iliş k in

G .E .M .

d ik k a te

D e

S t.

unu

d e ğ e r ta r ih ç i y a k la ş ım ı,

C r o i x ’ in

ö lü m ü n d e n

s o n ra

M ic h a e l W h i t b y ’ n in ilâ v e le r iy le y a y ım la n a n “ T h e C o u n c il o f C h a lc e d o n ” b a ş lık lı

m a k a le s in d e

g ö r ü l m e k t e d i r .4

B a tı

lite ra tü rü n d e

e rke n

dönem

H ı r i s t i y a n l ı k t a r ih i k o n u la r ın ı e le a la n p e k ç o k g e n e l e s e r , ö z e ld e K a d ı k ö y K o n s i l i , g e n e ld e s ö z k o n u s u k o n s ilin ta r ih s e l a r k a p la n ı v e b ır a k t ı ğ ı m ir a s ü z e r in e

ö n e m li

T ü rk ç e

B iz a n s

g ö z le m le r

m a k ta y s a

da, bu

hangi

ç a lış m a

b ir

i ç e r m e k t e d i r .5 B ü y ü k

o ra n d a

ç e v ir iy e

d a y a lı

ta r ih i lite r a tü r ü n d e , K a d ı k ö y K o n s i l i k ıs a d a o ls a y e r a l k o n s il ü z e r in e

y a z ılm ış

b e tim le y ic i v e y a

b u l u n m a m a k t a d ı r .6 O n u n

iç in ,

K a d ık ö y

a n a litik h e r K o n s i l i ’ n in

a rk a p la n ı v e m ir a s ı ü z e r in e g e n e l g ö z le m le r s u n a c a k o la n b u ç a lış m a n ın , ç o k a n la m s ız b ir ç a b a o lm a m a s ın ı ü m it e d iy o r u m . K O N S İ L İ N K a d ık ö y

S İ Y A S A L

K o n s ili’n e

V E

E N T E L E K T Ü E L

g id e n y o lu

a n id e n o r ta y a ç ık a n b ir d u r u m

A R K A

a ç a n k e ş iş E u t y k h e s ’ in d e ğ ild i. K a s ım

448

P L A N I

a fo r o z e d ilm e s i,

ta r ih in d e k i to p la n tıy a

k o n u o la n t a r tış m a n ın g e n iş a r k a p la n ın d a , e s k i K o n s t a n t i n o p o l is p a tr iğ i N e s to r iu s ’ u n 4 3 1

y ılın d a k i E f e s

K o n s i l i ’ n d e d ü ş ü ş ü n e y o l a ç a n , İs a ’ n ın

ta b ia tı s o r u n u n a b a ğ lı o la r a k M e r y e m ’ in o lm a d ığ ı ta r tış m a s ı v a r d ı. G e r ç e k te n en

çok

m eşgul

K o n s ta n tin u s ’ u n

eden

konuydu.

(3 0 6 -3 3 7 )

‘ T a n r ı a n n e s i ’ ( theotokos ) o l u p

İs a s o r u n u , E s k i ç a ğ H ı r i s t i y a n l ı ğ ı n ı B ir

H ır is tiy a n lığ ı

y ü z y ıld a

m e ş ru la ş tırm a s ıy la

İm p a ra to r b e ra b e r,

H ı r i s t iy a n l a r a r a s ın d a k i fa r k lı g e le n e k le r d a h a g ö r ü n ü r h a le g e lm iş ti. B u

3 Bibliyografya’da yer alan R. Sellers’iıı The Council o f Chalcedon, a Historical and a Doctrinal Survey başlıklı eseri, önemli tarihsel veriler de içermekle beraber, daha çok konsilin ilgilendiği kristoloji (christologia) sorunlarını ele almaktadır. 4 Bu makale aynı zamanda Kadıköy Konsili hakkında kısa bir literatür araştırması da sunmaktadır. 5 W.H.C. Frend, The Rise o f the Monophysite Movement, Chapters in the History o f the Church in the Fifth and Sixth Centuries; J. Meyendorff, Imperial Unity and Christian Divisions, The Church 450-680 A.D; H. Chadwick, The Church in Ancient Society, gibi eserler ilk elde verilebilecek örneklerdendir. Son olarak, daha kısa zaman önce yayımlanan R. Price & M. Whitby’nin Chalcedon in Context, Church Councils 400-700 başlıklı makale koleksiyonu bu alana en son katkı olarak dikkat çekmektedir. 6 Dvornik’in kısa Konsiller Tarihi’nin çevirisi de burada istisna değildir.

b a ğ la m d a , İs a ’ n ın

t a b ia tın ın b e ş e r y a d a ta n r ıs a l b o y u t u n a i l i ş k i n

ta r tış

m a la r , E s k i ç a ğ H ı r i s t i y a n l ı ğ ı ’ n d a k a p s a m lı b ir ş e k ild e I V . y ü z y ı l d a o r ta y a ç ı k t ı .7 İ s k e n d e r i y e ’ d e s ıy la

p a tla k

to p la n a n

ve re n

İzn ik

p a p a z A r iu s ’u n

ilk

İs a ’ n ın

s o ru n , K o n s ta n tin u s ’ u n

homoousios

K o n s ili’n d e

İla h î ta b ia tın ı h im â y e s in d e

fo r m ü lü y le

s o rg u la m a 325

a ş ılm a y a

y ılın d a

ç a l ı ş ı l d ı .8

A n c a k s o ru n ta m o la ra k ç ö zü lm ü ş d e ğ ild i, d a h a z iy a d e İz n ik K o n s ili’ n d e e tk ili

o la n

im p a ra to rlu k

tin u s ’ u n ö lü m ü n d e n

gücü

s o ru n u

g ö lg e le m iş ti.

İm p a r a to r K o n ts a n -

( 3 3 7 ), I I . G e n e l K o n s il’ e (3 8 1 ) k a d a r H ır is tiy a n la r ,

O ğ u l ile B a b a T a n r ı a r a s ın d a k i k o m p le k s iliş k iy i a ç ık la m a k iç in yeni

fo rm ü l

a r a d ıla r .

B u

d ö n e m in

fa r k lı

H ır is tiy a n

g r u p la r ı

s ü r e k li m odem

lite r a tü r d e A r iu s ç u la r v e İz n i k ç i le r o la r a k a d la n d ır ılm a k t a d ır . D i n î k a r g a ş a y a s o n v e r m e k is te y e n İm p a r a to r T h e o d o s iu s ’ u n ( 3 7 9 -9 5 ) h im a y e s i v e a r z u s u y la 3 8 1 y ılın d a to p la n a n I I . G e n e l K o n s i l ( I I . Ö k ü m e n i k K o n t s a n tin o p o lis K o n s ili d iy e d e b ilin ir ) , İz n i k itik a d ın ı b ir k e z d a h a o n a y la d ı v e İs a ’ n ın ,

Baba

ile

‘aynı

ö z’den

o ld u ğ u n u

y e n id e n

v u r g u la y a r a k

b ü tü n

A r iu s ç u la r ı s ü rg ü n e g ö n d e rd i. İs a ’n ın iç e r is in d e

ta n r ıs a llığ ın ı yeni

düşünce

s o r g u la y a n

A r iu s ç u lu k ,

a k ım la r ın a

E s k iç a ğ

g r u p la ş m a la ra

H ır is tiy a n lığ ı

yol

a ç m ış tı.

B u n l a r a r a s ın d a e n ç o k d i k k a t ç e k e n S u r i y e l i p i s k o p o s A p o l l i n a r i s , 3 6 0 ’ lı y ılla r d a , A r iu s ç u lu ğ a k a r ş ı ç ık a r k e n b ir a z fa z la c a ile r i g it m iş v e

İs a ’ n ın

b e ş e ri y ö n ü n ü n , d iğ e r in s a n la r ın b e ş e ri t a b ia tıy la a y n ı o l m a d ı ğ ı n ı , b e ş e r t a b ia tın a s lın d a ta n r ıs a l k e la m Baba

ta r a fın d a n

(logos)

ile y e r d e ğ iş tir d iğ in i id d ia e tm iş ti.

İs k e n d e r iy e li o la n A p o llin a r is , A r i u s ’ u n

en b ü yü k

düş

m a n ı v e İs k e n d e r iy e p is k o p o s u ü n lü A th a n a s iu s ’ u n ( 3 2 8 - 3 7 3 ) y a k ın ıy d ı. A p o l l i n a r i s , İs a ’ n ı n t a m b ir b e ş e ri ta b ia ta s a h ip o l m a d ı ğ ı n ı , ç ü n k ü b e ş e r t a b ia tın ın k ö tü d ü ş ü n c e le r e v e y a n ılg ıla r a a ç ık o ld u ğ u n u , “ in s a n lığ ı k u r ta r a c a k İs a ’ n ı n ” is e , b ö y le s i d ü ş ü n c e le r e s a h ip o lm a m a s ı g e r e k t iğ in i s a v u n u y o r d u . İn c il m e tin le r in d e y e r a la n “ İ l k a d a m y e r d e n , y a n i t o p r a k ta n d ır . İk in c i

adam

(İs a )

g ö k te n d ir .

T o p ra k ta n

o la n la r d a ö y le d ir . G ö k s e l a d a m

o la n

adam

n a s ıls a ,

to p ra k ta n

o la n n a s ıls a , g ö k s e l o la n la r d a ö y le d ir ”

( K o r i n t l i l e r ’ e B ir in c i M e k t u p , 1 5 .4 7 - 4 8 ) , ş e k lin d e k i ifa d e , A p o l l i n a r i s ’ in İs a d o k t r i n in i n e n ö n e m li d a y a n a ğ ı i d i . K ı s a z a m a n iç e r is in d e y a y ı lm a y a b a ş la y a n ş iş le r

A p o l l i n a r i s ’ in

a r a s ın d a

dünyevi

re va ç

k a y g ıla r d a n

fik ir le r i ö z e llik le

b u ld u .

Ruhun

u za k la ş a n

S u r iy e

k u r tu lu ş u

k e ş iş le r

ç ö lle r in d e

iç in

in ziv a y a

iç in , k u r tu lu ş

yaşayan ç e k ile n

id e o lo jis i

ke ve

önem

liy d i.

7 İsa’nın tabiatına ilişkin tartışmaların kökeni II. yüzyıla kadar geri gitmektedir. Ancak IV. yüzyılda tartışma, Konstantinus ile birlikte bir devlet sorunu haline dönüştü. 8 Bu terim, İsa’nın Baba Tanrı ile ‘aynı cevher, öz’den olduğunu ifade etmektedir.

A p o llin a r is ’ in

İs a t e o lo jis in e a lt e r n a t if o la r a k , A n t a k y a

ç e v re s in in e n

ö n e m li ila h iy a t ç ıs ı D io d o r u s ( ö . 3 9 2 ) , fa r k lı b ir k u r tu lu ş id e o lo jis i g e liş t ir d i . G ü n e ş i n s ı c a k lı k d e r e c e s i ile ilg ile n e c e k k a d a r ilg in ç b ir k i ş i l i k o la n D io d o r u s , sa d e ce

e n te le k tü e l b ir ş a h s iy e t d e ğ il, a y n ı z a m a n d a

d e v rin in

k ilis e p o litik a la r ın ın e tk in y ö n le n d ir ic ile r in d e n d i. Io a n n e s K h r y s o s to m u s g ib i v e l u t b ir k ilis e b a b a s ı v e p a t r iğ in ( 3 9 8 -4 0 4 a r a s ın d a K o n s t a n t in o p o lis p a triğ i)

hocası

D io d o r u s ’ a

o la n

g ö re

a d a m a s ın a v e m e ta m o rfo zu

D io d o r u s ,

k u r tu lu ş ,

3 78 -9 2

İs a ’ n ın

m ü k e m m e l ita a tin e g ib i

a n la ş ıla n

a ra s ın d a

Ta rsu s

beşer yö n ü n ü n

p is k o p o s u y d u .

k e n d is in i

b a ğ lıy d ı. D io d o r u s , te k

‘ T a n r ı ’ ın ın

ta m

o la ra k

T a n r ı’ n ın

b ir

İs a ’ d a v ü c u t b u lm a s ı’ h u s u s u n

d a k i p o p ü le r y o r u m la r a d a s o ğ u k b a k ıy o r d u . O n a v e ç a ğ d a ş ı M o p s u e s tia lı T h e o d o r u s g ib i b a z ı te o lo g la r a g ö re İs a , ik in c i b ir A d e m k u rta rm a k

iç in

ta m

b ir

b e ş e ri

ta b ia ta

s a h ip

İs a ’ d a k i ta n r ıs a l ta b ia tı d a in k â r e t m iy o r d u . O n l a r a ta b ia tın iç iç e b u lu n d u ğ u İs a , h e m s o y u n d a n d ı. B u o la ra k

o la r a k , in s a n lığ ı

o lm a lıy d ı.

T a n r ı’ n ın O ğ l u ’ y d u h e m

y a k la ş ım , A p o llin a r is ta r a fın d a n İs a ’ n ın

a lg ıla n m a s ın a

ze m in

A n ca k

h a zırla d ı. B ö y le

b u n la r

g ö r e , İla h î v e b e ş e rî de D a v u t’un

‘ sade b ir b e ş e r’

b ir a lg ıla y ış , d o ğ u

H ıris ti

y a n lı ğ ı iç e r is in d e t e h l ik e l iy d i , ç ü n k ü ö n c e k i y ü z y ı ll a r d a o lu ş a n b ir g e le n e k te

( E b io n it e s , S a m s a tlı P a u lu s b u

g e le n e ğ in e n ü n lü

te m s ilc ile rid ir ),

İs a ’ n ı n b e ş e r y ö n ü ö n p la n a a l m ı y o r d u .9 A n t a k y a ç e v r e s i , İ s a ’ y ı h e m b e şer h e m

Ta n rı

y a p m a k ta buna

o la ra k

kabul

övo

(d o la y ıs ıy la

m u k a b il, İs k e n d e r iy e

e tm e k le < p ı3 a ıç ’ ,

b e r a b e r , b e ş e r ta b ia tın a

duo physis

ç e v re s i, İs a ’ n ın

= ç ifte

ta b ia t,

v u rg u

d iy o fız it);

ta b ia tın d a k i b e ş e rî y ö n ü

r e d d e tm e m e k le b ir l i k t e , s a d e c e t e k ta n r ıs a l ta b ia ta s a h ip o l d u ğ u n u ( o n u n i ç i n ‘ ( j .ö v o ç ( p t i a ı ç ’

monos physis

= te k ta b ia t, m o n o f ız it ) v e b e ş e r İs a ’ n ın

T a n r ı İs a iç e r is in d e e r id iğ in i s a v u n m a k t a y d ı. D i o d o r u s ’ u n g ö r ü ş le r i d a h a s o n ra

ö ğ re n c is i M o p s u e s tia

T h e o d o ru s

ta r a fın d a n

devam

(b u g ü n

A d a n a ’ d a a n tik b ir k e n t) p is k o p o s u

e ttir ild i. T h e o d o r u s , 4 5 1

K a d ı k ö y K o n s i l i ’ n in g e n iş a r k a p l a n ım

y ılın d a

to p la n a n

o lu ş tu ra n N e s t o r iu s ta r tış m a s ın ın

a n a k a h r a m a n ı, P a tr ik N e s t o r iu s ’ u n ( 4 2 8 - 4 3 1 ) A n t a k y a ’ d a k i m a n a s tırd a n h o c a s ıy d ı. İm p a r a to r I I . T h e o d o s iu s v e b ü r o k ra s in in m ü d a h a le s iy le 4 2 8 san

a y ın d a p a t r i k s e ç ile n N e s t o r iu s

y ılı N i

a te ş li b i r v a i z d i . Y e n i p a t r i ğ i n b a ş

k e n tte i l k ic r a a t o la r a k A r iu s ç u la r a a it b ir k ilis e y i y ık t ır m a s ı v e a k a b in d e o r ta y a ç ık a n k a r g a ş a , k e n t iç i h u z u r u b o z a c a k n ite lik t e y d i. B a ş k e n t h a lk ı n ın iç in

k o zm o p o lit y ö n ü n ü k o lla r ı

s ıv a y a n

g ö re m e ye n

N e s to r iu s ’ a

k a rş ı

te k b iç im li b ir c e m a a t y a ra tm a k ilk

te p k ile r b ö y le c e

y ü k s e lm e y e

9 İsa’nın beşer yönüne vurgu yapan Hıristiyan gruplar, II. ve III. yüzyılda genellikle YahudiHıristiyanlığı olarak nitelenmektedir.

b a ş la d ı. O , s a d e c e b a ş k e n t h a lk ı a r a s ın d a h u z u r s u z lu ğ a n e d e n d a h a s e ç im in in

ilk g ü n le rin d e

o lm a m ış ,

İm p a ra to r ’ u n k ı z k a rd e ş i P u lk h e r ia

ile d e

k a r ş ı k a r ş ı y a g e l m i ş t i . 10 N e s t u r i l i k t a r t ı ş m a s ı n ı n f i t i l i n i a t e ş l e y e n o l a y i s e , N e s t o r iu s ’ u n A n t a k y a ’ d a n g e tir d iğ i A n a s ta s iu s a d lı b ir v a i z i n , M e r y e m ’ in

theotokos

a n n e s i v e y a T a n r ı d o ğ u r a n ) o la ra k d e ğ il,

‘ İ s a ’ n ı n a n n e s i ’ ( christotokos ) o l a r a k a n ı l m a s ı g e r e k t i ğ i n i v a z e t m e y e b a ş la d ı. A n a s ta s iu s ’ a c e v a p i lk b a ş la r d a K o n s t a n t in o p o lis p a t r ik liğ i iç in N e s to r iu s ile y a n ş a n , P r o k lu s a d lı b ir b a ş k a d in a d a m ın d a n g e ld i. N e s t o r iu s ’ a

theotokos

k a r ş ı P u l k h e r i a ’ n ı n d a d e s te ğ in i a la n P r o k l u s ’ u n nan

v a a zla r

iliş k in

tokos

ve rm e ye

b a ş la m a s ı,

ş ik â y e tle r N e s to r iu s ’ a k a rş ıtı

christotokos

o la n

ta n s iy o n u

u la ş tığ ı te z in i

re d d e d e n b ir d iz i v a a z v e r d i. B u

fa r k lı

iy ic e

za m a n , o

te r im in i s a v u

y ü k s e ltti.

T a r tış m a y a

theo theotokos t e r i m i n i christotokos y o r u m

A n a s ta s iu s ’u n

d e s te k le y e re k ,

theotokos

l a n s o n u ç ta b a ş k e n t H ı r i s t iy a n l a r ı a ra s ın d a k u t u p la ş m a y a y o l a ç tı. B a ş k e n t te o r ta y a ç ık a n d in s e l iç e r ik li b u k u t u p la ş m a d a , c iv a r m a n a s tır la r d a

yaşayan

k e ş iş le r ,

büyük

theotokos

o ra n d a

te z in i

s a v u n a n la n n

y a n ın d a y e r a ld ıla r . K e ş iş le r in P a tr ik N e s t o r iu s ’ u n k a r ş ıs ın d a y e r a lm a la n ç o k ş a ş ır tıc ı g ö r ü l m e m e l i d i r , ç ü n k ü p is k o p o s lu k o to r ite s i ile k e ş iş le r a r a s ın d a k i

iliş k ile r d e

b u y r u k , o to rite

k ro n ik

s o ru n la r

v a rd ı.

P is k o p o s la r ,

t a n ı m a z k e ş iş le r i k o n tr o l a ltın a

a lm a y a

kendi

b a ş la r ın a

ç a lış ıy o r la r , k e

ş iş le r is e b u n a d ir e n i y o r l a r d ı . B i r y a n d a n s a y ıla r ı s ü r e k li a r t a n d i s i p l i n s i z k e ş iş le r is e , s iy a s a l o la r a k m a n ip ü la s y o n a

a ç ık h a le

g e lm iş le rd i. K o n s -

t a n t in o p o lis ’ te N e s t o r iu s ’ u n g e liş iy le b ir lik t e o r ta y a ç ık a n m a n ın

ü s tü

k ıs a

s ü re d e

ö r tü ld ü .

Ancak

çok

geçm eden

b u d in î ta r tış İs k e n d e r iy e

b a ş k e n t k ilis e le r i a ra s ın d a o r t a y a ç ık a n d ip lo m a t i k b ir k r i z , b u ta r tış m a n ın b ir m a n ip ü la s y o n a ra c ı o la r a k y e n id e n ü s tü n ü n a ç ılm a s ın a y o l a ç tı.

theotokos/christotokos

K o n s t a n t in o p o lis ’ te

ta r tış m a la r ı y a tış t ığ ı s ıra d a ,

İs k e n d e r iy e ’ d e n g e le n d ö r t k ilis e m e n s u b u İm p a r a to r T h e o d o s i u s ’ a u la ş m ayı

b a ş a ra ra k ,

p is k o p o s la rı

K y r i l l u s ’ ta n

ş ik â y e tç i

o ld u la r .

İm p a ra to r,

d o ğ a l o la r a k m e s e le y i d o ğ r u d a n P a tr ik N e s t o r iu s ’ a h a v a le e tti. İs k e n d e r iy e k ilis e s i is e , b u n u y ılın d a k i

İzn ik

a d li ö z e r k liğ e m ü d a h a le o la r a k a lg ıla d ı. Z i r a , 3 2 5

K o n s i l i ’ n in

y a s a la r ı, k ilis e le r in

a d li ö z e r k l i k l e r i n i te s p it

e tm iş v e a d li a la n la r a m ü d a h a le y i y a s a k la m ış tı. B i r b a ş k a n o k ta is e , k u ru c u

kökünü

h a v a rile re

d a y a n d ıra n

İs k e n d e r iy e

k ilis e s in in

lid e r i

o la ra k

10 Bir hikâyeye göre, Nestorius, İmparatoriçe Pulkheria’nın Büyük Kilise’nin (şimdiki Ayasofya’nın yerinde) kutsal alanına girdiğini görünce ona “burada sadece din adamları yürüyebilir” demiş. Bunun üzerine Pulkheria, kendisini Meryem ile özdeşleştirerek “Niçin? Ben Tanrı doğurmadım mı?” diye cevap vermiş. Nestorius ise “Sen şeytan doğurdun” diye karşılık vermiş ve Pulkheria’yı kutsal alandan çıkartmış. K. Holüm, Theodosiatı Empresses. Women and Imperial Dominion in Late Antiquity, s. 152-155.

K y r i l l u s , tü r e d i K o n s t a n t in o p o lis p a tr iğ i ta r a fın d a n y a r g ıla n m a y ı h a z m e d e m e zd i.

D o la y ıs ıy la

K y r illu s ,

s a n ık

s ıfa tın d a n

k u rtu lu p

y a r g ıç

konu

m u n a g e ç m e y i p la n la d ı. B u , o n u n iç in z o r d e ğ ild i. İs k e n d e r iy e k ilis e s in in ç ık a r la r ın ı k o r u m a k v e b a ş k e n tte o lu p b ite n le r i d o ğ r u d a n İs k e n d e r iy e ’ y e r a p o r e tm e k iç in s a ra y d a a d a m la r ı v a r d ı. İs k e n d e r iy e k ilis e s in in b a ş k e n t te k i te m s ilc ile r i N e s t o r iu s ’ u n ila h iy a t b a ğ la m ın d a ta r tış m a lı o ld u ğ u n u v e k e ş iş le r ta r a fın d a n s e v ilm e d iğ in i b ild ik le r i iç in , p a t r iğ in ila h iy a t g ö r ü ş le r in i s o r g u la y a n b ir k a m p a n y a b a ş la ttıla r . S iy a s a l m a n e v r a la r h u s u s u n d a te c r ü b e s iz o la n N e s t o r iu s , K y r i l l u s ’ u n a d li b ir v a k a y ı

christologia

o la m a y a ra k , o n u n ş ılık

ve rm e ye

ila h iy a tla r ı

(İs a te o lo jis i) s o ru n u n a d ö n ü ş tü rm e s in e e n g e l

k e n d is in e g ö n d e r d iğ i ila h iy a t iç e r ik li m e k tu p la r a k a r

b a ş la d ı.

savunan

B ö y le c e

ik i

K y r illu s

fa r k lı k u tb u n

N e s to r iu s

te m s ilc is in e

d o ğ ru d a n

fa r k lı

d ö n ü ş tü le r. B u

a ra d a

İm p a r a t o r I I . T h e o d o s i u s is e , ik i k a d ın a ra s ın d a k a lm ı ş z a v a l l ı y e t e n e k s iz b ir a d a m d ı. K a d ın la r ın is e k a r ı s ı E u d o k i a

b ir is i, im p a ra to ru n

k ı z k a r d e ş i P u l k h e r i a , d iğ e r i

id i . P u lk h e r ia ’ n ın a n n e s i, N e s t o r iu s ile a y n ı m a n a s tır

d a n g e lm iş e s k i p a t r ik Io a n n e s K h r y s o s t o m u s ( 3 9 8 - 4 0 4 ) t a r a fın d a n e le ş ti r ilm iş ,

P u lk h e r ia

k e n d is i

is e ,

y u k a rıd a k i

n o tta

b a h s e d ild iğ i

g ib i,

daha

a ta n m a s ın ın i l k g ü n le r in d e N e s t o r iu s ta r a fın d a n s e rt b ir d ille a z a r la n m ış tı. D o la y ıs ıy la m üm kün

P u lk h e r ia ’ n ın

d e ğ ild i. D iğ e r

N e s to r iu s ’ a v e

yandan

ta ra fta rla rın a

P u lk h e r ia

ile

ik tid a r

s e m p a tik m ü c a d e le s i

o lm a s ı ve re n

i m p a r a t o r u n k a r ıs ı E u d o k i a is e t a m te r s in e N e s t o r i u s ’ u d e s t e k l i y o r d u . N e s to r iu s ’ u n

p o litik

fe r a s e tte n

u za k

b ir

başka

tu tu m u

K y r illu s ’u n

p la n la r ın ın b a ş a rıy a u la ş m a s ın d a y a r d ım c ı o ld u . B a ş k e n tte ta r tış m a a le v le n m e y e b a ş la d ığ ı z a m a n , N e s t o r iu s im p a ra to ra g e n e l b ir k o n s il to p la m a s ı ö n e ris in d e b u lu n d u . N e

s a r a y d a n e d e k e ş iş le r v e ç e v r e p is k o p o s la r a r a

s ın d a g ü ç lü b ir d e s te ğ e s a h ip o la n N e s t o r iu s iç in g e n e l b ir k o n s il fe lâ k e t d e m e k ti. H a l b u k i , İs k e n d e r iy e p a tr iğ i K y r i l l u s k e ş iş le r ü z e r in d e o to r ite y e s a h ip o ld u ğ u r ıy la

d a y a k ın

g ib i, E fe s

Kudüs

g ib i ö n d e g e le n k e n tle r in p is k o p o s la

iş b irliğ i iç e r is in d e y d i. K y r illu s

a y rıc a b a ş k e n t b ü r o k ra s i

s in d e e t k ili o la c a k ç o k g e n iş b ir p a r a s a l z e n g in liğ i d e k o n t r o l e d iy o r d u . D o la y ıs ıy la g e n e l b ir k o n s il, ta m p a ra to r

K a s ım

430

d a K y r i l l u s ’ u n is te y e c e ğ i b ir ş e y d i. İ m

ta r ih in d e y a y ı m l a d ığ ı b ir f e r m a n la , E f e s ’ te g e n e l

b ir k o n s il to p la n a c a ğ ın ı d u y u r d u .

K o n s il y e ri o la ra k E f e s g ib i K o n s ta n ti-

n o p o lis ’ e m u h a li f b ir k e n tin s e ç ilm e s in in n e d e n i, s a d e c e d e n iz d e n k o la y u la ş ım a

s a h ip

o lm a s ı

d e ğ ild i.

N e s to r iu s ’ u n

s e le fle r in d e n

h e m ş e r is i

Io a n n e s K h r y s o s t o m u s ’ ta n b u y a n a E f e s v e K o n s t a n t in o p o lis p is k o p o s la r ı b ir b ir le r in e k a r ş ı p e k s e m p a tik d e ğ ille r d i. N e s t o r iu s , Io a n n e s g i b i, k ilis e g e le n e k le r in e a y k ır ı b iç im d e E f e s k ilis e s in in a d li a la n ın a m ü d a h a le e d e r e k , P a tr ik h a n e n in

gücünü

B a t ı A n a d o l u ’ d a d a h is s e ttir m e y e

ç a lış m ış tı.

K o n s ta n tin o p o lis ’ in

B a t ı A n a d o l u ’ d a a d li a la n ın ı g e n iş le tm e

g ir iş im le r i,

k u r u lu ş u n u h a v a r ile r d ö n e m in d e Y u h a n n a ’ y a d a y a n d ır a n k ö k lü E f e s k i l i se si ta r a fın d a n

ö fk e y le

k a rş ıla n ıy o rd u . E fe s

k o n s il y e r i o la r a k ö z e llik le m u h te m e le n P u lk h e r ia o r g a n iza s y o n u

ta k y a

is e

lu s ’ u n

s e ç ilm iş o lm a s ı, s a r a y d a K y r i l l u s

E fe s

N e s to r iu s ’ u

k o n tro lü

y a n lıs ı v e

ta r a fın d a n d e s te k le n e n N e s t o r iu s k a r ş ıtla r ın ın b ir

o lm a lıd ır . H a z ir a n

k e n d e riy e , K u d ü s

g ib i m u h a lif b ir m e r k e z in ,

4 3 1 ’ d e to p la n a n

d e s te k le m iş ti. E f e s

a ltın d a

E fe s

p is k o p o s lu k la r ı b ir lik te

g e ç m iş , k e n te

K o n s ili’nde

İs

h a re k e t e tm iş le r , A n

K o n s ili

ta m

a n la m ıy la

K y r il-

g e le n p is k o p o s la r b ir ç a tı a ltın d a

t o p la n a m a m ış la r v e r a k ip g r u p la r b ir b ir le r in i a f o r o z e tm iş le r d i. E f e s K o n s ili s o n r a s ın d a K o n s t a n t in o p o lis p a t r ik liğ i g ö r e v in i k a y b e d e n önce

A n ta k y a ’daki

m a n a s tırın a

g ö n d e r ilm iş s e

de,

daha

N e s to r iu s ,

s o n ra

M ıs ır ’a

s ü r ü lm ü ş v e 4 5 0 / 5 1 y ı lı c iv a r ın d a s ü r g ü n d e ö lm ü ş tü r . E f e s ’ te s a h n e a la n K u d ü s p a t r ik liğ i A n t a k y a

iç in , E fe s

p is k o p o s lu ğ u

is e K o n s t a n t i n o p o l is iç in t e h d it o ld u k la r ın ı g ö s t e r m iş le r d i. A n l a ş ı l a n o k i , D o ğ u R o m a im p a r a to r u I I . T h e o d o s iu s iç in , ‘ k ilis e b ir li ğ i ’ p o lit ik a s ı a r tık ç o k d a h a hassas v e zo rd u . B u n a ra ğ m e n , A n ta k y a v e

İs k e n d e r iy e k ilis e

le r i a r a s ın d a b o z u la n b a r ış k ıs a s ü re iç e r is in d e t a m ir e d i ld i. H e r ik i k i l i s e y i o r ta k b ir s iu s ’ u n

ila h iy a t ü z e r in d e

g ir iş im iy le ,

a n la ş m a y a

İs k e n d e r iy e

p a triğ i

z o r la y a n

K y r illu s

İm p a r a to r T h e o d o -

433

y ılın d a ,

A n ta k y a ’

d a k i m e s le k ta ş ı Io a n n e s ’ e b ir m e k tu p g ö n d e r e r e k , E f e s s o n r a s ın d a o lu ş a n k a o t ik d u r u m a s o n v e r m e y e te ş e b b ü s e tti. İs k e n d e r iy e p a t r iğ in in m e k tu b u k ilis e

ta r ih i

lite ra tü rü n d e

g e n e llik le

‘ b ir lik

fo r m ü lü ’

o la ra k

a d la n d ır ıl

m a k ta d ır . İs k e n d e r iy e ’ n in y e n i fo r m ü lü n e g ö re , N e s to r iu s ’ u n is m iy le ö z d e ş le ş e n İs a ’ n ın t a m d iliy o r

bunun

a n la m ıy la

y e rin e ,

‘ ik i

‘ b e ş e r v e ta n r ı’ o la ra k b ö lü n m e s i re d d e ta b ia ta

s a h ip

te k

İs a ’

kabul

e d iliy o r d u .

‘ S ö z d e b a r ış v e b i r l i k t e l i k ’ b u z e m i n ü z e r in d e s a ğ la n d ı. U z u n

sü rm e ye n

b a r ış h a v a s ı 4 4 4 y ılın d a K y r i l l u s ’ u n ö lü m ü y le b ir lik t e b o z u lm a y a b a ş la d ı. İs a ’ n ın Y a z ın ın

ta b ia tı

s o ru n u

b a ş ın d a

İs k e n d e r iy e

söz

g e rç e k te konusu

k ilis e s in in

daha

K y r illu s

e d ile n

b a ş k e n tte k i

ö lm e d e n

E u ty k h e s ,

önce

K y r illu s ’ u n

ç ık a r la r ın ın

b a ş la m ış tı. a rk a d a ş ı

te m s ilc is iy d i.

Başkent

ç e v r e s in d e k i b ir m a n a s tır ın lid e r i o la n E u t y k h e s , s a r a y ile ç o k g ü ç lü b a ğ la n tıla r a s a h ip ti. E u t y k h e s , K y r i l l u s ’ u n İs a ’ n ın t e k ta b ia tın a iliş k in f ik ir le r in d e n

b ir a z

E u ty k h e s , re d d e d iy o r

İs a ’ n ın ve

homoousiosa za m a n

ile r i

iç in d e

g id e re k hem

bunu

m o n o fiz it

beşer hem İz n ik

d a y a n d ı r ı y o r d u ." g e ld i.

A n ta k y a

İs a

d o k tr in in i

İla h î ta b ia ta

K o n s ili’ n in E u t y k h e s ’ in ç e v r e s in in

kabul

yaym aya

s a h ip

e ttiğ i

y a z ıla r ın a

önde

g e le n

11 Bu terim, İsa’nın Tanrı ile aynı cevherden olduğunu ifade ediyordu.

b a ş la d ı.

o ld u ğ u

fik r in i

ta r tış m a lı

te r im

k a rş ı

cevap

e n te le k tü e li

k ıs a

Theo-

d o r e t h u s , İs a d o k t r in in i a ç ık la d ığ ı

Eranistes

a d lı e s e r in d e i s im

ve rm e d e n

E u t y k h e s ’ in m o n o f i z i t İs a d o k t r i n in i e le ş tir d i. M o n o fız it E u ty k h e s la r a

m u h a le fe t e d e n

s ın d a c a n la n m a y a

ile y a k ı n

A n ta k y a

iliş k is i b ilin e n K y r i l l u s ’ u n ö l ü m ü ,

ç e v r e s in d e k i H ı r i s t iy a n

n e d e n o ld u . T h e o d o re th u s v e

d in

U r fa lı

a d a m la r ı a ra

İb a s

(H ib a

veya

H i b o ) g ib i b u ç e v r e n in s ö z c ü le r i, ‘ ç ifte ta b ia tlı İs a ’ a n la y ış ın ı d a h a g ü ç lü b ir

ş e k ild e

d ile

g e tir m e y e

ç ık a n T h e o d o r e th u s v e k u la k la r ın a İb a s ’ m çok

u la ş tığ ı

İb a s ’ m

za m a n ,

a fo ro zu n a

b ile

k a rş ı

fa a liy e tle r i, S u r iy e ’ d e y a ş a y a n k e ş iş le r in

te h lik e

ç a n la r ı

ç a lm a y a

b a ş la d ı.

Ö z e llik le

İr a n ’ d a k i K te s ip h o n k e n ti p is k o p o s u M a r i ’ y e y a z d ığ ı b ir m e k tu p ,

a ç ık ş e k ild e

lin a ris

b a ş la d ıla r . N e s t o r iu s ’ u n

K y r illu s ’u n

İs a d o k t r i n i ile y u k a r ı d a

a r a s ın d a b e n z e r li k k u r u y o r v e

r iy o r d u .

B u

m e k tu p , K y r illu s ’ u

m o n o f i z i t k e ş iş le r in i p r o v o k e

b ir

e tm e k iç in

is e , İs k e n d e r iy e ’ d e k i m ü te k a b ilin in a d li a la n ı iç e r is in d e y e r a la n ü s te lik E f e s k a r ş ıy a y d ı.

K o n s ili D iğ e r

k e ş iş le r, d o ğ u

K y r illu s ’ u a ziz

e le ş ti

S u r iy e ’ n in

y e te rliy d i. A n ta k y a

p is k o p o s u

te r s in e , n e

n e z d in d e

k itle le rin

s e rt b ir b iç im d e eden

k ilis e le r ü z e r in d e

y a n d a n , h a lk

A p o l

o la ra k

s o n r a s ın d a K u d ü s ’ ü n

d ü n y a s ın d a

s ö z e d ile n

kabul

k e ş iş le r ü z e r in d e , n e m u tla k k o n tr o le

m eydan

o k u m a s ıy la

‘ m ü b a re k

za t’

s a h ip ti; d a k a rş ı

o la ra k

b ilin e n

d in d a r lığ ı ü z e r in d e , y e r y e r p is k o

p o s la r d a n d a h a e t k iliy d ile r . K e ş iş le r a ç ıs ın d a n , K y r i l l u s ’ u n e le ş tir ilm e s i, N e s to r iu s ’ u n ta n rı

a k la n m a s ı

beşer

o la ra k

a n la m ın a

g e liy o r d u . D iğ e r b ir

b ö lü n m e s i, k e lim e n in

ta m

ifa d e y le , İs a ’n ın

a n la m ıy la

‘ k u rtu lu ş u n

g ü m e g it m e s i’ d e m e k t i, ç ü n k ü k e ş iş le r k u r tu lu ş u İs a ’ n ın t a m

ta n r ılığ ın d a

g ö r ü y o r la r d ı. K a d ık ö y

K o n s ili’n e

m ası ve m a h kû m

g id e n

y o ld a ,

E u t y k h e s ’ in

448

y ılın d a

y a r g ıla n

e d ilm e s in in g e n iş a r k a p la n ın d a iş te b u t ü r g e liş m e le r

v a r d ı . S a r a y d a e t k ili ç e v r e y e s a h ip o la n E u t y k h e s ’ i m a h k û m e t m e k s ö z d e m üm kün

o lm a s ın a

k a r ş ın , g e rç e k te ç o k k o la y d e ğ ild i. Y a ş l ı k e ş iş in

r a y d a k i e n e tk ili iz le y ic is i, im p a ra to r T h e o d o s iu s ’ u n y a k ın a rk a d a ş ı m o n o fizit

in a n c a

s a h ip

h a d ım

K h r y s a p h i u s ’ t u . 12 İ s k e n d e r i y e

p a triğ i

D io s -

k o r u s ’ u n d a y a k ın a rk a d a ş ı o la n K h r y s a p h iu s ’ u n , K o n s ta n tin o p o lis p a triğ i F la v ia n u s m ahkûm

ile

iliş k ile ri

çok

d o s tç a

d e ğ ild i.

P a tr ik

F la v ia n u s

ta r a fın d a n

e d ilm e s in e it ir a z e d e n E u t y k h e s , s a r a y d a k i m ü r it le r in i h a re k e te

g e ç ir e r e k p r o b le m in g e n e l b ir k o n s ild e y e n id e n g ö r ü ş ü lm e s in i is te d i. B u a m a ç la b a ş ta İs k e n d e r iy e o lm a k ü z e r e , K u d ü s , R o m a , R a v e n n a g ib i ö n d e g e le n

k e n tle r in

p is k o p o s la r ın a

m e k tu p la r

y a za n

E u ty k h e s ,

genel

b ir

k o n s ild e d u r u m u n u n y e n id e n d e ğ e r le n d ir ilm e s in i ta le p e tti. D i ğ e r y a n d a n

12 Khrysaphius’un PLRE II, s. 295-97’de yer alan biyografisinden onun bir spatharios, yani imparatorun muhafız birliğinin komutanı olduğu anlaşılmaktadır. Biyografisi, Khrysaphius’un monofızitliğini ve açgözlülüğünü de vurgulamaktadır.

E u t y k h e s ’ in anus

s a ra y d a k i m ü r id i K h r y s a p h iu s

a le y h in e

k ış k ırta r a k

ç a lış ıy o r d u . P a tr ik

g e n e l b ir

F la v ia n u s ’u n

k o n s il

im p a ra to ru , P a tr ik F la v i-

to p la m a s ı

iliş k ile r i s a d e c e

iç in

ik n a

K h ry s a p h iu s

e tm e y e

ile

d e ğ il,

İm p a r a t o r I I . T h e o d o s i u s ile d e b o z u k t u . V a k a n ü v i s T h e o p h a n e s ’ i n a n la t t ığ ı b i r h i k â y e y e g ö r e , F l a v i a n u s , s a r a y d a i m p a r a t o r u n k a r ı s ı E u d o k i a ile k ı z k a r d e ş i P u l k h e r i a a ra s ın d a d ö n e n b ir e n t r ik a n ın p a r ç a s ı o lm u ş v e s o n u ç ta

İm p a ra to r’ u n

g ü v e n in i

k a y b e tm iş ti.

O nun

iç in ,

E u t y k h e s ’ in y e n id e n y a r g ıla n m a ta le b in e o n a y v e r m e y e

İm p a ra to r’u ,

ik n a e tm e k ç o k

z o r d e ğ ild i. G e r ç e k t e n , İs k e n d e r iy e p is k o p o s u n u n k o n s ilin b a ş k a n ı o la r a k a ta n m a s ın ın n e d e n i, b a ş k e n tte , s a ra y ile p a tr ik h a n e a r a s ın d a k i iliş k ile r in b o z u k o lm a s ıy d ı. B u

a ra d a

y u k a rıd a

im p a ra to rlu ğ u n

söz konusu

e d ile n

İb a s

T h e o d o re th u s ’ a

k a rş ı

d o ğ u e y a le t le r in in k e ş iş le r i a r a s ın d a d e r in b ir m u h a le fe t

o lu ş m u ş tu . B u m u h a le fe t, İs k e n d e r iy e p is k o p o s u ta r a fın d a n d a k ö r ü k le n i y o r d u . D ö n e m in İs k e n d e r iy e p is k o p o s u n u n a m a c ı, A n t a k y a k ö k e n li ila h i y a t a n la y ış ın ın

e tk is in i a z a ltm a k v e

g ö z d e n d ü ş ü r m e k t i . 4 4 0 ’ lı y ı l l a r ı n p is k o p o s la r ın a g ru p la rın

k a rş ı

y a ra ttığ ı

a ç ık

is y a n

k a r g a ş a la r ı

p is k o p o s u

a ra ş tırm a k

iç in

Ö z e llik le

U r fa ’da

g ö n d e rile n

İb a s a le y h in e y o ğ u n

İb a s ’ ın

D o m n u s ’u

s o n u n a d o ğ r u p e k ç o k k e n tte k e ş iş le r

h a lin d e y d ile r .

te m s ilc is i, m o n o f ız i t k a la b a lığ ın ş ıla n m ış tı. U r f a

ye n i A n ta k y a

k a rş ıt

im p a ra to rlu k

g ö s te r ile r iy le

y a r g ıla n m a s ın ı is te y e n

ka r

im p a r a to r , İs

k e n d e r iy e te o lo ji g e le n e ğ in in e n ö n e m li m u h a lifi o la n N e s t o r iu s ’ u n e s k i a rk a d a ş ı T h e o d o r e t h u s ’ u n k e n tin d e n d ış a r ı ç ık m a s ın ı y a s a k la m ış t ı. N e s t o r iu s

y a n lıs ı v e

İs k e n d e r iy e

k a r ş ıtı ik i e tk ili ş a h s iy e tin k o n s il ü y e liğ in in

im p a r a to r t a r a fın d a n e n g e lle n m e s i, m o n o f ız it le r in s a r a y d a k i g ü c ü n ü g ö s te r m e k te d ir. B ö y le

b ir o rta m d a

E f e s ’ te y e n id e n

b ir k o n s il to p la n m a s ın ı

e m r e d e n T h e o d o s iu s ’ u n a m a c ı, d o k t r in s o r u n u n u İ z n i k itik a d ı te m e lin d e ç ö ze r e k N e s to r iu s ç u la r ın k ö k ü n ü ta m a m e n k a z ım a k tı. Y a k ın e d ile n

a r k a p la n ın d a , b a ş k e n t p a tr iğ i ta r a fın d a n y a r g ıla n a n

N e s to r iu s

k a rş ıtı E u t y k h e s ’ in

y e r a ld ığ ı E f e s

a fo ro z

K o n s ili, 8 A ğ u s to s

4 4 9 ta r ih in d e , y ü z o t u z c iv a r ın d a p is k o p o s u n k a tılım ıy la to p la n d ı v e k e n d e r iy e p is k o p o s u D io s k o r u s ’ u n b a ş k a n lığ ın d a ilk o tu r u m u n u le ş tir d i.

K o n s ilin

K o n s ta n tin o p o lis y e r le ş tir ilm iş ti.

o tu rm a o la ra k

B u

p la n ı,

İs k e n d e r iy e ,

d ü z e n le n m iş

K udüs,

E fe s ,

b a ş k e n t p a triğ i

s ır a la m a , b a ş k e n t p a t r iğ in in

A n ta k y a

b e ş in c i

k o n s ild e k i

İs

g e rç e k ve

s ıra y a

d e z a v a n ta jlı

k o n u m u n u n y a n ıs ır a , d ö n e m in k ilis e h iy e r a r ş is in d e k i r e k a b e ti d e g ö s te r m e k te d ir . K o n s il, İm p a ra to r ’ u n m a s ıy la nunun

a ç ıld ı. K o n s ilin ıs ra rın a

ra ğ m e n ,

m e k tu b u n u n

h a z ır b u lu n a n

p is k o p o s la ra

okun

b a ş k a n ı İs k e n d e r iy e p a tr iğ i, p a p a lık d e le g a s y o Papa

L e o ’n u n

m eşhur

m e k tu b u n u

(Tome

d iy e

b ilin ir ) o k u ttu r m a d ı, ç ü n k ü P a p a ’ n m

tu tu m u n u n , E u t y k h e s ’ e k a rş ı o la c a

ğ ım

ta h m in e d iy o r d u . E f e s K o n s i l i, E u t y k h e s ’ i a k la y a r a k b a ş k e n t p a tr iğ i

n in

a fo ro z

e d ilm e s in e

k a ra r

v e r d i.

K o n s ile

k a tılm a m a la r ın a

ra ğ m e n ,

T h e o d o re th u s v e

İb a s ’ ı d a a f o r o z e ttir e n D io s k o r u s , F l a v i a n u s ’ ta n y a n a

ta v ır

L e o ’n u n

a la n

Papa

e lç ile r in i

a za r la y ıp ,

to p la n tı

s a lo n u n d a n

k o v d u . K o n s i l d e a f o r o z a u ğ r a y a n la r a r a s ın d a A n t a k y a p is k o p o s u d a v a r d ı. K o n s t a n t in o p o lis p a t r ik lik m a k a m ın a , İs k e n d e r iy e k ilis e s in in b a ş k e n t t e k i t e m s i l c i s i ( apocrisarius ) A n a t o l i u s ’ u g e t i r e n k o n s i l , A n t a k y a k i l i s e s i lid e r liğ in e d e İs k e n d e r iy e ile u y u m

iç in d e ç a lış a c a k M a x i m u s a d lı b ir is in i

g e tir d i. K o n s i l a y r ıc a , 4 4 8 y ılın d a k i k o n s ild e E u t y k h e s ’ i s u ç la y a n D o r y le u m

p is k o p o s u

E u s e b iu s ’u d a m a h k û m

e tti. İm p a r a to r t a r a fın d a n g e n e l

b ir k o n s il o la r a k ta s a rla n a n E f e s K o n s i l i ’ n i v e k a r a r la r ın ı P a p a L e o

a s la

ta n ım a d ı. H a t t â , im p a ra to ru n k ız k a r d e ş i P u lk h e r ia ’ y a y a z d ığ ı b ir m e k tu p ta

İs k e n d e r iy e

E fe s

p a tr iğ in in

d ı r d ı . 13 E f e s

tir a n c a

d a v r a n ış la r ın a

Latrocinium,

K o n s i l i ’ n i b ir

K o n s ili’ n in

daha

yani

a tıfta

b u lu n a n

‘ h a y d u tla r k o n s e y i’

P a p a , II.

o la ra k a d la n

ç o k s o ru n y a ra ttığ ın ı d ü ş ü n e n

P a p a , İta l

y a ’ d a y e n i b ir g e n e l k o n s il t o p la n m a s ın ı ta le p e ttiy s e d e , I I . T h e o d o s iu s ta r a fın d a n k a b u l g ö r m e d i. K A D I K Ö Y P a p a ’n ın

K O N S İ L İ , 8 E K İM

yeni

b ir

k o n s il

- 1 K A S IM

to p la n m a s ı

45 1

ta le p le r in i

g e ri

ç e v ir e n

İm p a ra to r

T h e o d o s iu s 4 5 0 y ılın d a ö ld ü . G e r id e k a la n y a ş lı, b a k ir e k ı z k a r d e ş i P u l k h e ria , h a n e d a n ı d e v a m

e ttir m e k iç in M a r k ia n u s a d lı b ir g e n e r a lle s ö zd e

e v l i l i k y a p a r a k ik tid a r a s a h ip o l d u . Y e n i b ir k o n s il iç in T h e o d o s i u s ’ u ik n a e d e m e y e n L e o , d in d a r P u lk h e r ia ’ y ı ik n a e tti, ç ü n k ü y e n i im p a r a to r iç e d e , b a ş ta

h a d ım

d u ru m u n

K h ry s a p h iu s

b ü r o k r a s id e k i

o lm a k

ü ze re ,

E f e s ’ te

d e s te k ç ile r in d e n

o rta y a

r a h a ts ızd ı.

İ t a l y a ’ d a to p la n m a s ın ı is te d iy s e d e , d o ğ u lu p is k o p o s la r ın k a rş ıs ın d a k i la r ın d a n

is te k s izlik le ri v e

d o la y ı,

k o n s ilin

H u n

İ z n i k ’ te

a k m la r ım n to p la n m a s ı

ç ık a n Le o ,

y a ra ttığ ı

k a o tik k o n s ilin

u zu n

y o lc u lu k

g ü v e n lik

k a r a r la ş tır ıld ı.

s o ru n

A n ca k

b ir

y a n d a , m o n o f ı z i t ila h iy a t y a n lıs ı k e ş iş le r in İ z n i k ’ e d o lu ş m a la r ıy la o r ta y a ç ık a n

a s a y iş

k ilis e

s o ru n la r ın ın

k a v r a m a la r ı H u n

s o r u n la r ı, d iğ e r

p is k o p o s la ra

k o n s ilin

te h d id in in

M a rk ia n u s ’u n

B a tı’y a

rah a t

‘D ö rd ü n c ü

13 Leo, Letter 95.

n a k le d ilm e s in e

h a re k e t

G e n e l K o n s il’

im p a ra to ru n

y ö n e ld iğ in in

B iz a n s v e B a t ı d ü n y a s ı iç in h e m iç in

yeni

b ır a k ıla m a y a c a k

K a d ık ö y ’e

a rtık daha

yanda,

e tm e s in i

kadar neden

c id d i o ld u .

a n la ş ılm a s ı s a ğ la d ı.

b ü r o k r a s in in

da,

H e m

o ld u ğ u n u B u

a ra d a ,

İm p a ra to r o

d ö n e m in

d e g ü n ü m ü zü n K a t o lik v e O r to d o k s la rı

o la r a k k a b u l e d ile n

to p la n tı, 8 E k i m

4 5 1’de

K a d ık ö y ’d e

B eş yü zd e n

A z iz e

E u p h e m ia

k ilis e s in d e

ç a lış m a la r ın a

b a ş la d ı.

fa z la p is k o p o s u n k a tıld ığ ı K a d ık ö y K o n s ili o z a m a n a k a d a r

t o p l a n a n g e n e l k o n s i l l e r i n e n b ü y ü ğ ü y d ü . 1* K i l i s e n i n , d e v le t ile u y u m

iç e r is in d e ç a lış m a s ın ı is te y e n s e le fle r in d e n

h iç d e fa r k lı d ü ş ü n m e y e n İm p a r a to r , k o n s ili y a k ın d a n k o n tr o l e tm e k iç in , S e n a t o ’ d a n o n s e k iz ü s t d ü z e y y ö n e t ic iy i g ö r e v le n d ir d i. S e n a tö r le r , t o p la n tıla r

s ıra s ın d a

o tu r d u la r, za m a n

p is k o p o s la r la

çünkü

o n la r

b ir lik te

(p is k o p o s la r ın

p is k o p o s la r ın

y a ln ız

ta m

b a ş la r ın a

n e k a d a r te h lik e li o ld u k la n n ı e s k i te c r ü b e le r in d e n

y o rla r d ı.

Papa

Le o

k o n s ilin

to p la n m a s ın a

ön

ayak

o rta s ın d a )

b ır a k ıld ık la r ı g a y e t iy i b ili

o lm a s ın a

k a rş ın ,

k o n s i l e k a t ı l m a m ı ş a n c a k g ö n d e r d i ğ i b i r d e l e g a s y o n l a t e m s i l e d i l m i ş t i r . 15 K o n s i l in r e s m î b a ş k a n lığ ın ı P a p a ’ n ın te m s ilc is i P a s c h a s in u s y ü r ü tm e s in e k a r ş ın , fiili b a ş k a n s e n a tö r A n a to liu s id i, ç ü n k ü k o n s ilin ta m a m ın a y a k ın ı Y u n a n c a k o n u ş a n p is k o p o s la r d a n o lu ş u y o r , P a p a ’ m n

te m s ilc is i is e , Y u

n a n c a b ilm iy o r d u . K o n s i l i n i l k o t u r u m u n d a , to p la n m a s ın ın b a ş lıc a n e d e n i o la n i k i y ı l ö n c e k i E f e s K o n s i l i in c e le m e a ltın a a lın d ı. P a p a ta r a fın d a n ‘ H a y d u t l a r K o n s e y i’ o la r a k d a m g a la n a n E f e s K o n s i l i ’ n in tu ta n a k la r ı o k u n d u k ç a İs k e n d e r i y e p a t r i ğ i D i o s k o r u s ’ u n e t r a f ı b o ş a l m a y a b a ş l a d ı . 16 D i o s k o r u s ’ u n y a n ı n dan

ilk

a y rıla n la rd a n

b ir is i, y ir m i y ıld a n

b e ri İs k e n d e r iy e

k ilis e s in in

y a k ın m ü tte fik i o la n K u d ü s p a triğ i Ju v e n a lis id i. Ju v e n a lis 4 3 1 y ılın d a k i E fe s

K o n s ili’n e

k a tılm ış

o ra d a

N e s to r iu s ’ a

k a rş ı

ö r g ü tle n e n

s e rt

m u h a le fe tin lid e r le r in d e n o lm u ş tu . B ir in c i o tu r u m u n s o n u n d a İs k e n d e r iy e p a triğ i D io s k o r u s

b e ş d iğ e r M ıs ır lı p is k o p o s

a rk a d a ş ı

S e n a tö r A n a -

to liu s ’ u n e m r iy le

g e ç ic i o la r a k k o n s il ü y e liğ in d e n d ü ş ü r ü ld ü le r . O n l a r ın

d u ru m u

üçüncü

k o n s ilin

p a tr iğ i d a v e t e d ilm e s in e p a tr ik lik g ö re v in d e n d a ) s ü r ü ld ü .

o tu ru m u n d a k a rş ın

o tu ru m a

y e n id e n

e le

g e lm e d i v e

a z le d ile r e k G a n g r a ’ y a

(m o d e m

a lın d ı.

İs k e n d e r iy e

o tu ru m u n

sonunda

Ç a n k ır ı y a k ın la r ın

D i o s k o r u s ’ u n a z i l n e d e n i, m o n o f ı z i t İs a g ö r ü ş ü d e ğ i l , E f e s

K o n s ili’n d e k i

ille g a l

tu tu m u

y e tle r d i. K o n s il, K y r illu s ’ u n 4 3 3

İs k e n d e r iy e y ılın d a

g e le n

ş ik â

y a z d ığ ı b a r ış m e k tu b u n u

k ilis e s in d e n

O rto

d o k s k a b u l e d ip o n a y la y a r a k , ilk E f e s K o n s i l i ’ n in to p la n m a s ın a y o l a ç a n N e s to r iu s ’ u v e

ik in c i E f e s ’ in to p la n m a s ın a n e d e n o la n E u t y k h e s ’ i te k r a r

a f o r o z e tti. A ş a ğ ı d a ifa d e e d ile c e ğ i g i b i , d ö r d ü n c ü , b e ş in c i v e a ltın c ı o t u -

14 Konsilin herhangi bir oturumuna bu sayıda bir katılım olmamışsa da, Papa Leo’ya yazılan mektubu imzalayan piskopos sayısı 520’dir. Leo, Letler, 93.1. 15 Lilybaeum (Sicilya’da) piskoposu Paschasinus; Asculum (İtalya’da) piskoposu Lucentius; Kos (İstanköy) piskoposu Julianus ve papaz Bonifacius. Bunlardan sadece Kos piskoposu Yunanca biliyordu. 16 Efes Konsili’ne katılan 130 piskoposun yaklaşık yüz ondan fazlası Kadıköy’e de gelmişlerdi ve bu yüz on piskopos kısa zaman öncesine kadar Dioskorus’u destekliyorlardı.

ra m la r ın d a ila h iy a t p ro b le m le r in e y o ğ u n la ş a n k o n s il, y e d in c i o tu r u m d a n itib a re n

eski

d e fte rle r i

te k ra r

açm aya

b a ş la d ı.

B u

ç e rç e ve d e

önce

T h e o d o r e t h u s v e İb a s k o n s ile d a v e t e d ild i. B u i k is i, N e s t o r iu s ’ a a tfe d ile n g ö r ü ş le r i r e d d e ttik te n s o n ra a k la n d ı.

K A D IK Ö Y KONSİLİNİN İSA DOKTRİNİ K o n s i l i n i k in c i, d ö r d ü n c ü v e b e ş in c i v e a ltın c ı o t u r u m la r ın d a İs a ’ n ı n ta b i a tı s o r u n u e le a lı n d ı . İk in c i o t u r u m d a P a p a L e o ’ n u n İs a ’ n ın ç ift e ta b ia tın ı

Tome

a ç ık la y a n

d iy e b ilin e n ü n lü m e k tu b u o k u n d u . H a lb u k i b u m e k tu p ,

ik i y ı l ö n c e k i E f e s K o n s i l i ’n d e r e d d e d ilm iş ti. K o n s ile k a tıla n p is k o p o s la r ın

büyük

ç o ğ u n lu ğ u ,

L e o ’n u n

m e k tu b u n a

itira z

e tm e m e k le

b ir lik te ,

y i r m i y ı l ö n c e K y r i l l u s ta r a fın d a n m o n o f îz i t t a r z d a y e n id e n y o r u m la n a n İzn ik

itik a d ın ı

y e te rli

b u lu y o r

yeni

b ir

itik a t m e tn in e

s ıc a k

b a k m ı

y o r d u . B u n a k a rş ın b ü r o k r a tla r , L e o ’n u n m e k tu b u te m e lin d e y e n i v e k a p s a y ıc ı b ir itik a t m e tn i y a z ılm a s ı g e r e k tiğ in d e ıs ra r e d iy o r la r d ı. S a r a y b ü r o k r a s is in in

ıs ra rın ın

nedeni

a ltın c ı

o tu ru m d a

daha

iy i

a n la ş ıla c a k tı,

ç ü n k ü b u o t u r u m d a ‘ Y e n i K o n s t a n t in u s ’ v e ‘ Y e n i H e l e n a ’ d iy e s e la m la n a c a k o la n İm p a r a to r v e b a k ir e e ş i P u lk h e r ia iç in ‘ y e n i b ir it ik a t ’ ö n e m li g ö rü n ü yo rd u . m ası

P is k o p o s la r , b ü r o k r a s in in

ta le b in e

İta ly a ’ y a

b ir

m üddet

k a y d ır ılm a

te h d id i

d ir e n d ile r s e o rta y a

y e n i b ir de,

ç ık ın c a

itik a t m e tn i

o lu ş tu ru l

k o n s ilin

to p la n tı

v a z g e ç tile r .

Ye n i

y e r in in b ir

itik a t

m e tn i y a z ılm a s ı iç in o lu ş tu ru la n k ü ç ü k b ir p is k o p o s la r k o m ite s i, k o n s ilin b e ş in c i o tu r u m u n d a ru m u n

is te n e n

m e tn i h a zır la d ıla r . S ö z k o n u s u

b e ş in c i o tu

tu ta n a k la r ı te s p it e d ilm e d iğ i iç in , o r a d a n e le r k o n u ş u ld u ğ u n u b il

m iy o r u z . İtik a tla

ilg ili s o n o tu r u m , im p a ra to r v e

e ş in in b i z z a t h a z ı r b u

lu n d u ğ u a ltın c ı o t u r u m d u r . G a l a o tu r u m u o la r a k d a n ite le n e n b u o t u r u m d a , M a rk ia n u s ö n c e d e ifa d e s e la m la n a r a k

H e le n a

p is k o p o s la r ın

coşkun

a lk ış la n

e d ild iğ i g ib i, ‘ Y e n i K o n s ta n tin u s ’ v e o n u r l a n d ı r ı l d ı l a r . 17 P a p a

Le o ’nun

g ö r ü ş le r i

ç ifte ta b ia t e s a s ın d a h a z ır la n a n y e n i itik a t m e tn in d e

a r a s ın d a , d a h a

‘ Y e n i H e le n a ’ d iy e d o ğ r u ltu s u n d a

İs a ş ö y le t a n ı m l a n ı

y o r d u : ‘ B ir v e a y n ı O ğ u l ’ , ‘ k u s u r s u z in s a n , k u s u r s u z T a n r ı ’ , ‘ U lu h iy e tte Baba

i l e a y n ı ö z d e n ’ , ‘ b e ş e r o l a r a k d a i n s a n l a r l a a y n ı ö z d e n ’ ( consubs -

tantalis), e d in ild i

‘ g ü n a h d ış ın d a b e ş e rle a y n ı ’ , ‘ ç a ğ la r ö n c e s in d e B a b a ’ d a n O ğ u l ve

b iz im

k u r tu lu ş u m u z

iç in

M e rye m ’den

( theotokos )

O ğul

e d i n il d i ’ , ‘ ç ifte ta b ia tı ile b ilin e n b ir İs a ’ , ‘ d e ğ iş m e z , b ö l ü n m e z , ş a ş ır m a z ve

a y rılm a z

beşer

T a n r ı’ .

B u

y o ru m d a ,

K y r illu s ’u n

‘ ik i

ta b ia tta n

17 İznik Konsili’nin ve ilk resmî Hıristiyan itikadının (credo) hamisi Konstantinus ve annesi Helena, Hıristiyan dünyanın azizlerinden kabul ediliyordu. Helena’nın önemi, 327 yılında Kudüs’e yaptığı bir hac yolculuğunda İsa’nın kabrini ve gerildiği haçı bulmasından kaynaklanıyordu.

o lu ş a n ç ifte

b ir T a n r ıs a l ta b ia tı

hypostasis

İs a ’

ö z e llik le

fo r m ü lü

d ik k a te

v u rg u la n m a k ta d ır.

a lın m a k la

K e za ,

b ir lik te ,

İs a ’n ın

b ir

İs a ’ n ın

ş a h ıs

o ld u ğ u , i k iy e p a r ç a la n m a d ığ ı v e b ö lü n m e d iğ i, fa k a t a y n ı O ğ u l

v e T a n r ıs a l S ö z , e s k i p e y g a m b e r le r in , k e n d is in in g e le c e ğ in i m ü jd e le d iğ i, ‘ T a n r ı İs a M e s i h ’ o la r a k a ç ık la n d ı. S o n u ç o la r a k k o n s il, M ıs ır lıla r ı k ü s t ü r m e m e k i ç i n , K y r i l l u s ’ u n ş a h s ın a s a y g ı g ö s te r d i, a n c a k it ik a d ın ı b ü y ü k ö lç ü d e g ö r m e z d e n g e ld i. D i n î ta r tış m a la r d a

m ilita n r o lü n ü

oynayan

k e ş iş le r a ç ıs ın d a n

İs a ’ n ın

‘ t e k ta n r ıs a l t a b ia t ı’ s o r u n u n iç in ö n e m liy d i? B u s o r u h iç k u ş k u s u z H ı r i s tiy a n lığ ın K ıp tî v e y a

g e liş tir d iğ i

‘ k u rtu lu ş

id e o lo jis i’

iç e r is in d e

y o r u m la n m a lıd ır .

S u r iy e lile r iç in İs a , g ü n a h la r ın k e fa r e tin i ö d e m iş in s a n ın p r o

t o t ip iy d i . D o l a y ıs ıy l a b u in s a n la r iç in , T a n r ı ’ m n in a y e t e d ip d e in s a n ta b i a tın ı n e ö lç ü d e e le a lıp d ö n ü ş tü r d ü ğ ü v e İs a ’ n ın ş a h s ın d a in s a n ın z a a fl a r ın d a n

ö lç ü d e

d ö n ü ş tü rü lm ü ş

a rın d ırıld ığ ı İs a ’ n ın

ö n e m li

p r o b le m le r d i.

ş a h s ın d a T a n r ı ’ m n

Eğe r

in s a n

ta b ia tı

ta b ia tı ile b ir o lm u ş s a - k i

M o n o f i z i t l i k y a n i t e k ta b ia tç ılık d e d ik le r i b u y d u - o z a m a n s ır a d a n in s a n d a s o n u n d a a y n ı ş e k ild e k u r t a r ılm a y ı ü m i t e d e b ilir d i, y a n i o d a d ö n ü ş e b i lir d i. B ö y le s i b ir d ü ş ü n c e y i b e s le y e n e n ö n e m li fa k tö r , I V . v e V . y ü z y ıld a iy id e n

iy iy e

y a y g ın la ş a n H ı r i s t iy a n m a n a s tır s is te m i v e y a

d a h a d o ğ ru su

‘ ç i l e c i l ik ’ g e le n e ğ i i d i . D ö n e m i n s ıra d a n in s a n ı ç e v r e s in e b a k t ığ ı z a m a n , h a s ta lık la r ı te d a v i e d e n , c in le rle s a v a ş a n , im p a ra to rla ra b ile ilt ifa t e tm e yen,

k e n d is in i

‘m ü b a re k

dünyevi

z a tla r ı’

m e ş g a le le r d e n

a r ın d ır m ış

g ö r ü y o r d u . 18 Z a y ı f i n s a n

‘ k u ts a l

ta b ia tın ın

k iş ile r i’

b ö y le s in e

yani

o la ğ a

n ü s tü g ü ç le d o n a t ıla b ild iğ i b ir v a k ıa is e , o d ö n e m in in s a n la r ı iç in İs a ’ n ın İla h î ta b ia tı e lb e tte ç o k d a h a m u t la k v e b ö lü n e m e z i d i. M ı s ı r , S u r iy e v e h a ttâ b a z ı A n a d o l u k e n tle r in d e k i k ilis e le r i d o ld u r a n H ı r is t iy a n la r ın ç o ğ u n u n İs a ’ y a b a k ış ı a ş a ğ ı y u k a r ı b u ş e k ild e y d i. B u

a ra d a d ik k a tte n k a ç m a

m a s ı g e re k e n b ir k o n u is e , m o n o f iz it y o r u m u n b ir d e n f a z la v e r s iy o n u n u n o ld u ğ u d u r . E u ty k h e s ’in

m o n o flz itliğ in e

g ö re , İs a ’n ın

T a n r ı- B e ş e r ta b ia

t ın d a e s a s o la n ta n r ıs a llık tı v e b e ş e r ta b ia t b u t a n r ıs a llık iç in e e m ilm iş t i. H a lb u k i

S u r iy e

M ıs ır

k ilis e le r in d e

g e liş e n

m o n o fiz itlik

m i a f ı z i t l i ğ e g ö r e is e , İs a ’ d a b e ş e r lik v e t a n r ıs a llık , t e k b ir ta n r ıs a l ta b ia tta e n e ı j i k b i r ş e k i l d e m e v c u t t u . 19

18 Brown 1971, 80-101. Brown’un bu önemli çalışması Journal o f Early Christian Studies V1.3 (1997)’de tekrar ele alınmıştır. 19 Mono, Yunanca’da ‘tek’; mia ise, ‘bir’ anlamına gelmektedir.

K A D IK Ö Y KONSİLİ’NİN YASALARI ÜZERİNE GÖZLEMLER K a d ık ö y

K o n s i l i , k ilis e

h iy e ra rş is i v e

m a n a s tırla rd a

d is ip lin i

s a ğ la m a k

i ç i n o t u z y a s a y a y ı m l a d ı . B u n l a r a r a s ın d a e n d i k k a t ç e k e n i m a n a s t ı r s is te m iy le ilg ili o la n la r d ı. I V . y ü z y ıld a n itib a re n o r ta y a ç ık m a y a b a ş la y a n v e k ıs a z a m a n

iç e r is in d e y a y g ın la ş a n m a n a s tır la r ın , a it o ld u k la r ı k ilis e le r le

y a ş a d ık la r ı s o r u n la r , b ü t ü n p is k o p o s la r iç in e n d iş e k a y n a ğ ıy d ı . M a n a s t ı r la r ı d is ip lin a ltın a a lm a k iç in

I V . y ü z y ıld a

to p la n a n k o n s ille r b a z ı y a s a

m a la r y a p m ış o lm a s ın a k a r ş ın , b u n la r fiiliy a tta ç o k e tk in o lm a m ış tı. M a n a s tırla rd a

yaşayan

k e ş iş le r ,

m a k la b e ra b e r, b a z e n la y c a

m a n ip ü le

k o m p le k s

te o lo ji

k o n u la r ın a

v â k ıf

o lm a

g ü ç d ü ş k ü n ü d e m o g o g p is k o p o s la r ta r a fın d a n k o

e d ile b iliy o r la r d ı.

D a v e ts iz

o la ra k

k o n s ille r in

y a p ıld ığ ı

k e n tle r e a k ın e d e n k e ş iş le r , ila h iy a t ta r tış m a la r ın d a t a r a f o la r a k , d e s te k le d ik le r i g r u p la r le h in e n ü m a y iş y a p ı y o r v e d o la y ıs ıy la k e n t iç i a s a y iş i b o z u y o r la r d ı.

K e ş iş le r ,

V .

y ü z y ıld a

İs k e n d e r iy e

p is k o p o s la r ı

ta r a fın d a n ,

K o n s ta n tin o p o lis p a trik le rin e k a rş ı k o llu k k u v v e t i o la r a k k u lla n ılm ış la r d ır . B u

b a ğ la m d a , 4 0 4 y ılın d a Io a n n e s K h r y s o s to m u s ’ u n , 4 3 1 ’ d e k i E f e s

K o n s ili’ n d e N e s to r iu s ’ u n v e 4 4 9 y ılın d a II . E f e s K o n s i l i ’ n d e y in e F la v ia nu s’un

a zle d ilip

s ü rg ü n e

g ö n d e rilm e le r in d e ,

k e ş iş le r

İs k e n d e r iy e

p is k o p o s la r ın ın te d h iş k o lu o la r a k r o l a lm ış la r d ı. D a h a s ı , K a d ı k ö y K o n s i l i iç in g e le n p is k o p o s la r i l k o la r a k İ z n i k ’ te t o p la n m a y a b a ş la d ık la r ı z a m a n , k e ş iş le r y in e İ z n i k s o k a k la r ın d a k a m u d ü z e n in i b o z a n fa k t ö r o la r a k o r ta y a ç ık m ış la r d ı.

O n u n

iç in

K a d ık ö y

K o n s ili’ n in

y a y ım la d ığ ı

o tu z

y a s a n ın

ö n e m li b ir b ö lü m ü ( 3 , 4 , 6 , 7 , 8 , 1 6 , 1 8 , 2 3 , 2 4 v e 2 7 . y a s a la r) d is ip lin s iz k e ş iş le r e

m a n a s tırla ra

çeki

d ü ze n

ve rm e yi

a m a ç l ı y o r d u . 20

K ilis e

h iy e r a r ş is i iç e r is in d e d is ip lin i a r ttır m a y ı a m a ç la y a n p is k o p o s la r , h iy e r a r ş iy e d ik k a t e tm e y e n le r in d ış la n m a la r ı h u s u s u n u d a k a r a r a b a ğ la m ış la r d ı. Y a s a la r

a r a s ın d a

a m a ç la y a n

p is k o p o s lu k

m a d d e le r d e

yer

gücünün

k ö tü y e

k u lla n ım ın ı

e n g e lle m e y i

a lm a k ta d ır . G e n e l o la r a k b a k ıld ığ ı

za m a n ,

y a s a la r ın e n ö n e m li a m a c ın ın , s a d e c e k ilis e le r d e d e ğ il a y n ı z a m a n d a m a n a s tır la r v e y a b e n z e r i k u r u lu ş la r d a d a p is k o p o s lu k o to r ite s in i v e d is ip lin i s ık ıla ş tır m a k o ld u ğ u g ö r ü lm e k te d ir . K o n s il, P a tr ik h a n e ’ n in

k ilis e

h iy e ra rş is in d e k i y e r in i

y e n id e n

d ü ze n

le d i. B u b a ğ la m d a , 1 K a s ım 4 5 1 ’ d e k i s o n o tu r u m d a b e n im s e n e n 2 8 . y a s a , R o m a v e K o n s t a n t i n o p o l is k ilis e le r i a r a s ın d a u z u n d ö n e m d e o r t a y a ç ık a c a k o la n y o l a y r ım ın ın te m e li o la c a k tı. Y a s a , P a tr ik h a n e ’ y i , s a d e c e D o ğ u

20 Kadıköy Konsilinin yasaları pek çok metinde bulunabilir. Burada esas alman eser şudur: Tanner 1990, 87-102.

R o m a d ü n y a s ın d a t e k s ö z s a h ib i k u r u m

h a lin e g e tir m iy o r , a y n ı z a m a n d a

R o m a i le e ş it k o n u m a g e t i r e r e k , B i z a n s d e v l e t ö r g ü t ü n ü n k i l i s e y i k o n t r o l e tm e k a r a r lılığ ın ı d a ifa d e e d iy o r d u . I I . G e n e l K o n s i l ’ in y a s a la rın a d a a tıf yapan

d ü z e n le m e ,

im p a ra to rlu k

b a ş k e n ti

o ld u ğ u

g e re k ç e s iy le

eski

R o m a ’y a ta n ın a n y e tk i v e a y r ıc a lık la r ın y e n i b a ş k e n t K o n s t a n t in o p o lis ’ e d e ta n ın d ığ ım

ilâ n

magister militum

e d i y o r d u . 21 B a ş t a

A n a to liu s

o lm a k

ü z e r e , ü ç ü s t d ü z e y b ü r o k ra tın v e y ü z s e k s e n b e ş d o ğ u lu p is k o p o s u n k a tı lım ıy la

g e rç e k le ş tirile n

son

k ö k e n li b a z ı p is k o p o s la r te rk

o tu r u m u , p a p a lık te m s ilc ile ri v e e ttile r . B a ş k e n t p a tr iğ in i

k ilis e

B a lk a n

h iy e ra rş i

s in d e e n ü s te ta ş ıy a n e lb e tte s a d e c e 2 8 . y a s a d e ğ ild i. K o n s i l i n d o k u z u n c u y a s a s ı d a , ta ş r a d a k i p is k o p o s la r ın k e n d i a ra la n n d a ç ö z e m e d ik le r i s o r u n la r ı, n ih a i o la r a k b a ş k e n t p a triğ in in t ı r m ı ş t ı . 22 P a t r i k h a n e , b ö y l e c e

D oğ u

h a k e m liğ in e b ır a k m a la r ın ı k a ra rla ş Rom a

e y a le tle r in d e

o rta y a

ç ık a c a k

h e r t ü r lü d in î k r iz i n ç ö z ü m ü iç in e n ü s t k a r a r m e r c ii o ld u . Papa g ö rm ü ş

L e o , k o n s ild e b a ş k e n t k ilis e s in in s ta tü s ü n ü n e le a lın a c a ğ ın ı ö n ve

te m s ilc ile r in e

v e r d iğ i

ta lim a tla r d a ,

büyük

p is k o p o s lu k la r ın

a d li a la n la r ın a iliş k in y a p ıla c a k h e r h a n g i b ir d e ğ iş ik lik ö n e r is in in , k e n d i s in in

onayı

m a ze re ti

o lm a d a n

öne

kabul

sü re re k,

e d ilm e m e s in i

son

o tu ru m a

is te m iş ti.

k a tılm a d ıla r .

P a p a lık

e lç ile ri

G e le n e k s e l

o la ra k

k o n s ille r d e h a z ı r b u lu n m a y a r a k , k e n d is in i h iç b ir ş e k ild e ta r tış m a la r ın b ir p a r ç a s ı h a lin e g e tir m e y e n v e b ir a z y u k a r d a k a lm a y a ç a lış a n P a p a ’ m n , 2 8 . y a s a y ı r e d d e tm e s in in n e d e n i k e n d is in e b iç t iğ i r o l ile i lg il id i r . B u n a g ö r e Papa,

sadece

İm p a ra to rlu ğ u n

eski

b a ş k e n tin in

p is k o p o s u

o ld u ğ u

iç in ,

H ır is t iy a n lığ ın lid e r i d e ğ ild i. P a p a a y n ı z a m a n d a , İ n c il ’ d e İs a ’ n ın k ilis e s i n i e m a n e t e d e c e ğ i s ö z ü n ü v e r d i ğ i H a v a r i P e t r o s ’ u n d a v â r i s i y d i . 23 P a p a lık , P e tro s k o n s ilin

b a ğ la n tıs ın ı ilk

ü ç y ü z y ı l h a tırla m a m ış , a n c a k

3 . y a s a s ı k e n d is in e

m ış tı. S a d e c e R o m a d e ğ il,

u la ş tığ ı z a m a n

381

y ılın d a k i

s iy a s a l g e r e k ç e le r le

h a tırla

İs k e n d e r iy e v e A n t a k y a k ilis e le r i d e h a v a r ile r

21 “ ...[Kilise] Babalan, eski Roma kilisesinin imtiyazlannm sürdürülmesi konusunda mutabık kaldılar, çünkü Roma imparatorluk merkezidir. Konstantinopolis’e eşit imtiyazlar veren Kilise Babalanyla aynı ruhta hareket eden buradaki piskoposlar, Konstantinopolis de bir imparatorluk merkezi ve bir senatoya sahip olduğu ve eski Roma ile aynı imtiyazlara sahip olduğu için, kiliseyle ilgili konularda Roma ile aynı düzeye yükseltilmelidir, ancak Roma’dan sonra ikinci yeri almalıdır. Pontus, Asia ve Thrakia eyaletlerinin metropolitleri ve barbarların ülkesinde çalışan bu eyaletlere ait piskoposlar Konstantinopolis patriği tarafından atanacaktır. Bu eyalet metropolitleri, kendi eyaletlerindeki kentlerin piskoposlannın atanmasından sorumlu olacaklardır...”. 22 Roma kilisesi, kilisede herhangi bir sorun çıktığı zaman en üst müracaat makamı konumunu, yaklaşık yüz yıl önce 343 yılındaki Serdika (Sofya) Konsili’nde elde etmişti. 23 Matta İncili 16.18’de İsa, gerçek ismi Simon olan Havari Petros’a, ‘Sen Petros’sun ve ben topluluğumu (kilisemi) bu kayanın üzerine kuracağım’ demektedir. Petros, Yunanca’da kaya parçası anlamına gelmektedir.

t a r a f ı n d a n k u r u l m u ş o l m a p r e s t i j i n e s a h i p t i l e r . 24 H a l b u k i K o n s t a n t i n o p o l is ’ in b ö y le b ir p r e s tiji y o k t u . K o n s t a n t in o p o lis ’ in s a d e c e im p a r a to r lu ğ u n b a ş k e n ti o ld u ğ u iç in k ilis e h iy e r a r ş is in d e R o m a m a s ı, P a p a

a ç ıs ın d a n

ile e ş it k o n u m u p a y la ş

k a b u l e d ile b ilir d e ğ ild i. B u

d u ru m d a

Papa

b ü tü n

H ır is t iy a n la r ü z e r in d e k i o to rite s in i k a y b e d e c e k v e s a d e c e ‘ b a tın ın p a tr ik liğ i’

g ib i

s ıra d a n

a ç ıs ın d a n

s o ru n

h a n e ’n in k o ru m a

k ilis e

K o n s ta n tin o p o lis

p a triğ i

fa r k lıy d ı. I I . G e n e l K o n s i l ’ d e b e n im s e n e n

s e v iy e y e

d ü ş ü r ü le c e k ti.

P a tr ik

h iy e r a r ş is in d e k i

n o k ta s ın d a

konum una ç e v re

b ir

daha

y e te rli

g e tir e m e m iş ti.

ik in c ilik

o lm a m ış

P a trik h a n e

konum u,

başkent

P a tr ik h a n e ’ y i 3 8 1 -4 5 1

“ y ö n e te n

a r a s ın d a

k e n tle r d e p is k o p o s lu k s e ç im le r in e m ü d a h a le

p a tr ik le r in i ku ru m ”

za m a n

e tm iş s e

za m a n

d e , b u n la r o

z a m a n ın k ilis e y a s a la r ıy la u y u m l u d e ğ ild i. A y n ı ş e k ild e , h e r h a n g i b ir d in î v e y a d ip lo m a tik k r iz ç ık tığ ı z a m a n , P a tr ik h a n e m e rk e z”

o la m a y a r a k ,

s o ru n u n

K h r y s o s to m u s , N e s to r iu s v e m a tik

k r i z l e r n e tic e s in d e

“ y ö n e te n v e s o ru n ç ö ze n

b ir p a rç a s ı h a lin e

F la v ia n u s

d ö n ü ş m ü ş tü r.

g ib i p a tr ik le r in

g ö r e v le r in i v e

Io a n n e s

d in î v e y a

d ip lo

h a ttâ h a y a tla r ın ı k a y b e t m iş

o l

m a la r ı, K a d ı k ö y K o n s i l i s ıra s ın d a b a ş k e n t p a tr iğ i o la n A n a t o l i u s ’ u n g ö z ü n ü a ç m ış o lm a lıd ır . Ü s t e l i k ç o k g ü ç lü b ir b ü r o k r a tik k a tılım la to p la n a n K a d ık ö y veya

K o n s ili’n i

p a tr ik lik le r in

k o n tro l

eden

s ta tü le r in i

p r a g m a tik b ü r o k r a tla r , p is k o p o s lu k la r

y ö n e ttik le r i

k e n tle r in

im p a ra to rlu k

s is te m in d e k i y e r iy le p a r a le l g ö r ü y o r la r d ı. Z a t e n b u d u r u m

id a ri

2 8 . y a s a iç e ri

s in d e ç o k n e t b ir ş e k ild e v u r g u la n m ış tı. S o n u ç o la r a k , K a d ı k ö y K o n s i l i ’ n i i z l e y e n y a k l a ş ı k y ü z y ı l ı n p a tr ik le r in e b a k ıld ığ ı z a m a n , s ö z k o n u s u e d ile n 2 8 . m a d d e , b a ş k e n t p a tr ik le r in e b a ğ ım s ız b ir ‘ y ö n e te n m e r k e z ’ o lm a k o nusunda veya

y e te r

d e re c e d e

h iy e r a r ş id e

daha

fa y d a

a lt

s a ğ la m a d ıy s a

s ıra la rd a

o la n

da,

p a tr ik le r ,

d iğ e r D o ğ u

Rom a

İs k e n d e r iy e k e n tle r in in

p is k o p o s la r ın ın g ir iş im iy le y a r g ıla n m a v e y a g ö r e v le r in i k a y b e tm e r is k i d e y a ş a m a m ış la r d ır .

K A D IK Ö Y KONSİLİ’NDEN SONRA DOĞU HIRİSTİYANLIĞI K a d ık ö y Rom a

K o n s ili,

a ld ığ ı

İm p a ra to rlu ğ u ’ n d a

k a r a r la r ın çok

s iy a s a l

c id d i

s o ru n la r

d in s e l

iç e r iğ in d e n

d o ğ u rd u .

K o n s ilin ,

d o la y ı Papa

24 İskenderiye, Antakya, Kudüs ve Efes gibi havarilerce kurulmuş kiliselerin liderlerinin, Konstantinopolis’in devlet eliyle yükseltilmesine karşı çıkmamalarının nedeni Kadıköy Konsili sırasındaki siyasî şartlarla ilgiliydi. İskenderiye patriği Kadıköy Konsili’nde aforoz edilip sürgüne gönderildiği için zaten karşı çıkamazdı. Öte yandan Kudüs ve Efes patriklikleri iki yıl önce Efes’te yaşanan eski Konstantinopolis patriği Flavianus’un ölümüyle sonuçlanan trajedideki sorumluluklarının utancından dolayı seslerini çıkaracak durumda değillerdi. Antakya ise, özellikle İskenderiye’nin gücüne karşı öteden beri Konstantinopolis ile iyi ilişkiler ve ittifak içerisinde olduğu için, böylesi bir yükselişe itiraz etmesi için bir neden yoktu.

L e o ’ n u n ta v s iy e s iy le ‘ y e n id e n y o r u m la d ığ ı itik a t ’ ve

A n ta k y a

k ıs ım

k ilis e s in i

H ıris tiy a n la n

m em nun

a r a s ın d a

e tm iş s e

{eredo),

d e , A n a d o lu

M ıs ır ’ da

B a t ı d ü n y a s ın ı

S u r iy e ’ n in

h iç b ir s u re tte k a b u l

b ir

g ö r m e d i.

D o ğ u ’ d a o lu ş a n b u y e n i m u h a le fe t b lo ğ u , k o n s ili N e s to r iu s ç u la r m

za fe ri

o la r a k y o r u m la d ı, ç ü n k ü o n la ra g ö re L e o ’ n u n itik a t m e tn i, N e s t o r iu s ’ u n d ü ş ü n c e le rin i kabul eden B u

a k la m a k ta n

ib a re tti.

K a d ık ö y

p is k o p o s la r D o ğ u ’ d a h e m e n

y o ru m la r v e

K o n s ili’ n in

‘ s a p k ın ’ o la ra k

İs a

d o k tr in in i

d a m g a la n d ıla r .

te p k ile r d o ğ a l o la r a k y e n i b ir b ö lü n m e n in z e m in in i h a

z ır la d ı. K a d ık ö y

itik a d ın a

m u h a le fe tin

sahneye

ç ık tığ ı

ilk

k e n tle r d e n

b ir is i

K u d ü s ’ tü . B u k e n tin p is k o p o s u Ju v e n a lis , 4 3 1 y ılın d a k i E f e s K o n s i l i ’ n d e İs k e n d e r iy e p a t r iğ i K y r i l l u s ile b ir lik t e h a r e k e t e tm iş b i r N e s t o r iu s k a r ş ı tıy d ı.

An cak

aynı

Ju v e n a lis ,

K a d ık ö y ’ de

b e n im s e n e n

d o k tr in in

K y r il-

l u s ’ u n 4 3 3 y ı l ı n d a k a b u l e ttiğ i İs a a n la y ış ın a te r s o l m a d ı ğ ı n a i k n a e d i ld i. F a k a t , K u d ü s ’ t e k i m a n a s tır la r d a n K a d ı k ö y ’ e g e le n b i r g r u p k e ş iş , in a tla E u t y k h e s ’ in

‘ t e k t a b ia t ’ d o k t r in in e s a h ip ç ı k ı y o r d u . B u

k e ş iş le r K u d ü s ’ e

g e ri d ö n d ü k le r i z a m a n , p is k o p o s la n J u v e n a lis ’ in a r tık N e s to r iu s ç u o ld u ğunu

e tra fa

ya ya ra k ,

a d e ta b ir

m a k a m ın ı

a ske rî

d e s te k le

m u h a le fe t

b lo ğ u

iç in d e

k e ş iş le r is y a n ın ı k ö r ü k le d ile r .

ancak eski

g e ri

a la b ild i.

im p a ra to r

İm p a ra to riç e P u lk h e r ia ’n ın r a k ib i E u d o k ia h e ria ’ y a

k a rş ı N e s to r iu s ’ u

d e s te k le y e n

K e ş iş le r in

T h e o d o s iu s ’u n

J u v e n a lis

o lu ş tu rd u ğ u eşi

yeni

d a v a r d ı. B i r z a m a n la r , P u lk -

E u d o k i a , k e ş iş le r

a r a s ın d a

Nes-

t o r iu s ç u lu k la ö z d e ş le ş tir ile n K a d ı k ö y itik a d ın ın k a r ş ıtla r ı a r a s ın d a y d ı. B i r s a ra y e n tr ik a s ın d a g ö r ü m c e s i P u lk h e r ia ’ m n k ıs k a n ç lığ ın a k u r b a n g id e n v e 4 3 0 ’ lu

y ılla r ın

sonundan

itib a r e n

K u d ü s ’ te

b ir

m a n a s tırd a

yaşayan

E u d o k i a iç in s o r u n , K a d ık ö y itik a d ın ın iç e r iğ in d e n z iy a d e , itik a d ın p a tr o n iç e s i P u l k h e r i a ’ y d ı . K a d ık ö y M ıs ır’ da

K o n s ili’n e

daha

m u h a le fe t,

ş id d e tliy d i.

K o n s ta n tin o p o lis

K ilis e

k ilis e s in i h iy e r a r ş in in

İs k e n d e r iy e p a tr iğ in i s ü rg ü n e ra k ib in in

im p a ra to rlu ğ u n h iy e r a r ş is in i

de b u rn u n u

doğu

e y a le tle r in d e n

d ü z e n le y e n

ü s tü n e

k o n s il,

hem

y e rle ş tirm iş , h e m

g ö n d e re re k , K o n s ta n tin o p o lis ’ in

en b üyü k

s ü r tm ü ş tü . İla v e te n , b e n im s e n e n it ik a t , t e k ta b ia tlı

İs a d o k t r i n in i s a v u n a n İs k e n d e r iy e g e le n e ğ in d e n k o p u ş u

ifa d e e d iy o r d u .

B u

p ro b le m le ri

a n la m d a

K a d ık ö y

K o n s ili,

sadece

s p e k ü la tif in a n ç

ile

ilg ile n m e m iş , a y n ı z a m a n d a b u

in a n ç la rı to p lu m d a y e r le ş tir m e k iç in k i

lis e

e tm iş ti. B a ş ta

h iy e ra rş is in e

b ü tü n

M ıs ır ’ a

İs k e n d e r iy e K o n s ili

m ü d a h a le

K a d ık ö y

p a triğ i

itik a d ın ı y e rle ş tirm e k

o la ra k

a ta n m ış tı.

m u h a lifle ri, T im o te u s

Buna

A e lu ru s

İs k e n d e r iy e

o lm a k

iç in , P r o te r iu s

k a rş ın ,

M ıs ır ’ d a ki

a d lı

ü ze re , b ir is i

K a d ık ö y

a d lı b a ş k a b ir is in i, a lte r n a tif İs

k e n d e r iy e p a t r iğ i o l a r a k s e ç tile r . P r o t e r iu s , M ı s ı r ’ d a ç o k z a y ı f v e k ır ı l g a n

b ir d e s te ğ e s a h ip ti, ç ü n k ü o n u d e s te k le y e n p is k o p o s la r ın s a y ıs ı a n c a k o n c iv a r ın d a y d ı. d e v le t v e m a lı

B ö y le c e

k ilis e

İs k e n d e r iy e

d o la y ıs ıy la

a ra s ın d a b ö lü n m ü ş tü . P r o te r iu s

ik tid a r ın ı, K a d ık ö y

K o n s ili’ n in

h a m is i

M ıs ır

H ıris tiy a n la r ı

İs k e n d e r iy e ’ d e k i

ta rtış

İm p a ra to r M a r k ia n u s

k o n t

r o lü e ld e tu ttu ğ u s ü re c e , k o r u d u . A n c a k 4 5 7 y ı lı Ş u b a t ’ m d a im p a r a to r u n

Caesa-

ö lü m

h a b e r i İs k e n d e r iy e ’ y e u la ş tığ ı z a m a n , T im o t e u s ta r a fta r la r ı

reum

k ilis e s in i e le g e ç ir e r e k T i m o t e u s ’ u n r e s m e n p is k o p o s o la r a k a ta n

m a s ı n ı s a ğ l a d ı l a r . 25 K a d ı k ö y i d e o l o j i s i n i n İ s k e n d e r i y e ’ d e k i t e m s i l c i s i o l a ra k

g ö rü le n

P r o te r iu s

is e , a s k e rî k o r u m a la r ın d a n

u za k

k a ld ığ ı b ir a n d a

lin ç e d ile r e k ö ld ü r ü ld ü . M ı s ı r ’ d a k i K a d ı k ö y k a r ş ıtı b ö lü n m e n in m illiy e t ç i b ir t e p k iy i ifa d e e t t iğ i, z a m a n z a m a n ta r tış ılm ış s a d a , e n a z ı n d a V . v e V I . y ü z y ılı s a h ip

ilg ile n d ir d iğ i d e ğ iliz .

s ili’ n d e

k a d a rıy la

İm p a r a to r

u la ş ıla n

uyum

bunu

Le o

ta m

o la ra k

d ö n e m in d e

p o litik a s ı

k a n ıtla y a c a k

(4 5 7-4 74 ),

s ü r d ü r ü ld ü .

H a ttâ

v e r ile r e

K a d ık ö y

K o n -

İm p a r a to r , k o n s ilin

b e n im s e d iğ i ‘ ç ifte ta b ia tlı İs a ’ it ik a d ın ın , İ z n i k K o n s i l i ’ n d e b e n im s e n e n den

fa r k lı

^ d e lille r e d e n le r

o lm a d ığ ım

savunm ak

to p la ta ra k

k a n ıtla m a y a

is e ,

dünyası

doğu

iç in ,

İzn ik

ç a lış tı.

y a n lıla r ın ın

K a d ık ö y

H ıris tiy a n la r ı

e s e r le r in d e n

K o n s ili’ne

a ra s ın d a

a ç ıla n

m u h a le fe t

u çu ru m u

r in le ş tir m e k iç in , y e n i fo r m ü lle r a r ıy o r la r d ı. B u tü r a r a y ış la r d a n b ir is i d e , k ilis e le rd e k i ib a d e tle r d e h in in iç e r is in e ‘ b i z i m

Trisagion

(ü ç k e re k u ts a l) o la r a k b ilin e n b ir ila

iç in ç a r m ıh a g e r ild i’ ifa d e s in in e k le n m e s id ir .

B a ş k e n tte im p a r a to r la r ın d o ğ u k ilis e le r in d e in a n ç b ir liğ in i s a ğ la m a g i r iş im le r i L e o ’ d a n s o n ra d a d e v a m r ıld ı.

D oğ u

Rom a

d ü n y a s ın d a

ifa d e s i, İm p a r a to r g r iu s ,

HE,

Ze n o n ’un

3 .1 4 )

m e k te d ir . İlk

veya

e tti, a n c a k K a d ık ö y itik a d ı ra fa k a ld ı

k ilis e

482

“ B ir lik

p o litik a s ın d a k i

y ılın d a A k d i”

o rta y a adı

d e ğ iş ik liğ in

a ttığ ı

v e r ile n

Henotikon

net

(E v a -

doküm anda

g ö rü l

ü ç g e n e l k o n s ilin b e n im s e d iğ i ila h iy a tı te k r a r la y a n

bu do

k ü m a n , K a d ı k ö y K o n s i l i ’ n d e n h iç b a h s e tm e d e n , k r iz i n te m e lin d e b u lu n a n N e s t o r iu s v e E u t y k h e s g ib i ç o k t a n ö lm ü ş d in a d a m la r ın ı t e k r a r a f o r o z e tti. K a d ık ö y

K o n s ili

k a r a r la r ın d a n

g e ri

a d ım

o la ra k

n ite le n e b ile c e k

g ir iş im , a s lın d a p o lit ik t i: N e s t o r iu s ’ u a f o r o z e tm e k M o n o f i z i t l e r i , E u t y k h e s ’ i a fo ro z e tm e k

is e K a d ı k ö y

s ıy d ı. B a ş k e n t p is k o p o s u p is k o p o s u

ta r a fın d a n

itik a d ı y a n lıla r ın ı m e m n u n

A k a k iu s im za la n a n

ta r a fın d a n

h a zırla n a n

Henotikon,

yeni

e tm e

çaba-

İs k e n d e r iy e

g e r g in lik le r

ü re tti.

B a ş k e n tte k i K a d ı k ö y y a n lıs ı k ilis e m e n s u p la r ı İs k e n d e r iy e ’ y e f a z la t a v i z v e r ild iğ i iç in , M ı s ı r l ıl a r is e , K a d ı k ö y in tik a m

K o n s ili y a n lıla r ın d a n

y e te ri k a d a r

a lın m a d ığ ı iç in k ız g ın d ıla r . K a d ık ö y ’ d e v a r ıla n ila h iy a t ç ö z ü m ü

25 Caesareum esas olarak Augustus tapınağı olarak yapılmıştı, Hıristiyanlığın Mısır’da hâkim olmasıyla birlikte kiliseye dönüştürülmüştür.

nün

Henotikon

te p k is in i

m e tn in d e g ö z a rd ı e d ilm e s i, B a t ı ’ d a k i R o m a k ilis e s in in d e

ç e k iy o rd u ,

Rom a

p is k o p o s u

tikon

fo r m ü lü n ü n

çünkü

L e o ’n u n

te m s ilc ile r i

Henotikon

ö l d ü l e r , 26 a n c a k

K a d ık ö y

fo r m ü lü

büyük

o ra n d a

z a m a n ın

Heno

g ö r ü ş le r i ç e r ç e v e s in d e o lu ş t u r u lm u ş t u . ve

k o ru y u c u la rı

4 8 9 -9 1

a ra s ın d a

s ıra y la

h e m e n ö lm e d i.

Z e n o n ’ u n h a le fi o la r a k 4 9 1 y ılın d a R o m a İm p a r a to r lu ğ u ta h tın a ç ık a n

Henotikon

A n a s ta s iu s , b u ld u . D o ğ u k a r ş ıtla r ı v e

fo r m ü lü n ü n

R o m a ’ n ın

Henotikon

büyük

y a ra ttığ ı

k e n tle r in in

k a o tik

d u ru m u

k u c a ğ ın d a

p a tr ik le r i, K a d ık ö y

y a n lıla r ı,

y a n lıla r ı o lm a k ü z e r e ü ç e b ö lü n m ü ş le r d i.

Başkent

K o n s t a n t in o p o lis ’ te p a t r ik s ık ı b ir K a d ık ö y itik a d ı y a n lıs ı E u p h e m iu s id i. V a k a n ü v is

Theophanes,

P a tr ik

E u p h e m iu s ’u n ,

ta ç

g iy m e

tö r e n in d e n

ö n c e , A n a s ta s iu s ’ ta n K a d ık ö y itik a d ın ı y o k s a y m a y a c a ğ ın a d a ir y a z ı l ı te m in a t

a ld ığ ın ı n a k le tm e k te d ir . D o ğ u

d ü n y a s ın ın

büyük

k e n ti

İs k e n

d e r i y e ’ d e , L e o ’ n u n m e k t u b u n d a k i İs a a n l a y ış ın ı v e K a d ı k ö y K o n s i l i k a r a r la r ın ı r e d d e d e n I I . A th a n a s iu s p a tr ik i d i. M o n o f ı z i t k a r ş ıtı o la n K o n s ta n tin o p o lis

p a triğ i

E u p h e m iu s ,

R o m a ’daki

papa

ile

iş b irliğ i

ya p a ra k ,

Heno

A t h a n a s i u s ’ u g ö r e v d e n u z a k la ş t ır m a y a ç a lış ıy o r d u . A n t a k y a ’ d a is e

tikon

y a n lıs ı F la v ia n u s a d lı b ir p a tr ik v a r d ı. İ l k ü ç g e n e l K o n s i l in ( İ z n i k ,

K o n s ta n tin o p o lis li’n i

g ö rm e zd e n

ç ık a ra c a k

g e le n

kadar

J u v e n a lis ’ te n

E f e s ) k a r a r la r ın ı k a b u l e d e n F la v ia n u s ,

u z la ş m a c ı

s o n ra ,

b ir

K a d ık ö y

r a d ik a l

p o litik a itik a d ı

fa k a t K a d ık ö y

K a d ık ö y

izliy o r d u . y a n lıla r ı

K o n s i

k a r ş ıtla r ın ı B u

a ra d a

h â k im iy e ti

ç ile d e n

K u d ü s ’ te s a ğ la m ış tı,

ç ü n k ü D o ğ u R o m a d ü n y a s ın ın b u ö n e m li m e r k e z in in p a tr iğ i E l ia s , K a d ı k ö y y a n lıs ıy d ı. Başkent

Henotikon k ilis e

h a lk ın ın

A n a s ta s iu s ’ ta n

b e k le n tis i,

p o litik a s ın ı te r k e d e re k K a d ık ö y

b ir liğ im

p o litik a s ı

is e ,

s ili’n d e n

önce

d e v le tle

eski

Papa

o rta y a

b a r ış ı

Tome

itik a t

d iy e

fo r m ü lü n ü n

im p a ra to ru n

f o r m ü l e tr a fın d a

s a ğ la m a s ıy d ı. D iğ e r

L e o ’n u n

a ttığ ı

yeni

y a n lıs ı b ir

yandan

b ilin e n b ü tü n

p a p a lığ ın

K a d ık ö y

k ilis e le r c e

K o n te re d

d ü ts ü z k a b u l e d ilm e s iy d i. A n a s ta s iu s , R o m a v e K o n s ta n tin o p o lis ’ i k a z a n a ra k

K a d ık ö y

k ü s tü re c e ğ in i le ş m e

y o lu n d a

d u ru m d a

y a n lıs ı

çok

iy i

o ld u ğ u

im p a ra to ru n

b ir

p o litik a

izle r s e ,

b i l i y o r d u . 27 H a l b u k i , b ir

dönem de

izle y e c e ğ i

K o n s ta n tin o p o lis k ilis e s in i

doğu

p o litik a ,

Henotikon

İs k e n d e r iy e S a s a n ile r le

k e n tle ri

daha

R o m a ’y ı

A n ta k y a ’yı

iliş k ile r in

k ö tü

ö n e m liy d i. B u

göz

a rd ı

e d e re k ,

y a n lıs ı b ir ç iz g iy e ç e k m e k ti. B u n u n

i lk a d ım ı o la r a k b a ş k e n t p a triğ i E u p h e m iu s , N e s to r iu s ç u o ld u ğ u

g e re k ç e

g ö s t e r ile r e k 4 9 5 ’ d e a z l e d i l d i. A n c a k y e r i n e s e ç ile n M a k e d o n i u s

d a , ta m

26 489’da başkent patriği Akakius, ertesi yıl İskenderiye patriği ve 491’de de İmparator Zenon. 27 Anastasius dönemi kilise politikaları, Charanis 1939 (1974); tarafından çok kapsamlı bir şekilde incelenmiştir.

o la ra k

im p a ra to ru n

izle d iğ i

p o litik a y a

uyum

s a ğ la y a c a k

b ir is i

M o n o f ı z i t l e r e d a h a y a k ı n p o l it ik a iz l e m e y e ç a lış a n A n a s t a s i u s , p o litik a s ın ı d e v a m

e ttir e r e k v e

Rom a

k ilis e s in d e n

g e le n

d e ğ ild i.

Henotikorı

“ in a n ç

b ir liğ i”

d a y a tm a la r ın d a n u z a k d u r a r a k , “ k ilis e b a r ış ı” te m e lin d e b ir p o lit ik a i z l i

Henotikon ' u n g ö r e , Henotikon,

y o r d u . A n c a k d o ğ u d ü n y a s ın d a , K a d ık ö y K o n s ili k a r ş ıtla n , y a r a tt ığ ı fır s a tı k u lla n m a y a ç a lış ıy o r la r d ı. Ç ü n k ü o n la r a

K a d ı k ö y K o n s i l i ’ n d e b e n im s e n e n ç ifte ta b ia t d o k t r in in i y a s a k lı y o r d u . B u a ra d a

F i l i s t i n ’ d e k i m a n a s tırla r d a K a d ı k ö y

ü ze re

ç o k k e s k in

b ir b iç im d e

y a n lıla r ı v e

b ö lü n m ü ş le rd i. K u d ü s

k a r ş ıtla r ı o lm a k

p a tr iğ in in

h im a y e

s in d e o la n b ir g r u p k e ş iş , K a d ı k ö y k a r ş ıtla r ın ı ç o k r a h a ts ız e d iy o r d u . K e ş iş le r a r a s ın d a k i b u lid e r ç ık t ı. M o d e m b ilin e n

N e p h a liu s ’ u n

Henotikoncu\an ra k

m ü c a d e le d e n N e p h a liu s

kabul

ö n c ü lü k

u z la ş tır m a y a

e d ile n

S e ve ru s

a d lı ik i ö n e m li

k ilis e ta r ih i lite r a tü r ü n d e “ n e o - K a d ı k ö y c ü l ü k ” o la r a k

K y r illu s ’ u n

e ttiğ i

a k ım ,

K a d ık ö y

y a n lıla r ıy la

ç a lış ıy o rd u . M o n o f ız i t d o k tr in in te o lo jik

g ö r ü ş le r in i

kabul

eden

ılım lı

a ta s ı o la bu

g ru p ,

İs a ’ n ın İla h î ta b ia tın d a k i b e ş e r u n s u r u o rta d a n k a ld ır m ıy o r v e İs a ’ d a b u lu n a n ta n r ıs a l v e b e ş e r u n s u r la r a r a s ın d a u y u m l u b i r k o m b i n a s y o n

o ld u

ğ u n u s a v u n u y o r d u . A n c a k b u g r u p , A n a s ta s iu s d ö n e m in d e g ö z d e o lm a y ı b a ş a ra m a d ı. A n a s ta s iu s ’ u n

te v e c c ü h ü , “ n e o -K a d ık ö y c ü le r in ”

lid e r i N e p h a l iu s ’ ta n

ş ik â y e tç i o l m a k iç in b e r a b e r in d e y a k la ş ık ü ç y ü z k e ş iş le 5 0 8 y ı lı n d a b a ş k e n te

g e le n

y ılm a

k a d a r ta m

y ıld a

S e ve ru s

a d lı b ir

başka

k e ş iş te n

o la ra k m o n o fız it p o litik a

yana

o ld u .

izle m e d iy s e

b a ş k e n t p a triğ i M a k e d o n iu s ’ u a zle ttir e r e k y e rin e

İm p a r a to r

5 11

de, söz konusu m o n o fız it T im o -

te u s ’ u p a t r ik s e ç tir m e s i, p o lit ik a d e ğ iş ik liğ in in a ç ık b ir ifa d e s id ir . A n a s ta s iu s ’ u n a le n i b ir m o n o f i z i t k ilis e p o litik a s ı i z le m e s i, a z i m l i b ir K a d ı k ö y k a rş ıtı o la n

e n te le k tü e l k e ş iş

5 12

A n ta k y a

y ılın d a

S e ve ru s ’u n

k ilis e s in e p is k o p o s

d o ğ u lu

p is k o p o s la r ta r a fın d a n

s e ç ilm e s in e

fır s a t v e r d i. S e v e

r u s ’ u n i lk ö n e m li ic ra a tı, K a d ık ö y K o n s i l i ’n i v e P a p a L e o ’ n u n m e k tu b u n u re s m e n re d d e tm e k o ld u . N e

Tome

a d lı

v a r k i, A n a s ta s iu s ’ u n m o n o -fiz it

d in p o lit ik a s ı, ö z e llik le b a ş k e n t v e B a lk a n la r d a s e m p a ti ile k a r ş ıla n -m a d ı. V ita lia n u s

a d lı b ir g e n e ra lin

5 13

y ılın d a T r a k y a ’ d a is y a n

e tm e s in in n e

d e n le r i a ra s ın d a k ilis e p o lit ik a la r ın ın r a d ik a l o la r a k m o n o f iz i t l e ş m e s i d e v a r d ı. V ita lia n u s m e d i.

B a tın ın

g ü ç lü k le ik n a e d ild i, a n c a k k ilis e p o lit ik a s ı ç o k d e ğ iş

çok

te p k is in i

ç e k m e s in e

k a rş ın ,

k u la k a s m a d ı. A n c a k , m o n o fiz itle r in b a h a rı ç o k

A n a s ta s iu s

te p k ile r e

s ü r m e d i, ç ü n k ü , o n la ra

g ö s te r ile n h o ş g ö r ü A n a s ta s iu s ’ u n 5 1 8 ’ d e ö lü m ü y le b ir lik t e s o n a e r d i. D o ğ u R o m a d ü n y a s ın d a A n a s ta s iu s ’ ta n s o n ra g e le n J u s t in u s ’ u n ( 5 1 8 27)

ku rd u ğ u

yeni

r e jim in

d in î

id e o lo jis i, m o n o f iz it liğ e

k a rş ı

K a d ık ö y

itik a d ın ın ö n e ç ık a r ılm a s ın a d a y a n ıy o r d u . R o m a ’ d a k i p a p a ile 4 8 4 ’ d e n b u

y a n a s o ğ u y a n iliş k ile r i y e n id e n c a n la n d ır m a k v e b a ş k e n tin K a d ı k ö y y a n lıs ı d in a d a m ı s ın ıf ın ın d e s te ğ in i a lm a k J u s tin u s r e jim in in ö n c e lik li h e d e fiy d i. K a d ık ö y

K o n s ili y a n lıs ı b ir p o litik a

d ü z e ltilm e s i z o r u n lu y d u , ç ü n k ü k r a lı T h e o d e r ik u s ’ u n

izle n e re k , B a tı

İt a ly a ’ y ı k o n tr o l a ltın d a

(4 9 3 -5 2 6 ) A r iu s ç u

ile

iliş k ile r in

tu ta n

k ilis e p o lit ik a s ı P a p a

O s tro g o t ile

D oğu

R o m a im p a r a to r u n u z o r u n lu o la r a k b ir b ir in e y a k la ş tır m ış tı. D iğ e r y a n d a n B a t ı ’ d a k i a ris to k r a t s ın ıf, a r tık D o ğ u R o m a y a n lıs ı b ir tu tu m b a ş la m ış tı k i , F i l o z o f B o e t h iu s ’ u n d a b u d ö n e m d e id a m a m a h k û m lıs ı b ir ç i z g i y e

y ö n e ld iğ in in

s e r g ile m e y e

(ö . 5 2 4 ) , T h e o d e r ik u s ta r a fın d a n ta m

e d ilm e s i, a r is to k r a s in in D o ğ u R o m a y a n

g ü ç lü

iş a r e tid ir. D o la y ıs ıy l a

Ju s tin u s ’ u n

y e n i r e ji m i , B a t ı d ü n y a s ın ı y e n id e n k o n t r o l a ltın a a lm a y a ç a lış ıy o r d u . B u p o litik a ,

g e rç e k te

s o n ra k i

İm p a r a to r

Ju s tin ia n u s

ta r a fın d a n

daha

a k tif

o la r a k u y g u la n a c a k tı. Ju s tin u s

d ö n e m in d e

K a d ık ö y

itik a d ın ın

y e n id e n

re sm î

d in î

id e o lo ji

o lm a s ın ın e n g ü ç lü s e m b o lle r in d e n b ir is i, A n a s ta s iu s d ö n e m in in p o p ü le r A n t a k y a p a t r iğ i v e m o n o f ı z i t t e o lo jin in e n te le k tü e l y ı l d ı z ı S e v e r u s ’ u n 5 1 8 y ılın d a

s ü rg ü n e g ö n d e r ilm e s id ir . Ju s tin u s d ö n e m in d e , S e v e r u s ’ ta n b a ş k a

ö n d e g e le n d iğ e r m o n o f ız i t d in a d a m la r ı d a a z le d ile r e k s ü r ü ld ü le r . Y e n i r e jim , K a d ı k ö y K o n s i l i ’ n in h a m is i M a r k i a n u s ’ u n v e o n u n h a le fi L e o ’ n u n k ilis e

p o litik a s ın a

s e rt b ir

g e ri d ö n ü ş te n

b a ş k a b ir

şey

d e ğ ild i. A n c a k ,

M a r k ia n u s ’ u n v e L e o ’ n u n p o litik a la r ı D o ğ u R o m a H ır is tiy a n la r ım tir m e y i b a ş a ra m a d ığ ı iç in te r k e d ilm iş v e

Henotikon

u y g u la m a y a

b ir le ş k o n u l

m u ş t u . J u s t in u s ’ u n K a d ı k ö y y a n lıs ı tu tu m u v e m o n o f ı z i t ç e v r e le r i d ış la y a n p o litik a s ı, D o ğ u d e y le o la n

K a d ık ö y yol

Rom a

K o n s ili

a y rım ın ı d a h a

d ü n y a s ı H ır is t iy a n la r ı a r a s ın d a e n g e n iş i fa

y a n lıs ı

k a r ş ıtlığ ı

d a b e lir g in

h a le

ş e k lin d e

ifa d e

g e tir d i. B u n u n

e d ile b ile c e k a ç ık

ifa d e s i,

d e v le tte n ü m id in i k e s e n m o n o f iz i t l e r in , Ju s tin u s d ö n e m in d e ö z e ll ik le S u r iy e ’ d e a lte r n a tif b ir m o n o f ız it k ilis e h iy e ra rş is i k u r m a y a b a ş la m a la r ıd ır . Ju s tin u s 5 2 7 y ılın d a ö ld ü ğ ü z a m a n , D o ğ u R o m a ta h tın a s o r u n s u z b ir ş e k ild e y e ğ e n i J u s tin ia n u s g e ç ti. Ju s tin ia n u s ( 5 2 7 - 5 6 5 ) te m e ld e p r a g m a tik b ir

im p a r a to r d u . B u

b a ğ la m d a

d in

p o litik a s ı, iç in d e

b u lu n d u ğ u

ş a r tla r a

g ö r e d e ğ iş k e n lik g ö s t e r iy o r d u . İm p a r a to r i l k b a ş ta , s e le fi d ö n e m in d e k ü s tü rü le n

bunun

m o n o fız itle r i kendi

g e ri

a r a la r ın d a

ü z e r in e

yeni

k a za n m a y a ik i

fa r k lı

b ir

ç a lış tı.

g ru b a

k ilis e

h iy e ra rş is i

Ancak

b ö lü n m ü ş le r d i.

a ra d a B ir

ku rm a ya

g ir iş e n

m o n o fiz itle r g ru p

m o n o fız it,

İs a ’ n ı n , b e d e n in in d o ğ a s ı g e r e ğ i, g ü n a h iş le m e s in in v e ç a r m ıh ta a c ı ç e k m e s in in

m üm kün

o lm a d ığ ın ı

s a v u n u y o r d u . 28 H a l i k a m a s s u s

p is k o p o s u

28 Kilise tarihi literatüründe Aphtardoketizm olarak bilinen bu grubun öncüsü Halikamassus (Bodrum) piskoposu Julianus, diğer bazı monofizit piskoposlar gibi İmparator Justinus’un rejiminde sürgüne gönderilenler arasındaydı. Julianus, İsa’nın tabiatındaki düalizmi (beşer ve

J u l ia n u s ’ u n ö n c ü lü k e ttiğ i b u g r u p , K a d ı k ö y K o n s i l i ’ n in to p la n m a s ın a y o l a ç a n ta r tış m a la r ın d o k tr in in i

te k ra r

ta r a fla r ın d a n gündem e

E u t y k h e s ’ in

g e tird i.

‘ te k İla h î ta b ia ta

H a lb u k i

m o n o fiz itle r

s a h ip İs a ’

genel

o la ra k

E u t y k h e s ’ e ç o k d a s ıc a k b a k m a m ış la r d ı v e İs a ’ n ın t e k ta b ia ta s a h ip o ld u ğ u n u s a v u n m a k la b ir li k t e , b u te k ta b ia tın h e m b e ş e r h e m d e ta n r ıs a l o ld u ğuna b ir

in a n m ış la r d ı. J u s tin ia n u s ’ u n m o n o fız itle r i g e ri k a z a n m a

a y a ğ ın d a

m o n o fız itle r in

h a m is i r o lü n ü

oynayan

p ro je s in in

k a rıs ı T h e o d o r a

v a r d ı . 29 İ m p a r a t o r , m o n o f ı z i t l e r i n v e K a d ı k ö y y a n l ı l a r ı n ı n l i d e r l e r i n i 5 3 3 y ı lı n d a b a ş k e n tte t o p la y a r a k b ir b a r ış p o litik a s ı iz l e m e y e k o y u l d u . A y n ı y ıl y a y ım la d ığ ı b ir fe r m a n la h e m

N e s to r iu s ’ u n h e m

d e E u t y k h e s ’ in a fo

r o z e d ild iğ in i ilâ n e d e n Ju s tin ia n u s , s ö z k o n u s u fe r m a n ın d a İs a ’ n ın ta n r ı s a l, b e ş e r v e t e k ş a h s iy e t o ld u ğ u n a v u r g u y a p t ı. B u je s i o la r a k lid e r i

ilk

b a ş ta

S e v e r u s ’ ta n

ö ld ü ğ ü

za m a n

Papa

II.

d e s te k

y e rin e

Io a n n e s ’ te n

g ö rd ü .

H a ttâ

m o n o fiz itle r e

f e r m a n , b ir b a r ış p r o

m o n o fız itle r in

K a d ık ö y

s e m p a tik

y a n lıs ı

y a k la ş a n

s ü rg ü n d e k i

b a ş k e n t p a triğ i A n th im u s

a d lı

b ir is i a ta n d ı. F a k a t iş le r k ıs a s ü r e s o n r a te r s in e d ö n m e y e b a ş la d ı. R o m a ’ da

Papa

II.

b a ş k e n tin e

Io a n n e s ’ in g e ld iğ i

y e rin i

za m a n ,

a la n

A g a p e tu s , 5 3 6

Ju s tin ia n u s ’ u n

y ılın d a

m o n o fiz itle r e

D oğ u

ılım lı

Rom a

y a k la ş a n

k ilis e p o lit ik a s ın ı a ç ık ç a r e d d e tti. B i z a n s ’ ı n , İ t a ly a ’ d a O s t r o g o t la r la ş ın ın

b a ş la d ığ ı b u

h a m le y a p a m a z d ı. O n u n y e rin e

sava

d ö n e m d e , İm p a ra to r, P a p a ’ y ı k ız d ır a c a k h e rh a n g i b ir iç in b ir y a n d a b a ş k e n t p a triğ i g ö re v d e n

a lın d ı,

K a d ı k ö y y a n lıs ı b ir is i g e tir ild i, d iğ e r y a n d a b a ş ta S e v e r u s o lm a k

ü z e r e ö n d e g e le n m o n o f i z i t l e r t e k r a r a f o r o z e d i ld il e r . İ m p a r a t o r v e a ile s i b ir y a n d a n a zle d ile n tır d a

m o n o fız itle r i

b ir k ıs ım

m is a fir

ta m a m e n

k ü s tü rm e m e k

iç in , g ö r e v le r in d e n

ö n d e g e le n lid e r le r i b a ş k e n tte k u r d u k la r ı b ir m a n a s

e d iy o r la r d ı.

B u n la r ın

b a z ıla r ın ın

z o r u n lu

m is a fir lik le r i

b e ş y ıl k a d a r s ü rm ü ş tü r. İm p a r a to r Ju s tin ia n u s v e e ş i T h e o d o r a ’ n m

m is a fir e ttiğ i m o n o f ı z i t l i

d e r le r d e n b ir is i d e , g ü n ü m ü z d e S ü r y a n i O r t o d o k s K ilis e s i v e y a Y a k u b i l i k o la ra k Yaku p

b ilin e n

S ü r y a n i m o n o fız itliğ in in

B u r d ’ o n o ’ y d u . 30 D o ğ u

s ın ır ın d a

büyük

5 4 0 ’ lı

ö r g ü tle y ic is i v e

y ılla r ın

b a ş ın d a

a zizi

Sasani

tanrı) aşmak ve tek tanrısal tabiatı vurgulamak için, onun günahtan ve ölüm acısından münezzeh olduğunu iddia ediyordu. 29 Justinianus döneminin saray tarihçisi aristokrat Prokopius’uıı, hipodrom dansözlüğü gibi düşük bir geçmişten geldiğini iddia ettiği Theodora, Süryaniler tarafından monofızit bir din adamının kızı ‘dindar kraliçe’ olarak kabul ediliyordu. 30 Süryanice’de Burd’ono veya Latince’de Baradeus lakabı, (Türkçeye Farsça üzerinden gelen ‘berduş’!) Yakup’a giydiği hırpani dilenci kıyafetinden dolayı verilmiştir. Yakup’un hayatını yazan Efesli Ioannes (Yakup tarafından Efes piskoposluğuna atanmıştır), kahramanının sürekli yer değiştirdiğini, yanında asla para taşımadığını, her gün yürüyerek otuz kırk km. yol kat ettiğini nakletmektedir.

te h d id in in

y e n id e n

b e lir m e s i, Y a k u p ’ u n

şa n sı o ld u . B iz a n s

ile

m ü tte fik

o la n H ır is t iy a n G a s s a n i A r a p la r ın m k r a lı H a r is b in C e b e le ’ n in g ir iş im iy le 5 4 2 y ılın d a m is a fir e d ild iğ i v e y a k a r a n tin a a ltın d a t u tu ld u ğ u m a n a s tır d a n k u r tu la n

Y a k u p , m o n o fiz itle r ta r a fın d a n Ü r f a

p i s k o p o s u o l a r a k a t a n d ı . 31

G a s s a n i A r a p la r ı, m o n o fız it İm p a ra to r A n a s ta s iu s z a m a n ın d a H ır is t iy a n lığ ı k a b u l e t t ik le r i i ç i n , d o ğ a l o la r a k m o n o f ı z i t İs a

d o k tr in in i b e n im s e

m iş le r d ir . Y a k u p , D o ğ u R o m a ’ n ın M e z o p o ta m y a e y a le tin in m e r k e z i o la n U r f a ’ y a p is k o p o s o la r a k a ta n m ış o lm a s ın a k a r ş ın , d a h a ö n c e k i k ilis e y a s a la rın ı d a h iç b ir ş e k ild e d ik k a te a lm a y a r a k b a ş ta b a z ı A n a d o l u

k e n tle ri

o lm a k ü z e r e , S u r iy e , F ilis tin v e M ı s ı r g ib i b ö lg e le rd e p is k o p o s a ta m a la r ın a

g ir iş m iş tir .

Y a k u p ’un

M o n o fiz itle r

a r a s ın d a

fa a liy e tle r i, im p a r a to r u n

h iç

e fs a n e v i hoşuna

b ir

k a ra k te re

dönüşen

g id e c e ğ i b ir ş e y d e ğ ild i.

B u n a k a r ş ın , im p a r a to r lu k a ja n la r ı, s ü r e k li y e r d e ğ iş tir d iğ i iç in Y a k u p ’ u y a k a la m a k t a d a b a ş a r ılı o la m a d ıla r . Y a k u p ’un

a y r ılık ç ı fa a liy e tle r in i e n g e lle y e m e y e n

Ju s tin ia n u s , m o n o -

fiz it le r le b a r ış m a k iç in 5 4 4 y ılın d a y e n id e n g ir iş im le r d e b u lu n d u . İm p a r a to r y a y ı m l a d ığ ı b ir fe r m a n la , K a d ı k ö y K o n s i l i ’ n d e k ilis e y e k a b u l e d ile n ancak

m o n o fiz itle r

r e d d e ttiğ in i p is k o p o s u

ilâ n İb a s

ta r a fın d a n

e tti. ve

a s la

İm p a ra to ru n

M o p s u e s tia

ö lm ü ş ü ç d in a d a m ı v a r d ı. B u

kabul

e d ilm e y e n

h e d e f ta h ta s ın d a

p is k o p o s u

üç

d in

a d a m ın ı

T h e o d o re th u s , U r fa

Th e o d o ru s

g ib i

yü z

y ıl

önce

ü ç d in a d a m ın ın e s e r le r in in b a z ıla r ı y e te

r in c e O r t o d o k s b u lu n m a d ığ ı iç in , ö z e llik le r e d d e d ilm iş ti. B u n d a n d o la y ı, Ju s tin ia n u s ’ u n b ö lü m ’ b a ş ta

a ç tığ ı

ta r tış m a s ı

Rom a

çünkü bu

ta rtış m a

o la ra k

o lm a k

ü ze re

H ıris tiy a n lık

b i l i n m e k t e d i r . 32 A n c a k K a d ık ö y

itik a d ı

ta r ih i bu

lite r a tü r ü n d e d e fa

y a n lıla r ın ın

ç e v r e le r , K a d ık ö y K o n s i l i ’ n d e te m iz e

te p k is in i

ç ık a r ıla n

‘üç

im p a ra to r

u zu n

ç e k ti, y ılla r

ö n c e ö lm ü ş b u ş a h s iy e tle r e d e s a y g ılıy d ıla r . B u n a r a ğ m e n J u s t in ia n u s 5 5 3 y ılın d a b a ş k e n tte g e n e l b ir k o n s il to p la y a r a k , b ir y a n d a n d ın ı

b e n im s e d iğ in i

ilâ n

e tti, d iğ e r y a n d a n

im p a ra to ru n

r e d d e ttiğ i ü ç ila h iy a t ç ıy ı d a y e n id e n m a h k û m za m a n , V .

K a d ık ö y b ir k a ç

y ıl

itik a önce

e tti. G e n e l o la r a k b a k ıld ığ ı

G e n e l K o n s i l , im p a r a to r u n d a h a ö n c e a ld ığ ı k a r a r la r ı b e n im

s e m e k te n b a ş k a p e k b ir ş e y y a p m a d ı. P a p a ilk b a ş ta b u k o n s ili v e k a ra rla r ın ı k a b u l e tm e k is te m e d iy s e d e im p a r a to r u n b a s k ıla r ı s o n u ç v e r d i. İs a ’ n ın , y e n id e n d ir iliş in d e n ö n c e d e b e d e n in in h e r tü r lü k u s u r v e n o k s a n d a n

31 Yakup ile Theodorus adlı bir başka monofızit piskopos, Doğu Roma’nın Arabia (bugün Ürdün) eyaletinin merkezi Bostra’ya atanmış, ancak Theodorus, daha çok Arabia eyaleti içerisinde kalmasına karşın, Yakup faaliyet alanı olarak neredeyse bütün Doğu Roma dünyasını seçmiştir. 32 Tartışmanın ‘üç bölüm’ olarak nitelenmesinin nedeni, yukarıda söz konusu olan üç yazarın eserlerinden sadece birer bölümün Ortodoks olmadığına karar verilmesidir.

u z a k o ld u ğ u n u n a ltın ı ç iz e n fe r m a n , b ir b a k ım a m o n o f i z i t ila h iy a tç ıla r d a n H a lik a m a s s u s lu

Ju lia n u s ’ u n

İs a

d o k tr in in in

k a b u lü

a n la m ın a

A n c a k b u h a m le d e b i r iş e y a r a m a d ı . J u s t in i a n u s 1 4 K a s ı m

g e liy o r d u .

5 6 5 y ılın d a 83

y a ş ın d a ö ld ü ğ ü z a m a n , R o m a d ü n y a s ı ‘ k ilis e b ir li ğ i ’ id e a lin d e n ç o k d a h a u z a k la r a g itm iş ti. Sonuç

o la ra k ,

IV -V I.

K o n s ili m e rk e zin d e n

y ü z y ılla r

a r a s ın d a

Rom a

d ü n y a s ın a

K a d ık ö y

b a k t ı ğ ı m ı z z a m a n , k i li s e ile d e v l e t i n n e k a d a r iç iç e

g e ç m iş o ld u ğ u n u g ö r ü r ü z . B u d ö n e m d e k ilis e n in h e r s o r u n u h e m e n d e v le t s o r u n u h a lin e g e lm iş tir . A n c a k b u iç iç e g e ç iş , D o ğ u fa r k lı b e d e lle r o r ta y a

ç ık a r m ış tır . D e v le t in

R o m a d ü n y a s ı iç in

d o k t r in ta r tış m a la r ın a

d o ğ ru

d a n m ü d a h a le e tm e s i v e t a r a f o la r a k y ö n le n d ir m e y e ç a lış m a s ı b ö lü n m e y i d a h a d a d e r in le ş tir m iş tir . Ju s tin ia n u s d ö n e m in in s a ra y ta r ih ç is i P r o k o p iu s ,

Savaşlar

a d lı e s e r in in b ir y e r in d e ( V .3 .5 - 9 ) , P a p a A g a p e t u s ’ u n K o n s t a n -

t in o p o li s ’ i z iy a r e t i b a ğ la m ın d a , İs a ’ n ın ta b ia tı ü z e r in e y a p ı la n ta r tış m a la r ı a la y lı b ir ş e k ild e

“ b e ş e rin t a b ia tın ın v e

iş le r in in b ile ta m

o la r a k a n la ş ıl

m a s ı m ü m k ü n d e ğ ilk e n , b a z ıla r ı T a n n ’ n ın ta b ia tın ı a n la m a y a k a lk ış ıy o r ” d iy e e le ş tirm e k te d ir. G e r ç e k te n , İm p a ra to r K o n s ta n tin u s ’ u n H ır is tiy a n lığ ı y a s a lla ş tırm a s ıy la ü z e r in e

b ir lik te

b ir d e v le t s o ru n u h a lin e

g e le n

İs a ’ n ın

n u ç la n m ış tı. H a lb u k i H ır is t iy a n lığ ı y a s a lla ş tıra n K o n s ta n tin u s s o n ra

ta b ia tı

t a r tış m a la r , J u s tin ia n u s d ö n e m in d e to p lu m s a l p a r ç a la n m a y la

g e le n

b ü tü n

im p a ra to rla r

(Ju s tin ia n u s

d a h il)

k ilis e n in

ondan

b ir le ş tir ic i

g ü c ü n d e n fa y d a la n m a y ı u m m u ş v e b u n d a n d o l a y ı , d e v le t d in ta r tış m a la r ı n ı n h e v e s l i b i r p a r ç a s ı h a l i n e g e l m i ş t i . 33 B a ş ta g e n e l k o n s ille r o lm a k ü z e r e im p a ra to rla rın n e re d e y s e b ü tü n k i lis e

k o n s ille r in i

düşüncesi

fin a n s e

v a rd ı.

k o n s ille r , d a h a

S o ru n

çok

e tm e le r in in ç ö ze n

s o ru n

g e ris in d e , k ilis e

b ir

p la tfo r m

o lm a s ı

ü re te n p la tfo r m la r a

ile

d e v le tin

a rzu s u y la

b ir liğ i

to p la n a n

d ö n ü ş m ü ş tü r k i , y u k a rıd a

s a tır la r d a İ z n i k K o n s i l i ’ n i n , E f e s k o n s ille r in in n a s ıl y e n i s o r u n la r a z e m in h a zırla d ığ ı g ö rü lm e k te d ir . B u ğ ild ir.

İm p a ra to r

k o n s ilin

b a ğ la m d a K a d ı k ö y K o n s i l i b ir is tis n a d e

M a rk ia n u s ’ u n

ta r tış m a la r a

son

ve rm e k

s o n u ç la r ı, y u k a r ıd a k i s a y fa la r d a a n la tıla n la r d a n

ü ze r in d e n

geçen

yü z

y ıl

e d iy o r d u .

K ilis e

b ir liğ in i

sonunda

b ile , D o ğ u

s a ğ la m a k

y a n a , d a h a ç o k g r u p la ş m a y a v e

iç in

Rom a

to p la n a n

iç in

to p la d ığ ı

g ö rü ld ü ğ ü

d ü n y a s ın ı k o n s il,

g ib i,

m eşgul

b ir lik

b ir

g ru p la rın k e n d i iç in d e k i b ö lü n m e le r i d e

d ik k a te a lın d ığ ı z a m a n , E s k iç a ğ H ır is t iy a n lığ ın ı y o l a y r ım ın a g e tir m iş tir. D oğu

Rom a

H ı r i s t iy a n l ığ ın ı n te c r ü b e e ttiğ i b u y o l a y r ı m ı n ın

s iy a s a l s o

33 Devletin ve tebaanın başı olarak anayasal konumu imparatora bu sorunlara müdahale etme yükümlülüğü veriyordu. Diğer yandan çok daha derin bir gelenek de, Sümerlerden beri, ‘tanrının gazabını çekmemek için’, kral ‘Tanrı’nın temsilcisi olarak tebaasına doğru dini inancı benimsetmekle yükümlüydü. Ancak bu çok daha uzun bir tartışmanın konusu olmalıdır.

n u ç la r ı, Ju s tin ia n u s ’ u n

ö lü m ü n ü n

ü z e r in d e n

g e ç e n y a k la ş ık y ü z y ılın

n u n d a o r t a y a ç ık a n s ü r a tli İs lâ m fe t ih le r iy le d a h a r a h a t a n la ş ıla b ile c e k tir .

K a y n a k ç a 34 I. A n t ik K a y n a k la r

Chronicon Paschale 284-628 AD. (İngilizce çeviri M. Whitby & M. Whitby), (Liverpool 1989). Evagrius, The Ecclesiastical History o f Evagrius Scholasticus, (İngilizce çeviri ve giriş M. Whitby), (Liverpool 2000). John o f Ephesus (Efesli Ioannes), Lives o f the Eastern Saints, (İng. Çev. E. W. Brooks), (Patrologia Orientalis 17-19), (Paris, 1923-25). John o f Ephesus (Efesli Ioannes), The Ecclesiastical History, The Third Part (Süryanice’den İngilizce’ye çeviri R. Payne Smith) (Oxford 1860). Leo, Nicene and Post Nicene Fathers, II. seri c. 12, (Edinburgh: T & T Clark 1994). Malalas, The Chronicle o f John Malalas, A Translation, (İngilizce çeviri E. Jeffreys, M. Jeffreys & R. Scott ve diğerleri) (Melbourne 1986). Nestorius, The Bazaar o f Heracleides, (Süryaniceden İngilizceye çeviri, G.R. Driver & L. Hodgson), (Oxford 1925). Procopius, History o f the Wars, (İngilizcesi H.B. Dewing), (Londra 2006). Socrates Historia Ecclesiastica, G. Christen Hansen (haz.), Kirchengeschichte, (Berlin 1995). Theophanes, The Chronicle ofTheophanes Confessor, (İngilizce çeviri C. Mango & R. Scott), (Oxford 1997). Zachariah o f Mitylene, The Syriac Chronicle (İngilizce çeviri F.J. Hamilton & E.W. Brooks), (Londra 1899). II. M o d e m

A r a ş tır m a la r

Allen, P. 2000. “The Definition and Enforcement o f Orthodxy” CAH 14, Cambridge. Anastos, M.V. 1962. “Nestorius was Orthodox” DOP 16, 117-140. Baynes, N. 1926. “Alexandria and Constantinople: a Study in Ecclesiastical Diplomacy” Byzantine Studies and Other Essays, Oxford. Bethune-Baker, J.F. 1908. Nesturius and His Teaching: a Fresh Examination o f the

Evidence, Cambridge. Brown, P. 1971. “The Rise and Function o f the Holy Man in Late Antiquity” The Journal o f Roman Studies 61, 80-101.

34 Bibliyografya’da ve notlarda kullanılan kısaltmalar şunlardır: CAH: The Cambridge Ancient History; CH: Church History; DOP: Dumbarton Oaks Papers; HE: Historia Ecclesiastica; JTS: Journal o f Theological Studies; PLRE: The Prosopography o f the Later Roman Empire

Brown, P. 2000. Geç Antikçağ’da Roma ve Bizans Dünyası, (Çev. T. Kaçar), İstanbul. Bury, J.B. 1958. History o f the Later Roman Empire, from the Death o f Theodosius I

to the Death o f Justinian, New York. Chadwick, H. 2001. The Church in Ancient Society, From Galilee to Gregory the

Great, Oxford. Chadwick, H. 1998. “Orthodoxy and Heresy from the Death o f Constantine to the Eve o f the First Council o f Ephesus, ” CAH XIII, s. 561-600, Cambridge. Chadwick, H. 1955. “The Exile and Death o f Flavian o f Constantinople: A Prologue to the Council o f Chalcedon” JTS 6, 17-34. Chadwick, H. 1951. “Eucharist and Christology in the Nestorian Controversy” JTS 2/2, 145-164. Charanis, P. 1939. Church and State in the Later Roman Empire, The Religious

Policy o f Anastasius the First, 491-518, Madison. Coleman-Norton, P.R. 1966. Roman State & Christian Church, A Collection o f Legal Documents to A.D. 535, 3 cilt, Londra. Dagron, G. 1984. Naissance d'une capitale, Constantinople et ses institutions de 330 à 451, Paris. Duchesne, L. 1948. Early History o f the Christian Church, From Its Foundation to

the End o f the Fifth Century, 3 cilt, (Çev. C. Jenkins) Londra. Dvomik, F. 1990. Konsiller Tarihi, İznik'ten II. Vatikan a, (Çev. Mehmet Aydın), Ankara. Dvomik, F. 1951. “Emperors, Papas and General Councils” DOP 6, 1-23. Frend, W.H.C. 1972. The Rise o f the Monophysite Movement, Chapters in the

History o f the Church in the Fifth and Sixth Centuries, Cambridge. Gray, P.T.R. 2005. “The Legacy o f Chalcedon: Christological Problems and Their Significance” M. Maas (editör), The Cambridge Companion to the Age o f Justinian, s. 215-238, Cambridge. Gray, P. T. R. 1979. The Defense o f Chalcedon in the East (451-553), Leiden. Grillmeier, A. 1965. Christ in Christian Tradition (Çev. J.S. Bowden), Londra. Haas, C. 1997. Alexandria in Late Antiquity, Topography and Social Conflict, Baltimore. Holum, K.G. 1983. Theodosian Empresses. Women and Imperial Dominion in Late

Antiquity, Berkeley. Honigmann, E. 1950. “Juvenal o f Jerusalem” DOP 5, 209-279. Honigmann E. 1939a. “La Liste Originale Des Pères De Nicée” Byzantion 14, 17-76. Jones, A.H.M., J.R. Martindale, J. Morris, 1971. The Prosopography o f the Later

Roman Empire I, Cambridge. Jones, A.H.M. 1964. The Later Roman Empire 284-602, Londra (Yeni basım: John Hopkins University Press: Baltimore, 1992).

Kaçar, T. 2009. “Tarsuslu Nectarius'un İlk Constantinopolis Patriği Olarak Seçilmesi" Olba 17 (2009), 179-192. Kaçar, T. 2002. “Eskiçağ İskenderiye Kilisesinde Politik Bir Araç Olarak Şiddet”

Tarih İncelemeleri Dergisi 17/2, 17-37. Kelly, J.N.D. 1972. Early Christian Creeds, Londra. Lee, A.D. 2000. “The Eastern Empire: Theodosius to Anastasius” CAH XIV, Late

Antiquity: Empire and Successors, A.D. 425-600, s. 33-62, Cambridge. Louth, A. 2009. “Why did the Syrians reject the council o f Chalcedon?” Chalcedon

in Context Church Councils 400-700 (editörler: R. Price & M. Whitby), Liverpool. Martindale, J.R. 1980. The Prosopography o f the Later Roman Empire II, Cambridge. McGuckin, J.A. 1994. St Cyril o f Alexandria, The Christological Controversy, Its History, Theology, and Texts, Leiden. Meyendorff, J. 1989. Imperial Unity and Christian Divisions, The Church 450-680 A.D., New York. Millar, F. 2006. A Greek Roman Empire, Power and Belief Under Theodosius I I 408450, Berkeley & Londra. Mitchell, S. 2007. A History o f the Later Roman Empire, AD. 284-641, Oxford. Price, R. & M. Gaddis, 2005. The Acts o f the Council o f Chalcedon (Çeviri, giriş ve notlar), Liverpool. Price, R. 2009. “The Council of Chalcedon (451): A Narrative” Chalcedon in

Context Church Councils 400-700 (editörler: R. Price & M. Whitby), Liverpool. Raven, C.E. 1923. Apollinarianism, An Essay on the Christology o f the Early Church, Cambridge. Sellers, R.V. 1953. The Council o f Chalcedon, Londra. Ste. Croix, G.E.M. de 2006. “The Council o f Chalcedon” (M. Whitby tarafından ilavelerle), Christian Persecution, Martyrdom, and Orthodoxy, s. 259-319, Oxford. Tanner, N. 1990. Decrees o f the Ecumenical Councils, c. 1, Washington. Van Rompay, L. 2005. “Society and Community in the Christian East” M. Maas (editor), The Cambridge Companion to the Age o f Justinian, s. 239-66, Cambridge. Vööbus, A. 1973. “The Origin o f the Monophysite Church in Syria and Mesopotamia” CH 42/1, 17-26. Young, F.M. 1996. From Nicaea To Chalcedon, A Guide to the Literature and its background, Londra. Wallace-Hadrill, D.S. 1982. Christian Antioch. A Study o f early Christian Thought in the East, Londra.

E D E B Ä°Y A T

Cicero Sanato’da birinci Philipica söylevini verirken. Cesare Maccari’nin 1980’de yaptığı fresk.

R o m a E debîy ati : BAŞLANGICI, SINIRLARI, ÖZELLİKLERİ Bedia Demiriş* Bir zamanlar Roma ’da, kuşkusuz kültürsüz ve de savaşçı bir millet olarak o zamana kadar özgür kişilere yönelik öğretim için henüz çok fazla zamanları olmadığından, dil ve edebiyat çalışmaları ne bilinirdi ne de bu türden çalışmaların saygınlığı vardı. Dil ve edebiyat çalışmalarının başlangıcı da sıradan olmuştur. B u s ö z le r R o m a ’ n ın İm p a r a to r lu k d ö n e m i y a z a r la r ın d a n G a i u s S u e to n iu s T r a n q u illu s ’ u n

de grammaticis et rhetoribus

a d lı

e s e r in d e n

a lın m ış t ır 1.

R o m a e d e b i y a t ı n ı n b i y o g r a f i t ü r ü n d e e s e r le r v e r m i ş y a z a r ı o l a r a k b i l i n e n , İm p a ra to r T r a ia n u s za m a n ın d a ( M S liğ i, n ın d a

im p a ra to rlu k (M S

k ü tü p h a n e s i

1 1 7 -1 3 8 )

9 8 - 1 1 7 ) b ilim s e l ç a lış m a la r s e k re te r

m ü d ü rlü ğ ü ,

İm p a ra to r

im p a ra to rlu k y a zış m a la r ı

H a d r ia n u s

za m a

s e k re te rliğ i y a p m ış

S u e to n iu s ’ u n ifa d e s in d e n a n la ş ıld ığ ı ü z e r e , k ü ltü r s ü z v e

o la n

s a v a ş ç ı b ir to p

l u lu k o la r a k d il v e e d e b iy a t ç a lış m a la r ıy la ö n c e le r i h iç u ğ r a ş m a m ış o la n R o m a l ıl a r b u t ü r d e n ç a lış m a la r a y ö n e ld ik le r in d e d e s ıra d a n b ir b a ş la n g ıç y a p m ı ş l a r d ı r . S u e t o n iu s , s ö z ü n ü e t t iğ im iz e s e r in d e a y r ı c a , R o m a ’ d a e d e b iy a t ın b a ş la n g ıc ı ile i lg ili o la r a k ik i is im v e r m e k te d ir : L i v i u s v e E n n i u s .

* Prof. Dr. Bedia Demiriş, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri Bölümü Latin Dili ve Edebiyatı Anabilin! Dalı. 1 Suetonius, de grammaticis et rhetoribus 1, 1-2.

S u e to n iu s ’ u n

s ö y le d iğ in e

g ö re , h e r ik is i

G re k

y a za rla rın ı

y o ru m la

m a k ta n b a ş k a b ir ş e y y a p m a m ış la r d ı, e ğ e r k e n d ile ri L a t in c e o la r a k b ir ş e y y a z m ı ş l a r s a , ö ğ r e n c i l e r i n e o n u o k u t u y o r l a r d ı 2. S u e to n iu s ’ u n ya M Ö

2 72

is m in i v e r d iğ i L i v iu s

A n d r o n ic u s

(A n d r o n ik o s ) R o m a ’

y ı l ı n d a s a v a ş e s ir i o l a r a k T a r e n t u m ’ d a n g e t i r il e n G r e k a s ıllı

b ir k ö le id i. B i l g i l i v e y e te n e k li b ir k ö le o lm a s ı s e b e b iy le , k e n d is in i s a tın a la n

e fe n d is i

L iv iu s

ya za ra k ,

ö ğ r e tm e n lik

a n la m d a

y a zılı

S a lin a to r ya p a ra k

e d e b iy a tın

2 4 0 y ılı o la ra k b ilin ir . B u

ta r a fın d a n y a ş a m ın ı

b a ş la n g ıç

a za t

e d ild ik te n

s ü rd ü rm ü ş tü .

ta r ih i

g e le n e k s e l k a b u le

e ld e

Romani

e d ile n

denen

e d e b iy a tın

z a fe r in

o y u n la r d a

ilk y ılla r ın ın

g e rç e k

g ö re , M Ö

y ı l , L i v i u s A n d r o n ic u s ’ u n G r e k tra g e d y a la rın

d a n L a tin c e y e ç e v ir d iğ i o y u n la r ı B ir in c i K a r ta c a 24 1)

s o n ra , y a zıla r

R o m a ’da

k u tla n m a s ıy la sahneye

ilg ili

koyduğu

S a v a ş ı’n d a n ( M Ö

o la ra k y ıld ır .

264-

d ü z e n le n m iş H a b in e k ,

ludi

R o m a ’ da

ta r ih in d e , b ir k r i z a n ın d a k i to p lu m s a l k e n e tle n

m e n in ö n e m li b ir r o l o y n a d ığ ın ı b e lir tirk e n L i v i u s A n d r o n ic u s ’ u n o y u n la r ın ın K a r t a c a S a v a ş ı’ n ın a r d ın d a n d ü z e n le n e n

Ludi RomaııV d e

s a h n e le n

m e s i n i b u t e z i n e ö r n e k o l a r a k v e r m e k t e d i r 3. C i c e r o 4 i k i a y r ı e s e r i n d e t a r i h ve re re k L iv iu s

Atticae

A n d r o n i c u s ’ t a n s ö z e t m e k t e d i r 5. A u l u s G e l l i u s 6 d a

e s e r in d e b u k o n u d a b iz e t a n ı k lı k e t m e k t e d ir : L i v i u s

S o p h o k le s 7 v e

E u r ip id e s ’ in 8 ö lü m ü n d e n

M e n a n d r o s ’ u n 9 ö lü m ü n d e n sahneye

y a k la ş ık

k o y m u ş t u r 10. A n d r o n i c u s

y a k la ş ık

e lli ik i y ı l

Eski

yü z

s o n ra

R o m a ’da

noctes

A n d r o n ic u s ,

a ltm ış

y ıl

s o n ra ,

R o m a ’ d a o y u n la r

b ir g ö s te r iy i b ir ö y k ü

d iz g e s in d e s u n a n i lk k iş i o la ra k k a b u l e d ilir . Y a z d ı ğ ı tr a g e d y a la r d a n g ü n ü m ü z e , s o n r a k i y a z a r la r v a s ıta s ıy la d o k u z o y u n u n u n b a ş lığ ı v e o y u n la

2 Suetonius, de grammaticis et rhetoribus 1, 1-2. 3 Habinek, 1998, s. 39-40. 4 Marcus Tullius Cicero (MÖ 106-43), Cumhuriyet dönemi Roma’sının ünlü hatip, devlet ada mı ve yazarıdır. Hukuki nitelikli söylevlerinin yanı sıra hitabet, felsefe alanında çalışmaları ve mektupları günümüze ulaşan eserleri arasında yer almaktadır. Cicero’nun ayrıca Latincenin bir edebiyat dili olarak gelişmesinde ve klasik Latincenin standart şeklini almasında diğer bir devlet adamı olan ünlü Gaius Iulius Caesar (MÖ 100-44) ile birlikte çok büyük katkıları ol muştur. 5 Cicero, Brutus 72-73; Tusculanae disputationes 1, 3. 6 Aulus Gellius, Roma edebiyatının MS 2. yüzyıl yazarlarındandır. Grek ve Roma edebiyatın dan eserler ve yazarlar üzerine yazdığı, deneme niteliğindeki yazılarının bir toplamı olan noctes Atticae eseriyle tanınmaktadır. 7 Sophokles (MÖ 496-406), üç büyük Grek tragedya şairinden biridir. Zamanımıza yedisinin ulaştığı 120 tragedya yazdığı bilinmektedir. 8 Euripides (MÖ 480-406), üç büyük Grek tragedya şairinden biridir. Zamanımıza on sekizinin ulaştığı 80-90 tragedya yazdığı bilinmektedir. 9 Menandros (MÖ 342-292), Grek komedya şairlerindendir. Yazmış olduğu yaklaşık yüz oyun dan dördü parçalar halinde günümüze ulaşmıştır. 10 Aulus Gellius, noctes Atticae 17, 21,42.

r ın d a n d a 4 0 d iz e k a lm ı ş t ı r " . T r a g e d y a la r ın ın z a m a n ım ız a k a d a r u la ş m ış b a ş lık la r ın d a n a n la ş ıld ığ ı ü z e r e , b u n la r ın y a r ıs ın ın T r o i a

ile ilg il i s ö y le n

c e le r ç e v r e s in d e d o la ş m a s ı s e b e b iy le , L i v i u s A n d r o n i c u s ’ u n G r e k t r a g e d y a la r ın d a n y a p tığ ı k o n u

s e ç im in d e , R o m a lıla r ın T r o i a ’ y a

n u n e t k i l i o l d u ğ u i l e r i s ü r ü l m e k t e d i r 12. Z i r a R o m u lu s ’ u n , T r o ia m a k ü ze re

ü lk e

s o y u n d a n g e ld iğ in e dan

y ık ıld ık ta n d o la ş a n

soyu

R o m a ’ n ın e fs a n e v i k u ru c u s u

s o n ra b u k e n tte n k a ç ıp y e n i b ir y u r t k u r k r a l i y e t a ile s i m e n s u b u

in a n ılıy o r d u . L i v iu s

y a p tığ ı u y a r la m a la r ın

dayanan

y a n ıs ır a , H o m e r o s ’ u n

e s e r in o r ijin a l v e z n i o l a n , G r e k le r i n

T r o i a l ı A e n e a s ’ ın

A n d r o n ic u s G r e k tr a g e d y a la r ın

heksametron

Odysseia

d e s ta n ın ı

da,

v e z n in i k u lla n a r a k d e

ğ il, R o m a lıla r a ö z g ü , a n c a k z a m a n ım ız a fa z la ö r n e k k a lm a d ığ ı iç in ö z e l lik le r i ta m la n a ra k

o la r a k b ilin e m e y e n y e re l b ir v e z in o la n

L a tin c e y e

ç e v ir m iş ti. B ö y le c e

saturnius

v e zn in i k u l

d e rs v e r d iğ i ö ğ r e n c ile r in e

o k u ta

b ile c e ğ i L a t in c e b ir m e tin o lu ş tu r m u ş o lu y o r d u , A n d r o n ic u s . O n u n m ış

o ld u ğ u

Odysseia

ç e v ir in in

ik i

yönden

büyük

önem i

v a rd ı:

e s e r i n i n L a t i n c e y e ç e v i r i s i y l e 13 R o m a ’ d a h e m

yap

H o m e ro s ’un

G r e k k ü ltü r ü n ü n

y a y ılm a s ın ı b a ş a r m ış t ı, h e m d e e d e b iy a t ın ile r le m e s in i s a ğ la m ış tı; a y r ıc a b ir e d e b î m e tn in y a b a n c ı b ir d ile

ç e v ir is in in y a p ılm a s ı a ç ıs ın d a n L i v i u s

A n d r o n i c u s ’ u n g i r i ş i m i k ü l t ü r t a r i h i b a k ı m ı n d a n d a ö n e m l i y d i 14. Z i r a

çe

v ir i M e z o p o ta m y a

v e M ı s ı r t o p lu m la n n d a b ilin e n v e y a p ıla n b ir fa a liy e t

o lm a k la

ç e v ir is i

b ir lik te ,

y a p ıla n

m e tin le r

hukukî

d in î

o lm a k ta n ile r iy e g itm e m iş ti. K e n d ile r i d ış ın d a k i to p lu m la r ı a d la n d ır a n y a tla rıy la

y a b a n c ı b ir d ile

y e tin e n

G r e k le r

is e

ih tiy a ç yabancı

d u y m a y ıp b ir

d ild e n

m e tin le r

barbaroi

k e n d i d ille r i v e kendi

d ille rin e

d iy e

e d e b i ç e v ir i

y a p m a ih tiy a c ın ı d a h iç h is s e tm e m iş le r d i. S u e t o n iu s ’ u n s ö z ü n ü e ttiğ i d iğ e r is im is e

İta ly a ’ n ın

g ü n e y in d e k i C a la b r ia

Q u in tu s

E n n iu s ( M Ö

b ö lg e s in d e n d i. B u

b ö lg e

2 3 9 -1 6 9 ) İt a ly a ’ n ın

y e r l i h a l k l a r ı n ı n k o n u ş t u ğ u d i l l e r d e n 15 b i r i o l a n O s k d i l i n i n k o n u ş u l d u ğ u v e a y n ı z a m a n d a G r e k k ü ltü r ü n ü n d e h â k im b e p le O s k

d ilin i, G re k ç e y i v e

o ld u ğ u b ir b ö lg e y d i. B u

L a t in c e y i b ile n

E n n iu s k e n d is in in

üç be

11 Ribbeck, 1962, s. 1-6. 12 Baier, 2002, s. 741. 13 Homeros’un Odysseia eserinin Livius Andronicus tarafından yapılan Latinceye çevirisi Roma Edebiyatında Odusia adıyla günümüze parçalar halinde ulaşmıştır. 14 Conte, 1994, s. 40. 15 MÖ 500 yılı civarında İtalya yarımadasında Latince dışında konuşulan diller şunlardı: Roırıa’nın 60 km. kuzeyinde bulunan Falerii’de konuşulan Faliski; Güney İtalya’nın batısında Umbria bölgesinde yaşayan Samnitlerin konuştuğu Osk-Umbria grubu diller; Patavium civa rında kuzeydoğulu kavimlerin konuştuğu Veneti dili; Güney İtalya’nın doğusunda konuşulan Messapi dili; Güney İtalya’da ve Sicilya’da kurulmuş Grek kolonileri tarafından konuşulan, Ion ve Dor Lehçeleriyle Grekçe; Orta İtalya’nın batısında yer alan Etruria’da konuşulan Etrüsk dili.

y i n l i ( tria

cordia) o l d u ğ u n u s ö y l e y e r e k quaestor17 o l a r a k g ö r e v l i b u l u n a n

la r

o n u n la lik le

b ir lik te

k ıs m e n

R o m a ’ya

g e lm iş

ö v ü n ü l m ü ş 16. S a r d i n i a ’ d a o s ı r a Y a ş lı

b u ra d a

C a to

ile

ta n ış a n

y a ş a m ın ı k ıs m e n

E n n iu s ,

ö ğ re tm e n

d e e d e b î e tk in lik le r e k a tıla r a k s ü r d ü r m ü ş tü . Ç o k

y ö n lü

b ir

ş a ir o l a n E n n i u s t r a g e d y a n ın y a n ıs ır a k o m e d y a , d e s t a n , d i d a k t i k ( ö ğ r e t i c i ) ş iir ,

satura,

e p ig ra m

t ü r le r iy le d e u ğ r a ş m ış tı. G r e k tr a g e d y a la r ın d a n

ta rd ığ ı o y u n la r ın d a n y ir m is in in

b a ş lığ ı v e 4 0 5

t ı r 18. O n u n

d a tıp k ı A n d r o n ic u s ’ u n o y u n la r ı g ib i y a

o y u n la r ın ın k o n u la n

d iz e s i g ü n ü m ü z e

k a lm ış

T r o i a s ö y le n c e s iy le y a d a G r e k m ito lo jis in d e n g e le n e k s e l k o n u la r la i lg i liy d i.

K e n d is in e

G re k

tra je d i

ş a ir le r in d e n

E u rip id e s ’i ö rn e k

a lm ış

o la n

E n n i u s ’ u n o y u n la r ın d a n g ü n ü m ü z e u la ş a n b a ş lık la r a b a k ıld ığ ın d a , b u n la r ın

y a n s ın d a n

fa z la s ın ın

r ü l m e k t e d i r 19. G r e k

E u r ip id e s ’ in

tiy a tr o

o y u n la rın d a n

e s e r le rin d e n

ç e v ir i v e

o la b ile c e ğ i

ile r i

u y a r la m a la r ın ın

s ıra , E n n i u s ç e ş itli k o n u la r ı fa r k lı v e z in le r k u lla n a r a k k a le m e a ld ığ ı

rae

sü

y a n ı-

satu-

is im li d ü z y a z ı-ş iir k a rış ım ı y a z ı d iz is iy le G r e k e d e b iy a tın d a o lm a y a n

b i r t ü r ü b a ş l a t m ı ş o l u y o r d u . Q u i n t i l i a n u s 20 b i r R o m a l ı h a t i b i n e ğ i t i m i n i n n a s ıl o lm a s ı g e r e k t iğ in i a n la ttığ ı

institutio oratoria

e s e r in in , G r e k le r i n v e

R o m a l ıl a r ı n e d e b î t ü r le r in d e n s ö z e ttiğ i o n u n c u k ita b ın d a “

tota nostra est / satura

b ü tü n ü y le b iz im d ir ” ) d iy e re k b u tü rü n R o m a lıla r a

saturae

e s e r in

a lış k a n lık la n n ı

a n la t

ö z g ü b i r y a z ı n s a l t ü r o l d u ğ u n u i le r i s ü r m e k t e d i r 21. E n n i u s den

z a m a n ım ız a

k a la n

p a rç a la rd a n

m a k t a y d ı; b ir d iğ e r in d e z iy a f e t e d u r u y o r d u ; b ir b a ş k a s ın d a za m a n d a , R o m a o la ra k

kabul

heksametron k a d a rk i

satura quidem

b ir in d e

kendi

g id e r k e n y a p ılm a s ı g e r e k e n le r ü z e r in d e

a h lâ k i k o n u la r a

d e ğ in m e k te y d i.

E n n iu s

aynı

e d e b iy a tın a y e rle ş tiğ i ş e k liy le d e s ta n t ü r ü n ü n k u r u c u s u

e d ilir .

B ir

G re k

ş iir

ö lç ü s ü

o la n ,

H o m e ro s’un

k u lla n d ığ ı

ö lç ü s ü y le R o m a ’ m n ilk g ü n le r in d e n k e n d i y a ş a d ığ ı z a m a n a

ta r ih in i

ş iir ş e k lin d e

atınales

a d lı e s e r in d e

a n la tm ış tı.

B u

e se ri

y a z a r k e n E n n i u s ’ a k e n d is in d e n y a k l a ş ı k o t u z y a ş b ü y ü k o la n ş a ir G n a e u s N a e v iu s ö n d e r lik e tm iş ti. N a e v iu s ( M Ö ç ir m iş ti.

G re k

2 7 0 - 1 9 9 ) y a ş a m ın ın b ü y ü k b ir b ö lü m ü n ü R o m a ’ d a g e

kom edya

tra g e d y a

e s e r le rin d e n

y a p tığ ı u y a r la m a la r ın

y a n ıs ır a k o n u s u n u R o m a t a r ih in d e n a la n o y u n la r d a y a z a n v e g e n ç liğ in d e B ir in c i K a r ta c a S a v a ş ı’n d a ( M Ö

2 6 4 -2 4 1 ) d ö v ü ş m ü ş o la n N a e v iu s , R o m a

16 Aulus Gellius, noctes Atticae 17, 17, 1. 17 Eski Roma’da quaestor'lar mali işlere bakan ve devletin hâzinesini idare eden yüksek memurlardı. 18 Ribbeck, 1962, s. 15-74. 19 Beare, 1968 (3), s. 74. 20 Quintilianus MS 1. yüzyılda yaşamış, Ronıa’nın İspanya kökenli edebiyat eleştirmenidir. 21 Quintilianus, institutio oratoria, 10, 1. 93.

ile

K a rta c a

R o m a ’n ın

a ra s ın d a

geçen

g e le n e k s e l

bellum Punicum

y a k la ş ık

y ıl

sü rm ü ş

( saturrıius) a n l a t m ı ş t ı .

v e z n iy le

o la n

B ö y le c e

savaşı

N a e v iu s

a d lı b u e s e r in d e R o m a v e K a r t a c a a r a s ın d a y ılla r c a s ü r e n

s a v a ş ın

k a h r a m a n lık v e

y a zm a k

iç in

m a lz e m e

re kse N a e v iu s ’ u n

savaş

ö y k ü le r in i R o m a ’ n ın

o la ra k k u lla n m ış

M as' t a

Odysseia' d a

ilk

u lu s a l d e s ta n ın ı

o lu y o rd u . G e r e k

E n n iu s ’u n

A k h a l a r v e T r o i a l ı l a r a ra s ın d a k i

s a v a ş la r ı a n la ta n ş a ir H o m e r o s ’ u k e n d ile r in e ö r n e k a ld ık l a r ı y a d s ın a m a z b ir g e rç e k tir. N a e v iu s ’ u n

tr a g e d y a la r ı b a ş lık la r ı itib a r iy le

m ito lo jik

n u la r a iş a r e t e tm e k le b ir li k t e , ş a ir in , ö y k ü n e c e ğ i o y u n la r ın p a rke n

za m a n

s ö y le n e b ilir .

za m a n

d ö n e m in

güncel

Lucurgus

Ö r n e ğ in

b a ş lık lı

o la y la r ıy la oyunu,

s e ç im in i y a

b a ğ la n tı

Bacchus

ku rd u ğ u

k ü ltü n e

k a rş ı

o la n T r a k y a k r a lı L y k u r g o s ’ u n t r a jik s o n u n u n s a h n e d e s e r g ile n m e s id ir v e N a e v i u s t a r a fın d a n b u k o n u n u n s e ç ilm iş o lm a s ı, o s ıra d a g ü n c e l b ir k o n u o la n B a c c h u s b a y r a m la rın a k a rş ı R o m a ’ d a d u y u la n r a h a ts ız lığ ı y a n s ıtm a k a m a c ıy la b a ğ la n tılı o la b ilir . C in s e l s a p k ın lık la r a v e tö r e n le r le g e rç e k le ş ti r ile n in s a n ö ld ü r m e o la y la r ın a k a d a r v a r a n v e g e c e le r i k u t la n a n B a c c h u s b a y r a m la r ı s o n ra d a n , M Ö

1 8 6 y ı l ı n d a ç ı k a r ı l a n s e n a t o k a r a n 22 i l e y a s a k

l a n m ı ş t ı r 23. G e r e k N a e v i u s g e re k s e E n n i u s G r e k tr a g e d y a ş a ir le r in d e n ç e v ir ile r v e u y a rla m a la r

y a p m a n ın

praetexta{ta) y ı

y a n ıs ır a

R o m a ’ya

ö zg ü

b ir

tü r

o la n

fabula

d a g e liş tir m iş le r d i. M i t o lo j i k o n u lu tr a g e d y a d a T r o i a

n u s u ü z e r in d e d u ra n

L iv iu s

fabula praetexta{ta)

tü rü n d e

A n d r o n i c u s d ış ın d a k i d iğ e r t r a g e d y a ş a ir le r i o y u n la r k a le m e

a lm ış la r d ı.

İs m in i

R o m a lı

toga praelexta(ta) d e n e n k e n a r ı m o r fabula praetexta(ta) “ R o m a l ı g i y s i s i y l e o y n a n a n

s o y l u l a r ı n g i y d i ğ i b i r e lb is e o la n v e ç iz g ili

e lb is e d e n

a la n

o y u n ” a n la m ın a g e lm e k te o lu p k a h r a m a n la r ı R o m a h in d e n k iş ile r y a m a lı

ş a ir le r in

G re k

d u ğ u k a d a r y a k ın ta ş ıy a n

d a y a ş a y a n k iş ile r d i. B ö y le c e tra g e d y a s ın d a n

e s in le n e r e k

s ö y le n c e s in d e n , ta r i

fabula praetexta{ta) İta ly a ’ n ın

g e ç m iş in i

R o o l

g e ç m iş in i d e k o n u e d in ip y ü c e lttik le r i R o m a lı ö z e lliğ i

o y u n la r d ı. N a e v iu s ’ u n

Clastidium'u E n n i u s ’ u n Ambracia'sı

Romulus

Lupus

b a ş lık lı o y u n u

eski R o m a ’y ı,

M a r c u s C la u d iu s M a r c e llu s ’ u n G a ly a y e n g i

s in i;

F u lv i u s N o b i l i o r ’ u n A m b r a c ia a d ın d a k i k e n ti

a lış ın ı s a h n e y e ta ş ım a k ta y d ı. N e y a z ı k k i b u o y u n la r d a n d a s a d e c e b ir k a ç d iz e

g ü n ü m ü ze

u la ş m ış tır . S ö z k o n u s u tr a g e d y a ş a ir le r i b u t ü r d e , ö r n e k

a ld ık la r ı G r e k t r a g e d y a ş a ir le r in in o y u n la r ın d a o ld u ğ u k a d a r b a ş a r ılı o la

22 “Senatus consultum de Bacchanalibus” için bkz. Livius, ab urbe cotıdita, 19, 8-18. ve İLLRP 511. 23 E. Lefevre, “Die Literatur in der Blüte der Republik”, s. 166-168, şurada: F. Graf (yay.) Einleitung in die lateinische Philologie, Stuttgart ve Leipzig 1997.

m a m a k la

b ir lik te , y in e

kendi

y e te n e k le r in i

o rta y a

koym a

o la n a ğ ım

b u l m u ş l a r d ı r 24. R o m a ’da ve

satura

y a zılı

e d e b iy a tın

b a ş la n g ıc ın d a tr a g e d y a , k o m e d y a , d e s ta n

t ü r ü n d e v e r ile n e s e r le r b ir v e z i n l e y a z ı l m ı ş m e t in le r ik e n d ü z

y a z ıy la y a zılm ış

e d e b i m e tin le r a ra s ın d a i l k i n

s ö y le v le r v e

t a r ih e s e r le r i

y e r a lıy o r d u . H it a b e t y e te n e ğ in d e n a n t ik k a y n a k la r d a s ö z ü e d ile n i l k h a tip B ir in c i K a r t a c a S a v a ş ı s ıra s ın d a k o n s ü llü k y a p m ış o la n M a r c u s C o m e l iu s C e t h e g u s i d i 25. C i c e r o ,

Brutus

a d lı e s e r in d e B r u t u s ’ u n , M a r c u s V a l e r i u s ’

u n , A p p iu s

C la u d iu s ’ u n , M a n iu s

F a n n iu s ’u n

is im le r in i

eski

C u riu s ’ u n , M a rc u s h a tip le r

a r a s ın d a

P o p iliu s ’u n , G a iu s

sa ya rke n ,

s ö y le v le r i

d ik k a te d e ğ e r o la n te k k iş i o la ra k M a r c u s P o r c iu s C a t o ’ d a n ( Y a ş l ı C a t o ) s ö z e t m e k t e d i r 26. D e v le t in ö n e m li k a d e m e le r in d e r e s m î g ö re v le rd e b u lu n m u ş b ir d e v le t a d a m ı o la n M a r c u s P o rc iu s C a t o ( M Ö y a tın d a

d ü z y a z ın ın

g e liş m e s in e

2 3 4 - 1 4 9 ) e s e r le r iy le R o m a E d e b i

ta r ih

y a z ıc ılığ ın ın

u lu s a l

b ir

n ite lik

k a z a n m a s ın a b ü y ü k k a tk ıd a b u lu n m u ş t u . O l a y l a r ı ta r ih s ıra s ın a

g ö re y ıl

y ıl

y a zm ış ,

kayda

g e ç ire re k y a z a n

y ıllık

y a za rla rı

C a to ’dan

önce

ta r ih

h e p s i d e s e n a tö r o la n d e v le t in ile r i g e le n le r iy d i. R o m a t a r ih in in i l k y ü z y ılla r ın ı

k ıs a c a

a n la tıp

a s ıl

kendi

z a m a n la r ın d a k i

o la y la r a

d e ğ in e n

a n l a t ı m b i ç i m i o l a r a k d ü z y a z ı y ı k u l l a n a n R o m a ’ n ı n b u i l k y ı l l ı k ( annales ) y a z a r l a r ı b a ş la n g ıç ta e s e r le r in i G r e k ç e y a z m ış l a r d ı . Ç ü n k ü b u y a z a r l a r ı n g ö z le r i ö n ü n d e ö r n e k o la r a k , G r e k ç e y a z ı l m ış t e k t e k k e n tle r e a it ta r ih le r b u lu n u y o r d u . R o m a ’ m n ta r ih in i L a t in c e o la r a k y a z m a y ı b a ş la ta n i l k k iş i,

origines m ış

o la n

a d lı e s e r i ile C a t o o lm u ş t u r . C a t o , g ü n ü m ü z e b a z ı p a r ç a la n k a l bu

ç a lış m a s ın d a

R o m a ’n m

b a ş la n g ıc ın d a n , y a k la ş ık

M Ö

15 0

y ılm a k a d a r k i ta r ih in i a n la tm ış tı. Y a ş a m ı b o y u n c a G r e k le r e , G r e k d ü ş ü n c e s in e k a r ş ı ç ık m ış o lm a k la b ir li k t e , Y a ş l ı C a t o ’ n u n k e n d is i G r e k ç e b i l i y o rd u

ve G re k

za rk e n

G re k

y a z a r l a r ı n ın e s e r le r in i d e o k u m u ş t u .

u s u lle r in d e n

e tk ile n d iğ i

a ç ık tır.

C a to ,

Origines G re k

ta r ih ç ile r in in

ö r n e ğ in e u y a r a k t a r ih e s e r in d e c o ğ r a fi t ü r d e n v e e t n o g r a f y a r ın tıla r a

yer

v e r m iş ,

v e r m e e ğ ilim i ilk in C a to

s ö y le v le r in

s ö y le v le r

k u lla n m ış tır .

G r e k ta r ih y a z a r la n n d a

A n la tım d a

e s e r in i y a

ile i lg ili a y

s ö y le v le r e

yer

g ö rü le n b ir e ğ ilim d i. A n c a k

b ir t a r ih e s e r in d e k u lla n ılm a s ı k o n u s u n a

y e n ilik

g e tir

m iş tir : K o n u ş m a la r d a n b a z ıla r ı b iz z a t k e n d is in in y a p tığ ı k o n u ş m a la r d ır . G ö r ü ld ü ğ ü ü z e r e , R o m a ’ d a e d e b iy a tın b a ş la n g ıc ın d a e d e b i tü r le r in şe k ille n m e s in d e

G re k

k ü ltü r ü n ü n

büyük

e tk is i

o lm u ş tu r.

B u

e tk ile n m e

24 E. Lefevre, “Die Literatur in der Blüte der Republik”, s. 169, şurada: F. Graf (yay.) Einleitung in die lateinische Philologie, Stuttgart ve Leipzig 1997. 25 Hadas, 1962 (3), s. 58. 26 Cicero, Brutus 53-60.

h a n g i k o ş u lla r a lt ın d a , n a s ıl m e y d a n a e d e b iy a tın a

öykünm e

ih tiy a c ın ı

g e lm iş tir ?

R o m a lıla r n e d e n

h is s e tm iş le r d ir?

K e n d ile r i

b ir

G re k

e d e b iy a t

k ü lt ü r ü g e liş t ir e c e k p o t a n s iy e le s a h ip d e ğ ille r m i y d i? R o m a ’n m nüm

s iy a s î ta r ih in e b a k ıld ığ ın d a , M Ö

2 8 0 y ılı R o m a iç in b ir d ö

n o k ta s ı o lm u ş tu r. Ç ü n k ü b u y ıl R o m a ’ n m

Y u n a n i s t a n ile d o ğ r u d a n

te m a s a g e ç m e k d u r u m u n d a k a l d ı ğ ı y ı l d ı r 2 7. R o m a l ı l a r ı n G r e k l e r l e te m a s ı b a ş la n g ıç ta d o ğ r u d a n Y u n a n is ta n a r a c ılığ ıy la o lm a m ış tır ; R o m a l ıl a r ilk in y a E t r ü s k le r a ra c ılığ ıy la y a d a İt a ly a ’ n ın g ü n e y in d e v e S ic ily a ’ d a M Ö

y ü z y ı l o r ta la r ın d a n b a ş la y a r a k k u r u lm u ş o la n k o lo n ile r a r a c ılığ ıy la G r e k le r le

te m a s a

g e ç m iş le r d ir.

b ü y ü k , ze n g in

İta ly a ’ n ın

g ü n e y in d e k i

(M a g n a

G ra e c ia )

u y g a r k e n tle r a r a c ılığ ıy la G r e k le r , E t r ü s k le r le v e

s ın ır

k o m ş u la r ı o la n d iğ e r İt a ly a k a v im le r iy le te m a s a g e ç m iş v e b u k a v im le r i e tk ile m iş le r d i.

B ö y le c e

ö z e llik le r in i k e n d in e

R o m a lıla r

k ıs a

sü re d e

G re k

k e n tle r in in

g e ç irm iş tir. G r e k ü s lû p lu ta p m a k la r , G r e k

b ü tü n

m o d e lli

k u r u m la r , y a s a la r ın d a y a n d ığ ı te m e lle r v .s ., R o m a lıla r ın ü z e r in d e k i G r e k e tk is in i g ö s te r ir . H e r ş e y d e n ö n c e G r e k le r İta ly a k a v im le r in e y a z ı y ı ö ğ r e t m iş le rd i. r in d e

E trü s k le rin

y a rım a d a y a

g e lir k e n

kendi

y a zıla r ın ı

b e ra b e

g e tir m iş o ld u k la r ı s a n ılm a k ta d ır , a n c a k İ t a ly a ’ d a k i d iğ e r k a v im le r

y a zıy ı

d o ğ ru d a n

İta ly a ’ n ın

d o ğ ru ya

G r e k le r d e n

ö ğ re n m iş ,

g e s in in g ü n e y b a tıs ın d a S p a r ta lıla r ta r a fın d a n M Ö b ir G r e k

k o lo n is i o la n

g ü n e y in d e

g ü ç le n e n

T a re n tu m , L a tiu m

R o m a ’n ın

te h d itle r i

70 8

C a m p a n ia ’ d a n

k a rş ıs ın d a

ç a ğ ırın c a , R o m a lıla r ın

g e r ç e k le ş m iş o lu r . M Ö

Y u n a n is ta n

ile

C a la b r ia b ö l

y ılın d a k u r u lm u ş

b ö lg e s in d e v e

k a d a r g ü ç lü o lm a d ığ ı iç in , k ıta Y u n a n is ta n ı’ n d a n y a r d ım a

ya zı

d iğ e r b ö lg e le rin e b ö y le c e y a y ılm ış tır . İt a ly a ’ n ın

O rta

k e n d in i

İta ly a ’ n ın savunacak

E p ir u s k r a lı P y r r h o s ’ u

d o ğ ru d a n

te m a s ı ilk

kez

2 7 2 ’ d e R o m a l ı l a r T a r e n t u m ’ u e le g e ç ir ir le r v e b u

t a r ih te n s o n r a k ıta Y u n a n i s t a n ı ile s ü r e k li v e y a k ı n te m a s iç in d e o lu r la r . R o m a lı

ta c ir le r tic a r e t a m a c ıy la , ö z e ll ik le

d e k ö le

tic a r e ti iç i n , E g e ’ y e ,

D e l o s a d a s ın a , K ü ç ü k A s y a ’ y a g id ip g e lm e y e b a ş la r la r . Y u k a r ı d a e d e b iy a tın ın T a re n tu m

ilk

ya za rı

o la ra k

s ö zü n ü

e ttiğ im iz

L iv iu s

Rom a

A n d r o n ic u s ’u n

ile y a p ı la n b u s a v a ş ta e le g e ç ir ilm iş b ir k ö le o l d u ğ u n u b u r a d a

b ir k e z d a h a v u r g u la m a k g e re k ir. A f r i k a ’ n ın k u z e y in d e b ir F e n i k e k o lo n is i o la n K a r ta c a ile R o m a

a ra

s ın d a c e r e y a n e d e n A k d e n i z ’ d e k i ü s t ü n lü k s a v a ş la r ı, b i l in d i ğ i g ib i ta r ih e K a r ta c a S a v a ş la r ı o la r a k g e ç m iş tir . B ir in c is i M Ö y a p ıla n

s a v a ş la r

s e b e b iy le

2 6 4 - 2 4 1 y ı ll a r ı a ra s ın d a

R o m a , Y u n a n is ta n

ile

daha

y a k ın d a n

te m a s a g e ç m iş t i. R o m a , K a r ta c a ile s a v a ş ta G r e k le r i n d e s te ğ in i k a z a n m a k is te m iş tir .

İk in c i K a r ta c a

27 Ogilvie, 1980, s. 19.

S a v a ş ı’ n d a

(M Ö

2 18 -2 0 1)

K a r ta c a lı k o m u ta n

H a n n ib a l, M a k e d o n y a m aya M Ö

ik n a 19 7

k r a lı

Q u in c tiu s

K y n o s k e p h a la i’ d a

III.

A n tio k h o s ,

d o s tlu k g ö s te re re k o n u k o m u ta s ın d a k i R o m a M Ö

P h ilip p o s ’ u

e d in c e , R o m a lıla r T . y ılın d a

S e le u k o s

K r a lı V .

R o m a lıla r a

F la m in in u s ’ u n

P h ilip p o s ’ a

K a rta c a

k a rş ı

A s y a ’y a

k a za n ır la r .

s o n ra

Y u n a n is ta n ’ a d a v e t e d in c e , S c ip io

o rd u s u K ü ç ü k

aç

k o m u ta s ın d a ,

za fe r

y e n ilg is in d e n

cephe

H a n n ib a l’ e

A fric a n u s ’ u n

g e ç e re k A n tio k h o s ’ a k a rş ı

1 9 0 y ılın d a M a g n e s ia ’ d a ( M a n is a ) y a p ıla n s a v a ş ta z a f e r k a z a n ır . B u

ik i s a v a ş ta n s o n ra R o m a lıla r Y u n a n is ta n ’ d a s ü re k li b ir h â k im iy e t k u r m a y ı b a ş a r m ış o lu r la r . K a r t a c a ’ m n k e s in b ir y e n ilg iy e S a v a ş ı’ n d a n

(M Ö

e y a le tin i h e m

1 4 9 -1 4 6 )

s o n ra

de M a k e d o n y a

M Ö

146

u ğ r a tıld ığ ı I I I . K a r ta c a

y ılın d a

R om a, hem

e y a le tin i k u r a r a k D o ğ u

A frik a

A k d e n iz ’ de M ıs ır

d ış ın d a t e k e g e m e n g ü ç h a lin e g e lir . R o m a , Y u n a n i s t a n ’ ı e g e m e n liğ i a l tın a

a lır , a m a

s iy a s i ü s tü n lü ğ ü , o n u n

e g e m e n liğ i a ltm a

k ü ltü r e l a ç ıd a n

g ir m e s in i e n g e lle y e m e z . B u

H o r a t i u s ’ u n 28 ( M Ö

d u r u m la

Y u n a n i s t a n ’ ın

i l g i l i o l a r a k ş a ir

6 5 - 8 ) ş u ü n l ü s ö z ü n ü h a t ı r l a m a k g e r e k i r 29:

Graecia çapta feruın victorem cepit et artes intulit agresti Latio. ( “Mağlup Yunanistan vahşi galibini zaptetti ve kaba Latium ’a sanat ları getirdi. ” ) G r e k k ü ltü r ü y le y a k ın la ş m a n ın b ir s o n u c u o la ra k C u m h u r iy e tin ilk y ılla r ın ın

R o m a ’sm da

yabancı

k ü ltü rd e n

e tk ile n m e

konusunda

ik i

a yrı

g ö rü ş g e liş m iş tir : B i r ta r a fta G r e k k ü ltü r ü n ü n e tk is in e ş id d e tle k a rş ı ç ık a n Y a ş l ı C a t o , d iğ e r ta r a fta is e G r e k k ü ltü r ü n e b ü y ü k h a y r a n l ık d u y a n v e b u k ü ltü r ü n y a y ılm a s ın ı d e s te k le y e n , R o m a ’ n m n e liu s

a ile s i.

B u

a ile d e n

y e tiş m iş

b ir

ö n d e g e le n a ile le r in d e n C o r -

s o y lu

o la ra k

İk in c i

K a rta c a

Sa-

v a ş ı’ n d a H a n n ib a l’ i y e n ilg iy e u ğ ra ta n k o m u ta n P u b liu s C o m e liu s S c ip io A fric a n u s , a n ın d a

Y a ş lı

C a to ’n u n

te m s il

s a b a n ın ı ta r la s ın d a b ır a k ıp

e ttiğ i,

g e le n e k le r e

d e v le te

b a ğ lı,

h izm e t e tm e k

b ir

iç in

s ık ın tı

k o ş a n , iş i

b it t iğ in d e y i n e t a r la s ın a , s a b a n ın a d ö n e n , y ü k s e k a h lâ k id e a l le r i n i , R o m a lılığ ı s a v u n a n g e le n e k s e l R o m a l ı t ip i k a r ş ıs ın d a , H e ll e n i s t ik k ü lt ü r ü s a v u nan, R om a

g e le n e k le r in e m e y d a n o k u y a n , y e n ilik le r e a ç ık , a tılg a n lığ ı ile

ş a h s iy e tin i

ön

R o m a lıla r

iç in ,

p la n a

ç ık a r t a n , g e n iş

“yeni

P u b liu s

C o m e liu s

La e liu s

S a p ie n s

ile

R o m a lı”

S c ip io

b ir

tip in e

A e m ilia n u s

b ir lik te , o

hayal

ö r n e k ti.

gücüne Y in e

A fric a n u s

z a m a n ın

Rom a

s a h ip

aynı

M in ö r

k iş iliğ i

ile

a ile d e n

Genç

a rk a d a ş ı

G a iu s

to p lu m u n u n

e d e b iy a t

d ü ş ü n c e y a ş a m ın ın ç e k ir d e ğ i o la n k ü ltü r e l b ir ç e v r e n in m e r k e z in i o lu ş t u

28 Quintus Horatius Flaccus (MÖ 65-8), İmparator Augustus’un hükümranlık döneminin önemli şairlerindendi. 29 Horatius, epistulae 2, 156-157.

r u y o r d u . G e n ç S c ip io b a b a s ın ın M a k e d o n y a s e fe rin d e n ( M Ö ken

g a n im e t

o la ra k

k ü tü p h a n e s i

R o m a ’ya

s a y e s in d e

G re k

g e tir m iş

o ld u ğ u

e d e b iy a tı v e

kra l

fe ls e fe s iy le

16 8 ) d ö n e r

P e rs e u s ’u n

ze n g in

ilg ile n m e

o la n a ğ ı

b u lm u ş t u . K e n d is i d e y e te n e k li b ir h a tip v e a ra ş tırm a c ı o la n G e n ç S c ip io , ç e v r e s in d e G r e k ilg ile n e n

e d e b iy a t ıy la , G r e k k ü ltü r ü n ü n b ir e y i g e liş tir e n y ö n ü y le

İ t a ly a ’ n ın b il g i li , k ü ltü r lü k iş ile r in d e n b ir g r u p

o lu ş tu ra ra k d ö

n e m in ş a ir le r in i, s a n a tç ıla r ın ı, t a r ih y a z a r la r ın ı y a p ıc ı e le ş tir ile r le y ö n le n d ir m e k

s u r e tiy le

R o m a ’da

G r e k le r i

ta k litle

b a ş la y a n

edebî

fa a liy e tle r e

b ü y ü k k a t k ı d a b u l u n m u ş t u 30. R o m a ’ d a y a z ı l ı e d e b iy a tın b a ş la n g ıc ı o la r a k h e r n e k a d a r M Ö

2 4 0 y ılı

g ö s t e r ils e d e e d e b î e s e r le r e i lg i d u y u lm a s ı v e b u n l a r ı n o k u n m a s ı y l a i lg il i ta r ih

240

y ılın d a n

çok

s o n ra , M Ö

1 6 0 ’ lı

y ılla r d a

b a ş l a m ı ş t ı r 3 1.

S u e to -

n i u s ’ t a n ö ğ r e n d i ğ i m i z e g ö r e , 32 d i l v e e d e b i y a t ç a l ı ş m a l a r ı n ı R o m a ’ d a b a ş la ta n

M a ll o s ’ lu

K ra te s

o lm u ş tu r.

İk in c i

K a rta c a

Savaşı

ile

Üçüncü

K a r t a c a S a v a ş ı a r a s ın d a B e r g a m a k r a lı I I . A t t a l o s ’ u n e lç is i o la r a k R o m a ’ ya

g e le n

S to a

çu ku ru n a zo ru n d a

filo z o fu

düşüp k a lır

d ü z e n le d iğ i b a ş a rır v e

K ra te s

b a c a ğ ın ı

sü re

ta r tış m a la r la en

ö n e m lis i

İta ly a ’ n ın

k ırın c a , z a r fın d a

edebi

R o m a lıla r d a n

P a la tiu m

iy ile ş e n e

b ö lg e s in d e

b ir la ğ ım

R o m a ’da

d in le n m e k

kadar

k o n u la r d a k e n d is in e

v e r d iğ i d in le y ic i

s o n ra s ı iç in , R o m a lıla r ın

d e r s le r

to p la m a y ı

y a p a c a k la r ı b e n z e r

t ü r d e n ç a lış m a la r d a o n la ra ö r n e k o lu r . R o m a l ı l a r e d e b iy a t ın b a ş la n g ıç y ılla r ın d a A k d e n i z ’ d e k i e g e m e n lik s a v a ş ın ın

zo r u n lu

k ü ltü r ü n e

b ir

sonucu

ö y k ü n ü rk e n ö ze n

o la ra k y a k ın

y a zd ık la r ın ın

b ir

te m a s a g e ç tik le r i z e n g in d e re c e ye

kadar

g ö s te r m iş le r d i. Y a b a n c ı b ir k ö le

u lu s a l

o lm a s ın a

b a ş la y a n

Rom a

G r e k le rin

a r tık b e lli b ir d ü z e y e u la ş m ış e d e b iy a t k ü ltü r ü d e ğ ild i, k u ş k u

e d e b iy a tın ın

s u z . Y e n i b a ş la y a n

ve za m a n

ilk

ş a ir

ta r a fın d a n

G re k

n ite lik li

y a za rla rın ı

iç in d e g ittik ç e

ç e v i r i ile

e tk ile y e n

g e liş e n R o m a ’ n ı n

sadece

e d e b iy a t

e t k in liğ in in a r k a s ın d a R o m a ’ n ın g e liş e n s iy a s î v e to p lu m s a l k o ş u lla r ın ın y a n ın d a , İ t a ly a ’ n ın y e r li h a lk la r ın ın s ö z lü g e le n e ğ in i y a n s ıta n e t k i n li k l e r in in d e p a y ı b ü y ü k o lm u ş t u r . B il i n e n b ü t ü n u lu s la r ın e d e b iy a t ta r ih le r in e b a k t ığ ım ız d a y a z ı l ı e d e b iy a tın b a ş la m a s ın d a n ç o k ö n c e b ir s ö z lü e d e b iy a t g e le n e ğ in in

v a r lığ ın d a n

s ö z e d ild iğ in i

g ö rü rü z. H e r

k a d a r e d e b iy a tı

t a k l it y o l u y l a G r e k l e r d e n ö ğ r e n d i k l e r i b il in e n b i r g e r ç e k is e d e , R o m a l ı l a r iç in

d u ru m u n

bundan

fa r k lı

o lm a d ığ ın ı

s ö y le m e k

d o ğ ru

R o m a ’ n ı n , y a z ı l ı e d e b iy a t ın b a ş la n g ıc ı o la r a k k a b u l e d ile n M Ö

30 Barrow, 1961, s. 59-60. 31 Harrison, 2007, s. 19. 32 Suetonius, de grammaticis el rhetoribus 2, 1.

o lu r .

2 4 0 y ılın

d a n ç o k e s k iy e , h a ttâ k e n tin e fs a n e v i k u r u lu ş ta r ih in e k a d a r g e r iy e g id e n b ir s ö z lü bu

e d e b iy a t g e le n e ğ in in o lm a s ı ç o k m u h t e m e ld ir . E s k i R o m a ’ n m

e s k i ç a ğ la r ın d a

H o m e ro s’un

d e s ta n la r ın ın

a rk a

p la n ın ı o lu ş tu ra n

tü r d e n b ir s ö z l ü g e le n e ğ i b u lu n m a s a d a , y i n e d e b ir s ö z l ü e d e b iy a t ın v a r lığ ın d a n s ö z e d e b ilm e m iz e o la n a k s a ğ la y a n v e r ile r m e v c u ttu r . İt a ly a y a r ım a d a s ı ta r ih ö n c e s i ç a ğ la r d a n b a ş la y a r a k is k â n

g ö rm ü ş b ir

c o ğ r a fi m e k â n d ır . Y a n m a d a d a in s a n o ğ lu n a a it b ilin e n e n e s k i i z l e r E s k i T a ş Ç a ğ ı ’ n a k a d a r g itm e k te d ir . Y e n i T a ş Ç a ğ m a g e lin d iğ in d e a r k e o lo jik b u lu n tu la r a

s a y ıs ın d a a r tış o l d u ğ u g ö z l e n m i ş t i r . İ t a l y a ’ n ı n e r k e n d ö n e m

k ü ltü r le r i ile ilg il i e n te m e lli b il g i le r i m i z M Ö ğ ın a a ittir . B u

2 . b in i k a p s a y a n T u n ç Ç a

ç a ğ d a y a r ım a d a n ın H i n t - A v r u p a l ı k a v im le r c e

is tila s ı b a ş

la m ış o lu p k u z e y d e , ö z e llik le d e P o o v a s ı c iv a r ın d a k u lü b e le r in i k a z ık la r ü z e r in d e y ü k s e lttik le r i to p r a k z e m in le r ü z e r in e k u r a n v e ö lü le r in i y a k t ık

terramare

ta n s o n ra t o p r a k k a p la r iç in e k o y a r a k to p r a ğ a g ö m e n n ü n izle r i; g ü n e y e d o ğ ru , A p e n in d a k u lü b e le r d e n lık la

k ü ltü rü

d a ğ la r ı e te k le r in d e is e m a ğ a r a la r d a y a

o lu ş a n k ö y le r d e y a r ı g ö ç e b e o la r a k y a ş a y a n , h a y v a n c ı

u ğ ra ş a n , tu n ç

iş ç iliğ in d e

ç a n a k -ç ö m le k y a p ım ın d a

z e y d e o la n , ö lü le r in i g ö m e n v e b ilim o la r a k a d la n d ır ıla n

k ü ltü r ü n

izle r i g ö rü lm e k te d ir . B ö y le c e

k e n tin in b u lu n d u ğ u b ö lg e M Ö

ile r i b ir d ü

a d a m la r ı ta r a fın d a n A p e n i n k ü ltü r ü bugün

2 . b in d e n b a ş la y a r a k y e r le ş im e

m u ş tu v e k e s in o lm a m a k la b ir lik te , b u b ö lg e d e H i n t - A v r u p a d a n b ir d il k o n u ş u lu y o r d u . D e m ir Ç a ğ ı ’ n ın b a ş la d ığ ı M Ö

Rom a

sa h n e o l

d il g r u b u n

1 . b in

y ılın ın

b a ş la r ın d a , b ir b a ş k a g ö rü ş e g ö re 2 . b in y ı l ı n s o n la r ın d a y a r ım a d a y a y e n i g ö ç le r

o lm u ş tu r.

B u

yeni

g e le n le r

A p e n in

d a ğ la rın ı

a şa ra k

g ü n e y -b a tı

y ö n ü n d e ile r le y ip L a t i u m ’ a , C a m p a n ia ’ y a v e B r u t t iu m ’ a y e r le ş ir le r . D a h a s o n ra b u k a v im le r e k ö k e n o la ra k y a k ın o la n b a ş k a k a v im le r d e M Ö 110 0

c iv a r ın d a

İta ly a ’ y a

g e le r e k d a ğ lık b ö lg e le r e

120 0 -

y e r le ş m iş le r d ir . B u n

la r d a n U m b r i a b ö lg e s in e y e r le ş e n le r in , b u g ü n k ü B o lo g n a

y a k ın la r ın d a k i

b ü tü n U m b r i a ’ y a y a y ılm ış o la n , d e m ir d e n i lk a le tle r in o r ta y a ç ı k t ığ ı, k e n t tip i

y e r le ş im

y e r le r in in

g ö r ü ld ü ğ ü , ta r ım

h a y v a n c ılığ a

k e s in

o la ra k

g e ç ild iğ i, k o m ş u k a v im le r le tic a r î iliş k ile r in b a ş la d ığ ı V i l l a n o v a k ü l t ü r ü nün

k u r u c u la r ı

o ld u ğ u

y ü z y ıld a d a d e v a m senna

d iy e n ,

kabul

e d ilm e k te d ir .

Y a r ım a d a y a

g ö ç le r

M Ö

e tm iş o lu p y ü z y ı l ı n b a ş ın d a g e le n le r , k e n d ile r in e R a -

R o m a lıla rın

is e

b ö lg e s in e y e r le ş e n k a v i m d i. B u

E tru s c i

d e d ik le r i

İta ly a ’ n ın

E tr u r ia

k a v m in k ö k e n le r iy le ilg ili g ö rü ş a y r ılık

la r ı b u g ü n d e b u lu n m a k la b ir lik t e İ t a ly a ’ y a k ü ltü r e l b a k ım d a n ç o k b ü y ü k k a tk ıla r ı

o ld u ğ u

a ra s ın d a

ta n r ıla r k ü ltü n ü n

h e rk e s

ta r a fın d a n

p o lit ik , e k o n o m ik m e s e le le rin kasaba

n ite liğ in d e k i

kabul

e d ile n

b ir

g e rç e k tir.

K a tk ıla r ı

ş e k ille n m e s in i, ş e h ir p l a n la m a c ıl ı ğ ı n ı , a s k e r î, d ü z e n le n iş in i s a y a b ilir iz . İ lk in

y e rle ş im le r

y e rin e

k e n t-d e v le ti

k u rm a

kö y

k ü ltü rü n ü

y a rım a d a y a g ü n e y in d e

g e tir m iş M Ö

o la n E tr ü s k le r M Ö

740

7 . y ü z y ı l b a ş la r ın d a , İt a ly a ’ n ın

y ı lı n d a K h a l k i d i k i ’ d e n g e le n G r e k l e r t a r a fın d a n k u

r u lm u ş b ir k o lo n i o la n v e s o n ra d a n k ü ltü r ü n m e r k e z i h a lin e g e le n C u m a e ’ d a n a ld ık la r ı a lfa b e y i k u lla n m a y a b a ş la m ış la r d ır . D a h a s o n ra b u a lf a b e y i, E trü s k le r in

s o n ra d a n

b a z ı d e ğ iş ik lik le r le

iş g a l e ttik le r i L a t i u m

b ö lg e s in d e

yaşayan

L a tin le r

k u l l a n m ı ş l a r d ı r 33. H a t t â R o m a ’ y ı b i r s ü r e E t r ü s k k ö

k e n l i k r a l l a r y ö n e t m i ş t i r . A n c a k ş u n u d a s ö y l e m e k g e r e k i r k i , R o m a a s la b i r E t r ü s k k e n t i o l m a m ı ş t ı r 34. R o m a ’ n ı n s o s y a l v e k ü l t ü r e l y a p ı s ı n ı n ş e k i l le n m e s in d e E t r ü s k le r d e n b a ş k a , İta ly a d ış ın d a k i k a v im le r d e n K e l t l e r i n v e en

çok

G re k le rin

e tk is i

e fs a n e v i k u r u lu ş la r ın ı T r o ia

o lm u ş tu r,

ö y le

S a va ş ı ’n d a n

dönen

k a v im le r in ,

y a zılı

İta ly a ’ d a k i

b a zı

k e n tle r

G re k

k a h ra m a n la ra

k ü ltü re

geçm eden

y a n d ı r m ı ş l a r d ı r 35. İta ly a ’ d a

yaşayan

b ü tü n

önce

b u n a b ir b a ş la n g ıç s a y ıla b ile c e k b a z ı e tk in lik le r in in o lm a s ı d o ğ a ld ır . Y a r ım a d a n ın b a tı k ıy ıs ın ın o r ta la r ın a d ü ş e n L a t i u m

b ö lg e s in in h a lk ı L a t in le -

r in k u r d u ğ u k e n tle r d e n b ir i o la n v e z a m a n iç in d e g ü ç k a z a n a r a k ö n e ç ık a n R o m a ’da

da bu

tü r e d e b iy a t ö n c e s i b ir ta k ım

e tk in lik le r b u lu n m a k ta y d ı.

B a ş la n g ıc ı b e lir le n e m e y e n ç o k u z a k g e ç m iş te n k a lm a g e le n e k s e l ila h ile r , ta n r ıla r a y a p ıla n y a k a r ı v e d u a la r , ü n lü k iş ile r in b a ş a r ıla r ın ı a n la ta n , o n la r ı ö v e n v e ş ö le n le r d e e r k e k ç o c u k la r ı ta r a fın d a n s ö y le n e n ş a r k ıla r , z a f e r k a z a n m ış b ir k o m u t a n ı ö v m e k iç in , z a f e r a la y la r ın d a a s k e r le r ta r a fın d a n s ö y le n e n

ş a r k ı l a r ( carmina

u za k la ş tırs ın

d iy e

s ö y le n e n

triumphalia),

E tr u r ia

g e tir s in , k ö tü lü ğ ü

te k e r le m e le r , b ir flü t e ş liğ in d e

s ı n d a n s ö y l e n e n a ğ ı t l a r ( nenia y a d a s ö y le n ir d i.

iy ilik , u ğ u r

b ö lg e s in d e

naenid)

F e s c e n n iu m

ö lü n ü n

a rk a

a z ç o k ö lç ü lü d iz e le r h a lin d e k e n tin d e

d ü ğ ü n le r d e

b a ş k a s e v in ç li g ü n le r d e , b a y r a m la r d a , ş e n lik le r d e d a n s e ş liğ in d e s ö y le n e n

versus Fescennini satura d e n e n

d e n e n y a r ı d i n s e l n i t e l i k l i ş a r k ı l a r v a r d ı 36. B u n u n y a n ı -

s ıra ,

v e s ö y le y e n k iş i ta r a fın d a n ş a r k ın ın g e r e k tir d iğ i h a r e

k e tle r v e iş a re tle r y a p ıla r a k s ö y le n e n ş a r k ıla r d a v a r d ı. P r o f e s y o n e l o y u n c u la r ta r a fın d a n

s ö y le n e n

satura'\&nn

b e lir li b ir k o n u s u

ta n rı v e ta n n ç a la r iç in s ö y le n e n ila h ile r v a r d ı:

o lu r d u . B e lir li

Fratres arvales

d e n e n d in î

b ir t o p lu l u k ta r a fın d a n ta r ım s a l v e r im li li k l e ilg ili b ir ta n r ı o ld u ğ u ta h m in e d ile n

D ea

D ia ’ya

s ö y le n e n

ila h ile r

( carmina

t o p lu lu ğ u n u n s a v a ş ta n r ıla r ı M a r s v e Q u i r i n u s iç in

saliaria-, A te lla ’d a

İta ly a ’ n ın Oskça

C a m p a n ia

konuşan

b ö lg e s in d e

h a lk ın

b u lu n a n

arvalia ) ; Salii d i n î s ö y l e d i k l e r i carmina b ir

fabulae Atellanae

O sk

a d ıy la

k e n ti b ilin e n

33 Tekin, 2003, s. 30-31; Tekin, 2008, s. 186-188; Diakov, Kovalev, 2008, s. 37-39. 34 Hadas, 1962 (3), s. 7. 35 Hadas, 1962 (3), s. 6. 36 Horatius, epistulae 2, 1, 139-163.

o la n ve

a m a tö r g ö s te r ic ile r ta r a fın d a n g e liş tir ile n , h e r o y u n d a b e lli b ir k a r a k te r in b u lu n d u ğ u n ü m ü ze

d o ğ a ç ta n

h iç b ir

g ö s te r ile r o la n

ö r n e k le

u la ş m a m ış

fa r s n ite liğ in d e k i h a lk o ls a la r b il e ,

R o m a ’da

o y u n la r ı G re k

gü

k ü ltü r ü

e tk is iy le o r ta y a ç ık a n y a z ı l ı e d e b iy a tın e d e b i tü r le r in in g e liş m e s in d e e tk ili o ld u k la r ı d ü ş ü n ü lm e k te d ir . B ü tü n b u e tk in lik le r y a z ı l ı e d e b iy a t d ü ş ü n ü l d ü ğ ü n d e G r e k e tk is in in y a n ıs ır a R o m a e d e b iy a tı ü z e r in d e ö z e llik le d e b ir v e zin m ış

k u lla n ıla r a k y a z ıla n

m e tin le rin

m e tin le r in y a r a tılm a s ın d a , ş iir ş e k lin d e

o lu ş tu ru lm a s ın d a

d o ğ ru d a n

ö n e m li

e tk id e

y a zıl

b u lu n m u ş

y a z ı l ı e d e b i y a t ö n c e s i e t k i n l i k l e r d i r 3 7. E trü s k le rin

köyden

k e n te

d ö n ü ş tü rd ü ğ ü

L a tiu m

b ö lg e s in d e k i

Rom a

k e n ti c iv a r ın d a k o n u ş u la n b ir d il o la n L a t in c e n in z a m a n ım ız a u la ş m ış i lk y a zılı

ö r n e k le ri

örn e ğ i M Ö

M Ö

7 .- 6 . y ü z y ı l a

k a d a r g e ri g itm e k te d ir. E n

6 . y ü z y ı l a a it o lu p F o r u m ’ d a

o la n , L a t in c e y a z ı t l ı a n ıts a l m e z a r ta ş ıd ır 5 . y ü z y ıla

a it

o lu p

P ra e n e s te ’ d e k i

eski y a zı

lapis niger ' i n a l t ı n d a b u l u n m u ş ( cippus). B i r d i ğ e r b u l u n t u M Ö

B e m a rd in i

m e za rın d a

b u lu n m u ş

ü z e r in d e k i s a ğ d a n s o la y a z ı l m ı ş y a z ı d a o b je n in k i m i n iç in k i m im â l

e d ild iğ i

D iğ e r

b ir

b e lir tile n ,

ö rn e k

M Ö

te p e le r i a r a s ın d a y a p ıld ığ ı m a k ta d ır o rta la m a

ifa d e ki

a ltın d a n

y a p ılm ış

4 . y ü z y ıld a n

b u lu n m u ş

e d ile n

o la n

b ir

k a lm a

o lu p

çok

b ir y a ş a n tıs ı o la n

eski

(fıbula) .

iğ n e s id ir

Q u ir in a lis

ü z e r in d e k i y a z ıd a

b ir v a z o d u r (D u e n o s

R o m a ’ n ın

e lb is e

V im in a lis

k im in

ta r a fın d a n

V a z o s u ) 38. B u r a d a n

za m a n la r ın d a n

b ir e y le r i ta r a fın d a n

b e ri

g ü n lü k

ta r a fın d a n

y a zı,

a n la ş ıl

to p lu m u n

yaşam a

a it b a z ı

e ş y a l a r ı n ü z e r i n d e k u l l a n ı l ı y o r d u 39. E d e b i m e tin le rin

o rta y a

ç ık ış m a

k a d a r y a zın ın

tic a r î k a y ı t l a r , m e z a r

y a z ı t la r ı y a d a y a s a la r g ib i p r a tik a m a ç la o lu ş tu r u la n m e tin le r iç in k u l la n ıld ığ ın ı b il iy o r u z . Y a z ı n ı n , e d e b iy a ta d a h a y a k ın

s a y ıla b ile c e k k u lla n ım

a la n ı is e d in g ö r e v l i l e r i t a r a f ın d a n y a d a r e s m î g ö r e v l i l e r t a r a f ın d a n t u t u la n k a y ıtla r d ı. B u r e v lile r in

k a y ıtla r ın

a ld ık la r ı

g ö r e v le r le

a r a s ın d a d in î m e r a s im le r le i l g i l i , r e s m i g ö ilg ili y a

g e rç e k le ş e n

ö n e m li

o la y la r la

ilg ili k a y ıtla r b u lu n u y o r d u . E d e b iy a t ö n c e s i d ö n e m e a it, ç o k s a y ıd a p a r ç a la r

h a lin d e

larum,

yani

g ü n ü m ü ze 12

le v h a

u la ş m ış

o la n

y a s a la rıd ır. M Ö

te k

m e tin

5 . y ü z y ılın

leges duodecim tabuo r ta la r ın a

a it o la n

y a s a m e tn in d e n b a ş k a , R o m a ’ d a b ir k a y ı t t u tm a g e le n e ğ in in v a r lığ ın d a n da

söz

e d ilm e k te d ir .

M e m u rla rın

kendi

m e m u r iy e tle r iy le

ilg ili

k iş is e l

k a y ıt la r ı, d in g ö r e v lile r in in tu ttu k la r ı v e o la y la r ın y ı l y ı l k a y d a g e ç ir ild iğ i y ı l l ı k l a r ( annales ) , a t a l a r ı n b ü s t l e r i a l t ı n d a y e r a l a n v e o n l a r ı n b a ş a r ı l a r ı n d a n s ö z e d e n e p ig r a m la r , ö n c e s ö zlü o la ra k s ö y le n e n , s o n ra d a y a z ı l ı o la

57 Beare, 1968 (3), s. 25. 38 Hadas, 1962 (3), s. 15. 39 Conte, 1994, s. 14.

r a k a ile a r ş iv le r in d e s a k la n a n c e n a z e s ö y le v le r i e d e b iy a t ö n c e s i d ö n e m d e R o m a ’da

b ir

k a y ıt

tu tm a

g e le n e ğ in in

v a r lığ ın a

iş a r e t

b u n la rd a n g ü n ü m ü z e h iç b ir ş e y k a lm a m ış tır . R o m a ’ n m

e tm e k le

b ir lik te

y a z ı ile b a ş la y a n

b u k a y ı t tu tm a g e le n e ğ i, d ü z y a z ı m e tin le r in in v e e d e b i tü r le r in g e liş m e s in d e , G r e k ö r n e k le r in e ö y k ü n m e n in y a n ıs ır a e tk ili o lm u ş tu r . R o m a ’da,

yabancı

b ir

e d e b iy a tı

ta k lit

y o lu y la

iç in d e g e liş e n y a z ı l ı e d e b iy a t ın b a ş la n g ıç y ı l ı M Ö

b a ş la y a n

za m a n

2 4 0 o la ra k k a b u l e d il

m e k le b ir lik t e m o d e m ç a ğ la r d a a r a ş tır m a c ıla r b u e d e b iy a t ın k a p a n ış ta r ih i o la r a k f a r k lı ta r ih le r g ö s te r m e k te d ir le r . R o m a m a n ım ız d a

e d e b iy a tın ı k o n u

m e v c u t e d e b iy a t ta r ih le r in e b a k ıld ığ ın d a

s o n s ın ır ı o la r a k b a z ı k ita p la r ın M S r ın d a R o m a e d e b iy a tın ı M S n a k la r d a k i b u a y r ılığ ın

Rom a

a la n z a

e d e b iy a tın ın

5 .- 6 . y ü z y ı l ı g ö s t e r ir k e n , b a z ı k i t a p l a

2 .- 3 . y ü z y ı l d a s o n la n d ı r d ı k la r ı g ö r ü l ü r . K a y

s e b e b i k u ş k u s u z H ır is tiy a n lığ ın M S

3 . y ü z y ıld a n

b a ş la y a r a k g ittik ç e a rta n e tk is in i b ir p a g a n e d e b iy a tı o la n R o m a e d e b iy a tı ü z e r in d e g ö s te rm e s i o lm u ş tu r. K la s ik R o m a E d e b iy a t ı o la ra k n ite le n d ir i le n

R o m a ’ n ın

e d e b iy a t y a ş a m ı M S

sonuna kadar d evam y ıllık

dönem i

3 . y ü zy ıl

e tm iş tir . A n c a k R o m a

H ır is tiy a n lığ ın

e tk is in in

s o n ra s ın d a

e d e b iy a tın ın b u

k u v v e tli

b ir

6 . y ü z y ılın son üç y ü z

b iç im d e

g ö rü ld ü ğ ü

y ü z y ı l l a r o ld u ğ u iç i n , O r t a Ç a ğ ı n , d ili L a t in c e o la n e d e b iy a t e s e r le rin e b ir h a z ı r l ı k d ö n e m i o l a r a k d e ğ e r l e n d i r i l m e k t e d i r 40. M a n f r e d F u h r m a n n , y a z d ığ ı R o m a e d e b iy a tı t a r ih in d e , a n la tıs ın ı M S e d e b iy a tın ı

“ k la s ik ”

3 . y ü z y ı ll a s ın ır la r k e n R o m a

k e lim e s in i ö lç ü t a lıp , “ k la s ik

ö n c e s i” ,

“ k la s ik ”

“ k l a s i k s o n r a s ı” o l m a k ü z e r e ü ç d ö n e m e a y ır a r a k in c e le m e k t e d ir 41. T ü rk ç e y e L a tin c e

B a tı

classicus

d ille r in d e n

g e ç m iş

k e lim e s in d e n

b ir k e lim e

o la n

“ k la s ik ”

g e lm e k te d ir . “ D o n a n m a y a

g e le n b u s ıfa t, k ö k e n o la r a k y in e L a t in c e b ir k e lim e o la n

a it”

k e lim e s i a n la m ın a

classis

k e lim e

s in d e n g e lir . K e lim e n in i lk a n la m ı b ir t o p lu m u n , b a z ı ö z e llik le r in d e n d o la y ı

s e ç ilm iş

b ir

p a r ç a s ın ı,

s ın ıfı

g ö s te r ir .

Eski

R o m a ’da

k e lim e

v a r l ı k l ı s ı n ı f i ç i n , v a t a n d a ş la r ın ile r i g e le n le r i iç in k u l la n ıl ı r d ı. K e l i m e n i n b ir

d iğ e r a n la m ı

a s k e r î a la n d a d ır :

Ö n c e le r i

k a ra

k u v v e ti

a n la m ın d a

k u lla n ıla n k e li m e , s o n r a la r ı d e n i z k u v v e t i , y a n i d o n a n m a a n la m ın d a k u l la n ılır o lm u ş tu r . B u r a d a

d a ö z e llik le r e

g ö re b ir g r u p la m a , b ü t ü n ü n b e lli

ö z e ll ik le r i o la n b ir p a r ç a s ın ı b e lir le m e , s e ç m e s ö z k o n u s u d u r . s ıfa tı R ö n e s a n s ’ ta Ç a ğ ’ ın

y e n id e n

ku su rsu z e s e r le r i

o la n ” 16 .

G re k ç e

L a tin c e

c a n la n d ır ılış ın m a n la m ın ı

y ü z y ıld a

b ir

k a za n m ış tır .

classici

40 Erim, 1987, s. 218. 41 Fuhrmann, 1999, s. 13-14; s. 44-47.

o la ra k

e s e r le r e sonucu

d u y u la n o la ra k ,

O k u lla r d a

ilg in in “ ö rn e k

o k u tu la n

a d la n d ır ılıy o r d u .

B u

Classicus ve

A n tik

o lu ş tu ra n ,

y a za rla r

e s e r le r i R ö n e s a n s N ite lik le r i

iç in

s e b e b iy le

G re k bu

Rom a

y a za rla r

y a za rla rı v e id e a l

o n la rın

e s e r l e r i y d i 42.

kabul

e d iliy o r la r d ı.

(ö rn e k )

B ö y le c e b e lir li k u r a lla r a b a ğ la n m ış ö lç ü le r o r ta y a k o y a n ı , ö r n e k o lu ş t u r a n ı, k u s u r s u z o la n ı “ k la s ik ” s ıfa tı n ite le m e k te d ir . F u h r m a n n , R o m a e d e b iy a t ın ın e n y ü k s e k v e e n k a r a k te r is t ik e s e r le r i n in

v e r ild iğ i

L iv iu s

dönem i

“ k la s ik

dönem ”

o la ra k

n ite le n d ir m e k

satura

A n d r o n i c u s ’ u b a ş la n g ıç n o k ta s ı s a y a r a k

s u r e tiy le ,

ş a ir le r in d e n L u c i -

liu s ’ u n ö lü m ü n e ( M Ö

1 0 2 ) k a d a rk i d ö n e m i “ k la s ik ö n c e s i d ö n e m ” o la ra k

a d la n d ır m a k ta d ır .

B u

d ö n e m in

o la ra k

G re k

b iç im

G re k

iç e r ik

e d e b iy a tın ın

le n is tik dönem

a r k a ik

d ö n e m in in Rom a

ö z e lliğ i

ta k lit

u y a r la m a la r ın

ş a ir v e

Rom a

e ttiğ i

k la s ik d ö n e m le r in in

e s e r le r in d e n

e d e b iy a tın ın

ö n e m li

e d e b iy a tın ı

e d e b iy a tın ın

dönem

o lm a s ıd ır.

e s e r le r in d e n

çok

y a p ı l d ı ğ ı 43 k l a s i k

y a z a r la r ı a r a s ın d a , y a z ı m ı z ı n

H e l-

öncesi b a ş ın d a

k ıs a c a d e ğ i n d iğ im i z T a r e n t u m ’ d a n G r e k a s ıllı L i v i u s A n d r o n i c u s , R o m a ’ lı N a e v i u s , C a la b r ia b ö lg e s in d e n E n n i u s başka,

satura

p a n ia b ö lg e s in d e n d ile r y a z m ış (M Ö

o la n

2 5 4 -1 8 4 )

gedya

ş a ir le r i

U m b ria

v e T u s c u lu m lu

Y a ş lı C a to ’ dan

t ü r ü n ü n g e liş m e s in d e ö n e m li b ir y e r i o la n İ t a ly a ’ n ı n C a m ş a ir G a i u s

L u c iliu s ’ u n

ş a ir le r U m b r i a

K a r ta c a lı T e r e n tiu s

B r u n d is iu m lu

b ö lg e s in d e n

L u c iu s

M a rc u s A c c iu s ’u n

s a y m a k g e re k ir. A c c iu s , R o m a

(M Ö

b ö lg e s in d e n

1 8 0 -1 0 2 ), sadece k o m e T itu s

A f e r ’ in

M a c c iu s

(M Ö

P a c u v iu s ’ u n (M Ö

170

( İ .Ö . -

P la u tu s ’ u n

1 9 5 / 1 8 5 -1 5 9 ) , tra 2 2 0 -1 3 0 )

M Ö

86)

is im le rin i

tra g e d y a s ın ı g e lin e b ile c e k e n ü s t d ü z e y e

ç ık a r m ış o lm a s ı s e b e b iy le , R o m a ’ d a tr a g e d y a ş a ir le r in in s o n u n c u s u o la r a k k a b u l e d ilir . R o m a e d e b iy a tın ın “ k la s ik d ö n e m i” L u c iliu s ’ u n ö lü m ü n d e n ( M Ö ş a ir

O v id iu s ’u n

ö lü m ü n e

(M S

17)

kadar

devam

R o m a ’ n ı n s iy a s î ta r ih in d e a rk a a r k a y a ik i y ö n e t im d ü ğ ü d ö n e m d ir: M Ö e r m e s in in M Ö

a r d ın d a n

2 7 y ılın d a

e tm iş tir .

B u

102)

dönem

b iç im in in h ü k ü m

sü r

5 0 9 /5 0 8 y ılın d a b a ş la y a n c u m h u r iy e t r e jim in in s o n a İm p a ra to r A u g u s tu s ’ u n

principatus

s a ğ la d ığ ı b a r ış

h u zu r

ile

y ö n e t im i b a ş la m ış o lu r . Y a k l a ş ı k s e k s e n b e ş

y ı l s ü r e n R o m a e d e b iy a tın ın b u k la s ik d ö n e m in in o ld u k ç a h a r e k e tli s iy a s î y a ş a n tıs ı

iç in d e , b ir

yandan

var

o la n

edebi

tü rle r

ç e ş itle n ip

g e liş ir k e n

d iğ e r y a n d a n b u n la r a y e n ile r i e k le n m iş tir . B ir e y s e l g ir iş im le r in , k e n d in i iy i

ifa d e

e d e b ilm e n in

c u m h u r iy e t g ö s te r d ik le r i y a zıy la

d ö n e m in d e b a ş a rı

ta n ış tığ ı i l k

ile

s a v u n m a n ın , s iy a s a l r e k a b e tin s iy a s e t

s ö y le v

s a n a tı

d ö n e m le r d e n

4Î Jaeger, 1990, s. 11-16. 43 Albrecht, 1992, cilt 2, s. 1458.

d e v le t

a d a m la rın ın

g e liş m iş tir,

b e ri k a y ıt tu tm a

ö n e m li h ita b e t

R o m a ’da. g e le n e ğ in e

o ld u ğ u

a la n ın d a R o m a ’ n ın dayanan,

a n c a k b iç im s e l o la r a k G r e k ö r n e k le r in i t a k lit e d e n ta r ih y a z ı c ı l ığ ı c u m h u r iy e t d ö n e m in d e iş le n e r e k g e liş m iş tir . C u m h u r iy e t d ö n e m in in ik in c i y a r ı s ın d a d ü z y a z ı a la n ın d a ile r le m e k a y d e d ilir k e n , ş iir b i r a z d a h a g e r id e k a l m ış

g ö rü n m e k le

T itu s

Lu c re tiu s

b ir lik te C a ru s

ö n e m li

(M Ö

ik i

ş a ir , d id a k t ik

9 9 -5 5 ) v e

lir ik v e

ş iir

e le g ia

te m s ilc is i V e r o n a lı G a iu s V a le r iu s C a tu llu s ( M Ö

tü rü n d e

ş iir in in

R o m a lı

büyük

8 4 -5 4 ) R o m a ’n ın c u m

h u r iy e t d ö n e m i ş iir in in e n ö n e m li te m s ilc ile r id ir le r . R o m a ’ d a ş iir s a n a tı M Ö

1 . y ü z y ıld a

la r d a n o ld u k ç a k e n d e riy e

İs k e n d e r iy e ş iir in in e tk is i a ltın d a , b a ş la n g ıç ta k i ç a lış m a g e liş k in b ir g ö r ü n ü m

s e r g ile r . B u

ş a ir le r in in e le a lıp g e liş t ir d iğ i e p ig r a m

d ö n e m d e C a tu llu s , İs tü rü n ü n R o m a ’ d a te m

s ilc is i o lm u ş t u r . C u m h u r iy e tin

ile r le y e n y ılla r ın d a y in e

İs k e n d e r iy e e d e b iy a tın ın

e tk i

s iy le b i l i m , s a n a t, r e t o r ik , g r a m e r v b . k o n u la n e s e r le r in d e iş le y e n y a z a r la r o r ta y a ç ık m ış tır . B u n la r ın b a ş ın d a b ir S a b in k e n ti o la n R e a t e ’ d e d o ğ m u ş o la n M a r c u s T e r e n tiu s V a r r o ( M Ö

1 1 6 - 2 7 ) g e lir . V a r r o m a te m a tik d ış ın

d a k i b ü tü n b ilim le r le ilg ile n m iş v e 6 0 0 ’ ü n ü z e r in d e e s e r v e r m iş tir . Rom a

e d e b iy a tın ın

k la s ik d ö n e m in in

M Ö

8 0 y ılın d a n

M S

y ılın a

k a d a r g e ç e n y a k la ş ık d o k s a n b e ş y ıll ı k z a m a n d ilim i, R o m a ’ d a e d e b iy a tın d o r u k n o k ta s ın a

u la ş tığ ı e n p a r la k y ılla r o ld u ğ u

iç in , “ a ltın

çağ”

o la ra k

a d la n d ır ılm a k t a d ır . R o m a e d e b iy a t ın ın a ltın ç a ğ ı k e n d i iç in d e ik iy e la r a k in c e le n ir: L a t iu m

b ö lg e s in d e n A r p i n u m lu ü n lü h a tip , d e v le t a d a m ı,

e d e b iy a tç ı M a r c u s T u lliu s C ic e r o ’ n u n ( M Ö dönem i (M Ö

8 0 -4 3 )

dönem i

4 3 -M S

(M Ö

a y rı

1 0 6 -4 3 ) a d ıy la a n ıla n C ic e r o

İm p a r a to r A u g u s t u s ’ u n

14 ).

C ic e ro

a d ıy la

d ö n e m i, b a ş ta

a n ıla n

C ic e r o ’ n u n

A u g u s tu s h ita b e t v e

fe ls e fe a la n ın d a k i y a z ı l a n y l a , b ir b a ş k a ü n lü d e v le t a d a m ı R o m a l ı G a iu s Iu liu s C a e s a r ’ m

(M Ö

1 0 0 - 4 4 ) , k e n d i ic ra a tın ı a n la ttığ ı n o t la n v e y o r u m

la r ıy la , A m i t e m u m ’ lu d e v le t a d a m ı G a iu s S a llu s tiu s C r is p u s ’ u n ( M Ö 3 5 ) ta r ih e s e r le r iy le , T i c i n u m ’ lu C o r n e liu s N e p o s ’ u n ( M Ö b iy o g r a fi tü rü n d e k i y a z ıla n y la

Rom a

e d e b iy a tın d a h e m

86-

1 0 0 / 9 9 -2 5 / 2 4 )

d ü z y a z ın ın

hem

d e b ir e d e b iy a t d ili o la r a k L a t in c e n i n g e liş tiğ i v e d o r u k n o k ta s ın a u la ş tığ ı d ö n e m o lm u ş tu r . A y r ıc a b u d ö n e m d e y a zın s a l b ir tü r o la ra k m e k tu p tü rü nün

g e liş tiğ in i

g ö r m e k te y iz .

S iy a s i

to p lu m s a l

y ö n ü y le

d ö n e m in

R o m a ’ s m ı y a n s ıtm a s ı a ç ıs ın d a n C i c e r o ’ n u n m e k t u p la n ç o k ö n e m lid ir . A u g u s t u s d ö n e m i, R o m a e d e b iy a t ın ın e n ü s tü n v e e n g ü z e l e s e r le r in in v e r ild iğ i

d ö n e m d ir.

D ö n e m in

y a z a r la r ın ın

ç o ğ u n lu ğ u n u

ş a ir le r o lu ş tu r

m a k t a d ır . B u d ö n e m in ö n e m li ş a ir le r in in is im le r in i v e r m e k le y e t in e c e ğ iz : M a n t u a l ı ü n l ü d e s t a n ş a ir i P u b l i u s V e r g i l i u s M a r o ( M Ö le r i v e

saturalzn

e le g ia

ş a ir le r i U m b r i a l ı

(M Ö

7 0 - 1 9 ) , l i r i k ş iir

ile ü n lü V e n u s ia lı Q u in t u s H o r a t iu s F la c c u s ( M Ö S e x tu s

P r o p e r tiu s ( M Ö

5 0 -16 ), A lb iu s

4 8 - 1 9 ) , S u lm o lu P u b liu s O v id iu s N a s o ( M Ö

4 3 -M S

6 5 -8 ),

T ib u llu s

1 7 ) . Ş iir e g ö re

d a h a a z b ir g e liş m e g ö s te r e n d ü z y a z ın ı n e n ö n e m li te m s ilc is i ta r ih y a z a r ı P a d u a lı T i t u s L i v i u s ’ tu r ( M Ö

5 9 -M S

17).

A u g u s t u s ’ u n R o m a ’ d a s a ğ la d ığ ı b a r ış v e h u z u r o r ta m ı R o m a e d e b iy a tın ın

v e r im in in

tu s ü ç k o ld a n

a r tm a s ın d a ö n e m li b ir e tk e n o lm u ş t u r . İm p a r a to r A u g u s g ir iş tiğ i r e fo r m la r ın b ir k o lu n u

d a e d e b iy a t a la n ın d a y e n i

lik le r y a p m a y a a y ır m ış t ı. S iy a s a l v e e k o n o m ik g e liş m e n in y a n ıs ır a k ü ltü r ve

d ü ş ü n c e y a ş a m ın ın

u lu s a l

d a ile r le m e s in e

b ilin c in in , R o m a ’ y a

d e ğ e rli

b u lm u ş , b u n u

ö zg ü

y a p a rk e n

önem

u n s u r la r ın de

ve re n

A u g u s tu s

R o m a lılık

iş le n m e s in i, g e liş tir ilm e s in i

d a n ış m a m

M aecenas’m

a r a c ılığ ıy la

e d e b iy a ta m i ll i v e s iy a s i te m a la r ın g ir m e s in i s a ğ la y a r a k y a z a r la r ı b u a m a ç iç in b ir d e re c e y e k a d a r g ö re v le n d irm iş ti. A n c a k b u g ö re v le n d irm e h iç b ir za m a n tü rle r

z o r la

d e ğ il, y a za rın

b iç im s e l

b ir lik te

o la ra k

r ız a s ı a lın a r a k o lm u ş t u r . B u

G re k

b iç im s e l

e d e b iy a tın d a n

k a lıp la r

iç in d e

ith a l

iş le n e n

dönem de

e d ile n

te m a la r

tü rle r

edebî

o lm a k la

R o m a ’ya

ö zg ü

k a lm ış t ır . İş le n e n b e lli b a ş lı te m a la r ş u n la r d ı: A u g u s t u s ’ u n s a ğ la d ığ ı b a r ış ve

h u zu ru n

y a y ılm a

g ü z e lliğ i

p o litik a s ı

bunun

v u rg u la n m a s ı;

ç e r ç e v e s in d e

y a p ıla n

R o m a ’ n ın

s a v a ş la r

g e n iş le m e

s ıra s ın d a ,

b ü tü n

İt a ly a ’ d a k ı t l ı k te h lik e s iy le k a rş ı k a rş ıy a k a lın a c a k k a d a r ç o k ih m a l e d il m iş

o la n

ta r ım ın

iş le n m e s i; m i ll i

y e n id e n

R o m a lı e r d e m le r in in a ile y e , a ta la r a , d in e

(mos maiorum : ve

d e v le t o to rite s in e ita a t; b a ğ ış la m a ;

c a n la n d ır ılm a s ı

d u y g u la r ın , ü lk ü le r in

iustitia:

e d e b iy a tta

virtus:

te m a

y ü r e k lilik , y iğ itlik ;

o la ra k

c a n la n d ır ılm a s ı,

a ta la r d a n k a lm a g e le n e k le r ;

d in s e l â d e tle r e , g e le n e k le r e

pietas:

b a ğ lılık , d e v le te

clementia:

h o ş g ö rü ve

a d a le t) y e n id e n c a n la n d ır ılm a s ı v e y ü c e ltilm e s i.

Ş a ir O v id i u s ’ u n ö lü m ü n d e n ( M S devam

iç in ,

e d e b iy a t y o lu y la

17) M S

3 . y ü z y ılın

o r ta la r ın a k a d a r

e d e n d ö n e m i F u h r m a n n “ k la s ik s o n ra s ı d ö n e m ” o la r a k a d la n d ır ır .

İ m p a r a t o r A u g u s t u s ’ ta n s o n r a g e le n İm p a r a t o r l u k d ö n e m in d e R o m a e d e b iy a t ı b ir d e ğ e r y i t i m i n e u ğ r a m ış v e b u n u n b ir ifa d e s i o la r a k m o d e m n e m le r d e

ç a ğ ın

m ış tır . T a b i i k i a ltın Rom a ç a ğ ın a

e d e b iy a tı ç a ğ ın d a n

“ güm üş

ç a ğ ı”

e d e b iy a tı o la ra k

güm üş çağm a

dö

a d la n d ır ıl

g e ç iş b ir d e n b ir e

o lm a m ış

e d e b iy a tın ın u ğ r a d ığ ı d e ğ e r y itim i y a v a ş y a v a ş ile rle y e r e k g ü m ü ş u la ş ılm ış tır . B u

çağ

e d e b iy a tın ın

b e lir g in

ö z e lliğ i

ş iir y a

d ü z y a z ı o la r a k y a z ı l m ı ş e s e r le rin tü m ü n d e g ö r ü le n a ş ın b ir r e t o r ik e ğ ili m id ir . E t k ili v e

p a r la k s ö zle r s ö y le m e y e o la n

e s e r le r in in y a p a y b ir g ö r ü n ü m ş iir k e n d i

a y ır t

e ğ ilim

d ö n e m in

edebî

s e rg ile m e s in e s e b e p o lm u ş t u r . D ü z y a z ı v e

e d ic i ö z e llik le r in i k a y b e d e r e k

b ir b ir in e

y a k l a ş m ı ş , ş iir i

a n d ır a n d ü z y a z ı ö r n e k le r i, d ü z y a z ı y ı a n d ır a n ş iir le r y a z ı l m a y a b a ş la n m ış v e b ö y le c e ş iir d e d ü z y a z ı d a y a p a y b ir g ö r ü n ü m

k a za n m ış tır. A n c a k b u

d e m e k d e ğ ild ir k i b u ç a ğ d a h iç d e ğ e rli e s e r v e r ilm e m iş tir . Ö r n e ğ i n ta r ih y a z a r ı P u b liu s C o m e liu s T a c itu s ( M S 5 5 - 1 1 7 ) g ib i b a z ı y a z a r la r r e to r iğ in

y a p a y b i r b iç im d e k u lla n ılm a s ın a f a z l a k a p ı lm a y a r a k e ş s iz e s e r le r v e r e b i l m i ş l e r d i r . R e t o r i ğ i n a ş ır ı b i r b i ç i m d e k u l la n ıl m a s ı n d a n e n f a z l a e t k i l e nen

ş iir o lm u ş t u r . B u

geçen

im p a ra to rla rın

ç a ğ d a e d e b iy a t ı e t k ile y e n b ir b a ş k a e t k e n is e b a ş a y a za rla ra

y ö n e lik

e n d iş e li v e

kuşkucu

ta v ır la r ıd ır .

B u n d a n d o l a y ı b i r ç o k e d e b i e s e r in y a s a k l a n d ı ğ ı , h a tt â y o k e d i l d i ğ i , y a z a r v e ş a ir le r in c e z a la n d ır ıld ığ ı, s ü r g ü n e g ö n d e r ild iğ i y a d a ö ld ü r ü ld ü ğ ü b i l i n e n b ir g e r ç e k tir . U y g u la n a n b a s k ı r e jim i k a rş ıs ın d a y a z a r la r y a y a z ıla r ın ı ih tiy a tla k a le m e a lıy o r la r d ı y a d a b a ş ta k i y ö n e tic ile r e d a lk a v u k lu ğ a v a r a cak

d e re c e d e

e s e r le r in b a s k ıc ı G a iu s K e lt

iltifa tla r d a

d e ğ e r k a y b ın a ö z e lliğ i

b u lu n a r a k

R o m a ’da

M a rc u s

yol

g ittik ç e

P e tro n iu s A r b ite r (ö lü m ü a s ıllı

y a zıy o rla r d ı.

u ğ r a m a la r ın a

V a le r iu s

M S

B u

b o z u la n

s iy a s î v e

6 5 ), İs p a n y a ’ n ın

M a r tia lis

c im u s J u n iu s Ju v e n a lis (d o ğ u m u M S

d u ru m

a ç m ış tır. A n c a k

(M S

4 0 -10 4 )

edebî

d ö n e m in

sosyal

k o ş u lla r

B ilb ilis k e n tin d e n

A q u in u m lu

D e -

6 0 / 7 0 ) g ib i h ic iv u s ta la r ın ın o r ta y a

ç ık m a s ın a y o l a ç m ış tır . D ö n e m i n d iğ e r ö n e m li y a z a r la r ı a r a s ın d a T r a k y a l ı b ir k ö le o la n fa b l y a z a r ı G a iu s Iu liu s P h a e d r u s ’ u n , İs p a n y a ’ n m

C o rd u b a

k e n tin d e n

h a tip

L u c iu s

Annaeus

S e n e c a ’ n ın

(M Ö

5 5 -M S

3 7)

a y n ı is im li o ğ lu S to a f il o z o f u v e y a z a r G e n ç S e n e c a ’ n ın ( M Ö onun

yeğeni

b ö lg e s in d e n P a p in iu s (ö lü m ü

ş a ir

M a rc u s

A u lu s

P e rs iu s

S ta tiu s ’ u n M S

90) ve

C a la g u r r is ’ te n

(M S

son

(M S

G a iu s ü n lü

o la ra k

M a rc u s

3 4 -6 2 ), N a p o li’ d e n

P u b liu s

(M S

Secundus’un P lin iu s

Q u in tilia n u s ’ u n

(İS

C a e c iliu s

L u c iu s

F la c c u s ’ u n

2 5 - 1 0 1 ) , İs p a n y a ’ d a n

F a b iu s

G a iu s

M a d a u r a lı

6 5 ),

E tr u r ia

P lin iu s

onun

3 9 -6 5 ),

4 0 - 9 6 ) , e p i k ş a ir le r G a i u s V a l e r i u s

e ğ it im c i, e le ş tirm e n

m e k tu p la r ıy la

6 1 / 6 2 -1 13 )

F la c c u s ’ u n

Lu c a n u s ’un

P a d u a lı S iliu s Ita lic u s ’ u n

3 5 -9 5 ), C o m u m ’ d a n yeğeni

Annaeus

4 -M S

(M S

2 3 / 2 4 -7 9 ) v e

onun

Secundus’un

(M S

A p u le iu s ’ u n

(M S

125 -

1 8 0 ) is im le r in i s a y m a k g e re k ir. K a p s a m ın a a n tik ç a ğ d a L a t in c e o la r a k y a z ı l m ış e s e r le rin g ir d iğ i R o m a e d e b iy a tı, M S Bundan devam

2 . y ü z y ılın

s o n ra d a L a tin c e e d ilm iş s e

de, bu

s o n u n d a S u e to n iu s v e ç a ğ d a ş la r ı ile s o n a e re r. o la r a k e d e b î e s e r le r v e r il m e y e e s e r le r in

ü z e r in d e

O rta ç a ğ a k a d a r

H ır is tiy a n lığ ın

g ittik ç e

a rta n

e tk is i s e b e b iy le , R o m a l ı u n s u r la r ı t a ş ıy a n , u lu s a l n it e lik li b ir e d e b iy a tta n s ö z e t m e k m ü m k ü n d e ğ ild ir . Z i r a R o m a e d e b iy a t ın ı b e s le y e n ş a ir le r in v e y a za rla rın , ç o ğ u n u n

kökeni

İs p a n y a , A f r i k a , G a ly a

Y u n a n is ta n

g ib i

İta ly a d ış ın d a n o ld u ğ u , d ille ri L a t in c e o lm a d ığ ı, R o m a k ö k e n li y a z a r ç o k a z o ld u ğ u h a ld e , fa r k lı k ö k e n le r d e n y a z a r la r ın b ir te k ırm a ğ ı b e s le y e r e k k e n d i ü lk e le r in e d u y d u k la r ı y u r t s e v g is in i R o m a y u r ts e v e r liğ i ile b ir le ş t i re re k

y a zd ık la r ı

g ö r ü l m e k t e d i r 44.

R o m a lıla r

kendi

o la n a k la r ın ı

k e ş fe t

m e ye za m a n

b u la m a d a n y a b a n c ı b ir u lu s u n , G r e k le r in

e tm iş , o n la rd a n

ö ğ r e n d ik le r in i R o m a ’ y a

ö zg ü

e d e b iy a tın ı ta k lit

u n s u r la r la

yo ğ u ra ra k R o

m a lı k im liğ i ta ş ıy a n , R o m a ’ y a ö z g ü u lu s a l n ite lik li b ir e d e b iy a t o lu ş tu r m a y ı b a ş a rm ış la r d ır .

K aynakça Albrecht, Michael von, Geschichte der römischerı Literatür /-//, Bern, Münih 1992. Baier, Thomas, “Tragödie . II. Römisch”, şurada: Der Neue Pauly Enzyklopaedie der

Antike Band 12/1, Stuttgard, Weimar, 2002 s. 741. Beare, W., The Roman Stage. A History o f the Latin Drama in the Time o f the

Republic, Londra 1968 (3). Barrow, R. H., The Romans, Londra 1961. Conte, Gian Biagio, Latin Literature. A History, çev. Joseph B. Solodow, Baltimore, Londra 1994. Diakov, V.; S. Kovalev, İlkçağ Tarihi. Roma Cilt 2, çev. Özdemir İnce, İstanbul 2008. Duff, J. W. A Literary History o f Rome in the Silver Age from Tiberius to Hadrian, Londra 1953. Erim, Müzehher, Latin Edebiyatı, Istanbul 1987. Fuhrmann, Manfred, Geschichte derrömischen Literatür, Stuttgart 1999. Graf, F. (yay.) Einleitung in die lateinische Philologie, Stuttgart, Leipzig 1997. Habinek, Thomas N., The Politics o f Latin Literature. Writing, Identity, and

Empire in Ancient Rome, Princeton, New Jersey 1998. Hadas, Moses, A History o f Latin Literature, New York, Londra 1962 (3). Harrison, Stephen (yay.) A Companion to Latin Literature, Malden, Oxford, Victoria 2007. Jaeger, Gerhard, Einführung in die klassische Philologie, Münih, 1990, s. 11-16. Ogilvie, R.M., Roman Literature and Society, Londra 1980. Perek, Faruk Z., Eski Çağda Dilbilgisi Araştırmaları (Gramerin Doğuşu), İstanbul 1961. Ribbeck, Otto, Scaenicae Romanorum Poesis Tragicorum Romanorum Fragmenta.

Vol. I, Hildesheim 1962. Riemer, P.; M. Weissenberger, B. Zimmermann, Einführung in das Studium der Latinistik, Münih 1998. Tekin, Oğuz, “İtalya’nın En Eski Halkları ve Roma’nın Kuruluşu”, Toplumsal Tarih (Ekim 2003: sayı 118), s. 30-33. ------- , --------, Eski Yunan ve Roma Tarihine Giriş, İstanbul 2008.

CîCERO T a r ih în A k iş in i DEĞİŞTİREN SÖYLEVLER: ORA TIONES PHILIPPICAE F.Gül Özaktürk*

R o m a ’ n ın e n b ü y ü k d e v le t a d a m la r ın d a n v e ü n lü s ö z s ö y le m e u s ta la r ın dan

b ir i

ilg in ç

o la n

M a rc u s

ü z e r in d e

A n to n iu s ’ a

k a rş ı

T u lliu s

d u r u lm a y a

C ic e ro ’n u n d e ğ e rd ir.

y a ş a m ın ın Çünkü

Orationes Philippicae

a d lı

İÖ

son 43

y ılı

g e rç e k te n

y ılın d a

s ö y le v le r in i

M a rc u s

v e r ir k e n ,

fa r

k ın d a o lm a d a n b ir y a n d a n R o m a d e v le tin in y a z g ıs ın ı d e ğ iş tir m iş b ir y a n d a n d a k e n d i ö lü m ü n ü h a z ır la m ış tır . O n u n m eden

önce,

C ic e r o ’ y u

daha

y a k ın d a n

y o l a ç tığ ı b u g e liş im i in c e le

ta n ıy a b ilm e k

iç in

onun

p o litik

y a ş a m ın a k ıs a c a d e ğ in m e k y a r a r lı o la c a k tır . B a b a s ın ın tir d iğ i M a r c u s

d a h a iy i b ir e ğ itim T u lliu s

m e r k e z i b u k e n tin

C ic e r o , o

a lm a s ı iç in A r p i n u m ’ d a n R o m a ’ y a za m a n k i d ü n y a n ın

a r is to k r a tla r ın ın e ğ it im

ve yaşam

s iy a s e t v e ta rzım

u y g a r lık

çabucak be

n im s e m iş v e o n la r g ib i b ü y ü k o y n a m a k iç in h e r tü r lü p o lit ik v e to p lu m s a l g ir iş im d e

b u lu n m u ş tu r. P lu ta rk h o s ’ u n

d eğ e r ilk

k iş i o lm u ş tu r. C ic e r o ’ n u n

ifa d e s iy le 1 a ile s i iç in d e

k e n d is i d e b u

d u ru m u

a d lı s a v u n m a s ın d a 2 ş ö y le d ile g e tir m iş tir : “ B e n b e n d e n d o ğ d u m d im e d a y a n a r a k y ü k s e l d i m .” C i c e r o i y i b i r e ğ i t i m k a tın d a

y ü k s e lm e k

is te y e n h e r R o m a l ı g ib i,

a n ılm a y a

Pro Plancio ve ken

a ld ık t a n s o n r a , d e v le t

forumda

a v u k a tlık y a p a ra k

* Prof. Dr. F. Gül Özaktürk, Ankara Üniversitesi DTCF Latin Dili ve Edebiyatı. 1 Plutarkhos, Cicero, I. 2 XXVII, 67

p o l it ik y a ş a m ın a b a ş la m ış tır . İ l k k e z İ Ö

Pro Quinctio

y ılın d a

davası

ile k e n d i n d e n s ö z e t t ir m i ş t i r ; a n c a k a s ıl ü n ü n ü d ö n e m in d i k t a t ö r ü S u l l a ’ y ı ve

y ö n e tim in i

Amerino

d o la y lı

d a v a s ın a

o la ra k

e le ş tir d iğ i, e rte s i

b o r ç lu d u r .

B a ş k a la r ın ın

Pro Sexto Roscio

y ılk i

p o litik

n e d e n le rd e n

s a v u n m a c e s a re ti g ö s te re m e d iğ i b u d a v a n ın a v u k a tlığ ım a ç ık ç a

s ö y le m e y e

k o rk tu ğ u

k o n u la r ı

m ahkem ede

d o la y ı

ü s tle n m iş , h a lk ın

d ile

g e tir m iş ,

davayı

k a z a n m ış v e b ir g ü n d e R o m a ’ n ın e n ü n lü k iş is i o lm u ş t u r . A n c a k a r d ın d a n hem

s a ğ lık

n e d e n le r iy le

hem

S u lla ’n ın

h e m d e b ilg is in i a r ttır m a k a m a c ıy la İ Ö

o la s ı h ış m ın d a n

k u r tu lm a k

iç in

7 9 y ılın d a Y u n a n is ta n ’ a g itm iş tir .

A t i n a ’ d a ü n lü fe ls e fe h o c a la r ın ın d e r s le r in i iz le d ik t e n s o n r a , A n a d o l u ’ y a ve

R o d o s ’a

g e ç e re k ü n lü

h o c a la rd a n

h ita b e t d e r s le r i a lm ı ş t ır . B u

a ra d a

S u lla , y ö n e t im d e n ç e k ilip k ıs a b ir s ü re s o n ra d a e n d e r g ö r ü le n b ir h a s ta lık ta n

ö lü n c e , İ Ö

y a ş a m ın a

y e n id e n

a d a s ın d a

quaestor 3

y ılın d a

R o m a ’ya

d ö n m ü ş , a v u k a tlık y a p a ra k k a m u

Cursus Honorumuna

g ir m iş tir .

o la r a k b a ş la m ış tır . İ Ö

İÖ

y ılın d a

S ic ily a

7 0 y ı l ı n d a is e S i c i l y a v a l i s i ik e n

z im m e t in e p a r a g e ç ir m e k le s u ç la n a n Q . V e r r e s ’ e k a r ş ı a d a h a lk ın ın a ç tığ ı davayı

ü s tle n m iş

V e rre s ’i m a h k û m

s e k iz y a ş b ü y ü k v e R o m a ’ n m a lt e tm iş tir . İ Ö h a lk

te m s ilc is i

6 9 y ılın d a G a iu s

e ttir m iş tir ;

b ö y le c e

k e n d is in d e n

ö n d e g e le n a v u k a t la r ın d a n Q . H o r t e n s i u s ’ u

aedilis,

6 6 y ılın d a

M a n iliu s ’ u n ,

praetor 4 o l m

A n a d o lu ’ d a

V I.

u ş tu r. A y n ı y ılın

M ith rid a te s

T ig r a n e s ’ e k a rş ı y ü r ü tü le n s a v a ş ın b a ş ın a P o m p e iu s ’ u n t a m y e tk iy le g e ti r ilm e s i iç in b ir y a s a ö n e ris i v e r m e s i ü z e r in e , S e n a to s ın ıfı s e rt b ir b iç im d e k a r ş ı ç ı k s a d a , praetor Imperio Cn.Pompeio y a le m iş tir ; b u

C ic e r o da

h a lk ın

v e r d iğ i

d iğ i C n . P o m p e iu s ’ a d u y d u ğ u o n u ü s tü n k iş iliğ in d e n

s ö y le v iy le

(De

b u y a s a ta s a rıs ın ı d e s te k

k o n u ş m a s ın d a p o lit ik y a ş a m ı b o y u n c a

A n t o n iu s g ib i te k k iş i y ö n e tim in e e ğ ilim

İÖ

önünde

Pro Lege Manilia )

C a e s a r 3, C r a s s u s , M .

g ö s te r e n le r e k a r ş ı h e p d e s te k le

h a y r a n lığ ı i l k k e z a ç ık ç a d ile g e tir m iş v e

v e b a ş a r ıla r ın d a n d o la y ı u z u n

u z a d ıy a

ö v m ü ş tü r.

6 3 y ı lı n d a k i s e ç im le r d e d a h a ö n c e ik i k e z a d a y o lm a s ın a k a r ş ın s e ç i

le m e y e n v e ü ç ü n c ü k e z a d a y o la n S e r g iu s C a t i l i n a ’ d a n d a h a ç o k o y a la ra k

consul6 s e ç i l m i ş t i r ; consuRüğü

a y a k la n m a d a n

a d a m la rı

s ıra s ın d a C a t i li n a ’ n ı n d ü z e n le d iğ i b ir

s a y e s in d e

C ic e r o ’ n u n

h a b e rd a r

g ir iş im le r in i

o lm u ş tu r; e n g e lle m e y e

öbür

consul

C .A n t o n i u s

H y b r id a ,

k a rş ın , y in e

d e C ic e r o s u n d u ğ u g ü ç lü k a n ıtla r la v e v e r d iğ i e t k ili s ö y le v

le r le S e n a t o ’ y u , C a t i l i n a ’ n ı n d e v le te k a r ş ı te r tip d ü z e n le d iğ i

ç a lış m a s ın a

(coniuratio)

3 Mali işlerden ve hâzineden sorumlu yüksek kamu görevlisi. 4 Adalet işlerinden sorumlu yüksek kamu görevlisi. 5 Bu çalışmada lulius Caesar’dan yalnızca Caesar diye söz edilecektir. 6 Roma’da devletin yönetimini bir yıllığına seçimle üstlenen iki yüksek kamu görevlisi

d o la y ıs ıy la

e tm iş tir ;

M .

v a ta n

e tk ile n e n S e n a to , tir . C a tilin a

{erimen maiestatis)

h a in i o ld u ğ u

P o r c iu s

C a to ’n u n

C ic e ro ’ y u

senatus consultum ultimum

R o m a ’dan

ç ık ıp

konusunda

d e s te k le y e n

ik n a

k o n u ş m a s ın d a n

y e tk is in i C ic e r o ’ y a v e r m iş

E tr u r ia ’ d a k i o rd u s u n u n

yanm a

g itm e k z o

consuliere v e r i l e n b u y e t b i r d e praetorun b u l u n d u ğ u

r u n d a k a lm ış tır ; C ic e r o o la ğ a n ü s tü d u r u m la r d a k i y i k u lla n a r a k b u t e r tib e k a t ıla n , a r a la r ın d a

b e ş s a y g ın k iş iy i tu tu k la tıp m a h k e m e y e ç ık a rtm a d a n ö ld ü r tm ü ş tü r ; C a t i l in a is e a r d ın d a n o r d u y l a g e le n ö b ü r

consul

C .A n t o n i u s H y b r i d a

ile a ra

la r ın d a ç ık a n ç a tış m a d a ö lm ü ş t ü r . R o m a v a t a n d a ş lık h a k la r ıy la ç e liş e n b u y e t k i y i k u l l a n m a s ı d a h a s o n r a C i c e r o 'n u n d ü ş m a n l a n t a r a f ı n d a n a l e y h i n e k u lla n ıla c a k b u ld u ğ u

sü rg ü n e

h e r fır s a tta

g itm e s in e te rtip te n

neden

o la c a k tır. C ic e r o

y a p ıtla n n d a

s ö z e tm iş , d e v le ti y ık ım d a n

k u rta rm ış

pater patriae

o lm a k la ö v ü n m ü ş tü r ; R o m a ’ y ı b ir fe la k e tte n k u r ta r d ığ ı iç in ( v a t a n ın b a b a s ı) o la r a k e s e n le n d iğ in i s ık s ık v u r g u la m ış tır . İÖ

6 0 y ılın d a C a e s a r , P o m p e iu s v e C r a s s u s ’ u p o lit ik ç ık a r la n iç in u z

consul\üğe

la ş tırm ış , o n la ra k e n d is in in

a d a y o lm a s ın ı d e s te k le r le r s e , is te

d ik le r in i e ld e e tm e o la n a ğ ın ı s a ğ la y a c a ğ ı s ö z ü n ü v e r m iş tir . B ö y le c e k e n d is in in d e y e r a ld ığ ı I .

Triumvirlik

b ir liğ in

(İÖ

k u r u lm a s ın d a

k e n d is in i p o litik y a n d a ş

(ü ç a d a m ın y ö n e tim i) d iy e a d la n d ır ıla n

59) büyük

r o l o y n a m ış tır . C ic e r o ,

o la ra k y a n m a

b a ğ ım s ız lığ ı y e ğ le m iş , b ö y le c e

kam u

çekm e

ç a b a la n n a

y a ş a m ın d a n

C a e s a r ’ ın

k a rş ın , p o litik

b ir ö lç ü d e

u za k

d u r

m u ş tu r. İÖ

5 8 y ılın d a h a lk te m s ilc is i P . C lo d iu s P u lc h e r , b ir R o m a y u r tta ş ın ı

m a h k e m e y e ç ık a rtm a d a n ö lü m r ilm e s i iç in

g e r e k tiğ in i ö n g ö r e n

ç ık a r ıld ığ ım

C lo d iu s

is e C i c e r o ’ y u

tu r; C ic e ro , ö lü m

a n la y a n

C ic e r o ,

ta s a rıs ı s u n m u ş tu r . B u n u n

R o m a ’dan

M a k e d o n y a ’ya

k e n d is i

k a ç m ış tır .

s ü r g ü n c e za s ın a ç a rp tır a n ik in c i b ir y a s a s u n m u ş

S e n a to ’ d a n

c e za s ın a

c e za s ın a ç a rp tıra n b ir in in s ü rg ü n e g ö n d e

b ir y a s a

a ld ığ ı y e tk iy e

ç a rp tır d ığ ın ı s ö y le y e re k

d a ya n a ra k sü rg ü n e

s u ç lu la r ı h a k lı

g ö n d e rilm e s in in

o la ra k anaya

s a y a a y k ır ı o ld u ğ u n u y a ş a m ın ın s o n u n a d e k s a v u n m u ş tu r . C ic e ro

s ü r g ü n d e y k e n , P a la tiu m

te p e s in d e k i e v i, C l o d iu s ’ u n

a d a m la r ı

ta r a fın d a n y a k ı lı p y ı k ı lm ı ş , a r a z is in in b ir k e s im i ö z g ü r l ü k ta n n ç a s ı L i b e r ta s ’ a a d a n m ış tır . T u s c u lu m ’ d a k i e v in e

çok

za r a r v e r ilm iş tir . C ic e r o ,

P o m p e iu s ’ u n v e h a lk te m s ilc is i T . A n n i u s M i l o ’ n u n d e s te ğ i ile 4 A ğ u s t o s 5 7 ’de

h a lk

m e c lis in d e n

ç ık a r ıla n

b ir

yasa

ile

sü rg ü n d e n

ç a ğ r ılm ış tır .

İ t a ly a ’ y a g e ld iğ in d e v e 4 E y l ü l ’ d e R o m a ’ y a u la ş tığ ın d a o ld u k ç a i y i k a r ş ı l a n m ı ş t ı r . Ö n c e S e n a t o ’ d a ( Post

Reditum in Senatü), s o n r a h a l k ı n ö n ü n d e (Post Reditum ad Quirites) b i r t ü r t e ş e k k ü r s ö y l e v i v e r m i ş t i r ; e v i n i g e r i a l m a k {De Domo Sua) v e m a l l a r ı n a v e r i l e n z a r a n n g e r i ö d e n m e s i i ç i n {De

Haruspicum Responsis)

S e n a to ’ d a v e m a h k e m e le r d e s ö y le v le r v e r e r e k b ir

s ü re u ğ r a ş m ış tır. P o m p e iu s

ile

Caesar

a r a s ın d a k i

p o litik

b a ğ ın

ç ö z ü le c e ğ in e

iliş k in

u m u t la r v e C a e s a r ’ ın b u b a ğ ı b o z m a s ı iç in C l o d iu s a r a c ılığ ı ile g ö r e v le n d ir d iğ i

k iş ile r in

g ir iş im le r i, C a e s a r ’ m ,

C ra ssu s’u n

P o m p e iu s ’ u n

y ı lı n ı n N i s a n a y ın d a L u c a ’ d a b ir a r a y a g e lip a r a la r ın d a y e n id e n a n la ş m a la r ı v e e v l i l i k 7 y o lu y la b u b ir liğ i g ü ç le n d ir m e le r iy le s u y a d ü ş m ü ş t ü r . B u nun

ü z e r in e

sanki

C ic e ro

u zu n

consuRük

C a e sa r’ı

za m a n d ır

pes

e tm iş

g ib i

y a n d a ş ıy m ış

g ö r ü n m e k te d ir : da

g ib i

yaşam da S e n a to ’ da

e y a le tle r i k o n u s u n d a d e s te k le y e n b ir s ö y le v v e r m iş tir .

sapiens

Ü ç k iş in in m u t la k h â k im iy e t in i k a b u l e tm e n in b ir g e rç e k ç i v e

P o litik

a rk a d a ş ıy m ış

a k ıllıc a

b i r iş o l d u ğ u n u

ile r i s ü r m ü ş tü r ; ö te

(b ilg e k iş i) iç in yandan, bu

tü r

k o n u ş m a la rı y a p a r k e n , g u ru ru n u n in c in d iğ in i A ttic u s g ib i y a k ın b ir a rk a d a ş ın a y a ln ı z c a m e k tu p la r ın d a a ç ık la m ış tır . B u n d a n s o n ra c u m h u r iy e t ç i le r in y a n ın d a y e r a lm a m ış v e k e n d is in i e d e b iy a t ç a lış m a la r ın a v e r m iş tir . C a e sa r’d an kabul

e tm e k

P o m p e iu s ’ ta n

zo ru n d a

g e le n

k a lm ış tır .

b a s k ıla r la

B u n la r d a n

b a zı

k iş ile r in

V a tin iu s ’ u

m u ş tu r. İ Ö

5 2 y ı lı n ı n b a ş ın d a A p p i a

ö ld ü rm e k le

s u ç la n a n M i l o ’ y u , a s k e r î g ü ç le r le ç e v r ilm iş

kem ede

m ış tır ; M i l o

Y o l u n d a k i b ir ç a tış m a d a C l o d iu s ’ u

h a k k ıy la

m ah

s a v u n a m a d ığ ı iç in d e e le ş tir iy e u ğ r a

g e ç irip d ü z e ltm iş v e

za m a n

b ö y le

o k u m a s ı iç in

s a v u n s a y d ın ,

ş im d i

y i y e m e y e c e k t i m ’ y a n ı t ı n ı v e r m i ş t i r 8. B u y a ş ta

C a rrh a e

augur s e ç i l m e s i İÖ

forumdaki

s u ç lu b u lu n u p s ü rg ü n e g ö n d e r ild ik te n s o n ra , C ic e r o , s a v u n

m a s ın ı g ö z d e n

genç

savun

s a v u n m u ş , a m a d a v a y ı k a z a n a m a m ış t ır . S ü r g ü n d e n d ö n m e s in d e

b ü y ü k p a y ı o la n M i l o ’ y u

‘Beni

d a v a la n n ı

b a ş a rıy la

ö le n

dönem de onu

L ic in iu s

te k ir

b a lık la rın ı

a v u ta n

C ra s s u s ’ta n

te k o la y ,

b o ş a la n

ye re

o lm u ş tu r.

y ılın d a

provinciis)

s a v a ş ın d a

o n a y o lla m ış tır . M i l o ,

M a s s ilia ’ d a

P o m p e iu s ’ u n

K ilik ia ’y a

ç ık a r d ığ ı e y a le tle r y a s a s ın a

proconsuf

s e ç ilm iş tir . İ Ö

tim d e k a lm ış tır . H e r n e k a d a r m o d e m

( lex

g ö re

5 1 ’ d e b ir y ıl o ra d a y ö n e

a r a ş tır m a c ıla r a r a s ın d a o n u n b a ş a

r ıl ı b i r y ö n e t i c i o l m a d ı ğ ı g ö r ü ş ü y a y g ı n is e d e , k o r s a n la r a k a r ş ı k a z a n d ı ğ ı y e n g ile r n e d e n iy le z a fe r tö re n i k u tla m a u m u d u y la R o m a ’ y a d ö n d ü ğ ü n d e k e n d is in i

Caesar

b u lm u ş tu r.

Önce

ile

P o m p e iu s

a ra s ın d a

p a tla k

ve re n

iç

s a v a ş ın

P o m p e iu s ’ u n

a r d ın d a n

g itm e m iş tir . C a e s a r

iç in d e

o n u n la

M a r t 4 9 ’ d a F o r m i a e ’ d a b u lu ş u p g ö r ü ş m ü ş tü r ; P o m p e iu s v e a rk a d a ş la r ın ın a y r ılm a la r ın ın a n c a k C ic e ro

a r d ın d a n

Caesar onu

R o m a ’da

S e n a to ’ y a

s o n d e re c e k a ra rlı b ir b iç im d e b u

7 Pompeius, Iulius Caesar’ın kızı Iulia ile evlenmiştir. 8 Dio Cassius, XL, 54, 3. 9 Eyalet valisi.

davet

e tm iş tir ,

ç a ğ r ıy ı g e ri ç e v ir m iş tir .

U zu n

s ü re n

k a ç ıp

k a r a r s ız lığ ın d a n

Y u n a n is ta n ’ d a

s o n ra b ir g e c e a n id e n

savaş

h a zırlığ ın d a

o la n

Rom a

İta ly a ’ d a n

c u m h u r iy e tç ile r e ,

yani

P o m p e iu s v e a r k a d a ş la r ın a k a tılm ış tır ; o n la r ın c u m h u r iy e t ç ilik ilk e le r in e s ık ı s ık ıy a b a ğ lı o lm a d ık la r ın ı g ö r ü n c e h a y a l k ır ık lığ ın a u ğ r a m ış v e e le ş ti r ile r iy le

c u m h u r iy e tç ile r in

a lm a d ığ ı,

Caesar

ile

ö n d e r le r in i te d ir g in

P o m p e iu s

a ra s ın d a k i

e tm iş tir .

P h a r s a lia

C ic e ro ’ n u n

s a v a ş ın d a

yer

cum hu

r iy e tç ile r y e n ilin c e , C a t o , C ic e r o ’ y a c u m h u r iy e tç ile r in o r d u s u n u n k o m u ta n lığ ın ı ö n e r m iş tir , a m a C ic e r o b u n u g e ri ç e v ir m iş v e

C a e s a r ’ ın b a ğ ış

la m a s ı ü z e r in e R o m a ’ y a d ö n m ü ş t ü r , a n c a k p o l it ik y a ş a m d a n v e te k a d a m y ö n e tim in e

d o ğ ru

ile r le d iğ in i

s e zd iğ i

d ö n e m d e te k ö n e m li s ö y le v in i İ Ö s a v a ş ın

p a tla m a s ın ı

h ızla n d ıra n

C a e sa r’d an

4 6 y ılın d a İÖ

u za k

d u rm u ş tu r.

B u

S e n a t o ’ d a v e r m i ş t i r : B u , iç

consulü

y ılı

M .

C la u d iu s

M a r c e llu s ’ u n C a e s a r ta r a fın d a n b a ğ ış la n m a s ın ı ö v e n b ir k o n u ş m a d ır

(Pro

Marcello). İÖ

y a n ın d a

y ılın ın

M a r t a y ın d a C a e s a r ’ ın

c u m h u r iy e tç ile rc e b ir ç o k k a m a

S e n a to ’ d a P o m p e iu s h e y k e lin in d a r b e s iy le

ö ld ü rü lm e s i, C ic e r o ’

n u n y a ş a m ın d a ç o k ö n e m li y e n i b ir d ö n e m i b a ş la tm ış tır ; ç o k k ıs a s ü r e c e k o la n

ö lç ü d e

dönem de yoğun

y ö n e tim in i y a zık

C ic e ro

çaba

y a ş a m ın d a

ana d ek

h iç

g ö r ü lm e m iş

g ö s te r m iş tir; y ılla r d ır ö z le m in i d u y d u ğ u

y e n id e n

ç a b a la n

p o litik

R o m a ’da

boşa

g itm iş ,

k u rm a k

iç in

ü s te lik

hep

c u m h u riy e t

çok

u ğ r a ş m a s ın a

te k

adam

k a rş ın , n e

y ö n e tim in e

k a rş ı

m ü c a d e le e tm e s in e k a r ş ın , te k a d a m y ö n e tim in i k e n d i e lle r iy le , g e n c e c ik b ir in s a n a s a n k i a lt m te p s id e s u n m u ş tu r : 15

M a rt 4 4

günü

C a e s a r ’ ın

ö ld ü rü lm e s in d e n

s o n ra

o rta y a

ç ık a n

r u m , E s k iç a ğ k a y n a k la r ın a g ö re c u m h u r iy e tç ile r in k im i k o n u la n ö n c e d e n p la n la d ık la r ın ı a m a k o r k u y a k a p ılın c a , u y g u la m a d a b a ş a r ıs ız o ld u k la n n ı g ö s te r m iş tir.

S u e t o n i u s 10 t e r t i p ç i l e r i n

c a k la rı k o n u s u n d a

şu

C a e s a r ’ ı ö ld ü rd ü k te n

b ilg ile r i v e r m e k te d ir : “ T e r tip ç ile r in

d ü k le r i C a e s a r ’ ın b e d e n in i T ib e r ırm a ğ ın a

a tlı

b ir liğ i

başkam

L e p id u s ’ ta n

yapa

s ü r ü k le m e k , m a lla n n ı k a m u

l a ş t ı r m a k , a c t a s ı n ı 11 g e ç e r s i z k ı l m a k t ı , a n c a k ve

s o n ra

n iy e ti, ö ld ü r

consul M

k o rk tu k la n

iç in

a r c u s A n t o n i u s ’ ta n v a z g e ç t i l e r .”

D io

10 Suetonius, On İki Caesar'm Yaşamı, s.38, (Türkçeye Çevirenler: Fafo Telatar, F.Gül Özaktilrk), T.T.K. Yayınları, VII. Dizi - Sayı 232, 2008. 11 Cumhuriyet döneminde yüksek kamu görevlilerinin, daha sonraki dönemlerde de imparatorların yapmak istedikleri işleri ya da çıkarmak istedikleri yasaları içeren belgeler, bunlar görüşülmek üzere senatoya sunulur, oylandıktan sonra onaylanır ya da geri çevrilirdi. Marcus Antonius, Caesar’ın öldürülmesinden sonra, onun crc/asım ele geçirmiş ve onda yazılı olmayan birçok şeyi, sanki Caesar ölmeden önce yapacağı işler arasına yazmış gibi göstererek gerçekleştirmiştir; örneğin bazı kişileri sürgünden çağırmış, Roma’ya bağlı yerel yönetimlere (municipium) Roma yurttaşlık hakkını para karşılığında vermiştir; bk. Cicero, Birinci Philippica Söylevi, 16., (Türkçeye çeviren F.Gül Özaktürk), Öteki Yayınevi, Ankara, 1998.

C a s s i u s ’ a 12 g ö r e

A n to n iu s

C a e s a r ’ ın

ö ld ü rü lm e s in d e n

hem en

s o n ra

d ik k a t ç e k m e m e k iç in r e s m î g iy s is in i ç ık a ra ra k k a ç m ış v e o g e c e y i s a k la n a ra k

g e ç ir m iş tir .

T e r tip ç ile r in

b ö y le

A n la ş ıla n

her

ik i

ta ra f d a

b ir b ir in d e n

b ü y ü k b ir iş i g e r ç e k le ş tir d ik te n

k o rk m u ş tu r.

s o n ra k o rk m a la rı v e

g e ri a d ım a tıp ta s a r ıla r ın ı u y g u la y a m a m a la r ı b ü y ü k b ir h a ta d ır . C i c e r o M a y ı s 4 4 t a r i h l i m e k t u b u n d a 13 b u n u ş ö y l e d i l e g e t i r m i ş t i r : “ B u

iş e r k e k

le r e ö z g ü b i r c e s a r e tle , a m a ç o c u k ç a b i r p l a n la y a p ı l d ı .” C u m h u r i y e t y a n lıs ı te r tip ç ile r S e n a t o ’ d a k o n u ş m a k is te m iş le r , a m a iç e r id e k im s e k a lm a y ın c a ,

o n la r

a y rılm a k

zo ru n d a

k a lm ış tır .

D ış a r ıd a

to p la n m ış

h a lk a

k o r k m a m a la r ın ı b a ğ ır a r a k s ö y le m e le r in e k a r ş ın , k im s e o n la r a in a n m a m ış ve

k o la y

ç ık a r

k o la y

iç in

y a tış m a m ış tır ; h a lk

d e ğ il

ö zg ü r

to p la n tıs ın d a

o la b ilm e k

iç in

C a e s a r’ ı h e rh a n g i

ö ld ü r d ü k le r in i

b ir

a ç ık la m ış la rd ır;

b ö y le c e h a lk ı y a tış tır d ık ta n s o n ra k e n d ile r in e k a rş ı b ir te r tip h a z ır la n m a s ın d a n

k o rk a ra k

b u lu n d u ğ u

C a p ito liu m ’ a

b ir ç o k

ta r tış m a la r d a n

ç ı k m ı ş l a r d ı r . 14 A r a l a r ı n d a

c u m h u r iy e tç iy e

haber

s o n ra , h a lk ı k e n d i y a n la r ın a

k a ra rla ş tırm ış la r d ır ;

p a ra

v e r d ik le r in in

y o lla y ıp

ç e k m e k iç in

k e n d ile rin i

C ic e r o ’n u n

ç a ğ ırm ış la r, p a ra

ö v m e s in i

u zu n

d a ğ ıtm a y ı is te m iş le r ,

a m a C a e s a r h a l k a r a s ın d a ç o k s e v i l d i ğ i i ç i n , k i m s e b u iş i y a p m a y a c e s a r e t e d e m e m iş tir . Y a l n ız c a lile r in e

bunu

‘ b a r ış ’ d iy e

ö n e r m iş le r ,

b a ğ ır m ış la r d ır ; y ü k s e k

b ö y le c e

te r tip ç ile r in

kam u

g ü v e n liğ in i

g ö re v

s a ğ la m a k

is te m iş le r d ir . B a r ış d a a n c a k g e n e l a f ç ık a r ıla r a k s a ğ la n a b ilir d i. C a e s a r ’ ın e v lilik

y o lu y la

a k ra b a s ı

praeîor

C in n a ,

o rta y a

ç ık m ış ,

re sm î

g iy s is in i

ç ık a r ıp a tm ış , C a e s a r ’ ı ‘ t ir a n ’ , o n u ö ld ü r e n le r i d e ‘ tir a n ı ö ld ü r e n le r ’ d iy e n ite le n d ir m iş t ir . B u a ra d a D o l a b e l l a , C a e s a r ’ d a n b o ş a la n m ın a

g e ç m iş , h a lk a

C a p ito liu m ’ a konuşm a

d u ru m u

ç ık m ış tır .

y a p tığ ın ı d u y u n c a ,

k e n d i y a n la r ın d a

a ç ık la m a k ü z e r e

T e r tip ç ile r ,

o ld u ğ u n u

consul düşünüp

consul\ük

k ıs a c a k o n u ş tu k t a n

D o la b e lla ’n ın D o la b e lla ’ n ın

Caesar

s o n ra ,

k a rş ıtı

praetor

s e v in m iş le rd ir. C ic e r o

m aka

b ir

C in n a ’ n ın

C a p ito liu m ’

d a k i ta r tış m a la r s ıra s ın d a te r tib in ö n d e r le r i o la n M . B r u t u s v e C a s s iu s ’ u n , s a k la n m a k ta

o la n

öbür

consul

M .

A n to n iu s ’ u n

g ö r e v in i ü s tle n m e le r in i,

S e n a to ’ y u to p la y ıp h a lk ı d a k e n d i y a n la r ın d a b ir lik o lm a y a ç a ğ ırm a la r ın ı ö n e r m iş , a m a k a b u l e d ilm e m iş tir . B u d a c u m h u r iy e tç ile r in ç e k in g e n d a v ra n a ra k y a p tık la r ı ik in c i h a ta d ır. U z u n C a p ito liu m ’ a konusunda

ta r tış m a la r d a n s o n ra A n t o n i u s ’ u n

ç a ğ r ılm a s ın a , c u m h u r iy e tin o n u n la

g ö rü ş ü lm e s in e

k a ra r

g e ri g e tir ilm e s i v e v e r i l m i ş t i r . 15

k o ru n m a s ı

A n to n iu s

is e

12 Dio Cassius, XLIV, 22 13 ad Atticum, XIV, 21, 3 14 Appianos, Bellum Civile, II, XVII, 119-120. 15 Tyrrel and Purser, The correspondence o f M.T.Cicero, cilt V, Introduction, XLIX., Dublin University Press, 1933.

te r tip ç ile r in

s a y ıc a

g id e rs e y a z g ıs ın ın

çok

o ld u k la rın ı

C a e s a r ’ ın k iy le

d ü ş ü n e re k

k o rk m u ş ,

C a p ito liu m ’ a

a y n ı o la c a ğ ın ı v e te r tip ç ile r in

her şeyi

ç o k iy i ta s a r la d ık la r ın ı s a n d ığ ı iç in , o y a la n m a a m a c ıy la b ir g ü n lü k z a m a n i s t e m i ş t i r 16. C i c e r o

is e b u n a

k a rş ı

ç ık m ış , A n to n iu s ’ a

g ö n d e rile c e k

y e tte y e r a lm a y ı d a r e d d e tm iş tir ; ç ü n k ü A n t o n iu s

k o rk u

v e r ir d i, a m a

o l u r d u . 17 A n t o n i u s ’ u n

e v in e

k o rk u s u

g e ç in c e y in e

b ir h e y e t g itm iş

eski A n to n iu s

g ö rü ş m e le r d e n

iç in d e y k e n

s o n ra , A n to n iu s

söz

ö ze l d ü şm an

lık t a n ö t ü r ü b ir ş e y y a p m a y a c a k la r ın ı, k o n u y u S e n a t o ’ d a e le a la c a k la r ın ı v e v a r ı l a c a k k a r a r ı k e n t i n i y i l i ğ i i ç i n d i k k a t e a l a c a k l a r ı n ı s ö y l e m i ş t i r . 18 O g e c e m u h a f ı z a la y ı b a ş k a n ı L e p id u s to p la y a b ild iğ i k a d a r e rle

forumu

e le

g e ç ir m iş , A n t o n i u s d a C a e s a r ’ ın d u l k a rıs ı C a l p u m ia ’ d a n C a e s a r ’ ın ö z e l y a zıla r ın ı k a rd e ş le ri

(açta), v e d ö r t praetor G a i u s

T a p ın a ğ ın d a k i

b in

talentum

tu ta r ın d a k i p a r a s ın ı, e rte s i g ü n d e

v e s u b a y L u c iu s A n t o n iu s ’ u n y a r d ım la r ıy la O p s

d e v le t k a s a s ın d a n

yedi

yü z

m ily o n

sestertiumu

a lm ış tır .

A n t o n i u s b u d a v r a n ış la r ıy la te k a d a m o lm a is te ğ in in b e lir tile r in i v e r m e y e b a ş la m ış tır.

M a rt

sabahı da

S e n a to ’ y u , g la d y a tö rle rd e n

y a r d ım

te r tip ç ile r in b u lu n d u ğ u C a p i t o li u m ’ u n a ltın d a k i S e n a to b in a s ın a

a la n

g itm e k

te n k o r k tu ğ u iç in , e v in in y a k ın ın d a k i T e llu s T a p ın a ğ ı’ n d a to p la n tıy a ç a ğ ır m ış tır . T a r t ış m a la r d a k im ile r i te r tip ç ile r in c e z a la n d ır ılm a s ın ı, k im ile r i d e b i r t ir a n ı ö l d ü r d ü k l e r i i ç i n o n u r l a n d ır ıl m a la r m ı i s t e m i ş t ir . A n t o n i u s is e h e r ik i ö n e r iy i d e g e ri ç e v ir e r e k , ö n c e C a e s a r ’ m m i, y o k s a

b ir tir a n

n u ş m u ş tu r: “ O is e , o n u n tü m

m ı o ld u ğ u n a

yüksek kam u

k a r a r v e r ilm e s in i is te m iş

g ö re v lis i ş ö y le

y ü k s e k k a m u g ö r e v lis i v e d e v le tin s e ç ilm iş b ir y ö n e tic is i

actası

v e k a ra rla r ı y ü r ü r lü k te k a la c a k tır ; a m a d e v le ti z o r la

e le g e ç ir d iğ in e k a r a r v e r ilir s e , c e s e d i y a k ılm a d a n a tılm a lı v e a c ta s ı g e ç e r s i z s a y ı l m a l ı d ı r .” A n t o n i u s k o n u ş m a s ın ı n b u k e s im in d e ç o k a k ıl lı c a s ö z le r s ö y le m iş

g ö r e v le r i k im s e

çoğu

k iş iy i c a n e v in d e n

b ır a k m a k

is te m e d iğ i

v u rm u ş tu r; ç ü n k ü

iç in , b u

e ld e e d ilm iş

ö n e ri g e ri ç e v r ilm iş tir v e

A n t o n i u s h a tır ı s a y ılır b ir b a r ış v e a n la ş m a b a h a n e s in i z o r l a m i ş t i r . 19 C i c e r o k im s e n in

b ir

u zu n

b a ş k a s ın a

b ir k in

k a b u l e t t i r m i ş t i r 20. C a e s a r ’ ı n

k o n u ş m a y la b a ğ la m a m a s ı k a y ın b a b a s ı

genel

k a b u l e ttir

a f ö n e r m iş tir

g e re k ir ”

b iç im in d e k i

C a lp u m iu s

P is o

“ H iç

ö n e riy i

C a e sa r’ m

v a s iy e tin in h a lk ö n ü n d e o k u n m a s ı v e o n a r e s m î c e n a ze tö re n i y a p ılm a s ı i ç i n k a r a r a l d ı r t m ı ş t ı r 21. B u n d a n s o n r a t e r t i p ç il e r C a p i t o l i u m ’ d a n a ş a ğ ıy a

16 Tyrrel and Purser, cilt V, Introduction, L. 17 Cicero, İkinci Philippica Söylevi, 89. 18 Appiaııos, Bellum Çivile, II, XVII, 124. 19 Ronald Syme, The Roman Revolution, s.98, Oxford, 1952. 20 Cicero’nun konuşması için bk. Dio Cassius, XLIV, 23-24. 21 Appianos, Bellum Çivile, II, XIX, 136.

ç a ğ r ılm ış la r ,

A n to n iu s

L e p id u s

k ö tü lü k

y a p m a y a c a k la r ın a

söz

ve r

m iş le r v e k e n d i o ğ u lla r ın ı g ü v e n c e o la r a k o n la r ın y a n m a y o lla m ış la r d ır ; b ö y le c e b ir g ü v e n o r ta m ı y a r a tılm ış tır . C ic e r o A n t o n iu s ’ u n b u d a v r a n ış ın ı ö v g ü y le ş ö y le

a n l a t m ı ş t ı r 22. A n t o n i u s ’ u n b u n d a n s o n r a y a p t ı k l a r ı n ı P l u t a r k h o s

a n la tır:

“ Ü s te lik

gece

k e n d is i

C a s s iu s ’ u ,

L e p id u s

B ru tu s ’u

y e m e k te e ğ le n d ir d i. B u n u n ü z e r in e A n t o n iu s S e n a to ’ y u to p la d ı, g e n e l a f ç ık a r ılm a s ın ı, e y a le tle r in e d ilm e s in i

d e s te k le y e n

C a e s a r ’ ın r e k tiğ in e

de B ru tu s

b ir

konuşm a

C a s s iu s ta r a fta r la r ı a r a s ın d a p a y

y a p tı.

S e n a to

b u n la rı

o n a y la d ı

a ç / a s ın ın h iç b ir d e ğ iş ik lik y a p ılm a d a n y ü r ü r lü k te k a lm a s ı g e k a ra r v e r d i. B ö y le c e

A n to n iu s

S e n a to b in a s ın d a n

d ış a r ı ç ı k t ı

ğ ın d a a r tık ç o k y ü c e v e s a y g ıd e ğ e r b ir iy d i; ç ü n k ü o n u n iç s a v a ş ı ö n le d iğ i, b ü y ü k v e o la ğ a n ü s tü s ık ın tıla r la d o lu s o ru n la r ı a k ıllıc a v e b ir d e v le t a d a m ı n a y a k ı ş ı r b i r b i ç i m d e ç ö z m ü ş o l d u ğ u d ü ş ü n ü l ü y o r d u . ” 23 C a e s a r, T ib e r

ır m a ğ ı b o y u n d a k i b a h ç e le r in i h a lk a b ır a k m ış t ı v e

R o m a v a ta n d a ş ın a d a ü ç y ü z iy i

h a b e r le r in

a r d ın d a n

sestertium

C a e sa r’m

A n to n iu s v e rd i v e C a e s a r’ m

d a ğ ıtılm a s ın ı v a s iy e t e tm iş ti. B u

c e n a ze

k a rış m a y a

b a ş la d ı;

C a s s iu s ’ u n

e v in e y ö n e le n v e

tö re n in

a r d ın d a n z o r la

C in n a ’ y ı , a d b e n z e r liğ in d e n d o la y ı h a lk

N u m id ia

tö re n in d e

g e le n e k s e l

s ö y le v i

ö ld ü r ü ld ü ğ ü n d e ü z e r in d e b u lu n a n k a n lı g iy

s is in i g ö s te r e r e k h a lk ı k ış k ır t tı. B ö y le li k l e

s o n ra

her

o a n a d e k y o lu n d a g id e n iş le r

ç ık a n

k a rış ık lık ta

B ru tu s ’u n

e n g e lle n e n h a lk , C a e s a r y a n lıs ı o z a n

praetor

m e rm e rin d e n

b ir

C i n n a ile k a r ış tır d ı v e lin ç e tti;

s ü tu n u

foruma

d ik e r e k

ü z e r in e

“ V a t a n ı n B a b a s ı n a ” d i y e y a z d ı 24. B u

a ra d a

s ö y le y e n ,

N is a n

adam C a e sa r’m m iş ,

am a

a y ın ın

H e r o p h ilu s

b a ş ın d a

B ü yü k

A m a tiu s

M a riu s

a d ın d a

b ir i

soyundan o rta y a

g e ld iğ in i

ç ık m ış tır .

B u

İs p a n y a s e fe ri s ıra s ın d a R o m a ’ d a k e n d is in i h a lk a s e v d ir

C a e sa r’m

R o m a ’ya

dönm esi

ü z e r in e

sü rg ü n e

g ö n d e r ilm iş ti.

C e n a z e t ö r e n in d e n s o n ra h a lk ın a r a s ın a k a r ış a n b u p s e u d o - M a r iu s h a lk ın d ik tiğ i s ü tu n u n ö n ü n e b ir s u n a k y a p tır m ış v e b ir ta n rı g ib i C a e s a r ’ a s u n u s u n m a la r ı iç in h a lk ı b u r a y a ç a ğ ır m ış tır . C a e sa r’ı ç o k

seven

h a lk ın , te r tip ç ile r e

onun

ö ld ü rü lm e s in e

b ö y le

t e p k i g ö s te r m e s i ü z e r in e te r tip ç ile r in t ü m ü N i s a n a y ın ın o r ta s ın a d e k b a ş k e n tin

y a k ın la r ın d a k i

y ö n e tim i g ö zd e

g ö r e v in i

k iş ile r i v e

praetoru

küçük

a la n la r

k a s a b a la ra

is e

g ö re v

s ığ ın m ış la r ,

y e r le r in e

C a e sa r’ dan

g itm iş le r d ir .

te r tip ç ile r in ö n d e r i o la n C a s s iu s v e M . B r u t u s

o ld u k la r ı iç in k e n tte n

e y a le t

S e n a to ’n u n de kent

a y rılm a m a la r ı g e re k irk e n , k e n tte n

çabu

22 Birinci Philippica Söylevi, I-II; İkinci Philippica Söylevi, 90. 23 Plutarkhos, M.Antonius, (Tilrkçeye çeviren Mehmet Özaktürk) s.19, T.T.K. Yayınlan, VII. Dizi-sayı 115,1992. 24 Suetonius, On İki Caesar ’ın Yaşamı, s. 40.

c a k k a ç m ı ş l a r , d u r u m u n d e ğ iş e b ile c e ğ in i v e b ir g ü n y ö n e t im i e le g e ç ir e b ile c e k le r in i

u m m u ş la r d ır .

A n to n iu s ’ u n ,

C a e s a r’ ın

c e n a ze

tö r e n in d e n

s o n ra k a r ış ık lık ç ık m a s ın a n e d e n o la n A m a t i u s ’ u y a k a la tıp ö ld ü r tm e s in e s e n a tö r le r

çok

ş a ş ırm ış la r ,

am a

s e s le r in i

ç ık a r tm a m ış la r d ır ,

çünkü

C a s s iu s ile M . B r u t u s ’ u n b a ş k a tü r lü g ü v e n iç in d e o la m a y a c a k la r ın ı d ü ş ü n m ü ş l e r d i r 25. A m a

h a lk , A m a t iu s ’ u n ö ld ü rü lm e s in e te p k i g ö s te r m iş tir.

B u a ra d a A n t o n iu s , S e x tu s P o m p e iu s ’ u n Is p a n y a ’ d a n ç a ğ r ılm a s ı, b a b a s ı n ın

el k o n a n

drakhme26 k e te

m a lı

güven

iç in

d e v le t k a s a s ın d a n

k e n d is in e

e lli

m ily o n

ö d e n m e s i v e b a b a s ı g ib i d e n iz k o m u ta n ı a ta n m a s ı iç in

g e ç m iş tir .

B ru tu s v e

m ü lk ü

Ş a ş k ın lık

iç in d e k i

S e n a to ,

tü m

b u n la rı

h a re

o n a y la m ış tır .

C a s s iu s d a A n t o n i u s ’ u n b u d a v r a n ış la r ın a k a n a r a k k e n d ile r in i

iç in d e

h is s e tm iş le rd ir.

C ic e r o

is e

d a v r a n ış la r ın d a n

ö tü rü

A n t o n i u s ’ u s ü r e k li o l a r a k ö v m ü ş t ü r 27. A n t o n iu s , M a r t ’ ın n in i

k a za n m a y a

k a ra rla n

s o n u ile N i s a n ’ ın

ç a lış m ış tır .

ta r tış m a k

ü ze re

D e v le tin

e v in d e

i lk h a fta s ın d a ile r i

S e n a to ’n u n

g e le n le r in i

a ğ ı r l a m ı ş t ı r 28.

a lın a c a k

U m u ts u z

b ir

güve ö n e m li

d u ru m d a

praetorlar M . Praetor o l m a l a r ı n a

İt a ly a ’ d a d o la ş m a k ta o la n v e k e n te d ö n m e y i g ö z e a la m a y a n B r u t u s v e C a s s iu s iç in ö z e l b ir a y r ıc a lık s a ğ la m ış tır :

k a r ş ı n 29, y e r i n e g e t i r m e k z o r u n d a o l d u k l a r ı y a r g ı g ö r e v l e r i n i y e r i n e g e t i r m e y e b i l e c e k l e r d i 30. B u , i l k b a k ı ş t a iç in

A n to n iu s ’u n

A n to n iu s ’ u n

iy i

n iy e tle

B ru tu s

a ld ığ ı

b ir

ile

C a s s iu s ’ u n

k a ra r

R o m a ’ d a te k b a ş ın a k a lm a k

iç in

g ib i

can

g ö rü n s e

g ü v e n liğ i

de,

a s lın d a

o y n a d ığ ı b ir o y u n

o la ra k

d ü ş ü n ü lm e lid ir . A n to n iu s , C a e sa r’m ğ in ,

R o m a ’da

actasma.

sanki

Caesar

her

şeyi

e lin d e

tu ta n

te k

k iş i

o la ra k

k a lın c a ,

d ile d iğ in c e e k le m e le r d e b u lu n m a y a b a ş la m ış tır : Ö r n e ö ld ü rü lm e d e n

önce

yapm ayı

ta s a r la m ış

actasma

y a z m ı ş g i b i , p a r a k a r ş ı l ı ğ ı n d a 31 i s t e d i ğ i k i ş i l e r i s ü r g ü n d e n ç a ğ ı r m ı ş t ı r . Y a k la ş ık

N is a n

a y ın ın

o r ta s ın d a

A n to n iu s ,

C a m p a n ia ’ d a

başka

y e r le r d e e m e k li a s k e r le r e t o p r a k d a ğ ıtılm a s ı iç in ç ık a r ıla n y a s a n ın u y g u la n m a s ın ı d e n e tle m e k v e o n la n k e n d i b u y r u k la r ın a u y a c a k b ir g ü ç o la ra k

25 Appianos, Bellum Civile, III, 1, 3. 26 Romalıların bir denariusuna denk gelen Yunan parası. 27 Appianos, Bellum Civile, III, 1, 4. 28 H. Frisch, Cicero's Fight fo r the Republic, s.64, Gyldendalske Boghandel, Kopenhag, 1946, karş.M.Cary, History o f Rome, s. 424, Macmillan, Londra, 1967. 29 MÖ 44 yılında M. Brutus praetor urbanus, Cassius ise praetor peregrinus idi; praetorhr kentle ilgili çeşitli görevlerinin yanısıra hukuki davalara da bakarlardı; Roma dışına çıkmaları izne bağlıydı; Roma yurttaşlarım ilgilendiren davalara praetor urbanus, Roma yurttaşı olmayanların davalarına da praetor peregrinus bakardı. 30 M.Cary, History o f Rome, s.424; karş., Appianos, Bellum Civile, III, I, 6. 31 J.D. Denniston, M. Tulli Ciceronis Orationes Philippicae I & II, intr.X., Oxford University Press, 1970.

d ü ze n e

sokm ak

a m a c ıy la

R o m a ’dan

a y r ılm ış

M a y ıs

a y ın ın

o rta s ın a

d e k R o m a ’ y a d ö n m e m iş tir. C ic e r o is e , N is a n ü ze re

R o m a ’dan

a y ın ın 6 ’ s ın d a N a p o li k ö r fe z in e d o ğ r u y o la ç ık m a k

a y r ılm ış tır ;

d o ğ ru c a

N a p o li’y e

g itm e m iş ,

a y ın

8 ’ in d e

T u s c u lu m ’ a , 9 ’ u n d a L a n u v iu m ’ a , l l ’ in d e A s t u r a ’ y a , 1 2 ’ s in d e F u n d i ’ y e , 1 4 ’ ü n d e C a ie ta ’ y a , ye

1 5 ’ in d e F o r m ia e ’ a v e S in u e s s a ’ y a ,

g itm iş tir . Y o lc u lu ğ u

boyunca

1 6 ’ s m d a P u te o li’

k a s a b a la r d a k i h a lk ın , te r tip ç ile r e k a r ş ı

d u y d u ğ u s e v g iy i v e s iy a s a l d u r u m k o n u s u n d a k e n d is in in o r ta y a k o y d u ğ u d ü ş ü n c e le r e g ö s te r d iğ i a ş ın ilg iy i s e zm iş tir . P u t e o li’ d e ik i g ü n g e ç ir d ik te n s o n ra , 1 8 N i s a n ’ d a C u m a e y a k ın ın d a k i ç iftliğ in e u la ş m ış v e o r a d a M a y ı s a y ın ın b a ş ın a d e k k a lm ış tır . B u

a ra d a

N is a n

a y ın d a

A n t o n iu s ’ u n p la n la r ım

C a e sa r’m

a ltü s t e d e c e k o la n

k ız

k a rd e ş in in

to ru n u

18 y a ş ın d a k i O c ta v iu s s a h n e y e

ç ık m ış tır . C a e s a r , e r k e k ç o c u ğ u o lm a d ığ ı iç in , o n u e v la t e d in m iş v e k a lı tın d a n o la n

büyük

payı

ona

b ır a k m ış tır. G e n ç

C a e s a r ö ld ü rü ld ü ğ ü n d e , M a k e d o n y a ’n ın

e ğ itim

g ö rm e k te y d i.

A p o llo n ia ’ d a n

B ü yü k

a y r ılm ış ,

d a y ıs ın ın

B r u n d is iu m

ö lü m

O c ta v iu s A p o llo n ia h a b e rin i

y a k m la n n d a k i

a n n e s in in

d a y ıs ı

k e n tin d e

a ske rî

a lın c a ,

L u p i a ’ d a 32

çabucak g iz lic e

İ t a ly a ’ y a a y a k b a s m ış tır . G a iu s C a e s a r O c t a v ia n u s a d ın ı a lm ış v e o r a d a k i le jy o n la r a C a e s a r ’ m

k e n d is in i e v la t e d in d iğ in i, d o la y ıs ıy la k a lıtç ıs ı o ld u

ğ u n u s ö y l e y i p o n la r ın d e s te ğ in i k a z a n m ış t ır . B u n o k ta d a C i c e r o y a G e n ç C a e s a r ’ m 33, l e j y o n l a r ı n h a b e ri

d e s te ğ in i a ld ığ ın d a n

v a r s a , y a p t ığ ı h a ta la r z in c ir in e

G e n ç C a e s a r ’ ın k e n d is in i C a e s a r ’ m

h a b e rd a r o lm a m ış tır, y a

b ir h a lk a

daha

e k le m iş tir ; ç ü n k ü

o ğ lu o la ra k ta n ıttığ ı iç in le jy o n la r d a n

d e s te k a ld ığ ın ı g ö z a rd ı e tm e s i b ü y ü k h a ta d ır. G e n ç C a e sa r’m lu n m a k ta y d ı. G e n ç

pater

d iy e r e k

çok

İ t a ly a ’ y a a y a k b a s tığ ı s ıra d a C ic e r o d a P u t e o li ’ d e b u Caesar

19 N is a n ’ da C ic e ro ’ y u

s a y g ılı v e

d o s tç a

g ö rm e ye

d a v r a n m ış tır . G e le c e k te

i m p a r a t o r u 34 o l a c a k o l a n G e n ç C a e s a r ’ m , C a e s a r ’ m

g itm iş , o n a R o m a ’n m

o ğ lu o la r a k le jy o n la r

d a n d e s te k a lm a s ı v e a r d ın d a n d a b a b a s ın ın k a rş ıtı o la n C i c e r o ’ y a g id ip , ç o k s a y g ılı v e d o s tç a d a v r a n a r a k o n u n d a d e s te ğ in i e ld e e tm e s i b u g e n c in ç o k k u r n a z v e iş in i b ile n b ir i o ld u ğ u n u n k a n ıtı s a y ılm a lıd ır . Genç

Caesar üvey

babası L .

M a r c iu s

P h ilip p u s

ile

g ö rü ş m ü ş tü r;

ü v e y b a b a s ı o n a k a lıtı a lm a m a s ın ı ö ğ ü tle m iş , a m a o n u ik n a e d e m e m iş t ir . O ğ lu n u n

k a ra rlı

o ld u ğ u n u

g ö re n

annesi

is e

ona

a ç ık

d a v ra n m a k ta n s a ,

h ü n e r i n i v e s a b r ı n ı g ö s t e r m e s i n i s a l ı k v e r m i ş t i r 35. G e n ç C a e s a r , R o m a ’ y a

32 Bugünkü Lecce. 33 Bu çalışmada Gaius Caesar Octavianus’tan ‘Genç Caesar’ diye söz edilecektir. 34 Augustus. 35 Appianos, Bellum Çivile, III, 4.

d o ğ ru

ile r le r k e n , e s k i k o m u ta n la r ı

kesen

e m e k li e r le r i y a tış tır m ış tır . 2 2

o la ra k ,

R o m a ’dan

A n to n iu s ’u n

a y rıla n

k a rd e ş i

M .

G a iu s

C a e s a r ’ ın

öcünü

a lm a s ı

N is a n ’da R o m a ’y a

B ru tu s ’u n

y o lu n u

praetor urbanus

y e rin e

A n to n iu s ’ a

iç in

v a r d ığ ın d a , ilk

b a ş vu rm u ş ,

Caesar

o la n

ta r a fın d a n

e v la t e d in ilm e s in i v e k a lıtı k a b u l e ttiğ in i ta n ık la r ın h u z u r u n d a k a r a r lı b ir b iç im d e

a ç ık la m ış tır. İk in c i o la ra k d a A n t o n iu s ’ u n

h a lk

te m s ilc is i o la n

ö b ü r k a rd e ş i L u c iu s A n t o n iu s ’ a b a ş v u rm u ş tu r. L u c iu s A n t o n iu s h a lk

to p la n tıs ın d a

Genç

Caesar

p a ra yı

h a lk a

sunm uş

k o n u ş m a s ın d a

ö d e y e c e ğ in e

b ir

C a e sa r’ m

büyük

s ö y le v

her

d a y ıs ın ın

v e r m e s in i

Rom a

v a ta n d a ş ın a

k a za n d ığ ı

o n u b ir

s a ğ la m ış tır . b ır a k tığ ı

z a fe r le r in

o n u ru n a

T e m m u z a y ın d a o y u n la r d ü z e n le y e c e ğ in e s ö z v e r m iş tir , a n c a k te r tip ç ile r d e n v e g e n e l a fta n h iç s ö z e tm e m iş tir . G e n ç C a e s a r ’ m

b u ö lç ü lü d a v ra n ı

ş ın ı C i c e r o v e A t t i c u s k u ş k u y la k a r ş ıla m ış la r d ır . A n t o n i u s R o m a ’ y a d ö n düğünde,

Genç

C a e sa r’ı

çok

soğuk

k a rş ıla m ış ,

s e rt d a v r a n m ış , y e rin e

g e tir m e s i g e r e k e n g ö r e v le r d e n k o r k u t a r a k c a y d ır ıp s in d ir m e y e ç a lış m ış tır . C a e s a r ’ ın v a s iy e tin d e A n t o n i u s v e D e c im u s B r u t u s ik in c i s ıra d a y e r a lı y o rla rd ı;

Genç

Caesar

A n to n iu s , C a e s a r’ m konudaki tin d e

h a k la r ı

y e r a la n

b a s k ıy a

y a s a l k a lıtç ıs ı

iç in

d ir e n e c e k

boyun

e ğ ip

k a lıtta n

o la c a k tı, ç ü n k ü

g ib i

ö b ü r a d a y la r P in a r iu s

g ö rü n m ü y o rd u . ve

P e d iu s

cayacak

D e c im u s

o lu rs a ,

B ru tu s

C a e sa r’m

son

d e re c e

v a s iy e ö n e m s iz

k iş ile r d i. H a tt â G e n ç C a e s a r b ile o d e n li ö n e m li b ir i s a y ılm ıy o r d u ; T y r r e ll v e P u r s e r C i c e r o ’ n u n b u d ö n e m e a it m e k tu p la r ın d a b u y ü z d e n o n d a n ç o k s ö z e tm e d iğ in i y a z a r . A n t o n iu s , C a e s a r ’ ın m e m iş

C a e sa r’ m

p a ra s ın ı G e n ç

C a e sa r’a

k a lıtç ıs ı o ls a b ile , R o m a ’ d a k a z a n d ığ ı

gücü

ve r

b ö y le

g e n ç b i r d e l i k a n l ı y l a p a y l a ş m a k i s t e m e m i ş t i r . 36 N is a n R o m a ’ya

a y ın ın g e le n

o r ta la r ın d a D o la b e lla ,

A n to n iu s

a y a k la n a n

R o m a ’dan

Caesar

a y rıld ık ta n

y a n lıla r ın a

k a rş ı

s o n ra , h a re k e te

g e ç m iş , k im i le r i n i T a r p e ia k a y a lığ ın d a n a ş a ğ ıy a a tm ış , k i m i le r i n i d e ç a r m ıh a

g e r e r e k 37 ö l d ü r t m ü ş t ü r .

C a e s a r ’ ın

o n u ru n a

A m a tiu s ’ u n

y a p tır d ığ ı

s u n a ğ ı y ı k t ı r m ı ş t ı r . D o l a b e l l a ’ n ı n b u t u t u m u g e n e l o l a r a k o n a y l a n m ı ş t ı r 38. C ic e r o 3 M a y ı s ’ ta d a m a d ı D o la b e lla ’ y a , C a e s a r ’ m tık la r ı

iç in

te ş e k k ü r m e k tu b u

d e v le tin in v e

ö lü m ü n d e n s o n ra y a p

y a z m ış , ö v g ü le r y a ğ d ır m ış tır ; O n u

Rom a

h a lk ın ın , a y n ı z a m a n d a d a te r tip ç ile r in y e n i ö n d e r i o la r a k

e s e n l e m i ş t i r 39. B u o l a n l a r d a n s o n r a R o m a ’ d a d u r u m i y i y e g i d i y o r g i b i y d i v e B r u t u s ’ u n R o m a ’ y a d ö n m e o l a s ı l ı ğ ı d o ğ m u ş t u 40. B u n a k a r ş ı n C i c e r o 3

36 Tyrrell and Purser, The Correspondence o f M.T.Cicero, cilt V, intr.lxxv. 37 ad Atticum, XIV, 15, 1. 38 ad Atticum, XIV, 15, 2 ve 16, 2. 39 ad Atticum, XIV, 17a = ad Familiares, IX, 14. 40 ad Atticum, XIV, 16, 2.

M a y ıs

ta r ih li

ve rm e d e n

C a s s iu s ’ a

a n la tıp

y a zd ığ ı

m e k tu p ta

A n to n iu s ’ u n

y a p tık la r ın ı

y a la n m ı ş t ır ; y a k ı n d ı ğ ı k o n u la r a r a s ın d a

u yd u rm a

ad b e l

g e le r , v e r g i m u a fiy e t le r i, b ü y ü k ö lç ü d e p a r a d a ğ ıt ılm a s ı, s ü r g ü n le r in g e ri ç a ğ r ılm a s ı, u y d u r m a

S e n a to

k a ra rla r ın ın

E y l ü l ’ d e n b a ş la y a r a k v e r m e y e b a ş la d ığ ı c is in d e

u z la ş m a c ı

b ir

tu tu m

d ü z e n le n m e s i

v a r d ı r 41;

am a

Philippicae Söylevleri ’n i n

s e r g ile m iş s e

de,

daha

b ir in

s o n r a k ile r d e

A n t o n i u s ’ u n a d ı n ı v e r e r e k y a p t ı k l a r ı n ı a ç ı k ç a a n l a t m ı ş t ı r 42. B u g ü n le r d e

C ic e ro ’ n u n

yo rd u ;

Y u n a n is ta n

te h lik e

iç in d e y k e n ,

yandan

y a k ın

d o s tu

ru h

d u ru m u

y o lc u lu ğ u n u k a ç ıp

c id d i

g id iy o r ”

A ttic u s

tu tu m u

o la ra k

d e n m e s in d e n

o n a y la m a d a n

günden

g ib i,

d e ğ iş i “ Y u rd u

k o r k u y o r d u 43.

Y u n a n is ta n ’ a

s ö y l ü y o r d u 44, ö t e y a n d a n d a A t i n a ’ d a ö ğ r e n i m

güne

düşündüğü

B ir

g itm e y e c e ğ in i

g ö re n o ğ lu n u g ö r e b ilm e k

i ç i n b u y o l c u l u ğ a a r t ı k ç ı k m a s ı g e r e k t i ğ i n i d ü ş ü n ü y o r d u 45. 1 1

M a y ıs

r i h l i m e k t u b u n d a u m u t s u z l u ğ a k a p ı l d ı ğ ı g ö r ü l m e k t e d i r ; ç ü n k ü o n a g ö r e iç sa v a ş p a tla m a k ü z e r e d ir , C ic e r o

is e s a v a ş i s t e m e m e k t e d i r , y a ş ı n ı b a ş ın ı

a l m ı ş t ı r , s a v a ş g e n ç l e r i n i ş i d i r 46. M a r i a B e l l i n c i o n i , C i c e r o ’ n u n Y u n a n i s ta n ’ a y a p m a k is te d iğ i y o lc u lu ğ u ik i a n a n e d e n e d a y a n d ır m a k ta d ır . B ir i n c is i

kam u

y a ş a m ın d a n

z o r la

o ğ lu n u

g ö rm e k

b u n la ra

üçüncü

b ir n e d e n

u za k

y a p tık la r ın ı daha

tu tu lm a s ı,

y a k ın d a n

İk in c is i

izle m e k tir ;

e k le m e k te d ir :

Y u n a n is ta n ’ d a k i

M a ria

B e llin c io n i

“ S ila h lı b ir ç a rp ış m a d a n ,

d a h a d a k ö t ü s ü k iş is e l o la r a k u ğ r a y a c a ğ ı ş id d e tte n d u y d u ğ u k o r k u ” 47. B u a r a d a A n t o n i u s ’ u n S e n a to to p la n tıs ı iç in s a p ta d ığ ı 1 H a z i r a n y a k la ş ıy o rd u . A n t o n iu s ’ u n R o m a ’y a g ö n d e rd iğ i C a e s a r ’ m y ıs a y ın ın te d ir g in

sonuna d o ğ ru R o m a ’y a

o la n

m ış la r d ı.

c u m h u r iy e tç ile r

C ic e ro

s o n ra d a o ra d a n , 2 5 lu m ’ a

g itm iş tir .

A n to n iu s ’ a

b ir

R o m a ’ya

e m e k li e rle ri M a

g e lm e y e b a ş la m ış la r d ı. B u

S e n a to

to p la n tıs ın a

d ö n e c e ğ in e ,

önce

k a tılm a m a A rp in u m ’ a ,

d u ru m d a n k a ra rı b ir

a l

h a fta

M a y ı s ’ ta n 2 7 H a z i r a n ’ a d e k a ra a ra k a ld ığ ı T u s c u -

M a y ıs

a y ın ın

m e k t u p 48 y a z ı p

sonuna R o m a ’ya

d o ğ ru

M .

g e lir le r s e ,

B ru tu s güven

C a s s iu s ,

iç in d e

o lu p

o la m a y a c a k la r ın ı s o r m u ş la r d ır , ç ü n k ü o r a d a C a e s a r ’ ın ç o k s a y ıd a e m e k li e ri b u lu n u y o r d u v e b u n la r C a e s a r ’ ın y ık t ır ıla n s u n a ğ ın ı y e n id e n y a p m a y ı

41 ad Familiares, XII, 1, 1; Cicero, aynı konulardan Philippicae Söylevlerinde de söz etmiştir. Antonius’a karşı uzlaşmacı bir tutum içinde olduğu için, 2 Eylül’de senatoda verdiği birinci söylevinde de (I, 2-3) bu konulardan Antonius’un adını vermeden söz etmiştir. 42 Örneğin V, 9 - 12. 43 adA tticum ,X !V , 13,4. İA ad Atticum, X IV, 15,3. 45 ad Atticum, XIV, 16,3. 46 ad Atticum, XIV, 20,4; 21, 3; XV, 4, 1. 47 Maria Bellincioni, Cicerone Político nell'Ultimo Anno di Vita. S. 193, Paideia, Brescia, 1974. 48 ad Familiares, XI, 2

ta s a r lıy o r la r d ı. S o n u ç ile r i g e le n

o la ra k n e C ic e r o

c u m h u r iy e tç ile r

de M .

B ru tu s

H a z ir a n ’ d a k i S e n a to

ile

C a s s iu s v e

to p la n tıs ın a

k a tılm ış

l a r d ı r 49. C ic e r o ’n u n

s ö y le d iğ i g ib i, C a e s a r ’ ın

t u t u m 50 s e r g i l e y e n la y a ra k tu tu m u n u la n

consuM k

tü m ü y le

iç in h a zırla n a n

donya Y in e

v e r ilm e s i

baş

d e ğ i ş m i ş t i r 5 1. C a e s a r ’ ı n ö l d ü r ü l m e s i y l e b o ş a

C a s s iu s

S e n a to ’ d a k a rş ın , h a lk

iç in

düşündüğü

o n a y la n a n

S u r iy e

m e c lis in d e n

e y a le tin i

günkü

S e n a to ’ d a n S e n a to

e y a le tin in ,

M .

B ru tu s ’ a

iç in

s o n ra

S e n a to ’n u n ile

D o la b e l-

M . B r u t u s ’ a v e r ile n

H a z i r a n ’ d a k e n d is i

to p la n tıs ın d a

ö lü m ü n d e n

ç ık a r d ığ ı y a s a

v e r ilm e s in i s a ğ la m ış tır . A y n ı b iç im d e

aynı

s o n ra u z la ş m a c ı b ir

le jy o n la r ın k o m u ta s ı ile b ir lik t e S e n a t o ’ d a n is te m e s i iç in

C a e sa r’m

g ö n ü ls ü z o lm a s ın a la ’ y a

ö lü m ü n d e n

1 H a z i r a n ’ d a k i S e n a to to p la n tıs ın d a n

g ö r e v in i ü s tle n e n D o l a b e l l a ’ y ı , S y r ia e y a le t in i, P a r t h s a v a ş ı

k ış k ırtm ış tır ; C a s s iu s ’ a

A n to n iu s ,

e ld e

M ake

e tm iş tir .

A n a d o lu ’ d a n , C a s

s iu s ’ a d a S i c i ly a ’ d a n b u ğ d a y s a tın a lıp R o m a ’ y a y o lla m a g ö r e v i v e r ilin c e , B ru tu s ’u n

konudaki

d ü ş ü n c e s in i

s o rd u ğ u

C ic e r o ,

o n la ra

s a k in

o l m a l a r ı n ı ö ğ ü t l e m i ş t i r 52. B u a ra d a C ic e r o is te d iğ i g ib i R o m a ’ y a g ir ip ç ık m a o la n a ğ ın ı s a ğ la y a n s e r b e s t e l ç i l i k h a k k ı n ı 53 d a m a d ı D o l a b e l l a ’ d a n e l d e e t m i ş t i r . C i c e r o ’ n u n b u e lç ilik g ö r e v in i e ld e e tm e y e ç a lış m a s ın ın a ltın d a y a ta n e n ö n e m li a m a ç b ö y le s in e k ö tü v e t e h lik e li b ir o r ta m d a İt a ly a ’ d a n k a ç m a k is te m e s id ir . C ic e r o ,

8 H a z ir a n ’ d a T u s c u lu m ’ d a n

r a d a M . B r u t u s , C a s s iu s v e

ad Atticum,

X V ,

1 1 ’de

a y r ılıp

A n tiu m ’ a

g itm iş tir . B u

ö b ü r te r tip ç ile r le b u lu ş m u ş tu r ; b u

çok

c a n lı

b ir

b iç im d e

A ttic u s ’ a

to p la n tıy ı

a n la tm ış tır .

H a r t w i g F r i s c h b u m e k t u b u n b i r i n c i s ı n ı f t a r i h î k a y n a k o l d u ğ u n u y a z a r 54. B u

m e k tu p ta n

M . B r u t u s ile

m e le rin d e C ic e r o ’ n u n

C a s s iu s ’ u n b u ğ d a y to p la m a

iş in i k a b u l e t

e tk is in in ç o k b ü y ü k o ld u ğ u a n la ş ılm a k ta d ır . D e v

le tin e s e n liğ i B r u t u s ’ a d a y a n d ığ ı iç in , k e n d i g ü v e n liğ in i d ü ş ü n e r e k ta h ıl to p la m a

g ö r e v in i

B ru tu s ’u n zo ru n d a

o ld u ğ u

G ö z le rin d e n

kabul

R o m a ’ya

e tm e s in i

s a lık

o y u n la r d a n

v e r m iş tir .

b ir

c e s a re t o k u n a n C a s s iu s ö n c e b u

b e lir tm iş tir , ç ü n k ü

A n to n iu s

Y in e

aynı

praetor o l a r a k (Ludi Apollinares) c a y m a s ı n ı

g itm e m e s in i

o n la ra b u

n e d e n le r le

d ü z e n le m e k ö ğ ü tle m iş tir .

g ö r e v i k a b u l e tm e y e c e ğ in i

g ö re v i v e re re k s a n k i iy ilik y a p ı

49 Cicero, Birinci Philippica Söylevi, 6. 50 Cicero, Birinci Philippica Söylevi, 2-5. 51 Cicero, Birinci Philippicae Söylevi, 6. 52 ad Atticum XV, 10, 1. 53 lus legationis liberum, senatörlerin özel işleri için istedikleri zaman Roma’dan ayrılmalarına olanak tanıyan bir görevdi. Cicero bu görevi damadı Dolabella’dan elde etmeden önce (ad Atticum, XV, 11,4) Antonius’a da bu görev için başvurmuştur (ad Atticum, XV, 8, 1). 54 Hartwig Frisch, Cicero‘s Fight fo rth e Republic, s. 102.

y o r m u ş g ib i g ö r ü n m e s in e k a r ş ın , k ü ç ü k e y a le tle r i v e r e r e k o n la r ı a ş a ğ ılı yor

R o m a ’dan

u za k

tu tm a k

is tiy o rd u .

C a s s iu s

k a ç ır ıla n

fır s a tla r d a n

y a k ın a r a k D e c im u s B r u t u s ’ u s u ç la m ış tır : K e n d is in e b a ğ lı b ir o r d u s u o la n D e c im u s

B ru tu s ,

A n to n iu s ,

C a e s a r ’ ın

e m e k li

e r le r in i

to p la y ıp

d ü ze n e

s o k m a d a n ö n c e , o r d u s u y la R o m a ’ y a y ü r ü m e m iş v e fır s a tı k a ç ır m ış t ır . M . B r u tu s , C ic e r o ’ n u n ö ğ ü d ü n ü tu ta ra k R o m a ’ y a d is in in a d ın a ö te k i m iş tir .

C ic e ro ’y a

tü m ü y le ç ık m a za

praetor g ö re

g itm e m e y e , o y u n la r ı k e n

G a iu s A n t o n iu s ’ u n d ü z e n le m e s in e k a ra r v e r

to p la n tın ın

sonucu,

te r tip ç ile r in

g ir d iğ in i g ö s te rm iş tir. C ic e r o

d a v a s ın ın

a r tık

d a g ö r e v in in v e y u r d u n a

d u y d u ğ u s e v g in in g e r e k le r in i v e e lin d e n g e le n i y a p t ığ ın a g ö r e a r t ık k a ç a b il ir d i : “ G e r ç e k t e n g e m iy i ç a tla m ış y a d a d a h a d o ğ r u s u d a ğ ılm ış b u l d u m . D ü ş ü n c e , m a n tık , d ü z e n d iy e b ir ş e y y o k . B u k o n u d a d a h a ö n c e d e k u ş k u d u y m u y o r d u m , a m a ş im d i b u r a d a n o la b ild iğ in c e ç a b u k u ç a rc a s ın a g itm e k iç in d a h a a z k u ş k u d u y u y o r u m .” C ic e r o , ra d a ,

güven

H a zira n ’a iç in d e

d e k A s tu ra

o ld u ğ u n u

ırm a ğ ı d o la y la rın d a

d ü ş ü n m ü y o r d u 55.

b u lu n d u ğ u

S a v a ş ın

s ı

y a k la ş tığ ın ı

h i s s e d i y o r d u 56. U z u n z a m a n d ı r k a f a s ı n ı m e ş g u l e d e n Y u n a n i s t a n y o l c u l u ğ u n a b ir a n ö n c e ç ık m a k is tiy o r d u ; d ö n ü ş ta r ih in i d e

1 O ca k

o la ra k

b e l i r l e m i ş t i v e A t t i c u s ’ u n o n a y ı n ı i s t i y o r d u 5 7. G ö r e v s ü r e l e r i 3 1 A r a l ı k ’ t a

consullen

d o la c a k o la n A n t o n i u s ile D o l a b e l l a ’ n ın y e r in e 4 3 y ı l ı ve

Pansa

o ls a la r

g ö re ve

da,

b a ş la y a c a k la r d ı. B u

k o n u ş u la b ile c e k

a lık o y a n

p a ra sa l

Tem m u z

ile

s o ru n la r

A ğ u s to s

ik is i h e r n e

k iş ile rd i;

v a rd ı.

a y la r ın d a

fa k a t

C ic e r o ’y u

Ad Atticum,

y a zd ığ ı

H irtiu s

k a d a r C a e s a r y a n lıs ı y o la

2 0 , 4 ’ te

m e k tu p la r d a

ç ık m a k ta n

A ttic u s ’a

b u n la rd a n

söz

e t

m e k te d ir . Y o l a ç ık ış g ü n ü y a k la ş tık ç a , d u y d u ğ u k u ş k u la r v e te d ir g in liğ i d a h a d a a r tıy o r d u . C a e s a r y a n lıs ı O p p iu s ’ a b ile m e k tu p y a z ı p

o n u n o n a y ın ı is te

m i ş t i 58. S a n k i k e n d i b a ş ı n a v e r e c e ğ i k a r a r d a n k o r k u y o r g i b i y d i . Ç e v r e s i n d e k ile r in

onu

y ü r e k le n d irm e s in i

b o c a l ı y o r d u 59. A y r ı c a

is tiy o r,

Y u n a n is ta n ’ a

g itm e k le

g itm e m e s i

iç in

g itm e m e k ü z e r in d e

a ra s ın d a büyük

b ir

b a s k ı o lu ş t u ğ u n u h is s e d iy o r d u . B u y o lc u lu ğ a ç ık m a s ı d u r u m u n d a te h lik e iç in d e k i y u r d u n u y ü z ü s t ü b ır a k ıp g itti d iy e s u ç la n a c a ğ ın ı b ild iğ i iç in k a ra r

v e rm e k te

ü ze re

k im i

z o r la n ıy o r d u .

te r tip ç ile r

onun

A y r ıc a

b a ş ta

g itm e s in i

M .

B ru tu s

is te m iy o r la r d ı;

ile

C a s s iu s

te r s in e

d ö n m e s i iç in b a s k ı y a p ıy o r la r d ı. C ic e r o s o n ra d a n R o m a ’ y a

55 ad Atticum, XV, 18,1: Prorsus non mihi videor esse tutus. 56 ad Atticum, XV, 19, 1: De armis nihil vidi apertius. 57 ad Atticum, XV, 25: An probas, si ad Kal.Ian.cogitamus? 58 ad Familiares, II, 29. 59 ad Atticum, XV, 27,2.

o lm a k

R o m a ’ya

dönüşü

s ıra -

sm da

A ğ u s to s

ç ık m a s ıy la

ilg ili

b ir

günü

A ttic u s ’ a

apologia 61

y a zd ığ ı

y a za c a ğ ın ı

m e k t u p t a 60 b u bu

y o lc u lu ğ a

d a v ra n ış ın ı

A ttic u s ’ a

k a r ş ı d e ğ il d e , o n u n b u y o lc u lu ğ u n u o n a y la m a y a n k iş ile r e ( M . B r u t u s v e ö b ü r te r tip ç ile r ) k a r ş ı

s a v u n a c a ğ ın ı b e lir tm iş tir .

O cak

4 3 ’ te

dönm esi

k o ş u lu y la b u y o lc u lu ğ a o n a y v e r m iş o la n A t t i c u s d a s o n a n d a d ü ş ü n c e s in i d e ğ i ş t i r m i ş g i b i g ö r ü n m e k t e d i r 52; f a k a t C i c e r o t ü m

b u b a s k ıla r ı g ö z a rd ı

e d ip Y u n a n is ta n ’ a g itm e y e k a ra r v e r m iş tir . 1 H a zira n ’dan d o ru ğ u n a

1 A ğ u s t o s ’ a d e k g e ç e n ik i a y iç in d e A n t o n i u s ’ u n g ü c ü

e r iş m iş v e

R o m a ’ d a te k e g e m e n

g ü ç o lm u ş tu r. D e n e y im li e r

le r d e n o lu ş a n , i y i d ü z e n le n m iş a s k e r î g ü c ü v e e r le r e ö d e m e k ü z e r e d e v le t k a s a s ın d a n a ld ığ ı b ir h a y li p a r a s ı v a r d ı . c a lık la r ı

to p la y a c a k

k u lla n ıy o r d u . T e r tip ç ile r ve

o n la rı

b e s le y e c e k

Consul

is e b u

p a ra la rı

o lm a s ın ın s a ğ la d ığ ı a y r ı

o la n a k la r d a n

y o k tu .

yoksundu;

A n to n iu s

te r tip ç ile r in

ö n d e r i d u r u m u n d a k i B r u t u s v e C a s s iu s ’ u b a ş la r ın a g e le b ile c e k b ir t e h li keden r o ’ya

k o ru yo rm u ş da

g ib i,

is te d iğ i e lç ilik

d ış ın a ç ık m a s ın a

g ö r e v le n d ir ip

R o m a ’dân

g ö r e v i, D o la b e lla

u za k la ş tırm ış tı.

ta r a fın d a n

v e r ilm iş

C ic e İta ly a

g ö z y u m u lm u ş t u . B ö y le c e te r tip ç ile r le h in e k o n u ş m a s ı

e n g e lle n m iş ti. An cak

A n to n iu s ,

C a e sa r’m

m ir a s ç ıs ı

Genç

C a e sa r’ ı

hesaba

k a tm a

m ış t ı. C u m h u r iy e t ç ile r is e , C a e s a r ’ ın k a lıtç ıs ı o lm a s ın a k a r ş ın , o n u k e n d i y a n la r ın a ç e k e b ile c e k le r in i u m u y o r la r d ı, ç ü n k ü k o ş u lla r v e o n u n c u m h u r iy e tç ile r e

consulü

d a v ra n ış b iç im i b u n u

g ö s te r iy o r d u . G e n ç

C a e sa r’ı İÖ

5 0 y ılı

G a i u s M a r c e l lu s ’ u n a r a c ılığ ı ile k e n d i y a n la r ın a ç e k e b ile c e k le r in i

d ü ş ü n ü y o r la r d ı, ç ü n k ü M a r c e llu s k ıs a b ir s ü re ö n c e , G e n ç

C a e s a r ’ ın k ı z

k a r d e ş i O c t a v i a ile e v le n m iş t i; ik i k a r d e ş in a ra s ı d a ç o k i y i y d i . C i c e r o is e , Genç (18

C a e sa r’m

is te ğ i v e

N is a n ), o n u n

ç a ğ r ıs ı ile

h a k k ın d a

g e rç e k le ş e n b u lu ş m a la r ın d a n

ş u n la r ı d ü ş ü n ü y o r d u : “ G ö r d ü ğ ü m

O c t a v i a n u s ’ ta y e te r in c e y e te n e k v e c e s a re t v a r , b i z i m k a r ş ı, a r z u la d ığ ım ız g ib i b ir tu tu m

iç in d e

s o n ra

k a d a rıy la ,

k a h r a m a n la r ım ız a

o la c a ğ ı g ö r ü lü y o r . A n c a k

ş m a , a d ın a , a ld ığ ı k a lıta v e y e tiş t ir ilm e b iç im in e n a s ıl g ü v e n ile c e ğ i b ü y ü k b ir s o ru n d u r. A s t u r a ’ d a g ö rd ü ğ ü m

ü v e y b a b a s ı o n a h iç g ü v e n ile m e y e c e

ğ in i d ü ş ü n ü y o r d u . A n c a k y in e d e e ğ itilm e lid ir v e b a ş k a b ir ş e y y a p a m a s a k b ile , A n t o n i u s ’ ta n u z a k tu tu lm a lıd ır . M a r c e llu s ilk e le r im iz i o n a ö ğ r e t i r s e , ç o k i y i o l u r , g e r ç e k t e n o n a b a ğ l ı y m ı ş g i b i g ö r ü n ü y o r . ” 63

60 ad Atticum XVI, 7,3. 61 Savunma. 62 ad Atticum XVI, 7, 3. 63 ad Atticum, XV, 12, 2.

B u

s ıra d a G e n ç C a e s a r , R o m a ’ d a C a e s a r ’ ın a n ıs ın ı c a n lı tu tm a y a u ğ

ra ş ıy o rd u ;

Cerealis

onun

ç e le n g i h a lk a da

ç a b a la r ın ı

R o n a ld

Sym e

ş ö y le

A n to n iu s

s e r g ile m e k iç in

g ir iş im d e b u lu n d u ğ u n d a , c u m h u r iy e t ç i y a

y a n d a ş ı b ir i ta r a fın d a n

praetom M . B r u t u s ’ u n linares s ı r a s ı n d a c u m r e tle n m iş tir. E n

e n g e lle n m iş tir , 7

T e m m u z’da

a d ın a v e o n u n k e s e s in d e n d ü z e n le n e n h u r iy e t

y a n lıs ı

b ir

g ö s te ri

Iu liu s

a ile s in in

y a ra tıc ıs ı V e n ü s

Ludi Victoriae Caesaris ' t e

c ö m e rtç e

G e n e tr ix

h a r c a m ış tır

o y u n la r s ıra s ın d a y in e b ü y ü k d a y ıs ın ın a ltın

cesa

k i m i a r k a d a ş la r ın ın C a e sa r’m

o n u ru n a (2 0 -3 0

k u ze yd e

b ir k u y r u k lu

k a la b a lık , C a e s a r ’ m

ru h u n u n

y ıld ız

d ü z e n le n e n

is k e m le s in i v e ta c ım

g ö zü k m ü ş tü r. B a tıl

B u

s e rg i gök

in a n ç la rı o la n

ta n r ıla ş tığ ın ı ile r i s ü r m ü ş tü r . G e n ç

d a b u n u fır s a t b ilip b ü y ü k d a y ıs ı C a e s a r ’ m

o r

T e m m u z).

le m e k is te m iş tir . T a n r ıs a l b ir g ü ç o n d a n y a n a ç ık m ış tır : G e c e le y in yü zü n d e

kent

Ludi Apol-

o lm a m a s ın d a n

s o n u n d a şan sı d ö n m ü ş tü r; C a e s a r’ m

s a ğ la d ığ ı b o l m ik t a r d a k i p a r a y ı k e n d i p a r a s ıy la b ir le ş tir ip dusu

“Ludi

a n l a t ı r 64:

s ıra s ın d a S e n a to ’ n u n C a e s a r ’ a v e r m iş o ld u ğ u a ltın is k e m le y i v e

Caesar

h e y k e lin in b a ş ın a b ir y ı ld ı z ı n

y e r l e ş t i r i l m e s i n i s a ğ l a m ı ş t ı r .” Genç

C a e s a r R o m a ’ d a o y u n la r la

u ğ r a ş ır k e n , C ic e r o

yol

h a zırlığ ı

y a p ıy o r d u . A t i n a ’ d a k i o ğ lu n u g ö r m e k v e o n u n la ilg ili e n d iş e le r in i g id e r m e k iç in ç ık m a k is te d iğ i b u y o lc u lu k , o r ta m ın k a rış tığ ı s ıra d a , C ic e r o ’ n u n A ttic u s ’ a

s ık

s ık y a zd ığ ı

b ir k o n u

o lm u ş tu r.

H a zira n

ta r ih li m e k tu

b u n d a 65 a ç ı k ç a ‘ k a ç m a k ’ f i i l i n i k u l l a n m ı ş t ı r . B u d ö n e m e t a r i h l e n e n b a ş k a b i r m e k t u b u n d a 66 i s e ş ö y l e y a z m ı ş t ı r : “ B i z i m k i l e r i n A n t o n i u s ’ t a n a l a b i l d ik le r i dum u

kadar yaşam a

h a k k ın a

y i t i r d i m ....k a ç m a k

tu za k ta n

k u rtu lm a y a

iç in

k a ra r

s a h ip

o ld u k la r ın ı

g ö rd ü k te n

d e ğ il d e d a h a iy i b ir ö lü m

v e rd im ”

B u

m e k tu p la r d a n

s o n ra , u m u

um udu

iç in b u

C ic e r o ’ n u n

tü m

u m u d u n u y i t i r d i ğ i n i v e İ t a l y a ’ d a k a lır s a , iç s a v a ş ta ö ld ü r ü le c e ğ in i b i r y ı l ö n c e s in d e n h is s e tm iş g ib i d a v r a n d ığ ın ı a n la y a b iliy o r u z . C ic e r o , 3 0 H a z ir a n ’ d a A r p in u m ’ a g itm e k ü ze re T u s c u lu m ’ d a n a y r ıl m ış , y o lu ü z e r in d e k i N a p o li k ö r fe z in e u ğ r a m ış , b u r a d a k ıs a b ir s ü re k a l d ık ta n den

s o n ra , Y u n a n is ta n ’ a y o la

o la s ılık la

1 T e m m u z’da

m u z ’da b u ra d a n

a y rıld ık ta n

ç ık m a y ı d ü ş ü n m ü ş tü r. A n a g n ia

doğum

so n ra , g ü n e ye

a y n ı g e c e F o r m ia e ’ a v a r m ış tır . B u

ü z e r in

y e r i A r p i n u m ’ a u la ş m ış tır . 6 T e m d o ğ ru

s ıra d a A t t i c u s

y o lu n a

devam

e d e re k

ile m e k t u p la ş m a y ı d a

s ü r d ü r m ü ş t ü r . B u m e k t u p l a r d a n b i r i n d e 67 A t t i c u s ’ a , M . B r u t u s ’ u n y a z d ı ğ ı b ir m e k tu p ta

onun

a d ın a

R o m a ’da

d ü z e n le n e n

64 Ronald Syme, The Roman Revolution, s.l 16 ve devamı. 65 ad Atticum, XV, 19, 1: fugiamus igitur... 66 ad Atticum,XV, 20, 1. 67 ad Atticum, XV, 26, 1.

o y u n la r ı

iz le m e s in i r ic a

e ttiğ in i a n la tm a k ta d ır . C ic e r o , M .

B ru tu s ’u n

d ile ğ in in

onun

her za

m a n k i s a ğ d u y u s u n a a y k ır ı o ld u ğ u v e R o m a ’ y a g id ip o y u n la r ı iz le m e s in in te h lik e li o la c a ğ ı y a n ıt ın ı v e r m iş tir . B u

a ra d a

M .

B ru tu s ,

C a s s iu s

ile r i

g e le n

c u m h u r iy e tç ile r N a p o li

k ö r f e z in d e k ü ç ü k b i r a d a o la n N e s i s ’ te b u lu n u y o r la r d ı. P u t e o l i ’ d e b u l u n a n C i c e r o is e b u a d a y a h e m 8 h e m d e 1 0 T e m m u z ’ d a B r u t u s ’ u g ö r m e y e g itm iş v e A t t i c u s ’ a y a z d ı ğ ı m e k tu p la r d a , Y u n a n is ta n y o lc u lu ğ u n a B r u t u s ile b ir lik t e ç ık m a n iy e t in d e n s ö z e t m iş t ir ; ç ü n k ü b ir y a n d a n A n t o n i u s ’ u n M a ke d o n ya ’dan

B r u n d is iu m ’ a d ö n m e k te

o la n

le jy o n la r ı, ö te y a n d a n

k o r s a n la r s ö z k o n u s u d u r . B u n e d e n le r d e n M . B r u t u s ile b ir lik t e y o la ç ık m ayı düşünm üş, am a B ru tu s

ile

y o la

onun

ç ık m a s ın ı

d a t e k n e l e r i n i k ü ç ü k b u l m u ş t u r 68. O y s a e n g e lle y e n

başka

n e d e n le r

v a rd ır.

M .

Tem -

m u z ’ d a A t t i c u s ’ a y a z d ı ğ ı b i r m e k t u p t a 69 b u n e d e n l e r i ş ö y l e a n l a t ı r : B ru tu s ’u n

ç a b u k d a v r a n m a m a s ı c a n ım ı s ık ıy o r . İl k i n

o y u n la r d a n h a b e r b e k liy o r ; s o n ra d a a n la d ığ ım

y e r d e k o n a k la y a r a k y a v a ş y a v a ş y o l a la c a k . Y i n e m a m a k ta n s a , y a v a ş

y o l a lm a n ın

daha uygun

ta m a m la n a n

k a d a rıy la , p e k ç o k d e h iç y o la ç ık -

o ld u ğ u n u

düşünüyo

ru m . C i c e r o ’ n u n b ir a n ö n c e İ t a ly a ’ d a n a y r ı l m a k iç in n a s ıl b i r te la ş iç in d e o l duğu.

s ö zle r in d e n

k o la y c a

R o m a ’daki

iş le riy le

B a lb u s ’ ta n p a ra

y a r d ım ın d a

b u lu n m a la r ın ı

g e m iy le y o la ç ık m ış tır . A y ı n

a n la ş ılm a k ta d ır . ilg ile n m e le r in i is te y e re k

C ic e ro ,

A ttic u s

g e re k li

T e m m u z’da

d u ru m la rd a P o m p e ii’ d e n

1 9 ’ u n d a V e li a ’ d a T a ln a a d lı b ir ta n ıd ığ ın ın

e v in d e k a lm ış t ır . 2 0 ’ s in d e g ü n e y e d o ğ r u ile r le m e y e b a ş la m ış , y o lc u lu ğ u n u n s e k iz in c i g ü n ü n d e (2 4 T e m m u z ) V i b o ’ y a u la ş m ış , a rk a d a ş ı S ic c a ’ n m e v in d e

konuk

o lm u ş tu r.

B u ra d a n

A ttic u s ’ a

y a zd ığ ı

m e k t u p t a 70 o n d a n ,

İt a ly a ’ d a n v e ç o k s e v d iğ i y a z l ı k e v le r in d e n a y r ıld ığ ı iç in d u y d u ğ u ü z ü n tü y ü

“ B ü tü n

y o lc u lu k

s ık ın tıla r n e d e n ? ”

d iy e

r e to r ik

b ir

s o ru y la

a ç ık la m a y a ç a lış m ış tır . 2 8 T e m m u z ’ d a R e g iu m ’ a , 1 A ğ u s t o s ’ ta d a S y r a c u s a e ’ a v a r m ış tır . 2

A ğ u s t o s ’ ta S y r a c u s a e ’ d a n

d e n ize

a ç ılm ış , a m a

te rs

e s e n r ü z g â r la r a y ın 5 ’ in d e o n u R h e g iu m

y a k ın ın d a k i L e u c o p e tr a b u rn u n a

g e ri

y in e

g e tir m iş tir .

A y ın

6 ’ s ın d a

g e m iy le

d e n ize

a ç ılm a y a

ç a lış m ış ,

a n c a k a y ın 7 ’ s in d e y in e L e u c o p e t r a ’ y a s ü r ü k le n m iş tir . B u r a d a a rk a d a ş ı P . V a le r iu s

ta r a fın d a n

y u r tta ş la rın d a n

b ir

çok g ru p

iy i

a ğ ır la n m ış tır 71. B u

k ıs a

b ir

sü re

ad Atticum, X V 1, 1,3. 69 ad Atticum, XVI, 4, 4. 70 ad Atticum, XVI, 6, 2. 71 ad Atticum, XVI, 7, I; Birinci Philippica Söylevi, 8.

önce,

s ıra d a yani

s e ç k in

R h e g iu m

Tem m u z

a y ın ın

s o n la r ın d a

R o m a ’dan

g e tir m iş ti:

a y r ılıp

A ğ u s t o s ’ ta

b u ra ya

S e n a to

u la ş m ış

C ic e r o ’ y a

to p la n a c a k tı, A n t o n iu s

g id e c e k ti. C ic e r o , L e u c o p e tr a ’ d a

R h e g iu m

o la b ile c e k o la y la r ı h a b e r a ld ığ ın d a ta r ih 7

ş u h a b e rle ri

u z la ş m a

y u r tta ş la rın d a n

y o lu n a

1 A ğ u s t o s ’ ta

A ğ u s to s o lm u ş tu ; b u h a b e rle r

ü z e r in e Y u n a n i s t a n ’ a g itm e k te n c a y d ı; a m a o la y la r b e k le n d iğ i g ib i g e liş m e m i ş t i . C i c e r o ş u n la r ı a n l a t ı r 72: O r a d a r ü zg â r ı b e k le r k e n , R o m a ’ d a n h e n ü z d ö n m ü ş , g e rç e k te n se ç k in

Rhegium\\\\ax

v a rd ı.

C a s s iu s ’ u n

g e ld i. B u n la r ı n a r a s ın d a b i z i m

adam

B ru tu s ’ u

b ild ir is in i,

B r u tu s v e C a s s iu s ’ u n

N a p o li’ de

S e n a to ’ n u n

consul

B ru tu s ’ u n k o n u ğ u

b ır a k m ış tı.

A ğ u s to s ’ ta

praetorla r a

B ru tu s

to p la n a c a ğ ın ı,

g ö n d e r d ik le r i m e k tu p

la r d a h a z ı r b u lu n m a la r ın ı is te d ik le r in i a k ta r d ıla r . A n t o n i u s ’ u n b o y u n e ğ e c e ğ i, b ir a n la ş m a y a v a r ıla c a ğ ı, b iz im k ile r in R o m a ’ y a d ö n e c e ğ i k o n u s u n d a k i u m u d u n b ü y ü k o ld u ğ u n u h a b e r v e r iy o r la r d ı. A y r ıc a b e n i m

y o k lu ğ u m u n h is s e d ild iğ in i v e s u ç la n d ığ ım ı d a e k li y o r

la r d ı. B u

h a b e r le r C i c e r o ’ n u n z a te n g ö n ü l h u z u r u iç in d e ç ık m a d ığ ı Y u n a n is ta n

y o l c u l u ğ u n d a n c a y m a s ı n a n e d e n o l m u ş t u r 73 : B u n la r ı d u y u n c a , y o lc u lu k d ü ş ü n c e s in i h iç k u ş k u s u z k a fa m d a n

ç ık a n p

a ttım , z a te n d a h a ö n c e d e h o ş u m a g itm iy o r d u . A yn ı konudan O n la r d a n

Philippicae Söylevleri ’n d e

ilk in

d e s ö z e t m i ş t ir 74:

A n t o n i u s ’ u n k o n u ş m a s ın ı ö ğ r e n d im , b u ö y le

hoşum a

g itti k i , o n u o k u d u k ta n s o n ra , d ö n m e y i ilk k e z d ü ş ü n m e y e b a ş la d ım . 1

A ğ u s to s ’ta k i

s a ld ır m ış , a m a

S e n a to

p a b ild iğ i te k ş e y B r u tu s ö n e m s iz

e y a le ti

to p la n tıs ın d a

S e n a to ’ d an

g e re k e n

v e r m e s iy d i.

P is o ,

v e r d iğ i

s ö y le v le

A n to n iu s ’ a

d e s te ğ i a la m a m ış tır . S e n a t o ’ n u n

C a s s iu s ’ a G ir it v e B ö y le c e

A n to n iu s

K yre n e 1

o lm a k

ü ze re

H a zira n ’d a ki

ya ik i

S e n a to

to p la n tıs ın ın s o n u n d a o ld u ğ u g ib i, k a rş ı ta r a fın g e rç e k b ir d e s te k te n y o k s u n o l d u ğ u n u g ö r m ü ş , M . B r u t u s v e C a s s iu s ’ a k a r ş ı e t k ili ö n le m le r a la b il m e k iç in a r t ık h a re k e te g e ç e b ile c e ğ in i s e z m iş t ir . B u n e d e n le A ğ u s to s

a k ş a m ı o n la r a k a rş ı s e rt b ir b ild ir i k a le m e

1 ya da 2

a lm ış tır . O n la r ı

gö

r e v le r in d e n k a ç m a k la v e s a v a ş ç ık a r tm a y a ç a lış m a k la s u ç la m ış tır . O n l a r is e 4 A ğ u s t o s g ü n ü ç o k c i d d i v e s a y g ı n y a z ı l a r ı y l a o n a k a r ş ı l ı k v e r m i ş l e r

72 adAtticum, XVI, 7, 1. 73 adAtticum, XVI, 7, 1. 74 Birinci Philippica Söylevi, 8.

d i r 75 . C i c e r o , A n t o n i u s ’ u n C a s s iu s ’ u n h iç

İta ly a ’ d a n

y e n id e n

a y rılm a k

d u ru m a

zo ru n d a

d e s te k b u la m a d ığ ın ı d a h a ö n c e

egem en

o lu p

M . B ru tu s

k a la c a ğ ın ı, P i s o ’n u n

ö ğ re n s e y d i, a c a b a y in e

S e n a to ’ da

de R o m a ’ya

d ö n m e y e k a ra r v e r ir m iy d i? B u la n

a ra d a G e n ç C a e s a r, y a n lış lık la ö ld ü rü le n H e lv iu s C i n n a ’ d a n b o ş a

h a lk

te m s ilc iliğ in e

patricius

s a r’ m

a d a y lığ ın ı k o y m u ş tu r ; A n t o n iu s

o ld u ğ u n u , y a ş ın ın k ü ç ü k o ld u ğ u n u v e

g e r e k tir d iğ i

ilk

s ö y le y e re k

s e ç im in

kam u

g ö re vi

o la n

quaestor\uğu

e r te le n m e s in i

b a ş a r m ış

b ile ve

is e , G e n ç

Cae

cursus honorumun daha Genç

y a p m a d ığ ın ı Caesar

ile

a r a la r ın d a k i d ü ş m a n lık d o r u k n o k ta s ın a ç ık m ış tır . C ic e ro ve

M .

d ö n ü ş y o lc u lu ğ u

B ru tu s

ile

s ıra s ın d a

k a r ş ıla ş m ış tır . B r u t u s

A ğ u s to s g ü n ü V e lia ’ y a

u la ş m ış

o la n la r ı

A ğ u s t o s ’ ta

R o m a ’da

C i c e r o ’ y a a n la tm ış , A n t o n i u s ’ u n b ild ir is in in v e k e n d ile r in in

de on a ve r

d ik le r i y a n ıt ı n b ir e r ö r n e ğ in i v e r m iş t ir . C i c e r o , M . B r u t u s ile k o n u ş tu k la r ı h a k k ın d a

ş u n la r ı

a n l a t m a k t a d ı r 76 :

‘ V e lia ’ y a

h ızla

g e ld iğ im d e ,

M .

B r u t u s ’ u g ö r d ü m ; n e k a d a r ü z ü ld ü ğ ü m ü a n la ta m a m . M . B r u t u s ’ u n a y r ıl d ığ ı k e n te , b e n im

dönm eye

o lm a d ığ ı y e r d e , g ü v e n

c e s a re t e tm e m in

iç in d e

ve B ru tu s ’u n

o lm a k is te m e m in b e n im

iç in

güven

iç in d e

u ta n ç

v e r ic i

o l d u ğ u n u d ü ş ü n ü y o r d u m .’ C i c e r o ’ n u n b u s o n t ü m c e s in d e , d u y d u ğ u k o r kunun

iz le r i h is s e d ile b ilm e k te d ir; a m a ta m

d ö n m e y e k a ra r v e r m iş k e n v e

k a r a r ın ı d a d o s tla r ın a d u y u r m u ş k e n , d u r u m u n k ö tü y e g it tiğ in i ö ğ r e n in c e , y e n id e n İt a ly a ’ d a n a y r ılm a y ı d a g u r u ru n a y e d ire m e m iş o lm a lıd ır . C ic e r o , y o la

ç ık m ış

u la ş m ış tır . 3 1 ş ıla n a r a k

A ğ u s t o s ’ ta

V e lia ’da

A ğ u s t o s ’ ta

B ru tu s ’u

P o m p e ii’y e ,

g ö rd ü k te n A ğ u s t o s ’ ta

s o n ra , da

g e m iy le

T u s c u lu m ’ a

A ğ u s t o s ’ ta is e o l d u k ç a b ü y ü k b i r k a l a b a l ı k t a r a f ı n d a n k a r

R o m a ’ya

d e k sü re c e k ç o k

g ir m iş tir .

k ıs a , a m a

B ö y le c e

son

C ic e r o ’ n u n

y a ş a m ın d a ,

d e re c e h a r e k e tli b ir d ö n e m

ö lü m ü n e

b a ş la m ış tır .

R o m a ’ y a d ö n m e k le h e r g e ç e n g ü n ö lü m e b ir a z d a h a y a k la ş tığ ım m iş

g ib id ir .

Dönm eye

k a ra r

v e r d ik te n

s o n ra ,

R o m a ’daki

h is s e t

d u ru m u n

iy i

o l m a d ı ğ ı n ı ö ğ r e n in c e , 1 9 A ğ u s t o s ’ ta A t t i c u s ’ a y a z d ı ğ ı m e k t u p t a 77 ş u n la r ı d e m iş tir : “ B u

y a ş ta k i b ir a d a m ın m e za r d a n ç o k u z a k o lm a m a s ı g e re k ti

ğ i n i s ö y l ü y o r l a r .” C i c e r o , 1 E y l ü l ’ d e k i S e n a to to p la n tıs ın a y o l y o r g u n lu ğ u n u

ile r i s ü re

r e k k a t ı l a m a y a c a ğ ı n ı b i r h a b e r c i y l e A n t o n i u s ’ a b i l d i r m i ş t i r 78 . C i c e r o ’ n u n k a tılm a d ığ ı dağı

v e rm iş ,

1 E y l ü l ’ d e k i S e n a to to p la n tıs ın d a , A n t o n iu s , C ic e r o ’ y a e rte s i

günkü, yani

E y lü l’deki

o tu ru m a

k a tılm a z s a ,

75 Cicero’nun mektupları sayesinde bu bildiri günümüze ulaşmıştır: ad Familiares, XI, 3. 76 Cicero, Birinci Philippica Söylevi, 9. 77 adAtticum, XVI, 7, 7. 78 Cicero, Birinci Philippica Söylevi, 12.

g ö z onu

z o r la gün

S e n a to ’y a

g e tir te c e ğ in i v e

A n to n iu s , T ib u r ’ a

g itm e k

e v i n i y ı k t ı r a c a ğ ı n ı s ö y l e m i ş t i r 79 . E r t e s i ü ze re

y o la

consul D o l a b e l l a t o p l a m ı ş t ı r . C i c e r o b u Philippica Söylevi' n i v e r e r e k a k t i f p o l i t i k a C ic e ro ’ n u n

y a ş a m ın ın

Philippicae Söylevleri

sonunda

ç ık tığ ı

iç in ,

to p la n tıy a

S e n a to ’ y u

k a tılm ış

öbür

Birinci

y a ş a m ın a d ö n m ü ş tü r .

p o litik a y a

d ö n m e s in e

neden

o la n

n d e n g ü n ü m ü z e o n d ö r t ta n e s i u la ş m ış tır . G r a m e r

c ile r in a lın tı y a p t ık la r ı, a m a b u g ü n e lim iz d e k i o n d ö r t s ö y le v iç in d e b u lu n m a y a n

u fa k

Dördüncü, On Dördüncü

p a s a jla r v a r d ır ; b u n la r

Altıncı Söylevlere a i t t i r . D e m e k k i b u Dördüncü ve On Dördüncü Söylev’d e n

s ö y le v le r

a ltı

ta n e y d i;

a lın tıla r ın e lim iz d e k i m e tin le r d e

y e r a lm a m a s ı is e , C i c e r o ’ n u n s ö y le v le r in i y a y ın la r k e n g ö z d e n g e ç ir d iğ in i g ö s te rm e k te d ir.

S ö y le v le r d e n

D ö rd ü n c ü s ü

A ltın c ıs ı

C ic e r o ’n u n

Se-

n a t o ’ d a a lm a n k a r a r la n h a lk a d u y u r m a k a m a c ıy la h a lk to p la n tıs ın d a v e r d iğ i s ö y le v le r d ir ; b u n la rın d ili, h a lk a s ö y le n d iğ i iç in , ö b ü r le r in e g ö re d a h a k o la y d ır . G e r i k a la n la r S e n a to ’ d a v e r d ik le r id ir . n ızc a y a y ın la n m ış tır . T ü m

İkinci Philippica

is e y a l

z a m a n la n n e n iy i s ö y le v i o la ra k d e ğ e rle n d iri

l e n b u k o n u ş m a y ı I u v e n a l i s ‘ t a n n s a l ’ o l a r a k t a n ı m l a m ı ş t ı r 80. B u

Philippicus, a, um

s ö y le v le r e

s ıfa tı

İÖ

y ü z y ıld a

A tin a lı

D e m o s th e n e s ’ in , B ü y ü k İs k e n d e r’ in b a b a s ı k ra l I I . P h ilip p o s ’ a k a rş ı v e r d iğ i s ö y le v le r le

( Logoi

Philippikoi)

a r a s ın d a k i k o n u

n e d e n iy le e k le n m iş tir. C ic e r o , B r u tu s m a la r ın ı

D e m o s th e n e s ’ in

a m a ç b e n z e r liğ i

ile m e k tu p la ş m a la r ın d a b u k o n u ş

s ö y le v le rin e

b e n ze tm iş

şaka

o la ra k k e n d i

Philippici d i y e s ö z e t m i ş t i r 8 1. A u l u s G e l l i u s i s e l e r e d a h a u y g u n o l a n Antoninae82 a d ı n ı v e r m i ş s e d e , I u v e n a l i s Orationes Philippicae a d ı b e n i m s e n m i ş t i r .

s ö y le v le r in d e n

b u s ö y le v z a m a n ın d a

C ic e r o , 2 E y l ü l ’ d e A n t o n iu s ’ u n k a tılm a d ığ ı S e n a to to p la n tıs ın d a v e r d iğ i

Birinci Philippica Söylevi’n d e

y a k la ş m ış tır . B u

tu tu m u n d a

iç in , A n t o n iu s ’ u n

k e n d is in e

m u ş tu r. D o la y ıs ıy la b u

A n to n iu s ’ a

1 E y lü l’deki

u z la ş m a c ı

s e n a to o tu r u m u n a

s e rt ç ık m a s ı b ü y ü k

ilk s ö y le v in

b ir

tu tu m la

k a tılm a d ığ ı

b ir o la s ılık la

e tk ili

o l

ö b ü r o n ü ç ta n e s in d e n fa r k ı t a m

b ir

h ic iv o lm a m a s ıd ır . C a e s a r ’ ın ö ld ü r ü lm e s in d e n h e m e n s o n ra A n t o n i u s ’ u n y a p t ık la r ın ı ö v m ü ş , b a r ış ın te m e lle r in in A n t o n i u s ğ ın ı a n la tm ış onun

a d ın ı

(I, 2

ve rm e d e n

3 ), s o n ra d a A n to n iu s ’ u n söz

e tm iş tir .

İta ly a ’ d a n

R o m a ’ y a d ö n m e s in in n e d e n le rin i ( I , 7 - 1 0 ) s e rt

b ir

s ö y le v

ve re n

P is o ’y u

s a y e s in d e

n a s ıl a t ıld ı

y a p tığ ı y o ls u z lu k la r d a n a y rılm a s ın ın

(I,

a ç ık la m ış , A n t o n i u s ’ a k a rş ı

d e s te k le m e d iğ i

iç in

S e n a to ’ y u

79 Ibidem. 80 Iuvenalis, Saturae, 10, 125: divina Philippica... 81 ad Brutum, II, 4 ve 5. 82 Aulus Gellius, N odes Atticae, I, 22, 17; VI, 11, 3; XIII, 1,1 ve 22, 6.

k ö le lik le

s u ç la m ış tır

(I,

15 ).

A y r ıc a

A n to n iu s ’a

yol

g ö s te rm e y e

ç a lış m ış ,

C a e s a r ’ ın d ü ş tü ğ ü h a ta y a d ü ş m e m e s in i s a lık v e r m iş tir ( I , 3 5 ). A n t o n iu s , C ic e r o ’ n u n 2 E y l ü l ’ d e S e n a to ’ d a v e r d iğ i b ir in c i s ö y le v d e n , ılım lı o lm a s ın a

k a r ş ın , te d ir g in o lm u ş t u r ; d ö n e m in in

en b ü y ü k

sö z söy

le m e u s ta s ın a k a r ş ı k o n u ş a b ilm e k iç in u z u n s ü r e c e k b ir h a z ı r l ı k y a p m a k ü z e r e M e te llu s S c ip io ’ n u n T i b u r ’ d a k i e v in e g itm iş v e b u r a d a

19 E y lü l’de

S e n a to ’ d a C i c e r o ’ y a y a n ıt n ite liğ in d e k i k o n u ş m a s ın ın h a z ır lığ ın ı y a p m ış t ı r 83.

forumu

E y lü l’deki

s e n a to to p la n tıs ın a , A n t o n iu s ’ u n

s ila h lı a d a m la r ın ın

k u ş a tm a s ı y ü z ü n d e n , y a ln ı z C ic e r o d e ğ il, 1 A ğ u s t o s ’ ta k i to p la n

tıd a A n t o n i u s ’ a k a r ş ı k o n u ş a n P is o v e 2 E y l ü l ’ d e k i t o p la n tıd a C i c e r o ’ y u d e s te k le y e n n iu s ’ u n

te k

s e n a tö r

S e r v iliu s

k a tıla m a m ış tır .

C ic e ro ,

A n to

1 9 E y l ü l ’ d e k i k o n u ş m a s ın ı “ S o n d e re c e p is a ğ z ın d a n b ir k o n u ş m a

k u s t u ” d i y e b e t i m l e m i ş t i r 84. A n t o n i u s b u s ö y l e v i n i y a y ı m l a m ı ş t ı r ; ö z e t i d e

açta diurnada85 y e r E k im u zu n u

a y ın d a

o la n

ü n lü

a lm ış tır .

C ic e ro ,

Rom a

d ış ın a

ç ık m ış ,

İkinci Philippica Söylevi

s ö y le v le r

n i A n to n iu s ’u n

k o n u ş m a s ın a y a n ıt o la r a k k a le m e a lm ış tır . E le ş tir m e s i iç in

iç in d e

E y lü l’deki

A t t i c u s ’ a b ir

ö r n e ğ i n i y o l l a m ı ş t ı r 86. A t t i c u s ’ u n s ö y l e v i b e ğ e n d i ğ i , C i c e r o ’ n u n A t t i c u s ’ a y a zd ığ ı

K a s ım

t a r i h l i m e k t u p t a n 87 a n l a ş ı l m a k t a d ı r :

“ Y a p ıtım ı

beğen

m e n d e n d o l a y ı g u r u r d u y u y o r u m ” . C i c e r o , a r k a d a ş l a r ı a r a s ın d a e l d e n e le d o la ş a n K a s ım

s ö y le v i

a y ın ın

R o m a ’dan

a y rıld ığ ın d a

m a k ta d ır ;

ilk

la m ış tır ( I , 3 ya ra k

S e n a to ’ d a

ö ze l

b ö lü m d e

e le ş tir m iş tir ( I , 4 3 -

iç in , e r b a ş ın a

h a lk

önünde

v e r m e m iş ,

y a y ım la m ış tır . C ic e ro ,

S ö y le v

k e n d is in e

ik i

ana

y ö n e ltile n

y a k la ş ık

ç ık m a k ü ze re

b ö lü m d e n

s u ç la m a la r ı

o lu ş y a n ıt

4 3 ) . İ k i n c i k e s im d e is e A n t o n i u s ’ u n ç o c u k l u ğ u n d a n b a ş l a

y a ş a m ın ı

A n to n iu s ,

s o n u n d a A n to n iu s , G a llia C is a lp in a ’ y a y o la

e le

a lm ış

y a p tık la r ın ı

o ld u k ç a

s e rt

b ir

d ille

114 ).

B r u n d is iu m ’ d a 100

denarius

b u lu n a n

le jy o n la n

kendi

y a n ın a

çekm ek

v e r m iş tir ; a n c a k G e n ç C a e s a r ’ ın v e rd iğ in d e n

d a h a f a z l a s ı n ı u m a n e r l e r a y a k l a n m ı ş t ı r 88. C i c e r o b i r m e k t u b u n d a 89 G e n ç C a e s a r ’ ın o r d u k u r m a k iç in e r b a ş ın a 5 0 0

denarius

v e r e r e k C a s ilin u m

C a l a t i a ’ d a k i e m e k li e r le r i t o p la d ığ ın ı v e a m a c ın ın A n t o n i u s ile s a v a ş m a k o ld u ğ u n u

a n la tm ış tır .

A yn ı

m e k tu p ta

Genç

Caesar

üç

b in

e m e k li

e rle

R o m a ’ y a g e lm e s in in m i , o n la n C a p u a ’ d a tu ta ra k A n t o n i u s ’ u n ile r le y iş in i

83 Beşinci Philippica Söylevi, 19; ad Familiares, XII, 2, I . 84 Beşinci Philippica Söylevi, 19: orationem ex ore impurissimo evomuit. 85 Açta diurna.: Senato kararlarının halka duyurulması için çıkarılan gazete. 86 ad Atlicum, XV, 13, 1. 87 ad Atticum, XVI, 11,1: Nostrum opus tibi probari laetor. 88 Dio Cassius, XLV, 13; Appianos, Bellum Çivile, 3, 43. ** ad Atticum, XVI, 8.

e n g e lle m e s in in o la n

üç

m i, yo k s a

M akedonya

K u ze y

le jy o n u n a

A d riy a tik

d o ğ ru

d e n izin e

g itm e s in in

m i

d o ğ ru daha

ile r le m e k te iy i

o la c a ğ ın ı

C i c e r o ’ y a d a n ış m ış tır . C ic e r o o n a R o m a ’ y a g e lm e s in i s a lık v e r in c e , G e n ç Caesar

onun

s ö zü n ü

tu tm u ş ,

C ic e ro ’ y a

m e k t u p 90

ya za ra k

onun

R o m a ’ y a g e lm e s in i, ç ü n k ü S e n a to a r a c ılığ ı ile h a re k e te g e ç m e k is te d iğ in i b e l ir t m iş t i r . C i c e r o , G e n ç C a e s a r ’ d a n s ık s ı k iş e e l k o y m a s ı n ı , C a p u a ’ y a g e l m e s i n i , y e n i d e n d e v l e t i k u r t a r m a s ı n ı 91 v e b i r a n ö n c e R o m a ’ y a g e l m e s i n i i s t e y e n m e k t u p l a r 92 a l m a s ı n a k a r ş ı n , b u m a k ta d ır . A t t ic u s ’ a y a z d ığ ı

k o n u d a y ü re k li d a v ra n a m a -

1 y a d a 2 K a s ım

ta r ih li m e k tu p ta

ş ö y le

m e k te d ir : K i m i n a r d ın d a n g id e c e ğ iz? A d ı n a b a k ! Y a ş ı n a b a k ! B e n d e n C a p u a ’ d a y a d a C a p u a y a k ın la r ın d a b ir y e rd e g iz lic e b u lu ş u p g ö r ü ş m e m iz i is ti y o r . B u n u n g i z li o la b ile c e ğ in i d ü ş ü n ü y o r s a , ç o k ç o c u k ç a b ir d ü ş ü n c e . O n a b u n u n n e g e r e k li o ld u ğ u n u n e d e g e r ç e k le ş e b ile c e ğ in i m e k tu p la b ild ird im . 3 y a d a 4 K a s ım m e k tu p

t a r i h l i b a ş k a b i r m e k t u p t a 93 G e n ç C a e s a r ’ d a n g ü n d e i k i

a ld ığ ın ı,

onun

k e n d is in i

R o m a ’ya

ç a ğ ır d ığ ın ı,

ve re c e ğ i

k a ra ra

g ö r e S e n a t o a r a c ıl ı ğ ı ile iş e e l k o y m a k is t e d i ğ i n i a n l a t m ı ş t ır . M e k t u b u n u ş ö y le

s ü rd ü rm e k te d ir:

“Ben

is e

y a ş ın a g ü v e n m iy o r u m , n iy e tin in o lm a d a n

b ir

şey ya p m a k

k o rk u yo ru m ” . B u

za m a n

k a za n m a y a

ç a lış ıy o r u m .

n e o ld u ğ u n u b ilm iy o r u m . P a n s a

is te m iy o r u m . A n t o n iu s ’u n

ü s tü n

O nun

consul

g e lm e s in d e n

m e k tu p la r d a o ld u k ç a k a ra m s a r g ö r ü n e n C i c e r o ’ n u n , 5

K a s ı m ’ d a y a z d ı ğ ı m e k t u p t a 94 d ü ş ü n c e s i n i d e ğ i ş t i r m i ş o l d u ğ u ç o k a ç ı k t ı r : Y in e

çok

çabuk

d a vra n d ı v e

d a v r a n ıy o r . B ü y ü k

b ir

g r u p la

R o m a ’ y a g e le c e k , a n c a k o ta m b ir ç o c u k . S e n a to ’ y u ç a b u c a k to p la y a b ile c e ğ in i d ü ş ü n ü y o r . K i m

g e le c e k ? G e l s e b i l e , iş le r k e s in le ş m e

m i ş k e n , k i m A n t o n i u s ’ u g ü c e n d ir e c e k ? 1 O c a k ’ ta b e lk i b i z i k o r u y a c a k y a d a d a h a ö n c e s a v a ş ç ık a c a k . K a s a b a l a r ş a ş ır tıc ı b i r b iç i m d e bu

çocuğu

d e s te k liy o r ;

çünkü

S a m n iu m ’ a

y o lc u lu ğ u

s ır a s ın d a

C a l e s ’ e g e ld i v e T e a n u m ’ d a k a l d ı . O r a d a o n u ş a ş ır tıc ı b i r k a l a b a l ı k k a rş ıla d ı. S e n b u n u d ü ş ü n ü r m ü y d ü n ?

y ü z d e n k a r a r la ş tır d ığ ım

g ü n d e n d a h a ö n c e R o m a ’ y a d ö n e c e ğ im .

90 ad Atlicum XVI, 9. 91 Cicero Catilina tertibini ortaya çıkararak devleti bir kez yıkımdan kurtarmıştır. 92 ad Atticum, X V I, 11,6. 93 ad Atlicum, XVI, 9. 94 ad Atticum. XVI, 11,6.

C a e s a r ’ ı ç o k s e v e n h a lk ın , o n u n m a n e v i o ğ lu n u d a ç o k s e v m e s i v e d e s t e k le m e s i, a n la ş ıla n C i c e r o ’ y u ç o k e t k ile m iş t ir . A y r ı c a a k ıllı b ir g e n ç o la n G e n ç C a e s a r , k a r a r s ız lığ ın ı a n la d ığ ı C i c e r o ’ y a n a s ıl y a k la ş a c a ğ ın ı ç o k i y i b ilm iş v e “ Y u r d u Genç

ik in c i k e z k u r ta r ” d iy e r e k o n u c a n e v in d e n v u r m u ş tu r .

C a e s a r , C i c e r o ’ n u n ö n e r is iy le R o m a ’ y a g e lm iş , h a lk to p la n tıs ın d a

A n t o n i u s ’ a k a r ş ı ç o k s e r t b i r s ö y l e v v e r m i ş t i r 95. A n t o n i u s , 2 8 K a s ı m ’ d a k i s e n a to t o p la n tıs ın ın o r ta s ın d a M a r s L e j y o n u ile D ö r d ü n c ü L e j y o n u n G e n ç C a e s a r ’ ın y a n m a g e ç tik le r i h a b e r in i a lın c a , g ö r ü ş m e le r i y a r ıd a k e s ip o y la m a y a g e ç m iş , s o n ra d a e r g iy s is i g iy ip A l b a ’ y a y o la ç ık m ış tır . O r a d a k i le jy o n la r la

u z la ş a m a y ın c a , T i b u r ’ a

denarius

g ib i e r b a ş ın a b e ş y ü z

g id ip

o ra d a k i

e r le r in e

Genç

Caesar

v e r e r e k k e n d i y a n ın d a k a lm a la r ın ı s a ğ la

m ış t ır . B ü y ü k b ir o la s ılık la C i c e r o , M a r s L e j y o n u ile D ö r d ü n c ü le jy o n u n Genç

C a e s a r ’ ın

apar

to p a r

yanm a

g e ç m e s in d e n

R o m a ’dan

Philippica Söylevi ’n i

a y rılm a s ın d a n

A n to n iu s ’ u n

y ü r e k le n ip ,

h a b e r ü z e r in e

y a y ım la m ış t ır . 2 0 A r a l ı k 4 3 g ü n ü h a lk te m s ilc ile r i

n i n ç a ğ r ıs ı ü z e r in e to p la n a n S e n a t o ’ n u n g ü n d e m in d e , S e n a t o ’ n u n 43

İkinci

s ıra d a

g ü n ü g ü v e n iç in d e to p la n a b ilm e s i, g ö re v e b a ş la y a c a k

1 Ocak

consullevin

gü

v e n l iğ in i n s a ğ la n a b ilm e s i v e ö n e m li d e v le t iş le ri k o n u s u n d a d ü ş ü n c e le r in ö zg ü rc e

s ö y le n e b ilm e s i

iç in

a lın a c a k

ö n le m le ri

g ö rü ş m e k

C ic e r o ’ n u n d a to p la n tıy a k a tıld ığ ı g ö rü lü n c e , S e n a to ta m m ış tır .

O tu ru m

Üçüncü Philippica Söylevi’n i

C ic e ro ’ n u n

v a r d ı.

s a y ıy la to p la n v e r m e s iy le

a ç ılm ış tır . B u

s ö y le v in

C a e sa r’m

Genç

ile r id e

Caesar

im p a ra to r

a ç ıs ın d a n

A u g u s tu s

önem i

o lm a s ın ı

çok

b ü y ü k tü r.

s a ğ la y a c a k

Genç

g e liş m e le r in

te m e lle r i b u s ö y le v le a tılm ış tır . C ic e r o ik in c i s ö y le v d e n b a ş la y a r a k v a ta n h a in i ilâ n

e ttir m e y e

ç a lış tığ ı A n t o n i u s ’ u n

s a r ’ d a n i l k k e z v e ç a r p ıc ı b ir b iç im d e

k a rş ıs ın a k o y d u ğ u

Genç

Cae-

Üçüncü Philippica Söylevi’nde

söz

e t m e y e b a ş l a m ı ş t ı r 96: “ İ n a n ı l m a z v e t a n r ı s a l b i r z e k â n ı n y a n ı s ı r a e r d e m e de

s a h ip

o la n

Caesar

O c ta v ia n u s ,

s ö zle r iy le

Genç

C a e sa r’ ı

ö ve re k

S e n a to ’ y a

s u n m u ş tu r. E lin d e n

n e re d e yse Rom a

çocuk

d e v le tin in

g e ld iğ in c e o n u

denecek

y a ş t a ....”

k u r ta rıc ıs ı

o la ra k

ö v e r e k d e v le ti s a v u n m a s ı

iç in o n a y e t k i v e r ilm e s in i is te m iş tir . C i c e r o , 2 0 A r a l ı k ’ ta k i S e n a to to p la n tıs ı b ittik te n s o n ra

forumda

n a n h a lk a , S e n a to ’ d a g ö rü ş ü le n le r h a k k ın d a b ilg i v e r m e k a m a c ıy la

düncü Philippica Söylevi

to p la

Dör

n i v e r m iş tir . A y r ıc a h a lk ı A n t o n i u s ’ a k a rş ı k ış

k ı r t ı p y a n m a ç e k t ik t e n s o n r a , o n u d ü ş m a n ilâ n e t t ir m e k a m a c ıy la s e n a to

95 Dio Cassius, XLV, 12; ad Atticum, XVI, 15, 3 96 Üçüncü Philippica Söylevi, II.

ü z e r in d e

b a s k ı o lu ş tu r m a k iç in

A n to n iu s ’ u

y e rm e y i, G e n ç

C a e sa r’ı y ü

c e ltm e y i s ü r d ü r m ü ş tü r . 1 O c a k 4 3 ’ te g ö re v

consullük

yapacağı

b ir

y ıl

g ö re v i s o n a e re n A n t o n iu s , e y a le t v a lis i o la ra k ö n c e s in d e n

yasal

C is a lp in a ’ y ı D e c im u s B r u t u s ’ ta n te s lim e y a le ti A n t o n i u s ’ a te s lim

o la ra k

b e lir le n m iş

G a llia

a lm a k ü z e r e M u t in a ’ y a g e lm iş ti;

e tm e y e c e ğ in i b ild ir e n D e c im u s B r u t u s ’ u k u ş a

t ı p s ı k ı ş t ı r m ı ş t ı r 9 7. G e n ç C a e s a r is e t o p l a d ı ğ ı o r d u l a r ı y l a M u t i n a ’ y a d o ğ r u yü rü yü şe

g e ç m iş tir .

O la s ılık la

C ic e ro ’n u n

A n to n iu s ’u

tir m e ç a b a la r ın a k a tk ıd a b u lu n m a k a m a c ıy la D e c im u s A n t o n i u s ’ a te s lim d ır ; ç ü n k ü

düşm an

ilâ n

e t

B r u t u s ’ u n e y a le ti

e tm e m e s i d e c u m h u r iy e tç ile r in y a p tığ ı b a ş k a b ir h a ta

A n t o n iu s , y a s a l o la ra k k e n d is in e

v e r ile n

e y a le ti a la m a y ın c a ,

M u t i n a ’ y ı k u ş a tm ış t ır ; b ö y le c e S e n a to ile A n t o n i u s a r a s ın d a s a v a ş b a ş la m ış tır . 1 O c a k ’ ta g ö re v le rin e b a ş la y a n y e n i Pansa

d e v le t

consullerin

iş le r in i

g ö rü ş m e k

consuller

ü ze re

A u lu s H irtiu s v e V ib iu s

S e n a to ’ y u

to p la m ış la r d ır .

Yen i

k o n u ş m a s ın d a n s o n ra A n t o n iu s y a n lıs ı C a le n u s , A n t o n iu s

s a v a ş a g ir iş ilm e d e n ö n c e , k u ş a tm a y ı k a ld ır m a s ı v e

ile

S e n a to ’ n u n y e tk is in e

b o y u n e ğ m e s i iç i n , o n a e lç i g ö n d e r ilm e s in i is te m iş tir . B u ö n e r i S e n a t o ’ d a

Beşinci Philippica Söylevi

d e s te k b u lm u ş tu r . B u n u n ü z e r in e C ic e r o

ile b u

ö n e r iy e k a rş ı ç ık ıp , A n t o n iu s ’ a s a v a ş a ç m a y ı ö n e rm iş tir. B u ö n e r iy le ilg ili t a r t ı ş m a l a r d ö r t g ü n s ü r m ü ş t ü r 98. A n t o n i u s ’ a s a v a ş a ç m a ö n e r i s i n e y a l n ı z C a le n u s d e ğ il, c u m h u r iy e tç ile rd e n d e k a rş ı ç ık a n la r o lm u ş tu r . T a r tış m a la r o ld u k ç a s e rt g e ç m iş , ilk g ü n g e c e y a rıs ın d a n s o n ra b itm iş tir ; S e n a to , ik i g ü n t a n a ğ a r ı r k e n t o p l a n m ı ş t ı r 99. S o n u n d a b a r ı ş ş a r t l a r ı n ı g ö r ü ş m e k ü z e r e d e ğ il

de,

A n t o n iu s ’ ta n

M u tin a

k u ş a tm a s ın a

son

v e r m e s in i,

G a llia

C is a lp in a ’ d a n ç ık m a s ın ı, R o m a ’ d a n ik i y ü z m il u z a k ta d u r m a s ın ı v e S e n a to ’ n u n y e tk is in e b o y u n

e ğ m e s in i b ild ir m e k ü z e r e

e lç i g ö n d e rilm e s in e

k a ra r v e r ilm iş tir . E l ç i o la ra k S . S u lp ic iu s , L . P is o v e G e n ç C a e s a r ’ m ü v e y b a b a s ı L . P h ilip p u s s e ç ilm iş tir . C ic e r o ,

Beşinci Söylev i ’ n i n

42.

p a ra g ra fın d a n

b a ş la y a r a k

C a e s a r ’ ı e le a lm ı ş , A n t o n i u s ’ a k a r ş ı n a s ıl o r d u t o p la d ı ğ ı n ı, G e n ç s a y e s in d e C a e sa r’a is te m iş v e b ir k a ra n

A n to n iu s ’u n

e g e m e n liğ in in

y e tk i v e r ilm e s in i a r d ın d a n s e n a to y a

ö n e r m iş ,

ta m

e z ild iğ in i y e tk iy le

d a y a ş ı tu tm a m a s ın a k a r ş ın s u n m u ş tu r. K o n u ş m a s ın ın

Genç Caesar

a n la tm ış tır .

propraetor

Genç

o lm a s ın ı

s e n a tö r o lm a s ın ı iç e re n

g e ri k a la n

k e s im in d e

is e

G e n ç C a e s a r ’ a b u y e tk ile r i v e g ö r e v le r i v e r m e m e k iç in h e r h a n g i b ir n e den

b u lu n m a d ığ ın ı

g e ç m iş te n

ö r n e k le r le

a n la tm ış tır .

97 Appianos, Bellum Çivile, III, 49 - 50 98 Appianos, Bellum Çivile, III, 50 -6 1 99 Appianos, Bellum Çivile, III, 50; Dio Cassius, XLV, 17, 2.

C ic e ro ’ n u n ,

Genç

propraetor

C a e sa r’a

y e tk is in i

v e r d irtm e k

is te m e s in in

a m a c ı,

consul, proconsul, praetor

o r d u y u y a s a lla ş tır m a k tı; ç ü n k ü

ku rd u ğ u

propraetor

y e tk is i o lm a y a n b ir is i, k e n d i p a r a s ıy la d a o ls a , o r d u k u r a m a z d ı v e k u r a c a k o lu r s a , c e za s ı ö lü m

o l a n b i r s u ç iş le m iş o l u r d u . Ö b ü r a m a c ı is e k u

r u lm u ş o la n b u o r d u y u

S e n a t o ’ n u n k o n tr o lü a ltın a a lıp A n t o n i u s ’ a k a rş ı

k u lla n m a k tı; düncü

K o n u ş m a s ın ın

L e jy o n u n

e r le r in e ,

sonunda

consul

M a rs

A n to n iu s ’u

L e jy o n u n u n

te rk

e ttik le ri

iç in ,

D ö r to p ra k

d a ğ ıtılm a s ın ı ö n e r m iş tir . S e n a t o ’ d a A n t o n i u s ’ a e l ç i y o l l a n m a s ı n a k a r a r v e r i l m e s i n d e n s o n r a ,y o ru m d a

to p la n a n

h a lk ,

ç a ğ ır m ış , C ic e r o e lç i y o lla m a n ın dönüşünü daki

S e n a to ’ d a

g ö rü ş ü le n le ri a n la tm a s ı iç in

Altıncı Philippica Söylevi'n i

iş e y a r a m a y a c a ğ ın ı s ö y le d ik t e n

s a b ırla

b e k le m e le r in i

k a r a r lılık la r ın ı

v e r m iş tir :

s o n ra , h a lk ta n

ö z g ü r lü k le r in i

s ü r d ü r m e le r in i

is te m iş tir .

C ic e r o ’y u A n to n iu s ’a

k o r u m a la r ı

K o n u ş m a s ın ı

e lç ile r in konusun

ç a r p ıc ı

b ir

tü m c e ile t a m a m la m ış t ır : “ Ö b ü r u lu s la r k ö le liğ e k a t la n a b ilir , a m a ö z g ü r l ü k R o m a h a lk ı n a ö z g ü d ü r .” E lç ile r

R o m a ’dan

sü rd ü rü yo rd u .

y o la

S e n a to ’d a

ç ık tık la r ın d a , C a le n u s

A n to n iu s

M u tin a

ö n d e r liğ in d e k i

k u ş a tm a s ın ı

A n to n iu s

y a n lıla r ı

A n t o n iu s a d ın a y a n ıtla r v e r e r e k o n u k o r u m a y a ç a lış m ış la r d ır . O c a k a y ı n ın a ş a ğ ı y u k a r ı o r ta la r ın d a s e n a to b a z ı ö n e m s iz k o n u la r ı g ö r ü ş m e k ü z e r e

Yedinci Philippica Söylevi 'n i

t o p la n ın c a , C ic e r o b u n u fır s a t b ilip ve

konuyu

A n to n iu s ’ a

y a p ılır s a , R o m a ’ y a

e lç i y o lla m a

g e le c e k o la n

konusuna

A n to n iu s

g e tir m iş tir ;

ile b a r ış

v e rm iş

o n u n la

b a r ış

iç in d e y a ş a y a m a y a

c a k la r ın ı a n la tm ış tır . S e n a tö r le r i ‘ B a ş b e la s ı c a n a v a r ı e lin iz d e n k a ç ır m a y ı n ı z ’ d iy e r e k u y a r m ış tır . B u n d a n s o n ra k i d ö n e m M u t in a ’ y a g id e n ü ç e lç id e n ik is in in Ş u b a t a y ı n ın

b a ş ın d a

R o m a ’ya

d ö n m e s iy le

b a ş la m ış tır .

E lç ile r d e n

S e rv iu s

S u l-

p ic iu s h a s ta la n ıp y o ld a ö lm ü ş t ü r . 2 Ş u b a t ’ ta P is o v e P h i l ip p u s S e n a t o ’ y a g id e r e k

a rk a d a ş la rı

S u lp ic iu s ’ u n

ö lü m ü n ü

b ild ir m iş le r d ir . C ic e r o ’ n u n

d e d ik le r i d o ğ r u

m ayı

k e n te

izin

k a ld ır m a m ış , e lç ile ri v e r m e m iş tir . C ic e r o

l e n d i r m i ş t i r 101, ç ü n k ü

e lç ile r in

P is o

A n to n iu s ’u n

is te k le r in i

ç ı k m ı ş t ı r 100. A n t o n i u s

so km a ya ra k

B ru tu s

ile

k u ş a t

g ö r ü ş m e le r in e

d a v r a n ış ın ı u ta n ç v e r ic i o la r a k d e ğ e r

P h ilip p u s , S e n a to ’ n u n

k e s in

b u y ru k la r ın ı

b ild ir m e k ü z e r e A n t o n i u s ’ u n y a n ın a y o lla n m a la r ın a k a r ş ın , o n u n k a tla n ıla m a z

is te k le r iy le

g e ri

d ö n m ü ş le r d ir .

Bunun

sonucunda

C ic e r o ’ n u n

d e d i ğ i o l m u ş 102, k e n d i s i n i h a l k k a h r a m a n ı o l a r a k b u l m u ş t u r . 2 Ş u b a t ’ t a k i

100 Beşinci Philippica Söylevi, 25. 101 ad Familiares, XII, 4, 1. 102 Altıncı Philippica Söylevi, 16.

s e n a to

o tu ru m u n d a

a y ın

d ö rd ü n d e

sagum 103

g iy ilm e s i

o n a y la n m ış ,

a m a C a le n u s ’ u n A n t o n iu s ’ a ik in c i k e z e lç i g ö n d e rm e ö n e ris i k a b u l e d il m e m iş tir. C ic e r o v e r m iş tir .

B u

e rte s i g ü n k ü

k o n u ş m a s ın d a

genel

d u ru m u

n i u s ’ ta n y a n a o la n la r ın s ila h b ır a k a r a k y a ya da za ra r

propraetor

Sekizinci Philippica Söylevi ’n i

o tu ru m d a

ö z e tle d ik te n

consull e r e

s o n ra ,

A n to -

y a D e c im u s B r u tu s ’ a

G e n ç C a e s a r ’ a te s lim o lm a la r ı d u r u m u n d a h e rh a n g i b ir

g ö r m e m e le r i,

ö d ü le

la y ık

b ir

iş

consullerin

y a p a rla rs a ,

uygun

g ö rm e s i k o ş u lu y la ö d ü lle n d ir ilm e le r i iç in k a r a r a lın m a s ın ı ö n e r m iş tir .

Sekizinci Philippica Söylevi ’n d e n

C ic e ro ,

e lç i S u l p i c i u s ’ a h a n g i o n u r la r ın S u lp ic iu s ’ a ö v g ü n ite liğ in d e k i S e n a to ’n u n C a e s a r ’ ın

s o n ra k i

ta s a rla d ığ ı

A n to n iu s ’u n

ile r i

s ü r ü le n

k a ld ır ılm ış tır . A n t o n iu s d e v le t p a ra s ım

s o n ra , y o ld a g ö rü ş m e

ç ık a r d ığ ı

u yd u rm a

ö le n

a ç ılın c a , v e r m iş tir .

y a s a la r

o rta d a n

z im m e t in e g e ç ire n b ir i o la r a k ilâ n

e d i l m i ş t i r 104. C a e s a r ’ ı n g e r ç e k a c t a s ı n m v e r ilm e s i v e

gün

Dokuzuncu Philippica Söylev i ’ n i

o tu r u m la r ın d a

ç ık a rm a y ı

b ir

v e r ile c e ğ i k o n u s u n d a

k o r u n m a s ı, e m e k li e r le r e t o p r a k

d ik ta tö r lü ğ ü n o rta d a n k a ld ır ılm a s ı g ib i A n t o n i u s ’ u n

iş e y a

r a y a n y a s a la r ı g ü v e n c e a ltın a a lın m ış tır . M . B ru tu s , 4 4

A ğ u s to s ’u n u n

ik in c i y a rıs ın d a

C ic e ro

ile

g ö rü ş tü k te n

s o n ra Y u n a n is ta n ’ a g itm iş v e o r a d a s a v a ş h a z ır lık la r ı y a p m a y a b a ş la m ış tı. M a k e d o n y a ’ n ın y ö n e tic is i H o r te n s iu s H o r t a lu s , M . B r u t u s ’ u n h iz m e tin e g ir m iş ti; I l l y r i c u m ’ u n y ö n e tic is i V a t in iu s d a a s k e r î k u v v e t le r in i o n a te s lim

e tm iş ti. M . B r u tu s a y rıc a D o la b e lla ’ n m

k u v v e tle r in d e n ik i ta b u ru v e

T h e s s a lia ’ d a h â lâ ç o k s a y ıd a o ld u k la r ı b ilin e n , P o m p e iu s ’ u n e s k i e r le r in d e n b a z ıla r ın ı e ld e e tm iş ti. B ü y ü k m ik ta r d a p a r a y la R o m a ’ y a

d ö n m e k te

o la n A n a d o l u ’ n u n y ö n e tic is i M . A p u le iu s v e S y r i a ’ d a C a e c iliu s B a s s u s ’ a k a r ş ı s a v a ş a n la r d a n b ir i o la n A n t is t iu s V e t u s , e lle r in d e k i p a r a y ı B r u t u s ’ a v e r m iş le r d i. K a s ım

a y ın ın s o n u n d a M a k e d o n y a y ö n e tic iliğ in e a ta n a n M .

A n t o n i u s ’ u n k a rd e ş i C . A n t o n iu s ’ u n (2 0 A r a l ı k ’ ta b u a ta m a g e ç e rs iz k ı lın m ış tır )

e lin d e k i

s ığ ın m ış tı. B u

g ü ç le r B r u t u s ’ u n k ile r d e n

h a b e rle r R o m a ’ y a u la ş ın c a ,

z a y ı f k a lın c a

consul

A p o llo n ia ’y a

P a n s a S e n a to ’ y u to p la

m ı ş v e B r u t u s ’ u n m e k t u b u n u o k u m u ş t u r 105. İ l k s ö z ü a l a n A n t o n i u s y a n l ı s ı C a le n u s , M . B r u t u s ’ u n M a k e d o n y a ’ d a h iç b ir h a k k ı o lm a d ığ ın ı, C a e s a r ’ m k a tille r in d e n b ir i o n u r la n d ır ıla c a k o lu r s a , e m e k li e r le r in k e s in lik le g ü c e n e c e ğ in i s ö y le y e r e k b a ş k o m u ta n lığ ın M . B r u t u s ’ ta n a lın m a s ın ı ö n e r m iş tir . C ic e r o ru m a yı

is e M . B r u t u s ’ u n I l l y r i c u m , M a k e d o n y a

s ü r d ü r m e s in i, o r d u s u n u

ö n e re n b ir y a s a

sunm uş ve

o la b ild iğ in c e

y a k la ş ık

İta ly a ’ y a

Y u n a n is ta n ’ ı k o y a k ın

tu tm a s ın ı

Ş u b a t ’ta b u y a s a ta s a rıs ın ı d e s

103 Savaşa hazır olunduğunu göstermek için giyilen asker giysisi. 104 On İkinci Philippica Söylevi, 12. 105 Onuncu Philippica Söylevi, 1.

te k le y ic i n ite lik te

Onuncu Philippica Söylevi ’n i

o la n

v e rm iş tir. B u

n u ş m a s ın d a M . B r u t u s ’ u n k u r d u ğ u o r d u y u y a s a lla ş tırm a a m a c ın ı g ü ttü ğ ü iç in ,

M .

A n to n iu s ’ u n

A n to n iu s

onu

M a k e d o n y a ’y ı

e n g e lle y e n

e le

M . B ru tu s

g e ç irm e y e h a k k ın d a

ç a lış a n

k a rd e ş i

C .

k o n u ş m u ş tu r. S e n a to ,

C i c e r o ’ n u n b u y a s a ö n e ris in i o n a y la m ış tır . M a rt

4 3 ’ te

S e n a to ’y a

u la ş a n

h a b e rle r h iç

iç

a ç ıc ı d e ğ ild i:

E k im

a y ın d a S y r ia y ö n e tic iliğ in i ü s tle n m e k ü z e r e R o m a ’ d a n a y r ıla n D o la b e lla , ik i a y

Y u n a n is ta n ’ d a k a ld ık ta n

d o lu ’y a

s o n ra , 4 3

ç ık m ış , S m y m a ’ d a b u lu n a n

D o la b e lla ’n m

a ske rî

g ü ç le r in in

y ı lı b a ş ın d a b ir le jy o n la

A n a d o lu ’ n u n

k e n te

A n a

y ö n e tic is i T r e b o n iu s ,

g ir m e s in e

D o l a b e l l a , e l ç i s i n i T r e b o n i u s ’ a 106 y o l l a m ı ş , a r d ı n d a n

izin

v e r m e m iş ti.

d a k e n d is i g id e re k

T r e b o n iu s ile d o s tç a g ö r ü ş m ü ş tü r . G e c e y a r ıs ı D o l a b e l l a ’ n ın e r le r i k e n te h a b e r s iz g ir m iş v e k a fa s ın ı

ke se re k

ik i g ü n b o y u n c a

d e n ize

a tm ış la r d ı.

T r e b o n i u s ’ a iş k e n c e

e ttik te n

A r d ın d a n

k e n d is in i

D o la b e lla

s o n ra , tü m

A n a d o l u ’ n u n y ö n e t ic is i ilâ n e t m iş t i. B u h a b e r le r R o m a ’ y a u la ş ır u la ş m a z , s e n a to

to p la n m ış tır ; D o la b e lla , C a le n u s ’ u n

ö n e ris i

ü z e r in e

düşm an

D o la b e lla ’ n ın d ü ş m a n

ilâ n

e d i l m i ş 108

oy ve

ilâ n e d ilm e s i ü z e r in e

b i r l i ğ i y l e 107 k a b u l e d i l e n m a lla r ın a

k o n m u ş tu r.

o n u n y e rin e k im in

geçeceği

v e o n a k a rş ı k im in s a v a ş a c a ğ ı s o ru s u g ü n d e m e g e lm iş tir . Ç e ş it li ö n e r ile r in y a n ın d a C a le n u s b u s a v a ş ın

consullere

v e r ilm e s in i, A n a d o lu v e S y r ia

e y a le tle r in d e n h a n g is in in k im e d ü ş e c e ğ in in a d ç e k m e y o lu y la

s a p ta n m a

s ın ı ö n e r m iş tir . C i c e r o , b u n a k a rş ı ç ık m ış v e C a e s a r ’ ın a c ta s ın a g ö r e , 4 3 y ılı iç in

S y r ia ’ n ın

y ö n e t ic iliğ in i ü s tle n m e s i g e r e k e n , c u m h u r iy e t ç ile r d e n

maius imperium 109 i l e b u g ö r e v e g e t i r i l m e s i n i ö n e r m e k a m a On Birinci Philippica Söylevi’n i v e r m i ş t i r . B u k o n u ş m a s ı n d a t ü m u s t a l ı ğ ı n ı o r t a y a k o y m a s ı n a k a r ş ı n , consul P a n s a D o l a b e l l a ’ y a k a r ş ı y ü

C a s s iu s ’ u n c ıy la

rü tü le c e k

s a v a ş ın

b a ş ın a

geçm ek

is te d iğ i

iç in ,

C a le n u s ’u

d e s te k le m iş ,

b ö y le c e o n u n ö n e ris i o n a y la n m ış tır . B u

s ıra d a

A n to n iu s

M u t in a ’ d a k i k u ş a tm a y ı s ü r d ü r ü y o r d u . D . B ru tu s

M u t i n a ’ d a z o r d u r u m d a o ld u ğ u iç in , a rk a d a ş la r ı o n u n g ü v e n liğ in d e n e n d iş e le n m e y e T re b o n iu s

ile

b a ş la m ış la r d ı.

te ğ i

za m a n

e ld e

M u tin a ’ y ı

a y n ı y a z g ıy ı p a y la ş a c a ğ ın d a n

A n t o n iu s y a n lıs ı P is o v e uygun

A n to n iu s

D .

B ru tu s ’u n

k o r k u y o r la r d ı. B u

d u ru m d a

C a le n u s o n a ik in c i k e z e lç i g ö n d e r m e k iç in e n

o ld u ğ u n u d ü ş ü n m ü ş le rd ir. Ö b ü r

e d ilin c e ,

a lır s a ,

C ic e ro ,

S e r v iliu s

consul

Is a u r ic u s ,

L .

Pansa’n m C a e s a r,

da des P is o

C a le n u s ’ ta n o lu ş a n b e ş k iş ilik b ir e lç i k u r u lu o lu ş tu r u lm u ş tu r . B u e lç ile r

106 Trebonius’un öldürülmesi On Birinci Philippica Söylevi, 4-8. 107 On Birinci Philippica Söylevi, 9. 108 On Birinci Philippica Söylevi, 15. 109 Olağanüstü yetki.

A n to n iu s ’ a

S e n a to ’ y a

y a b ile c e ğ in i

boyun

b ild ir e c e k le r d i.

eğm esi d u ru m u n d a E rte s i

gün

d ü ş ü n c e s in i d e ğ iş tir d iğ in i b e lir tm iş t ir . B u ç ık a rm a y a n

C ic e ro

d ü ş ü n c e s in i

e s k i s a y g ın lığ ın ı k o r u

S e r v iliu s

S e n a to ’ d a

ko n u şa ra k

ö n e r i n i n s u n u l d u ğ u g ü n s e s in i

d e ğ iş tir m iş

Philippica Söylevi i l e a ç ı k l a m ı ş t ı r : P a r a v e s i l a h municipiumlarm v e k o l o n i l e r i n e l ç i g ö n d e r m e

On îkinci

n e d e n in i

y a r d ım ı iç in iş in e

s ö z ve re n

d iy e c e k le r in i,

C a p u a ’ n ın b u k a r a n n a s ıl o n a y la y a c a ğ ın ı, A n t o n i u s ’ u d ü ş m a n g ö r d ü k le r i iç in ,

k o m u ta n la r ın ı

b ır a k a n

le jy o n la n n

d ü ş ü n e c e k le r in i

A n t o n iu s ’ a k a rş ı s a v a ş m a k ta o la n A . H ir t iu s ’ u n v e G e n ç

s o rm u ş tu r.

C a e sa r’m

bun

la r d a n h a b e r i y o k k e n , ü s te lik b a n ş y a p ılm a s ın ı is te m e z k e n , b a r ış k a ra rı a lm a n ın

büyük

h a k s ızlık

o la c a ğ ın ı

a n la tm ış tır . Y a ş a m ın ın

k e n d is i

iç in

ö n e m li o l m a d ı ğ ı m , a m a d e v le t v e R o m a h a lk ı iç in b ir ş e y le r ifa d e e ttiğ in i s ö y le m iş tir . R o m a ’ d a k e n d i e v in d e b ile

s a ld ır ıy a

u ğ r a d ığ ın ı, e lç i o la r a k

b ö y l e u z u n b i r y o l c u l u k t a b a ş ın a b i r iş g e lm e y e c e ğ i n i v e ö l d ü r ü l m e y e c e ğ in i

k im in

g a ra n ti

e d e c e ğ in i

s o rm u ş tu r.

K a z a s ız

b e la s ız

A n to n iu s ’ un

k a m p ın a u la ş s a b il e , k e n d is in i o n u n y a n ın d a g ü v e n iç in d e h is s e tm e y e c e ğ in i s ö y le m iş , b u k o n u n u n y e n id e n iy ic e g ö rü ş ü lm e s in i is te y e re k k o n u ş m a s ın ı b itir m iş tir . M a rt

a y ın ın

ik in c i

y a rıs ın ın

b a ş ın d a

Is p a n y a ’n ın

S e n a t o ’ y a y a z d ı ğ ı m e k t u p t a 110 S e n a t o ’ n u n A n t o n i u s m iş tir .

C ic e ro

ona

k ö le lik le

kanşan

b a r ış ın

y ö n e tic is i

L e p id u s

ile b a r ış m a s ın ı is te

k a tla n ıla m a z

o ld u ğ u n u

b e l ir t e r e k b a r ış iş in e k a r ı ş m a m a s ın ı ö ğ ü t l e m iş t i r 111. S e r v i l i u s 2 0 M a r t ’ ta L e p id u s ’ a

te ş e k k ü r e d e n , a n c a k b a n ş

s o ru n u n u n

S e n a to ’y a

b ır a k ılm a s ı

g e r e k tiğ i b iç im in d e b ir y a n ıt v e r ilm e s in i ö n e r m iş tir . C ic e r o d a b u ö n e r iy i

On Üçüncü Philippica Söylevi

d e s te k le y e n

v e r m iş tir .

B u

konuşm a

s ın d a g e r ç e k b a r ış u m u d u y la L e p i d u s ’ u ö v m ü ş , a n c a k A n t o n i u s g ib i b ir a d a m la

b a r ış

y a p m a n ın

o la n a k s ız

o ld u ğ u n u

savunup

k a n ıtla m ış tır .

s ıra d a A n t o n i u s , H i r t i u s v e G e n ç C a e s a r ’ a k ü s ta h ç a b ir m e k tu p y a z m ış t ı r ; H irtiu s

m e k tu b u

k u ze y

İta ly a ’ y a

y o la

ç ık m a d a n

önce

C i c e r o ’ y a u la ş tır m ış , C ic e r o d a k o n u ş m a s ın d a b u m e k tu b u s a tır s a tır a k ta r m ış v e A n t o n i u s ’ a y a n ıt v e r m iş tir . C ic e r o ,

On Üçüncü Philippica Söylevi ’n i

T r a n s a lp in a ’ n ın

e y a le t

v a lis i

M u n a tiu s

v e r d iğ i g ü n ü n a k ş a m ı G a llia

P la n c u s ’ a

L e p id u s ’ a ,

n a t o ’ n u n A n t o n i u s ile b a r ış m a s ı iç in a r a y a g e lm e le r in d e n d o l a y ı k ı z g ı n l ı ğ ın ı

g ö s te re n

P la n c u s

N is a n

k ıs a

a y ın ın

s e rt

b ir e r

b a ş ın d a

m e k t u p 112

resm î

b ir

110 Lepidus’un bu mektubu günümüze ulaşmamıştır. ' " a d Familiares, X, 27. 112 ad Familiares, X, 6 ve X, 27.

y a z m ış tır .

m e k tu p

Bunun

ya za ra k

ü z e r in e

tü m ü y le

n a to ’n u n

h izm e tin d e

o ld u ğ u n u

b i l d i r m i ş t i r 113.

Ş im d iy e

dek

g ö s te rd iğ i

k a r a r s ız tu tu m u n y a s a l o to r ite le r d e n ö d ü l b e k le m e s in d e n k a y n a k la n d ığ ın ı d a e k le m iş tir . B u n u n ü z e r in e C ic e r o o n a o n u r ö d ü lle ri v e r ilm e s i iç in S e n a to ’ y a

ö n e rid e

k iş in in

y a n ı s ıra

b u lu n m u ş tu r. S e r v iliu s

N is a n ’d a ki

S e n a to

Is a u r ic u s , P la n c u s ’ u n

to p la n tıs ın d a

S e n a to ’ n u n

b ir ç o k

h iz m e tin d e

o lm a s ın ın , g ö r e v i g e re ğ i o ld u ğ u n u s ö y le y e re k C ic e r o ’ n u n ö n e ris in e k a rş ı ç ık m ış la r d ır . C ic e r o d a Is a u r ic u s ’ a k a rş ı s e rt b ir s ö y le v v e r m iş - b e l k i b u k o n u ş m a e lim iz e g e ç m e y e n b a ş k a b ir

Philippica

S ö y / e v / d i r 114-

v e ö n e ris i

9 N i s a n ’ d a o n a y la n m ış tır . B u

s ıra d a

H irtiu s

e lin d e

b u lu n a n

s a n ’ ın

o r ta la r ın d a

Genç

B o n o n ia ’y ı o ra ya

C a e s a r,

A n to n iu s ’ u n

a ske rî

g ü ç le r in in

k u ş a tm ış , P a n s a ’ y ı b e k liy o r la r d ı. P a n s a

v a r d ığ ın d a ,

A n to n iu s ’u n

M u tin a ’ d a k i

N i-

d u ru m u

o ld u k ç a t e h lik e liy d i v e d o ğ u y ö n ü n d e k i A e m ilia Y o l u ’ n d a ile r le r k e n , 15 N is a n ’ da

Pansa

y e n m iş , s o n ra san’da

ile da

k a r ş ıla ş m ış tı. B u r a d a k e n d is i

k o m u ta n la r

ö lü m c ü l y a r a la r a la n

H ir t iu s ’ a y e n ilm iş tir .

A n to n iu s

ile

M u tin a

B ir

s u r la r ın ın

h a fta

s o n ra

d ib in d e

A n t o n iu s ta m b ir y e n ilg iy e u ğ r a m ış v e k a ç m ış tır . B u

P a n sa ’y ı 21

N i

s a v a ş m ış la r,

s a v a ş ta H ir t iu s , 2 2

N i s a n g e c e s i d e P a n s a a ld ığ ı y a r a la r y ü z ü n d e n ö lm ü ş tü r . Y a k la ş ık

1 7 N i s a n ’ d a R o m a ’ y a A n t o n i u s ’ u n z a fe r k a z a n d ığ ı v e k e n te

d o ğ r u y ü r ü y ü ş e g e ç tiğ i h a b e ri u la ş ın c a C ic e r o s ık ın tılı ü ç g ü n g e ç ir m iş tir . B u

haber yü zü n d e n

k e n tte h e y e c a n a r tın c a , h a lk te m s ilc is i A p u l e i u s b ir

to p la n tı d ü z e n le y e r e k h a b e r le r in

a s ıls ız v e

s a ç m a o ld u ğ u n u

b ild ir m iş tir .

B ir k a ç s a a t s o n ra g e r ç e k h a b e r le r g e lin c e h a lk C i c e r o iç in b ir g ö s te r i d ü z e n le m iş tir . 2 1 g iy s is in in günü

N i s a n ’ d a k i S e n a to to p la n tıs ın d a S e r v iliu s Is a u r ic u s s a v a ş

ç ık a r ıla r a k ,

d ü z e n le n m e s in i

Söylevi ’n i

toga

g iy ilm e s in i

ö n e rm iş tir.

C ic e r o

v e r m iş tir . K o n u ş m a s ın d a

k a za n ıla n da

za fe r

iç in

şü kra n

On Dördüncü Philippica

Is a u r ic u s ’ u n

b ir in c i

ö n e ris in e

k a rş ı

ç ık m ış , M u t in a k u ş a tm a s ı k a lk ın c a y a d e k s a v a ş g iy s is i g iy ilm e s in i ö n e r m i ş , ş ü k r a n g ü n ü ö n e r i s i n i is e d e s t e k l e m iş t i r . 21

N is a n ’ d a k i M u tin a

s a v a ş ın ın h a b e rle r i R o m a ’ y a

25 N is a n

akşam ı

u la ş m ış v e e rte s i g ü n A n t o n i u s v e y a n d a ş la n r e s m e n k a m u d ü ş m a n ı ilâ n e d ilm iş le r d ir .

C ic e ro

2 7

N is a n

ta r ih li

m e k t u b u n d a 115

h a b e ri

M .

B r u t u s ’ a b i l d i r m i ş t i r . D e c i m u s B r u t u s i s e C i c e r o ’ y a y a z d ı ğ ı m e k t u p t a 116 A n t o n i u s ’ u n İ t a ly a ’ y a a y a k b a s m a m a s ı iç in e lin d e n g e le n i y a p a c a ğ ın ı v e onu

izle y e c e ğ in i

s ö y le m iş tir ;

am a

M a y ıs

g ü n lü

m e k t u b u n d a 117

113 ad Familiares, X, 8. 114 Bk. Tyrrell and Purser, The Correspondence o f M.T.Cicero, cilt VI, intr.xliii, dipnot 122. 115 ad Brutum, I, 3,4. 116 ad Familiares, XI, 9. 117 ad Familiares, XI, 13.

A n to n iu s ’u

izle y e m e m e s in in

m ış tır . B u

o la y la r ü z e r in e

m ış tır . B u

a ra d a

k a tılm ış tır .

onun

n a s ıl k a ç t ığ ın ı

S e n a to L e p id u s v e P la n c u s ’ u

V e n tid iu s

A n to n iu s

n e d e n le r in i

3 ya

da 4

M a y ı s ’ ta

M a y ı s ’ta

Fo ru m

üç

İta ly a ’ y a

le jy o n la

Iu liu m ’ a

a n la t ç a ğ ır

A n to n iu s ’a

u la ş m ış

Fo ru m

V o c o n ii’ d e b u lu n a n L e p id u s ’ ta n y ir m i d ö rt R o m a m ili u z a k lık ta o rd u g â h k u r m u ş t u r . L e p i d u s S e n a t o ’ y a y a z d ı ğ ı m e k t u p t a 118 i k i o r d u n u n b i r l e ş m e s i iç in

b e lir tm iş tir . B ir le ş e n

ik i o rd u n u n

o lm u ş tu r. A n t o n iu s ’ a k a rş ı L e p id u s ’ u

z o r la n d ığ ın ı

d e s te k le m e k

e r s a y ıs ı ü ze re

seksen

Is a r a

b in

ırm a ğ ın ı

g e ç e n P la n c u s 4 H a z i r a n ’ d a D . B r u t u s ’ u b e k le m e k iç in y e n id e n ırm a ğ ın öbür

y a k a s ın a

is te ğ i

g e ç m iş tir .

ü z e r in e ,

P a n s a ’ n ın

A n to n iu s ’a

B ru tu s ’u n

k o m u ta s ın a

P la n c u s ’ u

b ir lik te

k a rş ı

v e r ilm iş tir .

h a re k e t

b ir le ş t ir m e s i is e H a z i r a n

to p la m ış

savaşı B u

e tm e le r i

a y ın ın

o ld u ğ u

e r le r ,

y ü r ü tm e k le a ra d a

iç in

b a ş ın d a

C ic e r o ’n u n

g ö r e v le n d ir ile n

C ic e ro ,

z o r la m ış tır .

D .

B ru tu s ’u

İk is in in

D . ve

g ü ç le r in i

g e r ç e k le ş m iş tir . O n l a r ın

a ske rî

g ü c ü ö n c e le r i s a y ıc a A n t o n i u s ’ u n k in d e n f a z la y k e n , u ğ r a d ık la r ı s a ld ır ıla r y ü z ü n d e n a z a l m ı ş t ı r . A s i n i u s P o l l i o is e S e n a t o ’ n u n k e n d i s i n i ö n e m s e m e d iğ i n i d ü ş ü n d ü ğ ü i ç i n , h i ç b ir iş e k a r ı ş m a d a n İ s p a n y a ’ d a o t u r m u ş t u r . B u a ra d a S e n a t o , G e n ç C a e s a r ’ a D . B r u t u s ile b ir lik t e A n t o n i u s ’ a k a r ş ı g ir i ş i l e n s a v a ş ı ü s t l e n m e s i n i b u y u r m u ş t u r 119 ; a m a D ö r d ü n c ü L e j y o n v e M a r s L e jy o n u

D .

B ru tu s ’a

P la n c u s

D .

k a tılm a y ı

B r u t u s ’ ta

i s t e m e m i ş t i r 120.

h iç b ir

h a re k e t

Tem m u z

g ö rü lm e m iş tir.

ayı B u

boyunca a ra d a

M .

B r u t u s , S e n a to ’ n u n k e n d is in i ç a b u c a k g e ri ç a ğ ırm a s ın a y a n ıt v e r m e m iş t i r 12 1 . C i c e r o , C a s s i u s ’ t a n d a ç a b u c a k g e r i d ö n m e s i n i i s t e m i ş 122, T e m m u z a y ın d a

M .

B ru tu s ’ u

d ö rt

g ö z le

h iç b ir i h a re k e te g e ç m e m iş tir . B u

b e k l e m i ş t i r 123;

fa k a t

k o m u ta n la r d a n

a ra d a G e n ç C a e s a r k a ra rlı b ir a d ım

a ta

r a k R o m a ’ y a d ö r t y ü z a s k e r d e n o lu ş a n e lç i g r u b u n u y o ll a m ış , b u n la r k e n d ile r in e

s ö z v e r ile n

l e r d i r 124. sunda

S e n a to ,

is e

A n to n iu s ’ u

k e s in

a r m a ğ a n la r ı, k o m u ta n la r ı iç in

consullük

e lç ile r in b ir

düşm an

şey

ilâ n

Genç

Caesar

ile

Genç

Caesar

A ğ u s to s

is te ğ in i

s ö y le m e m iş tir.

eden

A n to n iu s ’ u n b a ş ın d a

k a ra rın b ir

a ra ya

s e k iz

consullük

g e ri

ç e v ir m iş ,

E lç ile r

üçüncü

k a ld ır ılm a s ın ı g e lip

le jy o n ,

is te y in c e ,

b ir lik le r i

konu

o la ra k

a n la ş tık la r ın ı

a tlı

is te m iş

p a ra

S e n a to

a n la m ış tır. y a r d ım c ı

g ü ç le r le R u b i c o ır m a ğ ın ı g e ç m iş v e R o m a ’ y a d o ğ r u y ü r ü m e y e b a ş la m ış

118 ad Familiares, X, 35. 119 Appianos, Bellum Civile, III, 85. 120 ad Familiares, XI, 14, 2. 121 ad Brutum, I, 12, 2. 122 ad Familiares, XII, 8, 2. 123 ad Familiares, XII, 10, 4. 124 Appianos, Bellum Civile, III, 87.

t ı r 125.

C ic e r o ’n u n

B ru tu s ’a

b ir

kez

g ü n ü m ü ze daha

g e ri

u la ş a n

son

m e k tu b u

iç in

y a zd ığ ı

dönm esi

2 7

T e m m u z’da

m e k tu p tu r.

B u

M .

a ra d a

A s i n u s P o l l i o A n t o n i u s ’ a k a tılm ış v e A n t o n i u s ile M . P la n c u s a r a s ın d a k i u z la ş m a y a d a y a r d ım e tm iş tir . B ö y le c e C ic e r o b a ğ lılık la r ın a g ü v e n d iğ i ik i k o m u ta n ın ı y itir in c e b ir k e z d a h a h a y a l k ır ık lığ ın a u ğ r a m ış tır. B u S e n a to ’ n u n

A frik a ’dan

S e n a to

ik i

C e c iliu s m e tre d e n

C o m u tu s ’u

ik i

le jy o n

O s tia

a ta m ış tır . G e n ç

L im a m ’n a

praetor

k o m u ta n lık la r ın a

Q .

u la ş m ış tır .

G a lliu s

C a e sa r’ a da R o m a ’y a

ile

beş

M . k ilo

f a z l a y a k la ş m a m a s ı iç in h a b e r y o ll a n m ış , a m a b i r iş e y a r a m a

m ış tır . C ic e r o ’n u n nm a

ç a ğ ırd ığ ı

le jy o n u n

s ıra d a

s o n u m u d u o la n b u ik i le jy o n d a G e n ç

g e ç in c e , S e n a to

s a v u n m a s ız k a lm ış tır . G e n ç

C a e sa r’ m

C a e sa r o rd u s u n u n b a

ş ın d a R o m a ’ y a g i r m iş , 1 9 A ğ u s t o s ’ ta k u z e n i Q . P e d iu s ile b ir li k t e k e n d i s in i

consul

s e ç t i r m i ş t i r . 126 İ l k i ş o l a r a k k e n d i s i n i n I u l i u s a i l e s i n e k a b u l ü n ü

o n a y la y a n y a s a y ı ç ık a r tm ış tır ; s o n ra s ıra s ıy la D o l a b e l l a ’ y ı h a lk d ü ş m a n ı ilâ n

eden

ç ık a rtm ış

k a ra rı k a ld ır m ış , C a e s a r ’ m ve

k a tille r in i c e z a la n d ır a c a k b ir y a s a

o n la rı y a r g ıla y a c a k b ir m a h k e m e

k u rm u ş tu r.

L e p i d u s ’ u k a m u d ü ş m a n ı ilâ n e d e n k a ra r d a ö b ü r

consul

A n to n iu s

Q . P e d iu s ta ra

fın d a n k a ld ır ılm ış tır . B ü tü n

b u n la r

C a e s a r, b ü y ü k

o lu rk e n

C ic e ro

d a y ıs ı C a e s a r’ ın

Rom a

d ış ın d a

b u lu n u y o rd u .

ö b ü r o rd u la rın ı a ra m a k v e

D .

Genç

B ru tu s ’u

b u lu p c e z a la n d ır m a k iç in k u z e y e d o ğ r u ile r liy o r d u . D . B r u tu s d a M a r c u s B r u tu s ’ a k a tılm a k ü z e r e M a k e d o n ia ’ y a g itm e y i ta s a rlıy o r d u . S o n u n d a o n a d a m ıy la

b ir G a ly a

k a b ile s in e

s ığ ın m ış , a m a k a b ile b a ş k a n ı A n t o n i u s ’ a

h a b e r v e r in c e , o d a a d a m la r ın ı g ö n d e r ip o n u ö ld ü r tm ü ş tü r . A n to n iu s , L e p id u s v e G e n ç

C a e s a r B o n o n ia y a k ın la r ın d a b u lu n a n ır

m a k ta k i b ir a d a d a b u lu ş u p k im le r in ö ld ü r ü le c e ğ i ü z e r in d e a n la ş m ış la r ıd ır . L is te n in

b a ş ın d a y e r a la n C i c e r o , 7

y a k a la n a r a k

ö ld ü rü lm ü ş tü r .

A r a l ı k ’ ta C a i e t a ’ d a k i y a z l ı k

P lu ta rk o s ,

C ic e ro ’n u n

e v in d e

ö ld ü rü lm e s iy le

ilg ili

ş u n l a r ı a n l a t ı r 12 7: A n t o n iu s o n u n b a ş ın ı v e s a ğ e lin i k e s m e le ri iç in e m ir v e r d i , ç ü n k ü C ic e r o A n t o n i u s ’ a k a rş ı v e r d iğ i s ö y le v le r i bu

e liy le

k a le m e

(Orationes Philippicae)

a lm ış tı; C i c e r o ’ n u n k a fa s ı v e

k o n u n c a , A n to n iu s

b u n la rı c o ş k u lu

b ir h a v a

e li g e tir ilip

iç in d e

u zu n

önüne u z a d ıy a

s e y re tti v e b u s ıra d a b ir k a ç k e z z e v k t e n k a h k a h a a ttı. O n l a r ı d o y a doya

s e y re ttik te n

s o n ra , o n la rın

fo ru m d a k i

k o n u ş m a c ıla r k ü rs ü s ü

Dio Cassius, XLVI, 43; Appianos, Bellum Civile, III, 88. 126 Dio Cassius, XLVI, 46, 1. 127 Plutarkhos, Marcus Antonius, T.T.K. Yayınları, s.24.; Cicero’nun ölümüyle ilgili olarak ayrıca bk.Plutarkhos, Vitae, Cicero, XLV1II, 4; Appianos, Bellum Civile, IV, 19-20.

ü z e r in d e b ir y e re k o n u lm a s ın ı e m re tti; b ö y le c e s a n k i ö lü y ü in c itip k ü ç ü k d ü ş ü r ü y o r d u . A s lın d a ta lih in in o n u y ü k s e lttiğ i b ir a n d a , k e n d in i k ü s t a h lığ ıy la k ü ç ü k d ü ş ü r e b ile c e ğ in i v e t a lih in o n a v e r m iş o l d u ğ u g ü c ü u ta n ç v e r ic i b ir b iç im d e k u lla n a b ile c e ğ in i k a n ıt lıy o r d u . C ic e ro ,

Genç

C a e sa r’ m

y ü r e k le n d ir m e s iy le

d e v le ti

ik in c i

kez

k u rta r

m a y a 128 ç a l ı ş ı r k e n , ç e ş i t l i o n u r ö d ü l l e r i v e g ö r e v l e r v e r e r e k y ü c e l t t i ğ i v e u m u t b a ğ la d ığ ı b u g e n c in k u r b a n ı o lm u ş tu r. C ic e r o ’ n u n A n t o n iu s ’ a k a rş ı bu

d e n li

s a ld ır g a n

o lm a s ın ın

v e n m e s id ir. G e r ç i G e n ç d e C ic e r o -A n to n iu s

n e d e n i b ir ö lç ü d e

C a e sa r’m

o rta y a

Genç

C a e sa r’ a ç o k

ç ık m a s ın d a n

iliş k ile r in in iy i o ld u ğ u

gü

önceki dönem de

s ö y l e n e m e z . S e x .C l o d i u s ’ u n

s ü r g ü n d e n ç a ğ r ılm a s ı k o n u s u n d a C i c e r o ’ n u n A n t o n i u s ’ a y a z d ı ğ ı m e k tu b a ve

Birinci Philippica Söylevi ’n d e

b a k ıld ığ ın d a

C ic e r o ’n u n

C a e s a r’ a k a rş ı tu tu m u

o n a u z la ş m a c ı b ir tu tu m la y a k la ş m a s ın a

A n to n iu s ’ a

savaş

so n ra s ı

a ra s ın d a b ir b e n z e r li k g ö r ü le b ilir . A n c a k

k a rş ı

tu tu m u y la

iç

C ic e ro ,

C a e s a r ’ la a r a s ın d a k i u z la ş m a y ı 1 5 M a r t 4 4 g ü n ü n e d e k d e v le t a d a m la r ın a ö z g ü n e z a k e t k u r a lla r ı ç e r ç e v e s in d e s ü r d ü r m ü ş tü r . A n t o n i u s la ş m a c ı tu tu m u

is e , A n t o n iu s ’ u n

ile o la n u z

1 9 E y l ü l 4 4 ’ te k i k o n u ş m a s ı ile b o z u l

m u ş tu r v e y a ş a m ın ın s o n u n a d e k s ü r e k li k ö tü y e g itm iş tir . C ic e r o b u k o nuşm aya n ızc a ğ ın ı

y a n ıt o la ra k y a z d ığ ı, a m a to p lu lu k ö n ü n d e h iç

y a y ım la d ığ ı a ç ığ a

s e n a to

İkinci Philippica Söylevi

v u rm u ş tu r. B u

k o n u ş m a n ın

to p la n tıs m d a y k e n , M a r s

C a e sa r’m

yanm a

o la n 2 8 K a s ım A n to n iu s ’u n

y a y ım la n m a

L e jy o n u

o k u m a y ıp

y a l

ile o n a k a r ş ı o la n d ü ş m a n lı

ile

ta r ih i, A n t o n iu s ’ u n ,

D ö rd ü n c ü

L e jy o n u n

g e ç tiğ i h a b e r in i a lıp M u t i n a ’ y a d o ğ r u y o la

Genç

ç ık tığ ı g ü n

ile C i c e r o ’ n u n R o m a ’ y a d ö n d ü ğ ü 9 A r a l ı k a r a s ın d a , y a n i

s iy a s î

b a k ım d a n

o ld u k ç a

z a y ı f o ld u ğ u

b ir

d ö n e m d ir.

B u

d ö n e m d e d e G e n ç C a e s a r , C i c e r o ’ y a s ık s ık m e k tu p y a z ı p S e n a t o a r a c ılığ ı i l e h a r e k e t e t m e k i s t e d i ğ i n i 129, o n u n

iş e e l k o y m a s ı n ı , d e v le t i i k i n c i k e z

k u r t a r m a s ı n ı y a z m ı ş t ı r 130. İ ş t e G e n ç C a e s a r ’ m

k e n d is in e b ö y le ilg i g ö s te

r ip y a k la ş m a s ıy la iy ic e y ü r e k le n e n C i c e r o , b u s ıra d a d a h a ö n c e S e n a t o ’ d a ya

başka

b ir

ye rd e

ve rm e ye

y a y ın la m a y a

İkinci Philippica Söylevi ’n i y a y ı n l a m ı ş , s ı n d a d a Üçüncü Philippica Söylevi’n i

c e s a re t e d e m e d iğ i

A r a l ık ’ ta k i

ve re re k

ona

S e n a to

k a rş ı

to p la n tı

a ç tığ ı

savaşı

re s m e n b a ş la tm ış tır . A y n ı s ö y le v d e G e n ç C a e s a r ’ d a n d a i lk k e z ö v g ü y le s ö z e d e r e k , k im s e n in p e k d ik k a te a lm a d ığ ı b u g e n c in R o m a p o l it ik y a ş a m ın a tü m

g ir m e s in i s a ğ la m ış tır . Ü ç ü n c ü g ü c ü y le

s ö y le v in i v e r d iğ i a n d a n b a ş la y a r a k

A n to n iu s ’a k a rş ı k o y m u ş

128 adAtticum, XVI, 11,6 129 adAtticum, XVI, 9. 130 adAtticum, XVI, 11, 6.

o n u v a ta n

d ü ş m a n ı ilâ n

e ttir

m eye

ç a lış m ış tır .

sonunda

M u tin a

s a v a ş ın ın

k e s in

sonucunun

R o m a ’ y a u la ş m a s ın d a n b ir g ü n s o n r a , y a n i 2 6 N i s a n ’ d a k i s e n a to t o p la n tı s ın d a b u a m a c ın a u la ş m ış tır . C i c e r o ’ n u n tü m y a ş a m ı d ü ş ü n ü le c e k o lu r s a , y a ln ız c a

ik i k iş iy e

a ç ık ç a

düşm an

o ld u ğ u

g ö rü lü r. B ir i

C lo d iu s , ö b ü rü

A n t o n iu s . C a tilin a te r tib in d e d e v le ti k u r ta rm ış , a m a d ü ş m a n ı C lo d iu s ’ u n ç ık a r t tığ ı y a s a y ü z ü n d e n s ü r g ü n e g it m e k z o r u n d a k a lm ış t ır . A y n ı a m a ç la ü s tle n d iğ i, A n t o n i u s ’ a k a rş ı o la n d a v a s ın ı is e , t ü m C a e sa r’a

çok

g ü v e n d iğ i

c e za s ın a ç a r p tır ılm ış tır .

iç in , y itir m iş , a m a

u y a rıla ra k a r ş ın , G e n ç

kez

sü rg ü n

d e ğ il, ö lü m

R o m a e d e b íy a t in d a

Şür

P a sto ra l

Ü. Fafo Telatar*

Doğa

g ü z e llik le r iy le

d o lu

(locus amoenus)

b ir o rta m d a

s ö y le n e n , d o ğ a

s e v g is i v e k ı r y a ş a n tıs ı k o n u lu p a s to r a l ş iir le r , e s k iç a ğ d a Y u n a n v e R o m a e d e b iy a t la r ın d a b u k o l i k ş iir le r a d ıy la b il in i y o r d u . B u a d la n d ır m a M Ö y ü z y ıld a

y a ş a m ış

la rd a

s ö y le d ik le r i v e

m ın a

g e le n

(T h e o k rito s , r ın

III.

ş a ir T h e o k r it o s ’ a d a y a n m a k ta d ır . Ş a ir , ç o b a n la r ın k ı r onun

boukolos Eidyllion,

ö ğ e le r iy le

a d ın d a n

s ü s lü

tü r e m iş

ş iir i Y u n a n c a

boukolike

I, 6 4 ; V I I , 4 9 ). N ite k im

y e r i a ğ ır lık lıd ır , ş iir le r o n la r ın

y a ş a m la n

s ıfa tı

‘ ç o b a n ’ a n la ile

n ite le m iş tir

b u k o l ik ş iir le r d e ç o b a n la ve

d ü ş ü n c e le ri ü z e r in e

r u lm u ş tu r . G e n e llik le ç o b a n la r , p o lit ik k a y g ıla r d a n v e s ık ın tıla r d a n u z a k , g e le c e k le r in d e n e n d iş e d u y m a y a n , g ü n ü n ü y a ş a m a y ı a m a ç la y a n d o ğ a y la b a ş b a ş a h u z u r l u b ir y a ş a m s ü r e r le r . Ç o b a n la r ın b u y a ş a m b iç i m l e r i , k a la b a lık t o p lu m y a ş a m ı s ü r m e k z o r u n d a k a la n v e o n u n k a tı k u r a lla r ın ın e tk i s in d e o la n

in s a n la r ın

ilg is in i h e r d ö n e m d e ç e k m iş tir . Ö z e l l i k l e , z a h m e t,

u ğ r a ş , d id iş m e d o lu d ö n e m le r d e ç o b a n la n n y a ş a m b iç im le r i h a tır la n a r a k , ö zle m

d u y u lm u ş v e d o ğ a g ü z e llik le r i ç o b a n k im liğ in in a r k a s ın a g iz le n e

r e k s ığ ın a k o la r a k d ü ş ü n ü lm ü ş v e a le g o r ik a n la tım la ş iir le r e y a n s ıtılm ış tır .

* Doç. Dr. Ü. Fafo Telatar, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri Latin Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.

E s k i ç a ğ b u k o l i k ş iir d e iş le n e n ö ğ e le r in k ö k e n i , s ö y le n c e s e l a n la t ım a , S ic ily a a d a s ın d a b u lu n a n A r k a d i a b ö lg e s in d e k i h a lk e z g ile r in e d e k u z a n m a k ta d ır . S ö y le n c e s e l a n la tım d a A r k a d ia b ö lg e s in d e ç o b a n la r ın v e s ü r ü le r in

ta n r ıs ı

P a n 1 (L a tin

m ito lo jis in d e

Faunus)

p ın a r la r ın

s e rin liğ in d e ,

a ğ a ç la r ın g ö lg e s in d e d in le n m e k t e n , f lü t ç a lm a k t a n 2 h o ş la n a n t u tk u lu b ir â ş ık tı. P a n ’ ın b u tu tk u s u n a , d o ğ a d a s u k e n a r la r ın d a , o r m a n la r d a , d a ğ la rd a y a ş a y a n , c a zib e li

Nymha\ax

d a k a y ıts ız k a lm ıy o r la r d ı. Ö t e

y a n d a n a ş k ta

e n a z P a n k a d a r g ü ç lü , tu tk u lu ü s te lik o n u n r a k ib i o la r a k d ü ş ü n ü le n , b a ğ v e b a h ç e le r i k o r u y a n , b e r e k e tin n e n , d o la ş a n

s im g e s i ta n r ı P r ia p o s 3 v e

c in s e l a r z u la r ı k u v v e t li

Satyroslar

k ırla r d a

Nymhahnn

e ğ le

p e ş in d e

id ile r . G e r ç e k y a ş a m d a ç o b a n la r , k e n d ile rin e k o r u y u c u ta n r ı o la r a k s e ç tik le r i

P a n ’ ı n , b e r e k e t ta n r ıs ı P r ia p o s ’ u n , d o ğ a n ın

s im g e s i

z e v k l e r in e v e n ite lik le r in e s a h ip o ld u k la r ın a in a n ır la r d ı. O c e s e l a n la tım d a k i t u tk u lu â ş ık la r P a n , P r ia p o s v e

Satyros\ar

Satyros\dnn

h a ld e s ö y le n e d e b iy a tta d a

ç o b a n la r ın t u tk u lu â ş ık la r o la r a k g ö r ü lm e s in in k a y n a ğ ıd ır . Ç o b a n la r ın b u n ite liğ i a le g o r ik b ir a n la tım la

ş a ir le r iç in

g e ç e r lid ir . K ıs a c a s ı ş a ir le r

b u k o l i k ( p a s to r a l) ş iir le r d e t u tk u la r ın ın v e s ık ın tıla r ın ın e t k is in d e d ir le r . Y in e

s ö y le n c e s e l a n la tım d a ö ld ü k te n s o n ra ta n r ıla ş tır ıla n S ic ily a lı ç o

b a n D a p h n is , e lin d e b a lm u m u y la b ir b ir in e y a p ış tır ıla n s a zla r d a n y a p ılm ış , h o ş s e s le r ç ı k a r a n k a v a l ı y l a b e t i m l e n i r d i . K a v a l ç a l m a y ı ç o b a n l a r ı n

ta n

r ıs ı P a n ’ d a n , e z g i s ö y le m e y i A p o l l o n ’ d a n ö ğ r e n e n D a p h n i s , g ö lg e d e d in le n ir k e n k a v a l ıy l a ç ık a r d ığ ı g ü ç lü e z g ile r le h e m g ö n lü n ü e ğ le n d ir ir , h u z u r b u lu r h e m d e h a y v a n la n ü z e r in d e o lu m lu e tk i y a p a r a k o n la r ın v e r im le r in i a r t ır ır d ı. K e n d il e r i n i ç o b a n D a p h n i s ’ le ö z d e ş le ş tir e n b u k o l i k ş a ir le r , y a l n ı z s ö y le d ik le r i h o ş e z g ile r le d in le y e n le r e m u t lu lu k v e h u z u r v e r d ik le r in i d e ğ il, a y n ı za m a n d a

e z g ile r iy le

ö lü m s ü z lü ğ ü

a m a ç la d ık la n n ı d a

vu rg u

la m ış la r d ır . A y r ı c a ş a ir , s e ç tiğ i b ir k i ş i y i a le g o r ik a n la tım la D a p h n i s a d ı y la ç a ğ ıra ra k , o n u n y a p t ık la n y la h e m h a lk a h u z u r v e r d iğ in i, h e m d e ö lü m s ü z le ş t ir ild iğ in i b e lir tm iş t ir . B u k o l i k ş iir le r d e a d ın d a n ç o k s ö z e d ile n b ir b a ş k a y a r ı ta n n d a A d o n i s ’ tir . Ö z e llik le H e lle n is tik d ö n e m d e h a y a l g ü c ü ü s tü n ş a ir le r , A d o n i s 4’ i

Nymphalar

ta r a fın d a n b ü y ü tü lm ü ş , y e r a ltın d a v e

1 Çobanların tanrısı Pan’ın adı ‘besliyorum, koruyorum, otlatıyorum’ anlamındaki Yunanca paö ve Latince pasco fiillerine de anlamca uyar. Pan’m tapınımına ilk önce Arkadia’da baş lanmış, ardından tapınım Yunanistan’a yayılmıştır (Vergilius, Ecloga, X, 26). Sürülerin (vahşi, uysal hayvanlar), ormanların, otlakların, çobanların tanrısı olduğu için mağaralarda yaşarlardı (Ovidius, Metanıorphoses, XIV, 515). 2 Tanrı Pan, söylencesel anlatımda çobanların çaldığı flütün bulucusu olarak kabul edilmektedir (Vergilius, Ecloga, I, 32; IV, 58). 5 Tapının yeri Lampsakos’tur (bugünkü Lâpseki). 4 Adonis efsanesinin doğu kökenli olduğu ve kökeninin Kıbrıs adasına dayandığı düşünülmektedir. Hellenistik dönemde Akdeniz dünyasına yayılmıştır. Adonis, baharda doğa nın yeniden canlanmasının simgesi olarak düşünülmüştür.

y e rü s tü n d e

s e v ile n ,

e fs a n e v i

b ir

çoban

o la ra k

d ü ş ü n m ü ş le rd ir.

Ş a ir le r ,

o n u k ı r l a r d a , o r m a n la r d a s ü r ü le r g ü d e n v e a v la n a n b ir i g ib i b e t im le y e r e k ş iir le r in d e

doğa

k e n d ile rin i

ona

b iç im d e

g ü z e llik le r in in b e n ze te re k

a ra s ın d a

s e v ile n

s ö y le m iş le r d ir. S ic ily a

b ir

s u n m u ş l a r d ı r .5 B u k o l i k k iş i

Nymphası

o ld u k la r ın ı

ü s tü

ş a ir le r

k a p a lı

A re th u s a d a b u k o lik

b ir

ş iir le r d e

a d ı g e ç e n b ir su p e ris id ir . B a ş k a b ir s ö y le n c e d e , T a n r ıç a A r te m is (L a tin c e D ia n a ), A re th u s a ’ y ı düşen

ırm a k ta n

p ın a r

(A re th u s a ),

ırm a k

k ıy ıs ın d a

k u r ta ra b ilm e k ş a ir

d in le n ir k e n , o n a

a m a c ıy la

T h e o k r ito s ’ u n

p ın a ra

doğum

â ş ık

o lu p

p e ş in e

d ö n ü ş tü rm ü ş tü r. B u

y e rin d e

b u lu n d u ğ u

A r e t h u s a ’ m n , h e m T h e o k r i t o s ’ u n b u k o l i k ş iir le r in e h e m

iç in ,

d e k ır y a ş a n tıs ı,

ç o b a n la r ın y a ş a n t ıla r ı k o n u lu d iğ e r ş iir le r e e s in k a y n a ğ ı o ld u ğ u n a i n a n ılır . A r k a d ia , S ic ily a , La m p s a k o s v e d a h a y a y g ın

d ü ş ü n ü ld ü ğ ü n d e

A kd e

n i z h a l k e z g i l e r i n e g i r m iş o la n ç o b a n la r ı n h u z u r l u , z e v k d o l u , d o ğ a i le iç iç e d ü n y a s ı, ş a ir le r in d iz e le r in d e d e e r k e n d ö n e m d e g ö r ü lm e y e b a ş la m ış t ır . Ş a ir le r , ıs tır a p

ç e k e n le ri k a y g ıla r d a n

s ık ın tıla rd a n

u za k la ş tırm a y ı

a m a ç la d ık la r ın d a , ç o b a n la r ın d ü n y a s ın d a v a r o la n ö ğ e le r e b a ş v u r m u ş la r d ır . D o ğ a

s e v g is i, d o ğ a d a k i d in le n d ir ic i v e

V I I . y ü z y ıld a

h u z u r v e r ic i b u

H o m e r o s ’ ta n b a ş la y a r a k ş a ir le r in d iz e le r in d e

ö ğ e le r , M Ö g ö rü le n

m o

t ifle r d ir . B a ş la n g ıç ta d o ğ a b e tim le m e le r in e , k ır y a ş a m ın a v e b u y a ş a m ın iç in d e k i g iz li

g ü z e llik le r in

h o ş , s a f, h u z u r v e r e n

y a n la r ın a , iş le n e n

ana

te m a la r ın y a n ın d a ş iir s e lliğ i a r tır ıc ı v e a n la tım ı s ü s le y ic i u n s u r la r o la r a k y e r v e r iliy o r d u : H o m e r o s ’ u n n e s in d e 6 ( X X I I ,

2 5 0 -2 6 5 )

Illias

H e k to r

d e s ta n ın d a , A k h i ll e u s ’ u n k a lk a n ı s a h ile

A k h ille u s

k u r t ile k u z u n u n a r a s ın d a k in e b e n z e t ilm e s i; ç o b a n ı E u m a io s ’ u n d e v .) ;

keçi

a r a s ın d a k i

Odysseia

m is a fir p e r v e r liğ i, O d y s s e u s ’ a y a r d ım ı

koyun

b e s ic iliğ iy le

u ğ ra ş a n , z a lim

d ü ş m a n lığ ın

d e s ta n ın d a d o m u z (X V ,

Kyploplann

389

a r a s ın d a

O d y s s e u s ’ u n y a ş a d ığ ı s e r ü v e n le r in a y r ın t ıla r ın d a y e r a la n , o n u n b e s le d iğ i h a y v a n la r

s a y e s in d e

P o ly p h e m o s ’ u n

s a rh o ş lu ğ u n d a n

O d y s s e u s ’ u n k u r tu lu ş ö y k ü le r i, k ır y a ş a m ın d a n v e d a n d e s ta n a y a n s ıy a n k e s itle r d ir . D a h a den M Ö

V I . y ü z y ılın

d a y a p ıtla r ı a r a s ın d a , m e k te y iz.

A rd ın d a n

y a ra rla n a ra k

ç o b a n la rın

s o n ra , S u id a s ’ ın

d ü n y a s ın

v e r d iğ i b ilg ile r

s o n u n d a y a ş a m ış S i c i ly a l ı l i r i k ş a ir S t e s ik h o r o s ’ u n

Daphnis M Ö

IV .

a d lı b ir b u k o l ik ş iir in in y ü z y ıld a

yaşayan

o ld u ğ u n u

P e lo p o n n e s o s

ö ğ re n

a d a s ın ın

5 Aslında bir ölümlünün kızı olan ve babası ile yasak aşkından hamile kalan Smyma’ya tanrılar acımış ve onu ağaca dönüştürmüşlerdir. Çocuğu Adonis de ağaç kabuğunun yarılmasıyla dün yaya gelmiştir. Aphrodite bu çocuğa hayran kalmış ve büyütmesi için Persephone’ye teslim etmiştir. Persephone de çocuğa âşık olunca, çocuk her ikisi tarafından paylaşılmıştır, çocuk birkaç gün biriyle, birkaç gün de öbürüyle kalmıştır. 6 “Hektor, düşmanım, antlaşmadan söz açma bana, böyle şey olamaz insanla arslan arasında. Nasıl uyuşmazsa kurtla kuzunun gönlü, durmadan kin beslerler birbirlerine, bizim de dostluk yapmamız akla sığmaz.” ( Illias, XXII 250-265)

g ü n e y in d e

Kyklops doğa

küçük

a d lı

b ir

ada

ş iir in d e

b e tim le m e le r i iç in d e

Kytheralı dithyrambos

o la n

koyun

sü rü sü

çobanı

iş le m iş tir . B u

ş a ir i

P o ly p h e m o s ’ u n

aşk daha

s o n ra

P h ilo e n o s , a ş k ın ı

hoş

T h e o k r ito s ’ u n

a ltın c ı v e o n b ir in c i ş iir le r in e d e k o n u o lm u ş t u r . S t e s ik h o r o s ’ u n v e P h i l o e n o s’u n

ş iir le r in d e p a s to r a l ö ğ e le r e

H o m e r o s ’ ta n d a h a

fa z la

y e r v e r m iş

o ld u k la r ı d ü ş ü n ü le b ilir . M Ö

V I . v e I V . y ü z y ılla r d a

S ic ily a v e P e lo p o n n e s o s a d a la r ın d a y a ş a

y a n ş a ir le r in ilg i d u y d u k la r ı b u k o l ik (p a s to r a l) ö ğ e le r i, M Ö b a ş la r ın d a ş iir in d e

s e r g ile m iş , e le

A r k a d ia ’ n ın

doğa

la tm ış tır . Y i r m i m ünden

Tegeah1

y a ş a m ış

ü zü n tü

s e s le r in in

hoşa

k a d ın

ş a ir A n y t e

a ld ığ ı k o n u y u

P a n ’ ın

ilk

ke z

ta p ın ım

g ü z e llik le r in e , b itk ile r e , h a y v a n la r a

ik i

epigrammasmd&n

duyan

genç k ızın

g ittiğ in i

II I . y ü z y ılın

b ir b ü tü n

d a y a n d ıra ra k

b ir in d e , s e v d iğ i b ir b ö c e ğ in

ü zü n tü y ü

h a fifle tm e y e

y a r d ım c ı

o ld u k la r ın ı

I I I . y ü z y ıld a R o d o s lu S im ia s , h e k im N ik ia s v e

lu 8 M n a s a lk a s v e

Tarentumlu

v e rm iş ,

ş iir le r in d e

k ır

L e o n id a s ,

köy

ç o b a n la rın

g e z ip y a ş a m ı,

g e zg in

g ö rd ü ğ ü

L e o n id a s d iğ e r b u k o lik b ö lg e le rd e k i

b a lık ç ılık ,

d ü n y a s ın a

ö lü

y a s ın ı iş le r k e n , d o ğ a d a k i r ü z g â r ın , su

h a tır la tm ış tır . M Ö

L e o n id a s ,

o la ra k

y e ri T e g e a ’ n ın

d e n izc ilik

duyduğu

h a lk

ş a ir le r d ir .

e z g ile r in e

k o n u la r ın ı

h a y r a n lığ ı

Sikyonyer

iş le m iş tir .

ş iir le r in d e

d ile

g e tir m iş tir . O n l a r ın y a ş a m la r ın ı d iz e le r in e a k ta ra ra k ç e ş itle m e y a p a n L e o n id a s k e n d in d e n

s o n r a k i ş a ir le r i ç o k e t k ile m iş t ir . Y i n e

s o n la r ın d a a d ın d a n t r a g e d y a ş a ir i o la r a k s ö z e ttir e n v e

M Ö

b ilg ile r e g ö r e , h e m ş iir h e m d e d ü z y a z ı y a z a r ı S o s ith e o s ’ n u n y a p ıtın d a n

II I. y ü z y ılın

S u id a s ’ m

v e r d iğ i

Daphnis

a d lı

g ü n ü m ü z e k a la n p a r ç a la r , ş a ir in k e n d in d e n ö n c e k i y a z a r la r ın

y a p ıtla n n d a k in e b e n z e r b u k o lik ö ğ e le r e y e r v e r m iş o ld u ğ u n u g ö s te r m e k te d ir . S u id a s İz m irli

b u k o lik

H e lle n is tik y a p ıtı

a y rıc a , T h e o k r ito s ’ u n ş a ir le r

o la ra k

d ö n e m d e 11 y a ş a m ı ş

s a y ıla n

tü rlü

M oschus’un

a d la r ın ı

S ic ily a lI,

v e r m i ş t i r 10.

M Ö

S i c i ly a l ı ş a ir T h e o k r i t o s ’

k o n u la r ı

iç e re n

k ıs a

B io n ’ u n III.

y ü z y ıld a

u n , en

ş iir le r d e n

is e

ö n e m li o lu ş m u ş

7 Tegea, Peloponnesos adasında Arkadia bölgesinde bir kıyı şehridir. 8 Sikyon, Peloponnesos adasında Arkadia bölgesinde bir kıyı şehridir. 9 Tarentum, İtalya’da Apuleia bölgesinde bir liman kentidir. 10 A. Lang, (1932: 7). 11 MakedonyalI II. Philippos’un oğlu İskender’in MÖ 334 yılında Çanakkale Boğazı’nı geçe rek, Anadolu'ya girmesi ve buradaki Pers hâkimiyetine son vermesiyle başlayan dönemdir. Bu dönemde doğu ve batı arasında bir kültür etkileşimi yaratılmıştır. Doğu dünyası ile ilişkiler sayesinde İskenderiye, Rodos, Bergama ve Efes gibi başkentlerin önderliğinde hem canlı bir ticaret geliştirilmiş hem de kültürel alışveriş olmuştur. Bu arada zengin kütüphanesi ile Ber gama da dönemin büyük bilim ve eğitim merkezlerindendir.

Eidyllion' l a r ı n d a 12

b u k o l ik ( p a s to r a l) n it e lik li ş iir le r a ğ ı r l ık l ı d ı r ( I , I I I , I V ,

V , V I , V I I , X , X I ) . B u ş iir le r in b a z ıla r ı g ü n lü k y a ş a m d a b ir k iş iy i v e o n u n ru h

d u ru m u n u

(.Eidyllion, nuşm ası

ta k lit

e ttiğ i

mimos

iç in

ö ğ e le rin i

iç e r m e k te d ir

I V ) . Ş a ir , b u k o lik n ite lik li ş iir le r in i, ik i ç o b a n ın k a r ş ılık lı k o

b iç im in d e

veya

te k

b ir

ç o b a n ın

s ö zle rin d e n

o lu ş tu rm u ş tu r.

T h e o k r it o s ş iir le r in d e ç o b a n la r ın , h a lk e z g ile r in d e v a r o la n ö ğ e le r i, d o ğ a s e v g is i v e Pan’m ,

ze n g in

hayal gücü

Nymphalarm,

b iç im in d e s ö y le y e r e k ş iir le r in in lo n ’ d a n

ç ık ış

ile

b ir le ş tir ip

hoş

e z g ile r

n o k ta s ı

a c ı,

ıs tır a p ,

ü zü n tü d ü r.

ö ğ r e n d ik le r i ile g ü ç lü e z g ile r s ö y le y e n v e

D a p h n i s ’ in ç o b a n ın

ö lü m ü

ö lü m ü n e

s ö y le m e le r in d e

Musalarm e t k i s i n d e o l d u k l a r ı n ı ( Eidyllion, I ) v u r g u l a m ı ş t ı r . T h e o k r i t o s ’ u n y a n ıs ır a

ü z e r in e

ü zü le n

s ö y le n m iş

b ir

ş iir

Pan ’dan,

ç a la n

a ğ ıttır .

n a k a ra t b u k o lik

Ş iir d e

T h e o k r ito s ,

v a h ş i h a y v a n la r ın , k a r a n lık o r m a n la r ın

k i l e n d i ğ i n i v e d o ğ a d a k i d ü z e n d e b o z u l m a 13 o l d u ğ u n u

A p o l-

e fs a n e v i ç o b a n

ç o k e t

ifa d e e tm iş tir . I I I .

ş iir d e , k a r ş ılık s ız a ş k ın v e r d iğ i s ık ın tı v e d o ğ a d a k i g ü z e llik le r d e n

s e v g i

l i y i e t k ile m e k iç in n a s ıl y a r a r la n ıld ığ ı a n la tılm ış t ır . V . ş iir d e h a k s ı z y e r e h ır s ız lık la

s u ç la n m a n ın

neden

o ld u ğ u

ü zü n tü y le

ç o b a n la r ın

a r a la r ın d a ,

k e n d ile r in i h a k lı ç ık a r m a k iç in y a p tık la r ı y a n ş m a iş le n m iş tir . B ir b ir le r in den

ü s tü n

o ld u k la r ın ı

doğadan

m ış la r d ır. T h e o k r ito s , V I . ç o b a n ın

k a r ş ılık lı

ş iir in i

konuşm ası

nymphasm

d e n iz

ö r n e k l e r 14 v e r e r e k e fs a n e v i

b iç im in d e

d iğ e r ç o b a n a o la n

çoban

ifa d e

e tm e y e

D a p h n is

o lu ş tu rm u ş tu r .

a ş k ın ı a n la ttığ ı iç in

ile

ç a lış

başka

D a p h n is ,

b ir

g ü ze l

ş iir , d e n iz in

k u m s a l ı n g ü z e l l i k l e r i y l e i l g i l i a y r ı n t ı l a r 15 i l e s ü s l e n m i ş t i r . V I I . ş i i r d e y i n e b i r a ş k a c ıs ın ı ç o k g ü z e l d o ğ a b e t im l e m e l e r i iç in d e d ile g e t i r m iş t i r . X . ş iir is e t a r la d a

ç a lış a n

B u k a io s ’ u n

a ş k a c ıs ın ı k o n u

a lm ış tır , T h e o k r ito s

ş iir d e a la y c ı b ir d ille g e r ç e k liğ i ö n p la n a ç ık a r m ış t ır . Ç ü n k ü b i r ta r la iş ç i s in in

is te d iğ in d e

duğu

g e r ç e ğ in i

N i k i a s ’ ın

a ş k ı ile b e r a b e r o lm a s ın ın o rta y a

k o y m u ş tu r.

a ş k a c ıs ın ı k o n u

X I.

hem en

ş iir d e

o la r a k s e ç m iş , b u

is e

hem en

y a k ın

a c ıy a

im k â n s ız o l

a rk a d a ş ı iy i

ila c ın

h e k im ş iir v e

d o ğ a g ü z e llik le r i o la c a ğ ın ı b e lir tm iş tir . M Ö

I I . y ü z y ı l d a y a ş a m ış S i c i l y a l ı ş a ir M o s c h u s ’ u n

hexametron

ve zn i

ile y a z ı l m ı ş b u k o l i k ş iir le r in in g ü n ü m ü z e k a la n k ıs ım la r ın d a n a n la ş ıld ığ ı k a d a rıy la

ş a ir b u k o l i k ö ğ e le r d e n ç o k e r o t ik v e

m ito lo jik ö ğ e le re

a ğ ır lık

v e r m iş t ir . M o s c h u s ş iir le r in d e g e le n e k s e l b ir k o n u y u d a e le a lm ış , a r k a

12 Suidas, Theokritos’un yapıtlarını sayarken onun yapıtı için eidyllion sözcüğünü kullanma mıştır. 13 “çam armut versin, geyik köpekleri parçalasın, baykuşlar bülbüllerle dövüşsün” gibi doğa düzenine uygun olmayan ifadelere yer verilmiştir. 14 “Ağustos böceği karşısında vızıldayan bir arıya benziyorsun; dağ elması meşe palamudu ile bir tutulur mu ?” gibi hem hayvanlardan hem de bitkilerden örnekler göstermişlerdir. 15 “güzel dalgalar, tatlı tatlı hışırdayan kumsal”

daşı B io n ’ u n d ile

ö lü m ü n d e n

duyduğu

ü zü n tü y ü

b u k o lik

ö ğ e le ri k u lla n a r a k

g e tir m iş tir : A ğ ı t ı n d a , d o ğ a d a k i b it k ile r i k iş ile ş tir e r e k o n la r a

s e s le n

m iş v e o n la r d a n y a s tu tm a la r ın ı is te m iş tir . M o s c h u s ’ u n b u ş iir d e k i ö m e ğ i T h e o k r ito s ’ u n I.

Eidyllion’udur.

M osch u s’un

Eros Drapetes

(K o n tr o ls ü z

A ş k ) a d lı b u k o l i k ş iir i d e B i o n ’ u ç o k e t k ile m iş t ir . A y n ı y ü z y ı l ı n r ın d a

y a ş a m ış

İzm irli

Epitaphios Adonidos

B io n ,

(A d o n is ’ e

s o n la

A ğ ıt)

a d lı

b u k o l i k ş iir in d e m i t o l o j i k ş a ir A d o n i s ’ in ö l ü m ü n ü v e A p h r o d i t e ’ in o n u n i ç i n d ö k t ü ğ ü g ö z y a ş l a r ı n ı 16, a c ı y ı i ş l e m i ş t i r . B i o n b u ş i i r d e h e m e s k i Y u n a n b u k o l i k ş a ir le r in i h e m nek

a lm ış tır .

B io n ’ u n

o la n o n b e ş in c i

meiae

d e H e lle n is t ik ç a ğ ın s o n d ö n e m

iş le d iğ i k o n u y a

eidylliondz

( A k h i l l e u s ’ la

y e r v e r m iş tir .

D e id a m e ia ’ n m

ş a ir le r in i ö r

mimos ö m e ğ i Epithalamium Akhillis et Deida-

T h e o k r ito s

D üğün

b ir

T ü rk ü s ü )

a d lı

d ü ğ ü n t ö r e n in i b u k o l ik ö ğ e le r iç in d e iş le m iş tir . T u t k u lu

ş iir in d e

is e

ş a ir M o s c h u s ’ u n

o n a y a z d ı ğ ı a ğ ıta ( 9 4 .) d a y a n a r a k B i o n ’ u n d ü ş m a n la n t a r a f ın d a n z e h i r l e n e r e k ö ld ü r ü ld ü ğ ü s ö y le n m iş tir . M Ö

I I I. y ü z y ıld a n

k o n u o la ra k h e m

II. y ü z y ıld a n

d e a n la tım

k a lm a ş iir le r in c e le n d iğ in d e h e m

o la ra k o r ta k y a n la r b u lu n d u ğ u

g ö rü lm e k te

d ir : Ş iir e k o n u o la n ın g e rç e k k im liğ in in , k ır la r d a d o la ş a n b ir ç o b a n k i m l i ğ in in iç in d e s a k la n m a s ı, o d ö n e m ş iir i iç in o r t a k ö z e ll ik t i r . Ö l e n , u z a k la r a g id e n v e y a k a y b o la n m i t o l o ji k y a d a g e r ç e k b ir i iç in g ö z y a ş ı d ö k m e , a ğ ıt yakm a

o n la r h a k k ın d a

ö v g ü lü

s ö zle r s ö y le y e re k y a ş a m

d ile g e tir m e , iş le n e n o r t a k k o n u la r d ır . D o ğ a d a ta m d a

ü zü n tü lü

r u h h a liy le

ç o b a n ın ü z ü n tü s ü n e tü m o lm a s ı v e ç o b a n la n n

ö y k ü l e r i n i 17

g ü z e l, h o ş a g id e n b ir o r

d r a m a t ik b ir g ir iş y a p a r a k ş iir e b a ş la n m a s ı,

d o ğ a n ın k a tılm a s ı, a ğ a ç la n n , h a y v a n la r ın

g ö z y a ş ı d ö k m e le r i s ık g ö rü n e n ö ğ e le r d e n d ir . A y r ıc a hem

kendi hem

s e v d ik le r in in n ite lik le r in i v e

o rta k

ş a ir le r in ,

ö z e llik le r in i

s ö y le r k e n , r e t o r ik s a n a tın ı k u lla n a r a k h a y v a n la r la v e b it k ile r le b e n z e r li k k u r m a la n y a d a k a r ş ıla ş tır m a y a p m a la n g e le n e k s e lle ş m iş tir . R o m a d ö n e m in d e M Ö d u y u lm u ş tu r . B u k o lik yucusu

aynı

za m a n d a

C o r v in u s ’ u n

Yunanca

a d a m ı, y a z a r

A s in iu s

I . y ü z y ı l d a b u k o l i k ( p a s to r a l) ş iir e y e n id e n ilg i

ö ğ e le r , ilk in

b ir

ş a ir d e

o la n

g ö rü lm ü ş tü r.

A r d ın d a n

b u k o lik

ş iir y a z m a y ı

d e n e m iş tir . Y e n i

V a le r iu s

o la n

M .

V a le r iu s

k o ru

d iz e le r d e

ş a ir

s a n a tç ıla n n

y a zd ığ ı P o llio

b ir

O z a n l a r ç e v r e s in d e n ü n lü d il v e iy i

e d e b iy a tç ıla r ın

k e n d is i

e d e b iy a t ö ğ re tm e n i o lm a s ın ın

C a t o ’ 18n u n

y a p ıtla rın d a n

M e s s a lla d e v le t

y a n ı s ıra

g ü n ü m ü ze

k a la n

16 Birçok çiçek efsanesi Adonis hikâyesiyle bağlantılıdır. Bion da bu şiirinde gözyaşlanndan bir gülün, Adonis’in her damla kanından da bir dağ lâlesinin oluştuğunu anlatmıştır (Bion, I, 72). Bu noktada bukolik şiir öğeleri ile biyografik öğeler iç içe girmiştir. 18 Ayrıntılı bilgi için bkz. Suetonius, Viris Illustribus, XI.

Lydia'da!9 v e Dictynna' d a t ı l m ı ş t ı r . C a t o , Lydia a d l ı s e v g ilis in i ta r la la r d a n y a n ın d a

a ş k ö y k ü le r i , d o ğ a g ü z e l l ik l e r i ile iç iç e a n la ş iir in d e

doğa

g ü z e llik le r i

iç in d e

k ıs k a n d ığ ın ı ifa d e e tm iş tir . Ç ü n k ü

d e ğ il, o rm a n d a k i

a ğ a ç la r a lt ın d a , s o ğ u k

s e s le r i v e h a y v a n l a r a r a s ın d a d ır .

Dictynna’d a

ta s v ir

e ttiğ i

s e v g ilis i k e n d i

k e n a r ın d a ,

is e N y m p h a

su, kuş

B r i t o m a r t is ’ in

G i r i t k r a lı M i n o s ’ ta n k a ç ış ö y k ü s ü k o n u e d ilm iş t ir . K ı z ı n d e n iz e a tla y a r a k k r a ld a n k a ç tığ ın ı g ö z ö n ü n e a lır s a k a n la tım d a d e n iz le

ilg ili d o ğ a b e tim

le m e le r in in o ld u ğ u d ü ş ü n ü le b ilir . A y n ı d ö n e m d e R o m a elegeia ş i i r i d e b u k o l i k ö ğ e l e r l e d o l u d u r . R o m a elegeiasma k l a s i k b i ç i m i n i v e r e n C o m e l i u s G a l l u s d a g ü n ü m ü z e u l a ş m a y a n Amores a d l ı y a p ı t ı n d a b u k o l i k ö ğ e l e r e y e r v e r m i ş t i r . Y a p ı t t a s e v g i l i s i L y c o r i s ’ i y a n ın a

ç a ğ ır ır k e n , k ır la r d a , p ın a rla r ın

lik te o tu r m a a r z u s u n u d ile g e tir m iş tir .

Elegeia

s e r in liğ in d e

o n u n la

b ir

v e a ş k ş a i r i o l a r a k 20 b i l i n e n

T i b u l l u s , ş i ir l e r in d e s e v g i y i ö n p l a n a ç ı k a r m ı ş , d o ğ a v e k ı r y a ş a m ı n a a it ö ğ e le rle

s ü s le y e r e k

ş iir le r in d e

hoş

b ir

hava

y a r a tm ış tır .

Ş a ir , a ş k

öğe

le r iy le k ır s a l ö ğ e le r i k a y n a ş tır m ış , k o n u la r ın a u y g u n b iç im d e k ı r v e s e v g i ta n r ıla r ın ın

a d la r ın ı a n m ış tır . T i b u l lu s , d o ğ a y ı e n d iş e d e n , k a y g ıd a n , g ü

r ü ltü d e n u z a k s e s s izliğ in e g e m e n o ld u ğ u b ir s ığ ın a k o la r a k d ü ş ü n m ü ş tü r . Ş iir le r in d e n ş a ir in k ır la r a g e ç ic i b ir d u y g u y l a , y a z ın s a l b ir k a y g ı y l a d e ğ il, iç te n

d u y g u la r la

zu yu ,

k e ç iy i

o ld u ğ u

k u c a ğ ın a

e ğ ir m e k te n , b e lir tm iş tir .

b a ğ lı

s ü r ü le r i

a n la ş ıla b ilir :

a lm a k ta n

Ş a ir in , k ırla rd a

a rzu s u o lm u ş tu r. R o m a

Elegeia ve

y a za n

G a llu s

e d e rke n , d o ğ a

ç a p a la m a k ta n ,

S e v g ilis in in

to p la m a k ta n

ile

b ir lik te

is e

ku yün

h o ş la n d ığ ın ı

o lm a k

büyük

ş a ir le r in d e n p a s to r a l ö ğ e le r e a ğ ı r l ık v e r e

T i b u l lu s , s e v g ilile r in e

g ü z e llik le r iy le

d ü ş le m iş le r d ir .

d u y m u ş tu r.

y e m iş le r

s e v g ilis i D e lia

re k

ş iir

ze vk

b e k le m e k te n ,

T o p ra ğ ı

d o lu

Ş iir le r , g e n e llik le

b ir o r ta m d a sevgi

â ş ığ ı

o la n

d u y g u la r ın ı

o n la rın b a ş ta n

y a n ın d a

ifa d e

h u zu ru

ç ık a rm a

te m e li

ü z e r in e k u r u lm u ş t u r . Ö t e y a n d a n b u ş a ir le r s e v g ilile r in e u la ş m a v e o n la r ı ik n a

e tm e

ç a b a la r ın d a

T ib u llu s ’ u n

doğa

ş iir in k ır

d e ğ e ri v e

s e v g is i

e tk is in in

k o n u la r ın d a k i

o ld u ğ u

b ilin c in d e d ir le r .

d ü ş ü n c e le rin d e

V e rg i-

l i u s ’ u n d a e t k i s i o l d u ğ u g ö r ü l m e k t e d i r 21. V e r g iliu s ’ u n

Bucolicae

ya da

ilk

y a p ıtı

Eclogae

o la n

M Ö

4 1-3 7

y ılla r ı

ilg ili ö ğ e le r i iç e r m e k te d ir le r . V e r g iliu s , y a p ıtın d a b ü y ü k r ito s ’ u

ö rn e k

o lu ş tu ru lm a s ı

a ls a

da,

a ra s ı

y a zılm ış

a d ıy la b ilin e n ş iir le r in h e p s i d o ğ a , k ı r v e k ır la

ondan

Eidyllion\ard.m

b ir e

b ir

a lın tıla r

yapsa

ö lç ü d e da

hem

Theoky a p ıtın

f a r k lı d ır , h e m d e ş iir le r in e R o m a l ıl a r a ö z g ü

19 Şiirin Vergilius’a ait olduğunu düşUnenler de vardır. 20 Ovidius, Tibullus’un bir aşk şairi olduğunu onun ölümü üzerine yazdığı ağıtta vurgulamıştır (Amores, III, 9). 21 Robert J. BalI, (1983: 161, 187).

n ite lik le r i s o k m u ş tu r . T h e o k r it o s ’ u n n in

y a m s ıra

mimosu

lir ik

Eidyllionlan

( I I .) , ö v g ü

-k ü ç ü k d e s ta n - ( X I I I ., X X I I ., X X I V .) , ( X V I I I .) , a ş k g iliu s ’ u n

ş iir le r in i ( X I I , X X I X ,

Bucolicae

te lik te d ir . B u

adı

a ltın d a

ban

k im liğ i

epithalamionu

X X X .)

to p la n a n

ş iir le r d a h a y a y g ı n b iç im in d e

b ilin m e k te d ir le r . V e r g iliu s ’u n a ltın a

Bucolicalan

g iz le n m e s i- v e

b u k o l ik tü r d e k i ş iir le r i

ş iir le r in i ( X V I . , X V I I . ) , -d ü ğ ü n

epyllionu tü rk ü s ü -

k a p s a m a k ta d ır . O y s a

ş iir in in

Eclogae

hepsi

V e r-

b u k o lik

n i

(S e ç m e le r) a d ıy la d a

a le g o r ik -g e r ç e k k iş ile r in ç o

g ize m li

a n la tım la r ı, d ö n e m in

u y g u la m a la r ın ı v e k a y g ı l a r ın ı , g e le c e k le ilg il i y o r u m l a r ı , t a m

p o litik

o lm a s a d a

b ir ö lç ü d e t a r ih î b ilg ile r i iç e r m e k te d ir . V e r g i l iu s , g e le n e k s e l k u lla n ım d a k i ç o b a n a d la r ın ın ( T it y r u s , C o r y d o n , D a m o e ta s g ib i) y a m s ır a , R o m a lı y ö n e t ic ile r in a d la r ın ı v e ta n r ı a d la r ın d a R o m a l ıl a r ı n k u lla n d ık la r ı b iç im le r i ş iir le r in e s o k m u ş t u r . Ö r n e ğ i n ş iir le r d e R o m a k e n tin in a d ı ( I .) , A u g u s t u s ’ u n o rd u k o m u ta m G a llu s ’ u n a d ı ( X .) d e L a tin c e b iç im i

V a r u s ’ u n a d ı ( V I , I X , ) , A s in iu s P o ll i o ’n u n a d ı ( I I I .) , d o ğ ru d a n g ö rü lm e k te v e

Camenalar

e s in p e r ile r i

Musalar y e r i n e Eclogal&n

( I I I .) g e ç m e k te d ir . V e r g i l iu s ’ u n

A r k a d i a , S i c i ly a v e ş a ir in d o ğ u m y e r i o la n k u z e y İt a ly a o r t a m ın d a g e ç e n ş iir le r i iç e r m e k te d ir . V e r g iliu s , ilk k ım ın d a n

bucolicasmı (Ecloga

b u k o lik

o ls a

r ın a d a y a n d ır m ış tır . B u

I) b iç im

v e k o n u n u n e le a lın ış ı b a

d a d ö n e m in p o litik a la r ın a v e

s iy a s î u y g u la m a la

ş i i r d e t o p r a k l a r ı e l i n d e n a l ı n m ı ş 22 b i r ç o k k i ş i n i n

d u r u m u i k i ç o b a n d a to p la n a r a k a n la tılm ış tır . Ç o b a n la r d a n b ir i to p r a k la r ı e lin d e n a lın m ış ç a re s iz b ir R o m a l ıy ı, d iğ e r i k a y g ıs ız , h u z u r lu , e lin d e k a v a lı, k ırs a ld a

ağaç

g ö lg e s in d e

o tu rm u ş

b ir R o m a lıy ı te m s il e tm e k te d ir .

A m a h e r ik i ç o b a n d a m u ts u z d u r la r , y a k ın ır la r : B ir i ş im d ik i d u r u m u n d a n , d iğ e r i g e ç m iş te k i s a v u r g a n tu tu m u n d a n . V e r g i l iu s , b u ş iir in i ik i ç o b a n ın k a r ş ılık lı

konuşm ası

V e r g iliu s ’u n k a lm a

b iç im in d e

k e n d is id ir. Ç ü n k ü

to p r a k la r ı ilk in

s ık ın tıy a s o k m u ş tu r. I I .

d ü z e n le m iş tir . V e r g iliu s ’u n

Ş iir d e

k u ze y

ç o b a n la rd a n

b ir i

İta ly a ’ d a k i b a b a d a n

e lin d e n

a lın m ış , s o n ra

Ecloga

a le g o r ik a n la tım la o lu ş tu r u lm u ş b ir ş iir d ir .

g e ri v e r ilm e s i V e r g iliu s ’ u

Ş iir in h a r e k e t n o k ta s ı a ş k a c ıs ıd ır . Â ş ı k ç o b a n , â ş ığ ın ın g ö r ü n tü s ü n ü n h o ş v e g ü z e l o ld u ğ u n u s ö y le r k e n o n u n ta ş g ib i h iç b ir ş e k ild e y u m u ş a m a y a n y ü r e ğ in d e n

ö tü rü

can

s ık ın tıs ın ı d ile

g e tir m iş tir. Y a n i

ş iir in te m a s ı a ş k

a c ıs ı v e b u n d a n d u y u la n ıs tır a p tır . B u k o l i k b i r a n la t ım la , V e r g i l i u s , s e v g iliy e s u n u la n d o ğ a d a n to p la n m ış ç iç e k d e m e tle r in in v e m e y v e s e p e tle r i n in b ile s e v g ilin in g ö n lü n ü a lm a y a y e tm e d iğ in i b e lir tm iş , â ş ığ ı d iş is in in p e ş in d e k o ş a n b ir a s la n a v e k e ç iy e b e n z e t m i ş t i r . V e r g i l i u s b u ş iir i u m u t

22 Philippi savaşından (MÖ 42) sonra Octavianus (Augustus) kuzey İtalya’da halktan aldığı topraklan emekli askerlere dağıtmıştır.

s u z lu k la

s o n la n d ır m ış tır . I I I .

Ecloga,

ik i ç o b a n ın

a r a la r ın d a k i m i n

daha

e t k i l i e z g i s ö y l e y e b i l e c e ğ i n i k a n ı t l a m a k i ç i n y a r ı ş m a l a r ı 23 b i ç i m i n d e d i r . Ş iir d e

ik i ç o b a n ın y a n ıs ır a b ir d e y a r ış m a y a h a k e m lik

v e r ilm iş t ir . Ş i ir , ç o b a n la r ın b ir b ir le r in e (k ö tü

eden

çobana yer

s ö y le d ik le r i h a k a r e t s ö z c ü k le r in i

a d a m , c a h il, s a p ık v s ) d e iç e r m e k te d ir . H a k e m in

g ö z e tim in d e y a

r ış m a y a b a ş l a d ı k t a n s o n r a ç o b a n la r , b ir b i r l e r i n i y e r m e k i ç i n d e ğ i l , ş iir s e l y e te n e k le r i b a k ım ın d a n k e n d ile r in i ü s tü n g ö s te r m e y i a m a ç la y a n ifa d e le r k u lla n m ış la r d ır . Ç o b a n la r d a n b ir i, k e n d is in in A s in iu s dan

Camena\arm (Musalarm)

P o l l i o ’ n u n , d iğ e r i is e A p o l l o n ’ u n k o r u m a s ı n d a

a ld ık la r ı

g ü ç le

s e v g ilile r in e

tü rk ü le r

y a k tık la r ım

o la ra k v e

o n la r

b e lir te r e k

övün-

m ü ş t ü r . V e r g i l i u s b ö y l e b i r i f a d e y e y e r v e r e r e k , k e n d i n i n R o m a l ı b i r ş a ir o ld u ğ u n u A s in iu s

Camenalar b ir

R o m a lıy a

P o llio

ö zg ü

n ite lik le r le y a z d ığ ın ı v u r g u la m ış tır . Ç ü n k ü

V e r g iliu s ’ u

k o ru ya n

s ö z c ü ğ ü is e R o m a l ıl a r ı n

s ö zc ü k tü r.

V .

Eclogası

is e

ik i

R o m a lı

b ir

y ö n e tic i,

m eşen,

Musalav

y e rin e k u lla n d ık la r ı L a tin c e

ç o b a n ın

a ra s ın d a

geçen

k o n u ş m a la r

b iç i m i n d e h a z ı r l a n m ış t ı r . Ç o b a n l a r a r a s ın d a n e b i r ta r tış m a n e d e b ir y a r ış m a

söz

k o n u su d u r.

V e r g iliu s ,

e s in tile r i iç in d e , a ğ a c ın

ç o b a n la n

b u k o lik

g ö lg e s in d e , b ir m a ğ a r a n ın

a n la tım la

önünde

m e lte m

o tu ru rla rk e n

s u n m u ş tu r . Ç o b a n l a r , y a k ı ş ık l ı , i y i k a v a l ç a la n e fs a n e v i ç o b a n D a p h n i s ’ in ö lü m ü n d e n b iç im d e

d u y d u k la n

ç iç e k le r le

ü zü n tü y ü

b e lir tm iş le r v e

s ü s le n m e s in i, ü z e r in e

şu

m e za rın ın

epigrammamn

ona

y a ra ş ır

y a z ılm a s ın ı

is te m iş le r d ir:

Ormanların Daphnis 'iyim, yıldızlara dek ünlü, Alımlı sürünün, sürüden alımlı bekçisi. V e r g iliu s

ş iir d e k i

çoban

D a p h n is

ile

C a e s a r ’ ı im a

e tm iş tir .

Ş iir

ik i

ç o b a n ın b ir b ir le r in e ö v g ü d o lu s ö z le r s ö y le m e s iy le s o n a e r m iş tir . V e r g iliu s ,

V I.

Ecloga’d a

e v r e n in

o lu ş u m u n u ,

d o ğ a n ın

y a p ıs ın ı,

P r o m e t h e u s ö y k ü s ü n ü , e fs a n e v i a ş k ö y k ü l e r i n i , A p o l l o n ’ u n ş a ir le r i s e v i p , y ü c e lttiğ in i a n la tm ış tır . B ö y le c e

V e r g iliu s b u k o lik n ite lik li b u

ş iir d e i l k

k e z c id d i b ir k o n u o la n e v r e n in , d o ğ a n ın o lu ş u m u ile a ş k v e ş a ir le r in y ü c e liğ i k o n u la r ın ı b ir lik t e

iş le m iş tir . V I I .

Eclogası

d a A r k a d ia

o rta m ın d a

iş le n e n b i r ş iir d ir . B u k o l i k ş iir ö ğ e le r in d e n o la n A r k a d i a b ö l g e s i, k a y g ı la r d a n u z a k , a ş k ın , s e v g in in e g e m e n o ld u ğ u d ü ş s e l b ir o r t a m d ır . B u ta m d a ç o b a n -ş a ir le r y a n la r ın d a k i s e v g ilile r iy le k ı r ta n r ıla n m n m in d e

k a y g ıla n n d a n ,

s ık ın tıla n n d a n

u z a k la ş ıp

h u zu r

o r

d a g ö ze ti

b u lu r la r .

Ş iir d e

A r k a d i a l ı b ir ç o b a n , d iğ e r ik i ç o b a n a r a s ın d a k i e z g i s ö y le m e y a n ş m a s ın a hakem

o lm u ş t u r . B ir b i r le r i y l e y a n ş a n ç o b a n la r d a n b i r i , e s in p e r ile r i

23 Theokritos’un IV. Eidyllion'u da bu tarzda oluşturulmuş bukolik bir şiirdir.

Mu-

¿ a la r m y a r d ım ım

d o ğ r u d a n , d iğ e r i is e d o l a y l ı b ir a n la tım la

Libetrah Mu-

s a la r ifa d e s in i k u lla n a r a k d ile m iş le r d ir . L i b e t r a , B o e tia b ö lg e s in d e A p o l l o ve

Musalann

k u ts a l d a ğ ı s a y ıld ığ ı iç in d o la y lı a n la tım ı y e ğ le y e n

e s in in i h e m M a s a l a r d a n h e m o ld u ğ u n u

v u r g u la m a m ış tır .

s e v g ilile r in in , g ü ç lü la r ı,

d iz e le r in

Ş iir d e ,

k ır

ta n r ıla r ın ın

y a n la r ın d a

e z g ile r s ö y le m e le r in d e ç o b a n la r a k a tk ıd a

b u k o lik

çoban,

d e A p o l l o ’ d a n a ld ığ ı iç in d iğ e r in d e n ü s tü n

n ite lik li

o ld u ğ u n u n

g ö s te r g e s id ir .

o la n

b u lu n m a

Ç o b a n la r

g ö r

d ü k le r in in y a n ıs ır a h a y a l e ttik le r i d o ğ a g ü z e llik le r in i v e d o ğ a d a k i u y u m u

Ecloga'da

d ile g e tir ir e k y a r ış m ış la r d ır . V I I I .

k a r ş ılık lı k o n u ş a n ik i ç o b a n

y o k t u r . V e r g i l iu s b u ş iir in e ç o b a n D a m o s ’ u n k a r ş ı l ık s ız a ş k ın ı te r e n n ü m e d e c e ğ in i v e e z g ile r in d e n in e k le r in v e v a ş a k la r ın , ır m a k la r ın ç o k e tk ile n d iğ in i

s ö y le y e re k

b a ş la m ış tır .

A rd ın d a n

ö lü m le b it e n b ir a ş k a c ıs ın ı d ile g ö s te r m iş tir. Â ş ığ ın A yn ı

ş iir e

a ş k ın ı t ü m

a le g o r ik

a n la m ıy la

sonu

g e tir m iş , P a n ’ ı d a d in le y e n le r a r a s ın d a d o ğ a , a ğ a ç la r , ır m a k la r h is s e tm iş le r d ir .

V e r g iliu s b a ş k a b ir a ş k ö y k ü s ü n ü

s o k m u ş tu r. B u

öyküde

te r k e d ile n e r k e k d e ğ il k a d ın d ır . S e v d iğ i e rk e ğ i k e n d in e d ö n d ü r m e k iç in büyüye

b a ş vu ra n

k e n d in e

h ırs lı b ir k a d ın ın

d ö n d ü rm e k

c ıy la b ü y ü c ü ü zü n tü s ü n e

iç in b ü y ü

C ir c e ’ y i ö r n e k g ö s te rm iş tir. V e r g iliu s , b u

k a tla n m a k ta n

k a d ın ın h e r y o lu

Ecloga

k o n u ş m a la rı

g iliu s , ş iir in

ş iir in d e

e r k e ğ in

b a ş k a ç a r e s iz k a lm a s ı d u r u m u n u , b u n a k a r ş ın

b ir b ü y ü

d a k i d a v ra n ış b iç im le r in in le ş tir m iş tir . I X .

s e v g ilis in i

d e n e m e s in i iş le y e re k p s ik o lo jik b ir o lg u y u o r ta y a k o y

m u ş tu r. B ö y le c e h e m

k a r ş ılık lı

a ş k ın ı iş le m iş tir . K a d ı n ,

y a p a r k e n , k e n d in i h a k lı g ö s te r m e k a m a

g e ç tiğ i

s a h n e s in i h e m

d e k a d ın v e e r k e k a r a s ın

fa r k lılığ ın ı b u k o l ik ş iir i ö ğ e le r in in

ik i ç o b a n ın V e r g iliu s ’ u n d o ğ u m b iç im in d e

o rta m

iş le n m iş tir .

o la ra k

ırm a ğ ı

A n la tım

iç in e y e r

y e ri M a n tu a ’ da a le g o r ik tir .

ü z e r in d e k i

doğa

V e r

g ü z e llik

le r iy le d o lu M a n t u a ’ y ı s e ç m e k le k e n d i d u r u m u n u v u r g u la m a k is te m iş tir . K e n d in i ç o b a n

M e n a lc a s k im l iğ i a ltın a g iz le y e r e k t o p r a k la r ın ın

e lin d e n

a lın m a s ın d a n v e V a r u s ’ u n b u n a k a y ı t s ı z k a lm a s ın d a n d u y d u ğ u ü z ü n t ü y ü i k i ç o b a n ın a ğ z ın d a n d ile g e tir m iş tir . Ç o b a n la r , M e n a l c a s ’ m k a y b e ttiğ i iç in y ö n e tic ile r

hem

y a k m m ış la r d ır .

to p r a k la r ım

a r tık d o ğ a n ın , o n u n h o ş e z g ile r in i d in le y e m e d iğ in d e n V a ru s ’un

hem

V e r g iliu s , X .

C in n a ’n m

Ecloga ' d a

bunu

G a llu s ’ u n

e n g e lle m e d iğ in d e n aşk

a c ıs ın ı

h a fifle t

m e y i a m a ç la m ış tır . Ş iir in e k a r ş ılık s ız a ş k ta n y a k ın m a y ı ifa d e e d e n d iz e le r le g ir m iş , a r d ın d a n G a l l u s ’ a a v u n m a s ı iç in , d e ğ iş m e c e li b ir a n la tım la M a s a la r ın o n a b a h ş e ttik le r i iy i e z g ile r s ö y le y e b ilm e g ü c ü n ü h a tır la t ıp , y a b u g ü c ü k u lla n m a s ın ı y a d a d o ğ a d a , A r k a d ia ’n ın s a rp k a y a lık la r ın d a y a ban d o m u zu

a v la m a y ı ö n e r m iş tir . B ö y le c e V e r g i l iu s , g e le n e k s e l b u k o l ik

ş iir te m a s ı o la n

s ü r ü le r in b a ş ın d a ç o b a n lık y a p a r k e n e z g ile r s ö y le m e n in

s a ğ la d ığ ı m u t lu lu ğ a b ir d e a v la n m a y ı e k le m iş tir . V e r g i l iu s , g ö z ü n d e s a y

g ın b ir k iş i o la n G a l l u s ’ a s ıra d a n in s a n la r ın k i g ib i ç o b a n lık d e ğ il d e a v c ı lık y a p m a y ı u y g u n

g ö r e r e k o n u h a lk ta n a y ır m ış t ır . V e r g i l iu s

k ırla r d a

A p o llo n , S ilv a n u s , P a n

d o la ş ırk e n

a y n ı ş iir d e

ile k a r ş ıla ş m a la r ın a

G a l-

lu s ’ u n o n la rla k a r ş ılık lı k o n u ş m a la rın a y e r v e r e r e k o n u y ü c e ltm iş tir . Ö t e y a n d a n G a l l u s , s e v g ilis in e s e s le n m iş , o n u k ır a ç a ğ ır m ış , k a r ş ı l ık a la m a y ın c a a ş k a c ıs ın a b o y u n

e ğ m iş tir . V e r g iliu s

ş iir d e b ir y a n d a n

G a llu s ’ u n

b ü y ü k b i r ş a ir o l d u ğ u n u , ö te y a n d a n d a d o ğ a n ı n g ü z e l l i k l e r i n i n b i l e k i m i z a m a n â ş ığ ı y u m u ş a t m a d ığ ın ı v u r g u la m ış t ır . V e r g iliu s ’ u n

b u k o lik

ş iir le r in in

Eclogae

to p la n d ığ ı

Bucolicae

a d lı y a p ıtt a ş a ir , e le a ld ığ ı k o n u la r ı , b i r ç o b a n ın y a d a k a r ş ı l ık l ı k o n u ş a n ik i ç o b a n ın k e n d i y a ş a d ık la r ı o r ta m d a s ö z s ö y le m e le r i b iç im in d e iş le m iş tir . Ç o b a n la r k im i z a m a n

k e n d i y e rle r in e

k o n u ş m u ş la r , k im i

za m a n

a le g o r ik o la r a k b a ş k a s ın ın y e r in e k o n u ş m u ş la r d ır . S ö z le r i ç o ğ u k e z k a y g ı , y a k ın m a , ile n ti, k ın a m a , ö lü m o ls a

s e v in ç

övgü

s ö zle r in e

a y r ılık

yer

a c ıs ı d o l u d u r . V e r g i l i u s

v e r m iş tir . B u k o lik

ş iir in

a z da

g e le n e k s e l

k o n u la r ı a ra s ın a d o ğ a n ın v e n e s n e le r in o lu ş u m u n u a n la ta n d iz e l e r i, b ü y ü ve

büyünün

e tk ile r i

k o n u lu

d iz e le r i

s o k m u ş tu r.

Ö te

yandan

V e rg iliu s

d iz e le r in d e d ö n e m in p o lit ik a s ın ı v e s iy a s î u y g u la m a l a r ı n ı, y ö n e t ic ile r i ile ilg ili

d ü ş ü n c e le r in i

Eclogalan

ç o b a n la r ın

s ö zle r iy le

y a n s ıtm ış tır .

i n c e l e n d i ğ i n d e h o ş , iç a ç ıc ı v e ş ı k ( H o r a t i u s ,

d iz e le r in y a n ıs ır a ş iir le r , h e m büyük

z o r lu k la r

tım la r

o ld u ğ u

V e r g iliu s ’u n ,

y a p ıla r ın d a n h e m

iç e rm e k te d irle r. iç in

r a h a tlık la

T h e o k r ito s ’ u n

Ş iir le r d e

eidyllionhnm

o n la rd a n y a ra r la n m ış o ld u ğ u n u

1 0 , 4 4 ) 24

d e d ilin d e n k a y n a k la n a n

in c e

a n la ş ıld ığ ın ı

V e r g iliu s ’ u n

Saturae,

a y r ın tıla r ,

s ö y le m e k öm ek

d o la y lı

k o la y

a lm ış

a n la

d e ğ ild ir.

o ld u ğ u n u

s ö y le m iş t ik . Ş a ir in o n d a n b ir e b ir a ld ığ ı

ifa d e le r in y a n ıs ır a iç e r ik a y n ı, a m a s ö y le m b iç im i fa r k lı ifa d e le r i d e v a r d ır .

D e n iz

s ö y le m e k

Nymphası iç in

T h e o k r ito s ’u n

her

ik i

G a la te a o za n

d iz e le r in d e n

da b a zı

(G a la te ia ) ’ n ın aynı

d e y im i

y e rle ri

tu tk u n

o ld u ğ u n u

k u lla n m ış la r d ır :

çobana

V e r g iliu s ,

ç ık a rm ış

d e ğ i ş t i r m i ş t i r 25.

B u n a ö m e k o l a r a k G e l l i u s 26 ş u ö r n e ğ i v e r m i ş t i r : T h e o k r i t o s k ı z ı n t u t k u l u â ş ık o ld u ğ u n u “ K le a r is ta , k e ç ile r iy le ta tlı ta tlı f ıs ı l d ı y o r ”

( Eidyllion , V I ,

g e ç tiğ i z a m a n , ç o b a n a e lm a a t ı y o r , 1 ) ifa d e s iy le

y e r v e r ir k e n

V e r g iliu s

a y n ı i f a d e y i, “ Ş e h v e tli k ı z G a la t e a b a n a e lm a a t ıy o r , h e m s ö ğ ü tlü ğ e k a ç a r hem

g ö rü n m e k

( Ecloga , 6 6 - 6 7 ) Eidyllion V , 7 8 - 8 3 i k i

is tiy o r”

A y r ıc a , T h e o k r ito s ’ u n

b iç im in d e ç o b a n ın

o lu ş tu rm u ş tu r .

k a r ş ılık lı k o n u ş

24 “ Kırlardan hoşlanan Camenalar, Vergilius’a yumuşaklık ve incelik bahşettiler.” 25 Aulus Gellius, Noctes Atticae, IX, 9,4 26 MS 125-180 yılları arası yaşamış Aulus Gellius yazar ve gramerci olarak adından söz ettirmiştir. Afrika kökenli olan Gellius Roma’da gramer ve retorik eğitimi almış, Atina’da felsefe çalışmıştır. Gramer, geometri, felsefe, tarih kısaca bilimin çeşitli konularında yazmıştır.

m a la r ın d a h e r ik is i d e iy i e z g i s ö y le d ik le r in i b e lir tm e k iç in ta n r ıla r ın o n la r ı s e v d ik le r in i k a r ş ılık lı a ç ık la m ış la r d ır .

Ecloga

I U ’ d e , ik i ç o b a n , k a rş ı

lık lı a tış ırk e n v e ik is i d e iy i e z g i s ö y le d iğ in i id d ia e d e r k e n T h e o k r it o s ’ u n ç o b a n la n g ib i ta n n la r m

o n la r ı s e v d iğ in i s ö y le m iş le r d ir . H e r i k i ş a ir d e d e

(Musalar

ç o b a n la n n i y i e z g i s ö y le m e s in i s a ğ la y a n ta n r ıla r a y n ı o ls a d a

A p o l l o n ) d iz e le r d e f a r k lı l ık g ö r ü lm e k te d ir : T h e o k r it o s ’ u n ş iir in d e

-Komatas: Musalar beni şarkıcı Daphis ’ten daha çok seviyorlar: ge çen ben onlara iki oğlak kurban ettim. - Lakon: Beni de Apollon çok sever; onun için güzel koç besliyorum:27 ifa d e s i

Ecloga' s ı n d a Damoetas: Her şey Iuppiter'le başlar, her şey, Musa ‘larla,/ Onlarla doludur. Toprakları süren de,/ türkülerim ile ilgilenen de o dur. -Menalcas: Beni de sever Phoebus, armağanlarını/ her zaman y a nımda taşırım,28” b i ç i m i n d e g ö r ü l m e k t e d i r . Y i n e a y n ı ş e k i l d e T h e o k r i t o s ’ u n Eidyllion I I I , 3 “ . . . k e ç i l e r i m d a ğ d a o t l u y o r , o n l a r a T i t y r o s V e r g iliu s ’ u n

ç o b a n lık e d iy o r . T i t y r o s , b e n im c a n d o s tu m , k e ç ile r im i o tla t, o n la rı s u b a -

Ecloga,

ş ın a g ö t ü r .” i fa d e s in i V e r g i l i u s

I X , 2 3 ’ te “ O t l a t k e ç ile r i, T i t y r u s ,

b e n g e lin c e y e d e k / ( y o l k ıs a z a t e n ) s o n ra d a ır m a ğ a s ü r o n l a n ” b iç im in d e o lu ş tu rm u ş tu r . V e r g i l iu s ’ la T h e o k r it o s ’ u n s ö y le m b iç im le r in d e a z d a o ls a f a r k lılık la r g ö r ü ls e d e i k i ş a ir in d iz e le r in d e g ö r ü le n o r t a k b u k o l i k ş iir ö ğ e le r i, b u ş iir tü rü n ü n

k e n d in e

ö zg ü

y a p ıs ın ın o lu ş m a s ın a v e s ü r e k liliğ in e k a tk ı s a ğ la

m ış tır . V e r g i l i u s ’ u n d iz e le r in d e h e m e n h e m e n s o n ş e k lin i a la n R o m a b u k o l ik ş iir i R o m a

e d e b iy a tın d a G ü m ü ş ç a ğ o la r a k b ilin e n d ö n e m d e C a lp u m iu s

S ic u lu s ’ u n

d iz e le r in d e

ö rn e k

ş a ir , N e r o ’ n u n

a la n

devam

e tm iş tir . V e r g iliu s ’ u

im p a ra to rlu ğ u

d ö n e m in d e

T h e o k r ito s ’ u

(M S

5 4 -6 8 ) y a ş a

m ış t ır . V e r g i l iu s g ib i p o lit ik k o n u la r ı v e y ö n e tic ile r i ş iir in e s o k m u ş tu r . I .,

Ecloga\ar p o l i t i k n i t e l i k l i d i r . P o l i t i k Eclogasmda C a l p u m i u s , k a r ş ı l ı k l ı

IV . ve V II.

d ü ş ü n ü le n I . s a ld a

Ta n rı

N e ro ’n u n im p a r a to r a rü n d e

Fau n u s’un

geçeceği

im p a ra to r

ç o b a n la r ın

ş iir d e C a l p u m iu s

b ü rü n m ü ş tü r. Y in e

C la u d iu s ’ u n

k e h â n e t i n i 29

d u y u ru lm a s ı k o n u s u n u

iş le m iş tir . B u

k im liğ in e

(P a n )

h a k k ın d a k i

a ç ıd a n ç o k ö n e m li o ld u ğ u k o n u ş a n ik i ç o b a n ın k u m

(7 7 -8 3 )

s ö zle r iy le

ç o b a n la r d a n

p o litik a y la

ö le c e ğ i

ilg ili V I I .

y e rin e

k e h â n e tin

b u k o lik

ş iir tü

b ir in in , C o r y d o n ’ u n

Ecloga' d a

is e N e r o ’

n u n im p a ra to rlu ğ u z a m a n ın d a , M a r s A la n ı ’ n d a b ir y ı l g ib i k ıs a b ir s ü re d e

27 Çeviri, Theokritos (1949)’dan alıntıdır. 28 Çeviri, Vergilius (1998)’dan alıntıdır. 29 G. B. Tovvned (1980: 168).

in ş a

e ttir ile n

o lm u ş tu r.

ta h ta

a m fıtiy a tr o ’ n u n

C a lp u m iu s ,

g ö rk e m in d e n v e

k ıs a

C o ryd o n

k u tla m a la r ı

k im liğ in e

Ecloga ' d a

s a ğ la n a n

h u zu rlu

ş iir e

b ü rü n e re k

s ü re d e ta m a m la n m a s ın d a n ö tü r ü

e tm iş tir . ( 2 3 - 2 4 ) . I V . o lm a s ıy la

çoban

a ç ı l ı ş ı 30 v e

konu

tiy a tr o n u n

ş a ş k ın lığ ın ı ifa d e

ç o b a n la r ın a ğ z ın d a n N e r o ’ n u n im p a r a to r

y a ş a m ın

(a ltın ç a ğ ın )

övgüsü

v a r d ır .

C a l-

p u m iu s ’ u n p o l it ik n ite lik li o lm a y a n ş iir le r in d e R o m a b u k o l ik ş iir in e b a z ı y e n ilik le r g e tir d iğ i g ö rü lm e k te d ir . Ş a ir , I I . ç o b a n la k o lik

k a r ş ılık lı

d iz e le r in

konuşm ası

iç in e

lik le r d e n b ir id ir . I I I . lis i t a r a f ın d a n e tm iş tir . K ı z

başka

b u k o lik

in c itilm iş

k ız

d ö n d ü rm e k

y a p tığ ı

k a zıy a ra k

y e n ilik tir . C a lp u m iu s , V . Yan i

bu y e n i

iç in

elegeia

ik n a

s e v g ilis in i te m s il dayanam ayan

e tm e y e

ç a lış m a s ı

b u k o lik

tü rd e

ş iir in in ö ğ e le r i iç iç e d ir . Ş iir d e ,

ö ğ e le r i

y a z ılm ış

Ecloga ' d a b u k o lik

ş iir e

b u k o lik

koyun

ş iir le r e

eski iş le n

ş iir in d e k i â ş ık g ib i s e v g ilis in e y a k a r ır k e n , a ş k ım

d ö k ü lm e s i b u

b ir

B a h ç ıv a n ın

ş iir e

b ir e r k e k le b e r a b e r o lu n c a b u n a

g ö v d e s in e

y a zıy a

b ir b a h ç ıv a n ın

in a tç ı b ir ç o b a n v e in a tç ı b ir d ü v e , s e v g i

ş iir d e b u k o l i k ö ğ e le r le

a ğ a c ın ın a ş k ın

Ecloga ’ d a

k e n d in e

elegeia

ç o b a n b ir

Ecloga ' y ı

o lu ş tu rm u ş tu r .

C a lp u m iu s ’ u n

k ıs k a n ç lığ ı y ü z ü n d e n

s e v g ilis in in , o n u m iş tir . B u

g irm e s i

b iç im in d e

s o k m u ş tu r.

ş iir le r iç in

k ira z Ş iir d e

d iğ e r b ir

k e ç i b e s ic iliğ i h a k k ın d a

b ilg ile r

v e r m iş tir .

H ayvan

y e t iş t ir i c iliğ in i b u k o l i k ş iir in k o n u la r ı a r a s ın a s o k m a k o z a m a n a

d e k a lış ılm ış b ir k o n u

d e ğ ild ir. B u

g e tir d iğ i

b ir i

y e n ilik le r d e n

Ecloga ' d a

b u k o lik

y a rış m a la rı k o n u s u

ş iir in

d id a k tik

b ir

n ite lik

n e d e n le C a l p u m iu s ’ u n b u k o l ik

b ö y le

b ir k o n u y u

g e le n e k s e l te m a la r ın d a n

iş le m iş

iş le n m iş tir . F a k a t y a r ış m a , a lış ılm ış ın

ş id d e tli d id iş m e le r iy le

s o n b u lm u ş tu r. B u k o l i k

C o ryd o n ,

C a lp u m iu s

çoban

k iş iy i

S ic ilu s ’ u ,

te m s il

e tm e k te d ir .

M e lib o e u s C a lp u m iu s ,

is e

ş iir e

o lm a s ıd ır. V I .

ik i ç o b a n ın

m a c ıla r ın

d e s te k le y e n

k a tm ış tır.

a r a la n n d a

d ış ın d a

y a rış

ş iir le r d e ç o b a n

ş a ir i

m e s e n in i

k o ru ya n yani

M e li-

b o e u s ’ u c ö m e r t , im p a r a to r a y a k ı n , tr a g e d y a ş iir in d e n h o ş la n a n b ir i o la r a k s u n m u ş t u r 31.

B u

ta r ife

uygun

o la ra k

m e ş e n in

G a iu s

C a lp u m iu s

P i s o 32

o ld u ğ u d ü ş ü n ü lm ü ş tü r. M S

III. y ü z y ılın

s ın d a b u k o lik

ik in c i y a n s ın d a

y a ş a m ı ş N e m e s i a n u s 33, ş i i r l e r i a r a

ş iir tü r ü n e d e y e r v e r m iş tir . Ş a ir in b a l ık ç ıl ı k s a n a tı, s u d a

y a ş a y a n h a y v a n la r v e b it k ile r ü z e r in e y a z d ı ğ ı ş iir le r in in y a n ıs ır a b u k o lik tü rd e d ö rt

Eclogası

g ü n ü m ü z e u la ş m ış tır . Ş iir le r in d e C a l p u m iu s ’ ta n d a h a

30 Bu konu ile ilgili daha ayrıntılı bilgi için bkz. Suetonius, (2008) On İki Caesar'm Yaşamı, Nero, XII. 31 Yazan belli olmayan Laus Pisonis adlı övgü. 32 Bilgi için bkz. Suetonius, (2008) On İki Caesar 'ın Yaşamı, Nero, XXXVI. 33 Marcus Aurelius OIympius Nemesianus yapıtlarını imparator Carius ve oğlu Numerianus’a (MS 283-84) sunmuştur.

fa z la ve

g e le n e k s e l b u k o l i k ö ğ e le r e b a ğ lı k a la n ş a ir in , e le a ld ığ ı k o n u la r d a

s ö zc ü k

s e ç im in d e

V e r g iliu s ’ ta n

m e k te d ir. I.

Ecloga ’ d a

ö lü m ü n d e n

d u y d u k la r ı

m ü ş le r , e z g ile r in in ş iir i, P a n ’ m

daha

ü zü n tü y le

ona

a ğ ıt

s ia n u s ,

s ö y le m iş le rd ir.

lyrası

Ş iir d e

ta r ım

ç o b a n la r ı

g ö rü l

Çobanı

öv

ç iç e k to p la y a n

d e ğ m e m iş

b ir k ız a

ta n r ıç a s ı P r o s e r p i n a ’ y a

ta n r ıç a s ı P r o s e r p in a ’ m n

b a k ir,

ile k a r ş ıla ş t ır m ış la r

d o ğ a n ın d in le m e s in i is te m iş le r d ir.

is e N e m e s i a n u s , i k i g e n ç ç o b a n ın

a ş k la r ın ı iş le m iş tir . Ç o b a n la r , k ı z ı t a r ım m iş le rd ir.

o ld u ğ u

g ü c ü n ü b e lir tm e k iç in , o n u n b e c e rile rin i A p o l l o n ’ u n

flü tü , L in o s ’ u n y a d a O r p h e u s ’ u n

Ecloga ’ d a

e tk ile n m iş

k a r ş ılık lı k o n u ş a n ik i ç o b a n , ç o b a n M e li b o u s ’ u n

d ır . Ç o b a n la r , ö v g ü d o lu s ö zle r in i tü m II.

fa z la

adı

doğada

g e ç tiğ i

d e ğ il,

b e n ze t

iç in , N e m e

e k ip

b iç ilm iş

b ir

b a h ç e d e k o n u ş u y o r o la r a k s u n m u ş tu r . B ö y le c e b u k o l ik ş iir t ü r ü n ü n g e le n e k s e lle ş m iş b a k ir d o ğ a k a v r a m ın a , iş le n m iş t a r ım a r a z is in i d e e k le m iş tir .

Ecloga

III.

Eclogasmda.

ta n rı P a n ’ a ö v g ü n ite liğ in d e d ir . Ş a ir , V I .

is e s e v

g ilile r i t a r a fın d a n is te n m e y e n h ü z ü n lü ik i ç o b a n ın s e v g ilile r in d e n y a k ı n m a la r ı önce

konusunu

iş le m iş tir .

B u k o lik

ş iir

N e m e s ia n u s ’ u n

d ö n e m in d e n

s o n ş e k lin i a ld ığ ı iç in , N e m e s ia n u s , b u k o lik ş iir le r in in g e n e l y a p ı

s ın d a k i a n la tım m ese

b iç im i b a k ım ın d a n

d e , ş iir le r in d e

s ia n u s ,

ö n c e k ile r i te k r a r la m a k ta n

y e n i b ir d u y a r lık

C a lp u m iu s ’ u n

tu tu m

eclogasma

üçüncü

ö te y e

g it

g ö z le n m e k te d ir . N e m e

çok

b e n ze ye n

s ın d a iş le d iğ i a ş k ö y k ü s ü n d e , h e r ik i ç o b a n ın ö n c e k ı z a

ecloga-

ik in c i

b ir lik te te c a v ü z

e tm e le r in i s o n ra b ir b ir le r in d e n b a ğ ım s ız o la r a k k ı z ı ik n a e t m e k iç in o n a a yrı

a yrı

h a re k e t

e z g ile r eden

s ö y le d ik le r in i

ç o b a n la r ın

b e lir tm iş tir .

s o n ra

b ir e y s e l

Önce

o la ra k

uyum

iç in d e

b ir lik te

h a re k e t

eder

b iç im d e

s u n u lm a s ı b u k o l ik ş iir tü rü n e g e tir ile n b ir y e n ilik tir . R o m a e d e b iy a t ın d a b u k o l i k ( p a s t o r a l) ş iir t ü r ü , S i c i l y a , P e lo p o n n e s o s , Ege

dönem

Eclogae ya

A k d e n iz b u k o lik

ö zg ü

h a lk ş iir i

e z g ile r in e ü z e r in e

dayanan

K la s ik

k u r u lm u ş tu r .

M Ö

Yun an I.

H e lle n is tik

y ü z y ıld a

V e r g iliu s ,

a d ı a ltın d a to p la d ığ ı ş iir le r d e g e le n e k s e l b u k o l i k ö ğ e le r i R o m a ’ n ite lik le r le

b ir le ş tir m iş

Rom a

b u k o lik

ş iir in i

y a r a tm ış tır .

V e r g i l iu s , d o ğ a n ın h u z u r v e r ic i o r t a m ın d a , k ır la r d a y a ş a y a n s ığ ır v e k e ç i ç o b a n la r ın ın n e ş e li, ş e n lik d o lu e z g ile r in in iç in e y a ş a d ığ ı d ö n e m in p o lit ik o r ta m ın d a n b u k o lik

ö tü rü ,

ş iir in

h ü zü n

m u tlu lu k

acı

v e r ic i

g ü n le rin

iz le r in i

ö z e lliğ in d e n

y e rle ş tirm iş tir.

y a ra rla n ıp

Ş a ir ,

doğadan,

ç i

ç e k le r d e n , h a y v a n la r d a n ö r n e k le r v e r e r e k , b e n z e t m e le r y a p a r a k g e le c e k le ilg ili

u m u tla r ın ı

T h e o k r ito s ’ u a r a s ın a

d ö n e m in

d ile

g e tir m iş tir.

V e r g iliu s ’ u

A rd ın d a n

k e n d ile rin e

im p a ra to ru n u

onun

C a lp u r n iu s

ö rn e k

a lıp

y a p tığ ı

k ırla r ın iş le r i

b u k o l i k ( p a s t o r a l) ş iir tü r ü n e s o n b iç i m i n i v e r m iş le r d ir .

N e m e s ia n u s g ü z e llik le r i

ö ve re k

Rom a

K aynakça A. Lang, Theocritus, Bion and Moschus, rendered into English prose, with an introductory essay, by London, Macmillan and Co., limited; New York, 1932. E. J. Kenney, The Cambridge History o f Classical Literature II Latin Literature, Cambridge, 1982. G. B. Townend, “Calpumius Siculus and the Munus Neronis”, The Journal o f Roman Studies, Vol. 70, (1980), pp. 166-174, Society for the Promotion of Roman Studies. Gian Biagio Conte, Latin Literature, Translated by Joseph B. Solodow, The Johns Hopkins University Pres, Baltimore, 1994. Michael Von Albrecht, A History o f Roman Literature, From Livius Andronicus to Boethius, Volume, One, New York, 1997. Robert J. Ball, Tibullus the elegist: a critical survey, Vandenhoeck & Ruprecht, 1983 Suetonius, On iki Caesar'ın Yaşamı, çev. F. Telatar, G. Özaktilrk, Tiirk Tarih Kurumu Yayınlan, VII. Dizi, Sayı, 232, Ankara, 2008. Theokritos, Yunan Çoban Şiirleri /, Yunan Klasikleri 76, Çev. Dr. Suat Sinanoğlu, M.E.B. Yayınları, 1949. Theocritus, Greek pastoral poetry; Theocritus, Bion, Moschus, the pattern poems, translated with an introd. and notes by Anthony Holden Harmondsworth, Penguin, 1974. Vergilius, Bukolica 'lar ve Georgica 'lar, çev. Türkan Uzel, Öteki Yayınevi, Ankara, 1998.

“Pantheon, R om a”

M İM A R İ

Resim 1: Zafer takı, Roma askerî başarısının güçlü bir sembolüdür. Resimdeki anıt, Constantinus’un Milvia Köprüsü’nde kazandığı zaferi (İS 312) kutlamak için senato tarafından inşa ettirilmiştir.

Resim 2: Kuzey Afrika’daki Timgad, İS ikinci yüzyılda eski lejyonerler için kuruldu. Sol tarafında tiyatro bulunan tipik ızgara planın merkezinde Forum yer alır. 50.000 seyirci alacak biçimde tasarlanan Roma’daki Colosseum, bataklık bir arazi üzerinde, tam on yılda (İS 70-80) inşa edilmiştir (Kaynak:Charles Freeman, Mısır, Yunan ve

Roma, Çev: Suut Kemal Angı, Dost Yayınları, 2005).

R om a M A

îm a r l iğ in i

Ç a l iş m a k

n la m a ya

Suna Güven*

R oma m Rom a

î m

a r l i ğ i n i n

m im a r lığ ı d e n in c e

t a n im

a k la

g e lir , b u

s ö z c ü k le r a s lın d a n e y i ifa d e

e d e r? R o m a m im a r lığ ı n e d ir? Y a l n ı z c a R o m a k e n tin in m im a r lığ ı d e ğ ild ir k u ş k u s u z . S ö z k o n u s u o la n R o m a

i m p a r a t o r l u ğ u n u n m i m a r l ı ğ ı is e e ğ e r ,

g e n iş d e o ls a b e lli b ir c o ğ r a f y a n ın , b e lli b ir z a m a n d i l im in d e k i m i m a r l ı k ü r e t im in in k a s te d ild iğ i s ö y le n e b ilir . A k d e n i z ’ in tü m ç e v r e s in i, ir ili u fa k lı a d a la r ı - S i c i l y a ( S i c i l i a ) , K ı b r ı s ( C y p r u s ) , S a r d u n y a v e K o r s i k a

(S a r d in ia

v e C o r s ic a ), G ir it (C re ta ), g ü n e y d e k u z e y A fr ik a (M a u re ta n ia , A e g y p tu s ), k u z e y d e İn g ilte r e ( B r it a n n ia ) , b a tıd a İs p a n y a ( H i s p a n ia ) , b u g ü n k ü A v r u p a k ıta s ın ın

m e rk e zin d e

Fra n s a

(G a llia ),

A lm a n y a

(G e rm a n ia ),

Rom anya

( D a c ia ), B a lk a n la r ( Illy r ic u m ) , Y u n a n is ta n (A c h a e a , E p ir u s , M a c e d o n ia , T h ra c ia ),

y a k ın

doğuda

S u r iy e

(S y r ia ),

İs r a il/ F ilis tin / L ü b n a n

A r a b is t a n ( A r a b i a P e tr a e a ) , d o ğ u d a is e A n a d o l u

(Ju d a e a ),

(A s ia , C a p p a d o c ia , G a -

la t ia , B i t h y n i a , P o n t u s , L y c i a , C i l i c i a ) ile M e z o p o t a m y a ’ y ı k a p s a y a n b ir c o ğ ra fy a d ır

bu.

İm p a ra to rlu ğ u n

b ir b ir in d e n

k ilo m e tr e le r c e

u za k

b ö lg e

le r in d e k i ç ö lle r , o v a la r , d a ğ la r, v a d ile r , n e h ir le r , g ö lle r ç o k fa r k lı ik lim le r i b a r ın d ır ır .

B u r a la r d a

yaşayan

b e n ze m e z.

İm p a ra to rlu ğ u n

d e ğ iş ik

h a lk la r ın

k ü ltü r le r i

b ir b ir in e

b ir ü y e s i o lm a k d ış ın d a b ir b ir le r iy le

b a ğ la rı

* Prof. Dr. Suna Güven, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Mimarlık Tarihi Anabilim Dalı.

p e k y o k tu r . S o n r a d a n k u r u la n iliş k ile r m e r k e z e , R o m a ’ y a y ö n e lik tir . A m a s iy a s a l o la r a k R o m a m im a riy e lu ğ u n

y u r tta ş ı o ls a la r d a , y e r e l a id iy e t le r in in iz d ü ş ü m le r i

y a n s ır. D o la y ıs ıy la

m im a ris id ir.

B a ze n

Rom a

m im a ris i g e n e l a n la m d a

g e le n e k s e l, b a z e n

y e n ilik ç i,

im p a ra to r

çoğu

za m a n

y e r e l, h a ttâ b a ş k a h iç b ir y e r d e b u lu n m a y a n ö z e l k o ş u lla r ın ş e k ille n d ir d iğ i e k le k tik

d e n e y im le r in

to p la m ın d a n

o lu ş a n

s e n te zle r i

b a r ın d ır a n

ö zg ü n

d iy e b ile c e ğ im iz y a k la ş ım la r iç e r ir. B a ş k a b ir d e y iş le , R o m a m im a r is i v e A n a d o l u ’ d a R o m a d ö n e m i m im a r is i t a n ım la n ile k a s te d ile n n e is e , M ı s ı r , Tunus ve

İn g ilte r e ’ d e k i R o m a m im a ris in i ta n ım la r k e n b e n z e r k ıs ta s la n n

g e ç e rli o la c a ğ ın ı, y a d a o lm a s ı g e r e k tiğ in i s ö y le m e k y a n lış o l m a z .1 D iğ e r y a n d a n , R o m a

im p a ra to rlu ğ u n u n

z a m a n d iz in s e l s ü r e k lilik , g e n e llik le ve

g e liş m e s in d e k i

s ü re ç le rle

eş

k u r u lu ş u

m im a r lığ ın

z a m a n lı

b ir

sonu

a r a s ın d a k i

o rta y a ç ık ış ı, d ö n ü ş ü m ü

g ü ze rg â h

iz le m e d iğ in d e n ,

z a m a n a b a ğ lı m im a r lık ta n ım la rı d a m e k â n a b a ğ lı ta n ım la r k a d a r k a r m a ş ık tır . A n a

s o r u n , b e lli b ir z a m a n

veya

m ekâna

o d a k la n a n

y a k la ş ım ın ,

o r t a k k ü ltü r e l d e ğ e r le r ta ş ıy a n m im a r l ık ö ğ e le r in in b e lli b i r z a m a n k e s iti ö n c e s in d e v e y a h e m e n s o n r a s ın d a , y a d a k a le m le ç iz ilm iş c o ğ r a fy a s ın ır la n n ın

iç in d e , d o la y la r ın d a v e y a ç o k d ış ın d a v a r o lm a o r a n ın ın

s in d e k i n ic e lik s e l p a ra m e tre le rin

y e te r s iz liğ id ir .

H e rh a n g i

ö lç ü lm e -

b ir

m im a r lık

y a p ıtın ın n e k a d a r R o m a l ı , n e k a d a r y e r e l o ld u ğ u n u n a lg ıla n m a s ı d a k o la y d e ğ ild ir. Ç ü n k ü

a lg ı, n e re d e n b a k ıld ığ ın a

g ö re d e ğ iş ir. R o m a

k e n tin d e n

b a k ış ın a lg ıs ı, im p a ra to rlu ğ u n h e rh a n g i b ir y e rin d e n b a k ış ın a lg ıs ı, R o m a ’ da

yaşayan

d ış ın d a

am a

yaşayan

o lm a y a n

b ir is in in

Rom a am a

k ö k e n li

y a ş a d ığ ı

a lg ıs ı

o lm a y a n

ye rd e k i

-h e p s i

Rom a

b ir is in in

y e rli

a lg ıs ı,

h a lk ın

y u rtta ş ı

veya

Rom a

k ö k e n le r in e

o ls a la r

d a -

aynı

s a h ip o lm a

y a c a k tır . H a t t â b ir is in in R o m a l ı o la r a k g ö r d ü ğ ü , d iğ e r i iç in R o m a l ı b ile o lm a y a b ilir . A m a h e p s in in g ö r d ü ğ ü k e n d i z ih n iy e t in in R o m a a lg ıs ıd ır . B u n e d e n le , R o m a l ıl ı k ta n ım ı e k s e n in d e , b u fa r k lı a lg ıla n n h iç b ir i d iğ e r in d e n d a h a a z g e ç e rli d e ğ ild ir . O l a m a z d a . Ç ü n k ü o la n

a n t ik b in a la r ı R o m a ’ n m

m im a r lık

o d ö n e m in m o d e m

ta r ih in i y a z m a k

iç in

y a p ıla n

ird e le r k e n ,

k e n d i d ö n e m in d e b ir in in R o m a lı o la r a k b ile g ö r m e d iğ i b ir y a p ın ın , a y n ı b in a y ı

R o m a ’n ın

e v r e n s e lliğ in in

ç a r p ıc ı

çağdaş

v a r lığ ı

g ib i

g ö re n

a n la y ış ı, b ir lik t e d e ğ e r le n d ir m e n in g e r e k liliğ i o r ta d a d ır .

1 Roma döneminde Phrygia’daki kültür varlıklarının tanımlanmasında ortaya çıkan aidiyet, kimlik ve zamanla ilgili bazı sorular için bkz. French 1998. Batı ortaçağ sanatının kökenlerini araştırırken, Roger Hinks, Roma sanatı kavramının içeriğini ve sınırlarını tanımlamaya çalışmaktadır. Bkz. Hinks 1972: 1-23.

R oma m W

î m

IN C K E L M

a r l i ğ i t a r î h y a z i m A N N

V E

i :

V IT R U V IU S

Y e n id e n R o m a m im a r lığ ın ın ta n ım ın a d ö n e rs e k , b u ta n ım ın , a n tik Y u n a n m im a r lığ ın a k ıy a s la ç o k d a h a s o n ra o rta y a ç ık tığ ın ı g ö r ü r ü z . B a t ı k ü ltü r ü n ü n b e ş iğ i s a y ıla n k la s ik u y g a r lı k s ö z k o n u s u o ld u ğ u n d a ö n c e le r i a k la g e le n e s te tik d e ğ e r le r in k a y n a ğ ı a n t ik Y u n a n k ü l t ü r ü , ö z e ll ik le d e Y u n a n m im a r lığ ı

id i.

A d ın d a n

a n la ş ıla c a ğ ı

g ib i,

A v r u p a ’n ın

k la s ik

m im a rlık

ö ğ e le r in in y e n id e n y o r u m la n d ığ ı n e o k la s ik m im a r lığ ın d a d a iz le n e n , e s te tik y a lın lığ ı ile a y r ın tı v e o r a n la r d a k i k u s u r s u z lu ğ u n a h a y r a n lık d u y u la n a n t ik Y u n a n m i m a r lığ ın ın fo r m la r ı id i. S a n a t ta r ih i v e a r k e o lo jiy e y ö n e l ik b ilim s e l a r a ş tır m a la r d a

da d u ru m

pek

fa r k lı d e ğ ild i. S a n a t ta r ih in in

b ir

d is ip lin o la r a k k u r u c u s u s a y ıla n A l m a n a r k e o lo g v e s a n a t ta r ih ç is i J o h a n n Jo a c h im

W in c k e lm a n n ’ m

o n s e k izin c i

y ü z y ılın

s o n la rın a

d o ğ ru

Yunan

o d a k lı b ir k la s ik s a n a t k ü ltü r ü n ü n ö n e m in i v u r g u la m a s ın ın , b u a n la y ış ın o lu ş m a s ın d a v e y a y ılm a s ın d a k i r o lü ç o k b e lir le y ic i o lm u ş tu r . Y u n a n v e R o m a s a n a tı a r a s ın d a k i f a r k , m o d e m W in c k e lm a n n

ta r a fın d a n

d ile

g e tir ild i. H a lb u k i

s a n a t ta r ih in d e i lk k e z R o m a ’da

u zu n

m üddet

y a ş a m a s ın a v e d a h a g ü n e y d e P o m p e ii ile H e r c u la n e u m ’ d a b ilim s e l in c e le m e le r d e b u lu n m a s ın a r a ğ m e n d e ğ il A t i n a ’ y a , Y u n a n i s t a n ’ a h iç g it m e m iş , ç o k ö v d ü ğ ü k la s ik Y u n a n y a p ıtla r ın ı y e rin d e g ö r m e m iş ti. O n u n Y u nan

s a n a tın a

iliş k in

d ü ş ü n c e le ri, k la s ik

çağ

Yunan

s a n a tın ın

d e ğ iş im e

u ğ r a d ığ ı H e l l e n i s t i k d ö n e m in s a n a tı ile R o m a d ö n e m in d e ü r e t ile n v e k e n d is in in İ t a l y a ’ d a g ö r m ü ş o ld u ğ u a n t ik Y u n a n s a n a tın ın k o p y a la r ın a d a y a n ıy o r d u .

D o la y ıs ıy la

W in c k e lm a n n ’ ın

176 4

y ılın d a

y a y ım la d ığ ı

chichte der Kunst des Altertums (Antik Çağ Sanatının Tarihi) tın d a , R o m a z u lm a y a ”

Ges-

a d lı y a p ı

s a n a tı, Y u n a n s a n a tın ın “ d o r u ğ a ” e r iş tik te n s o n r a a r t ık “ b o

b a ş la d ığ ı b ir a ş a m a o la r a k d e ğ e r le n d ir ilm iş ti. W in c k e lm a n n ’ a

v e o n u i z l e y e n s a n a t ta r ih ç ile r in e g ö r e , R o m a s a n a tı, d o l a y ı s ı y l a d a R o m a m im a ris i,

Yunan

s a n a ts a l

m ü k e m m e liy e tin in

“ g e rile m e ”

ç a ğ ın ı

te m s il

e d iy o r d u . B ö y le b a k ıld ığ ın d a , R o m a m im a r lığ ı iç in d o ğ r u d a n k e n d in e o d a k lı b ir ta n ım a Çünkü

yer

v e r ilm e d iğ i

Rom a

g ib i

buna

g e re k

m im a r lığ ı, y a ln ız c a Y u n a n

d u y u lm a d ığ ı

s a n a tın ın R o m a

a n la ş ılıy o r .

d ö n e m i o la ra k

a lg ıla n ıy o r , ö z e r k v e ö z g ü n d e ğ e rle r ta ş ıy a n ö z e llik le r iy le h e n ü z b ilin m i y o rd u . H a ttâ

Rom a

m im a r lığ ın ın

ş im d i b e lk i e n

b ilin e n

y a p ıs ı o la n

R o m a ’ d a im p a r a to r H a d r ia n u s d ö n e m in d e in ş a e d ile n P a n th e o n ta p m a ğ ı b ile

Rönesans

ilk e le r in e ö zg ü

dönem i

k ıs ta s la r ın a

s o n r a s ın d a , g ö re

Yunan

m im a r lığ ın ın

d e ğ e r le n d ir ild iğ in d e n ,

ta s a r ım m a n tığ ı a n la ş ıla m a m ış tı. B u

b in a n ın

iy i

b ilin e n

R o m a ’ya

y ü z d e n , m im a r lık ta te k n o lo jik

d e v rim

y a ra ta n

ç a ğ la r b o y u

o la ğ a n ü s tü iç m e k â n ın d a

a y a k ta

k a lm a y ı s ü r d ü r e b ile n b u

b in a n ın

iz le n e n e s te tik “ k u s u r la r ” z ih in le r i k a r ış t ır ıy o r ,

b ir tü r lü R o m a lı m im a r la r ın b ö y le s in e k a b u l e d ile m e z “ m im a r i h a ta la rı” n a s ıl

iş le d ik le r i

a n la ş ıla m ıy o r ,

b in a

in ş a

e d ilirk e n

neden

b u n la rı

“ dü

z e l t m e ” y o l u n a g i t m e d ik le r i s ı k l ık l a v e a ç ık ç a d il e g e t i r i l i y o r d u .2 B i n a n ı n kam usal

ö n e m i,

e le ş tire n le r i

a ç ık la y ıc ı

h a fifle tic i

n e d e n le r

ö n e rm e

a r a y ış ın a y ö n le n d ir s e d e , ta tm in e d ic i a ç ık la m a la r ın e k s ik liğ i, e le ş tirile r i b ir tü rlü

ö n le y e m iy o rd u . G e n ç

San

G a l lo , M ic h e la n g e lo , D e s g o d e tz v e

V io lle t-le -D u c

g ib i y ü z y ı l l a r s o n ra P a n th e o n ’ u in c e le y e n ü n lü m im a r la r ,

a y n ı ta s a rım ın

a y r ın tıla r ın d a

fa r k lı ö lç e k le r in

k u lla n ım ı, y a

da aynı dü

ş e y d e k i s ü tu n , p ila s te r , a lın lık g ib i ç e ş itli t e z y in a t ö ğ e le r in in d iz iliş in d e , z e m in d e n b a ş la y a r a k k u b b e n in te p e s in e k a d a r k e s in t is iz d e v a m e d e n g ö r s e l b ir s ü r e k liliğ in s a ğ la n a m a m ış o lm a s ı g ib i s o r u n la r ın m im a r c a “ ç ö z ü le m e m iş ”

o lm a s ın ı

e le ş tirirk e n , R o m a lı

m im a r lık

z ih n iy e tin d e

b u n la rın

za te n p e k ö n e m li o lm a d ığ ın ı k a v r a y a m a m ış la r d ı. B u e le ş tirm e n le r R o m a g ö z ü y le b a k m a d ık la r ı y a d a b a k m a y ı b ilm e d ik le r i iç in , Y u n a n m im a r lığ ı n ın a n a ilk e le r in d e n ç o k f a r k lı k ıs ta s la r a s a h ip o la n ö z e r k b i r R o m a m i m a r lığ ın ın fa r k ın a v a r a m a m ış la r d ı. N e m ası

g e re k e n

ilk e le r , s ü tu n

v a r k i , Y u n a n m im a r lığ ın d a u y u l

m im a r is in in

m im a ri p la s tik te

g e o m e trik

o r a n la r ın e g e m e n o ld u ğ u b ir a n la y ış ı te m s il e d iy o r d u . A s lın d a

Rom a

m im a r la r ı,

P a n th e o n ’ d a

m ekân

o d a k lı

b ir

a n la y ış ın

ü r ü n ü o la n y e p y e n i b ir m im a r lık d ili g e liş tirm iş le r , o n u b a ş a r ıy la u y g u la m ış la r d ı. R o m a

m im a r lığ ın ın , b u b a k ım d a n m im a r lık ta r ih in e g e tir d iğ i

ö zg ü n

am a

za m a n d a

büyük

ö lç ü d e W in c k e l m a n n ’ d a n s o n ra g e le n W i c k h o f f , R i e g l , v o n

aynı

ç a r p ıc ı

k a tk ıs ın ın

k a b u lü n ü n

y a y g ın la ş m a s ı G e r-

k a n v e K a s h n i t z v o n W e in b e r g g ib i y in e A l m a n e k o lü n d e n g e le n a ra ş tır m a c ı l a r s a y e s in d e o l a c a k t ı .3 L u g l i v e B a n d i n e l l i g i b i İ t a l y a n u z m a n l a r l a , İn g iliz Jo h n lia m

B . W a rd -P e rk in s

M a c D o n a ld

lik le r in i

Rom a

a lg ıla m a k la

A m e r i k a l ı m im a r k ö k e n li ta r ih ç i W i l

m im a r lığ ın ın

k a lm a y ıp

Rom a

Yunan

m im a r lığ ın d a n

m im a ris in i

ö zg ü n

fa r k lı ö z e l

b ir

m im a r lık

ü r e t im i o l a r a k b ir a r a ş tır m a a la n ı h a lin e g e tir d ile r . M i m a r l ı k t a r ih in i b ir b ü t ü n o la r a k fa r k lı e v r e le r iy le e le a la n k ita p la r d a a rtık R o m a Yunan

m im a r lığ ı iç in b ir b ö lü m

m u tla k a b u lu n u y o r . A t i n a ’ d a a n tik

m im a r lığ ı iç in P a rth e n o n n e y i ifa d e e d iy o r s a , R o m a ’ d a P a n th e o n

2 William C. Loerke, Pantheon’un hem uygulamada, hem de mimarlık tarihyazını içinde geçirdiği evreleri ayrıntılı olarak açıklayan ilk yazardır (Loerke 1990). Klasik mimarlığın Avrupa kültürü üzerindeki etkileri için bkz. Bolgar 1971. 3 Norberg-Schulz (1978:82) bu araştırmacılar yanında Oslo Üniversitesi’nden H.P. L’Orange ve İtalyan Lugli’nin isimlerini de bu kapsamda vermektedir. Roma mimarlığının özellikleri için bkz. L’Orange 1972: 9-18.

da R om a

d ö n e m in in

m im a r i ö z e llik le r in i y a n s ıta n b ir ö r n e k

o la ra k m i

m a r l ık ta r ih in d e y e r in i ç o k ta n a lm ış d u r u m d a . R o m a d ö n e m in in b in a la r ın ı b e lg e le m e k le k a lm a y ıp , o d ö n e m in

z ih in s e l y a p ıs ın ı te m s il e d e n v e r ile r

o la r a k e le a la n v e a n t ik Y u n a n m im a r lığ ı ile R o m a m i m a r l ığ ı a r a s ın d a k i n ite lik s e l v e n ic e lik s e l iliş k in in b o y u tla r ın ı ö n c e k i a ra ş tırm a la r d a n fa r k lı b ir b a k ış a ç ıs ıy la ird e le y e n W a r d - P e r k in s ’ in m im a r lık ta r ih in d e y e n i b ir s a y fa a ç tığ ın ın

a ltın ı ç iz m e k g e re k ir. E n

ö n e m lis i, W a r d - P e r k in s , b ü tü n

s a n a tla r iç e r is in d e R o m a y a r a tıc ılığ ın ı e n b e lir g in b iç im d e ifa d e e d e n in in m im a r lık o ld u ğ u n u s ö y le r . M im a r i ü re tim in R o m a lıla r iç in ö n e m in i ö z e l lik le

v u r g u la r . B u n u

s ö y le rk e n

b a tı k ü ltü r ü n ü n

te m e l ö ğ r e tile r in i h e d e f a lm a k ta d ır . O n a P a r th e n o n ’ u n , e s k i ç a ğ ın

a y a k ta

g ö r s e l s a n a tla r d a k i b a z ı

g ö r e , b a t ılı a r a ş tır m a c ıla r h â lâ

k a la b ile n

m ükem m el

y a ra tıs ı o ld u

ğ u n a in a n d ır ıla r a k y e tiş e n b ir n e s lin y a ş a m ış o ld u ğ u d ö n e m d e n a rd a k a la n

son

tü m

izle r in

ü s tü n

e tk is in d e n

k u r tu la m a m ış la r d ı. O

m im a r i ö z e llik le r in e

m a n tığ ı, h e m

de A vru p a

ra ğ m e n , h e m

m im a r lığ ın ın

k a d a r k i, P a rth e n o n ’ u n

d ö n e m in in

ö zg ü n

ta s a rım

g e liş m e s in i e t k ile y e n k a tk ıs ı a ç ı

s ın d a n P a n t h e o n ’ u n k u ş k u g ö tü r m e z b iç im d e d a h a ö n e m li b ir y a p ı o ld u ğunu

d ile

g e tirm e n in

b ile

tu tu c u

d ü ş ü n s e l g e le n e k le rin d e n

b ir tü rlü

k o p m a y a n b u n e s il ta r a fın d a n b ir s a p k ın lık ifa d e s i o la r a k a lg ıla n a c a ğ ın ı b e l i r t m e k t e d i r .4 A n c a k g e ç m i ş i n b u s a p k ı n l ı ğ ı n ı n , g ü n ü m ü z ü n k a b u l g ö ren

d o ğ r u la r ın a

d ö n ü ş m e k te

o ld u ğ u n u

ifa d e

e tm e k te n

g e ri

d u r m a z .5

W a r d - P e r k i n s ’ i , R o m a m im a r lığ ı ü z e r in e y a ln ız c a ta n ıtıc ı v e b e lg e le y ic i d e ğ il, ta s a rım

m a n tığ ın ı a ç ık la y a n

m im a r lığ ın ın

daha

W a r d -P e r k in s

iy i

b ir k ita p y a z m a y a

a n la ş ılm a s ın a

a r d ın d a n

W illia m

k a tk ıd a

ite n n e d e n , R o m a

b u lu n m a k tı.

M a c D o n a ld ’ m

B a tı

k a p s a m lı

dünyası k ita p la r ı

s a y e s in d e R o m a m im a r lığ ın ı ş im d i d a h a i y i a n la m a y a ç a lış ıy o r . A n c a k b a t ın ın Y u n a n h a y r a n lığ ın ın te m e lle r in d e n b ir in i o lu ş tu r a n Y u nan

s a n a tı b ilg is in in

a n a ö ğ e le rin i ta n ım la y a n W in c k e lm a n n ’ a ç o k y ü k

le n m e y e lim . Z a m a n ım ız d a n

ik ib in y ı l ö n c e y a ş a m ış o la n R o m a l ı m im a r

v e y a z a r M a r c u s V i t r u v iu s P o l l i o ’ n u n b a tıd a o lu ş a n Y u n a n m a r l ık d ü ş ü n c e s in e k a tk ıs ı b e lk i W in c k e l m a n n ’ d a n e n e s k i m im a r lık k ita b ın ın m ın ı

y a za r ıd ır V itr u v iu s . M im a r lığ ın

g e l i ş t i r m i ş t i r .6 R o m a ’ d a

ç a lış ır k e n , o r d u y la m a r lık ta d e n e y im ç a ğ la r b o y u o rta y a

m e rk e zli m i

fa z la d ır . E lim iz d e k i da

y a ş a m ış , im p a ra to r A u g u s t u s ’ u n

ilk k u ra e m rin d e

k a tıld ığ ı s e fe rle r d e p e k ç o k d e ğ iş ik y e r g ö r m ü ş , m i k a z a n m ış tır . A m a e n ö n e m lis i, y a z d ığ ı k ita p n e d e n iy le

a n tik m im a r lığ a

a ç ıla n b ir p e n c e re o lm u ş , m a tb a a n ın

daha

ç ık m a d ığ ı d ö n e m le r d e e l y a z m a la r ı ş e k lin d e b ir ç o k k o p y a s ı ü r e

4 Ward-Perkins 1977, s.9. 5 Ibid. 6 Güven 2004.

t i l m i ş t i r .7

T a n ın m ış

m im a r

k o le k s iy o n c u la r ,

V itr u v iu s ’ u n

k ita b ın ın

k o p y a la r ın a s a h ip o lm a y a ç a lış m ış la r d ır . Ö r n e ğ i n , h e p i m iz i n t a n ı d ı ğ ı , R o m a ’n ın

B a ro k

m im a r

h e y k e ltra ş ı

G ia n

Lo re n zo

B e m in i’n in

k ü tü p

h a n e s in d e ü ç a d e t V i t r u v i u s y a z m a s ı n ın b u lu n d u ğ u b i l i n i y o r .8 V i t r u v i u s ’ un g ü n ü m ü zd e ve

k a p s a m lı

d e y e n i b a s k ıla n

b ir

kaynağı

y a p ılm a k ta , a n tik ç a ğ m im a r lığ ın ın

o lm a s ı

n e d e n iy le

ü z e r in d e

yeni

te k

y o ru m la r

ç a lış m a la r d e v a m e t m e k t e d i r .9 N e

v a r k i, m im a r lık

ta r ih in d e

y e n i b ir ç ığ ır a ç a n

Rom a

m im a r lığ ın ı

d a h a iy i a n la m a k iç in V it r u v iu s ’ a b a ş v u r m a k k o n u s u n d a c id d i b ir p ü r ü z v a r . İ l k e ld e n b ilg i e d in m e k iç in o n u k u lla n m a k m ü m k ü n R o m a lı

o lm a s ın a

k a rş ın ,

im p a ra to rlu ğ u n

k u r u lu ş

d e ğ il. Ç ü n k ü ,

y ılla r ın d a

y a ş a m ış ,

R o m a m i m a r l ığ ın ı n g e liş m e s in e t a n ık o lm a m ış t ı. H e r ş e y d e n ö n c e , R o m a ’ n ın g ü n ü m ü z d e e n ç o k ta n ın a n , P a n th e o n , T r a ia n u s ’ u n F o r u m u kez

Ç a r ş ıs ı,

C a r a c a lla

H a m a m la r ı

g ib i

kam u

b in a la r ın ı,

ile M e r

h a ttâ

C o lo s -

s e u m ’ u b ile h iç g ö r m e m iş , ç a ğ d a ş k o n u t m im a r is in d e , im p a ra to r N e r o n ’ un

A ltın

le ş tir ile n

K o n u tu ’nd a

veya

H a d r ia n u s ’ u n

y e n ilik le r i ta n ım a

fır s a tı h iç

T iv o li’deki

v illa s ın d a

o lm a m ış tı. A y n ı

g e rç e k

n e d e n le , e y a le t

le r d e k i ç o k s a y ıd a ö n e m li m im a r lık p r o je le r in d e n h a b e rd a r d e ğ ild i. K ıs a c a sı m im a r lık ta e tm iş ti. B u

decem)

g e rç e k le ş e n

Rom a

d e v rim in i

g ö re m e d e n

yaşam a

veda

Mimarlık Üzerine On Kitap (De architectura libri

yü zd e n ,

d e ğ e r li b ir k ita p o lm a s ın a v e ç o k y a r a r lı b ilg ile r v e r m e s in e k a r ş ın ,

k im liğ in i o lu ş tu rm u ş R o m a m im a r lığ ın a iliş k in b ilg ile r iç e r m e m e k te d ir. Ö te

yandan, Rom a

ğ ın ı, u z u n b ir g e liş im r in in

V itr u v iu s ’u n

b ile , k ita p ta p o z zo la n a

ile

m im a r lık

d ö n e m in d e

b u n la rd a n ü r e tile n

d e v r im in in

b ir d e n b ir e

o rta y a

ç ık m a d ı

s ü re c i g e ç ir d iğ in i v e b u s ü r e ç le r in b a z ı s o m u t i z l e g ö rü le b ilir

s ö z e d ilm iy o r . Rom a

ğ u n u b iliy o r u z . M a lz e m e n in

o lm a s ı

K e n d is in in

b e to n u n u n

g e r e k tiğ in i v o lk a n ik

ö z e llik le r in d e n

b ir

düşünsek to z

o la n

h a b e rd a r o ld u

s u ile te m a s s o n u c u n d a s e r tle ş e r e k s a ğ la m

l a ş t ı ğ ı n ı , b a z ı b i n a l a r d a v e m e n d i r e k l e r d e k u l l a n ı l d ı ğ ı n ı y a z ı y o r . 10 G e n e l lik le N a p o li k ö r f e z i c iv a r ın d a B a ia e ’ d e b u lu n a n v e o b ö lg e d e k u lla n ıla n b u in ş a a t te k n iğ in in k u lla n ış lı v e y a r a r lı o ld u ğ u n u d ü ş ü n d ü ğ ü n ü a n la m a k z o r d e ğ il. F a k a t b ir ta s a n m

o lg u s u o la r a k , y e n i m e k â n a n la y ış la n n m

boy

g ö s te r m e y e b a ş la m a s ın a v e R o m a b e to n u n u n g ittik ç e d a h a ç o k y a y g ın la ş a n p o ta n s iy e lin e n e d e n s e h iç d e ğ in m iy o r . S ü tu n o d a k lı d ü z e n le r in ilk e le

7 Ebhardt 1962; Krinsky 1967. 8 McPhee 1999, s. 456. 9 Rowland ve Howe 1999. Vitruvius Türkiye’de de ilgi görmektedir. Şevki Vanlı Vakfı’nın 1990 yılında yayımladığı Vitruvius’un Türkçe çevirisinin 2005 yılında dördüncü baskısı yapılmıştır (Vitruvius 1990,2005). 10 Vitruvius II. Kitap ö.bölüm.

r in e

e n in c e

a y r ın tıla r ın a

k a d a r y e r v e r m e s in e k a r ş ın , m im a r lığ ın

te m e l

ilk e le r in in d e r le n m e s in d e , n e k e m e r le r in , t o n o z la r ın v e k u b b e le r in , n e d e R o m a l ı l a r ı n ç o k ö n e m v e r d i k l e r i iç m e k â n l a r ı n i y i b i r m i m a r l ı k y a r a t m a k iç in n a s ıl o lm a la r ı g e r e k tiğ in e iliş k in h iç b ir k u r a l v e y a ö n e r i V i t r u v i u s ’ u n k ita b ın d a y e r a lm ıy o r . H a ttâ

ç e v r e s in d e k i m im a r i y e n ilik le r in

u y g u la y ı

c ıs ı g e n ç m e s le k ta ş la r ın a a y a k u y d u r a m a d ığ ın ı b ile d ü ş ü n m e k o la s ı. Y e n i k u r u la n im p a ra to rlu ğ u n h ız la baş

m im a rı

s ta tü s ü n ü n

d e ğ iş e n d ü n y a s ın d a , İm p a r a t o r ’ u n k a d r o lu

s a y g ın lığ ın ı

g e le n e k le r e

tu tu n a ra k

y itirm e m e k

k a y g ıs ı d a b e lk i b u n a e k le n e b ilir . V i t r u v i u s ’ u n e r iş k in y a ş ın d a b u n a lım a g i r d i ğ i n i d ü ş ü n e n l e r v a r . 11 O n u n y a ş a m ı n ı n s o n b a h a r ı n d a , R o m a k e n t i n i n y a p ılı ç e v r e s in d e k ö k lü d e ğ iş im le r in y a ş a n d ığ ın ı v e b u d e ğ iş im le r in b i z z a t İm p a r a to r A u g u s t u s ta r a fın d a n o n a y la n d ığ ı b il in i y o r . A u g u s t u s k e n d i a ğ z ın d a n “ T u ğ l a b ir k e n t o la r a k d e v r a ld ığ ı R o m a ’ y ı m e r m e r d e n b ir k e n te d ö n ü ş t ü r d ü ğ ü n ü ” i f a d e e d e r . 12 D o ğ a l d ı r k i , i m p a r a t o r l u k y ö n e t i m i a l t ı n d a ç e h re s i

ta m a m e n

d e ğ iş e n

b ir

k e n tte ,

d e ğ iş e n

yaşam

p r a tik le ri

y a n ın d a

e s k id e n v a r o la n h iy e r a r ş i v e b e k le n tile r in d e s a r s ılm a s ı, t o p lu m u n k e s im in d e

b u lu n u ld u ğ u n a

g ö re

te d ir g in lik le r v e

d u ru m a

g ö re

hangi

b a zı yeni

k iş is e l a y a r la m a la r g e tir e c e k tir . Gene

de,

V itr u v iu s ’ u n

tu tu c u lu ğ u n u n

k a y n a k la n d ığ ın ı

s ö y le m e k

d o ğ ru

a r a y ış la r ın

s ü rm e k te n

çok,

izin i

o lm a z. a r tık

y a ln ız c a Onun

k iş is e l

a m a c ı,

k a y b o lm a y a

yü z

k a y g ıla r d a n

m im a r lık ta tu tm u ş

yeni

e s k in in ,

y a n i k a n ıtla n m ış Y u n a n m im a r lığ ı g e le n e k le r in in ta m a m e n k a y b o lm a s ın ı ö n le m e k ti. G e r ç e k te n

d e , k ita b ın d a a tıfta b u lu n d u ğ u

Y u n a n lı u zm a n la r

d a n h iç b ir in in y a p ıtla r ı g ü n ü m ü z e u la ş m ış d e ğ il. B u n la r a r a s ın d a y a ln ız c a m ü h e n d is v e m im a r la r d e ğ il, d o ğ a b ilim c ile r i v e ç e ş itli b ilim

a la n la r ın ın

te m s ilc ile r i d e v a r . Ç o ğ u n u n is im le r in i v e u z m a n lık la r ın ı V i t r u v i u s ’ u n

Architectura ' s ı ö z e lliğ i, b ir ç o k

s a y e s in d e b i l i y o r u z . V i t r u v i u s ’ a g ö r e , m i m a r l ık a la n ın ın b ilim

d a lın ın

ö ğ r e tile r in d e n

o lu ş m a s ı.

B ir

m im a rın

iy i

m im a r lık y a p a b ilm e s i iç in , d e r in le m e s in e o lm a s a d a , b ü t ü n b u a la n la r ın b i l g i s i n d e n h a b e r d a r o l m a s ı b e k l e n m e l i d i r . 13 B u

b a k ım d a n , V itr u v iu s ’ u n

b ild ik le r in i v e b u ld u k la r ın ı b ir a r a y a g e tir e r e k m im a r lık a la n ın ın , fe ls e fe , m ü z ik , tıp

a s tr o n o m i g ib i b ir b ilim

d a lı o ld u ğ u n u k a n ıtla m a y a

m a n ın v e b u n u n k u r a m ın ı v e k ita b ın ı o lu ş tu r m a n ın , o n u n

ç a lış

iç in b in a y a p

m a k ta n v e y a ç a ğ d a ş g e lip g e ç ic i m im a r lık m o d a la r ın a k a p ılm a k t a n d a h a ö n c e lik li b ir a m a ç o ld u ğ u g ö r ü lü y o r .

11 Yegill 2005, s.xvi. 12 Suetonius, Sezarlarm Yaşamları adlı yapıtında Augustus’u överken, onun Roma kentine yaptığı katkıları da dile getirir (28.3). 13 Güven 2000.

T a r ih in ilg in ç b ir s o n u c u d u r k i , V i t r u v iu s ’ u n k ita b ı, y ü z y ı ll a r b o y u n c a u n u tu lm a d ı v e y a z a r ın ı R o m a lı b ir m im a r o la ra k d ü n y a y a ta n ıttı. A m a şu da

g e rç e k

k i,

V itr u v iu s ,

k e n d in d e n

s o n ra

g e liş e n

R om a

m im a r lığ ın d a

e t k ili o l m a d ı v e b iç e m o la r a k u y g u la n m a d ı . B u d a ş a ş ır tıc ı o lm a s a g e r e k . Çünkü

V itr u v iu s

H e r m o g e n e s ’ le d e v a m

e d e n H e lle n is t ik ö ğ r e tile r in

k i p ç i s i i d i . 14 A u g u s t u s ’ u n e m r i n d e ç a l ı ş m a s ı n a v e g e n e l l i k l e R o m a l ı o l a ra k

b ilin m e s in e

romanus de

ç a ğ ın ın

ra ğ m e n ,

Roma

k ita b ın d a

graece

Graecia

s ö zc ü k le r in in ,

s ö z c ü k l e r i n d e n b e ş k e z f a z l a k u l l a n ı l m a s ı , 15 o n u n b e l k i

y e n ile n e n

k ü ltü r

te r c ih in in , y a

Buna

ra ğ m e n , R o m a

ta s a rım da

a n la y ış ın ın

daha

g e le n e k s e l

m im a r lığ ın ı d o ru ğ a

d ış ın d a

k a la n

k im liğ in in e r iş tik te n

Yunandan

a ç ık çok

yana

b ir

k a n ıtıd ır .

s o n ra

y o ru m la

m a y a ç a lış a n la r , m im a r i in c e le m e le r in i y a p a r k e n V i t r u v i u s ’ u n d a y a k ı n d a n ta n ıd ığ ı Y u n a n m im a r is in in ilk e le r in i k u lla n d ıla r . T a k ip ç is i o lm a d ığ ı v e Y u n a n d a n k a lm a b ir u y g u la m a m a n tığ ın ın o n a d a y a tıla r a k b u k a lıp la r a s ık ış tırılm a y a

ç a lış ıla n R o m a

m im a r lığ ı, m im a ri k im liğ in in

o lg u n la ş tığ ı

d ö n e m i d e ğ il, ö n c e s in i y a z a n R o m a m im a r ı V i t r u v iu s ’ u n b ir b a k ım a k u r b a n ı o ld u .

R om a m Rom a

e k â n

a n l a y i ş i

m im a r lığ ın ın

m im a r lık ta r ih in in R o m a ’da, hem

Yunan

m im a r lığ ı

ile

k a r ış tır ılm a s ı

Rom a

g ö r e li o la r a k d a h a g e ç g e liş m e s in e n e d e n

m e rk e zli

o ld u . H e m

d e im p a r a to r lu ğ u n g e n e lin d e s ü tu n m im a r is in in h â lâ k u l

la n ılıy o r o lm a s ın ın b u k a rış ık lık ta k u ş k u s u z p a y ı v a r . Ç ü n k ü

daha önce

b e lir tt iğ im iz g ib i, m im a r lık ta r ih in i i l k y a z a n la r , a n tik ç a ğ d a n b e r i o lu ş tu r u la n

m im a r lık

k u r a m la r ın ı

s ü tu n

d ü z e n in in

in c e

a y r ın tıs ın a

kadar

b e lir le n e n o r a n s a l v e g ö rs e l e s te tiğ i ü z e r in d e n k u r g u la m ış la r d ı. R ö n e s a n s ve

B a ro k

ç a ğ la r ın d a

fa r k lı d e ğ ild i. B u

d a a n tik m im a r lığ ın

a lg ıla n m a s ın d a

izle n e n

tu tu m

a n la y ış a g ö r e , m i m a r l ı k , ta ş y o n t u s a n a tı g ib i d ış g ö r ü

n ü ş e h ita p e d e r k e n , m a te m a tik s e l v e ö lç ü le b ile n s o m u t g e o m e tr ik u y g u la m a la r ın

y a r a ttığ ı b e k le n tile r ta s a rım

m ekânsal ve

s o y u t b ir ta s a rım

a n la y ış ın ı y ö n le n d ir iy o r d u . D a h a

z ih n iy e ti a n c a k R o m a

m im a ris in d e

yay

g ın la ş ır . S ü tu n la r y a n ın d a , k e m e r le r v e k u b b e le r d e v r e y e g ir e r ; g ö r k e m li d ış c e p h e p la s t iğ i n e r e d e y s e t e r s in e ç e v r i le r e k iç m e k â n l a r ı n t a n ı m l a y ı c ı lığ m ı ü s tle n m e y e b a ş la r . B u

a ra d a m a lz e m e v e y a p ı te k n ik le r in d e k i y e n ilik le r , b a ş ta R o m a

m ak

ü ze re ,

ö z e llik le

İta ly a ’ d a k i

b in a

tip le r in e , im p a ra to rlu ğ u n

k e n tle r in

ç e h re s in i

d e ğ iş tir ir .

g e tir d iğ i g ü n c e l g e r e k s in im

o l

V a r o la n iş le v le r le

y e n ile r i e k le n ir . Y e n i h e y e c a n la r ın v e fa r k lı y a ş a m b iç im le r iy le t a m ş ık lı-

14 Hersey 1992, s.3 15 İb id .

ğ ın , p a r a n ın v e im k â n la r ın g e tir d iğ i iv m e , y e n i g e le n e k le r in o lu ş u m u y la to p lu m s a l d e ğ iş im e

h ız

k a za n d ırır.

(polis )

k la s ik Y u n a n k e n tle r in in

İm p a ra to rlu ğ u n

k e n tle r in in

d ü n y a s ı,

k e n d i iç in d e ö z e r k o la n a m a d a h a s ın ır lı

d ü n y a s ın d a n ç o k fa r k lıd ır a r tık . S ın ır la r ı b ü y ü y e n b ir d ü n y a n ın fo k u r d a y a n v e h ı z l a g e liş e n d ü ş ü n s e l e v r e n i n d e , t a s a r ım k a v r a m l a r ı n ı n d a e s k is i g ib i a y n ı k a la m a y a c a ğ ı a ç ık tır . M im a r la r ın b e s le n d iğ i k a y n a k la r y a n ın d a , p a tr o n la r ın ın

o n la rd a n

b e k le n tile r i d e ç e ş itle n m iş tir . İm p a r a to r lu ğ u n h e r

y a n ın d a n g e le n im g e le r b o m b a r d ım a n ı, m i m a r l ık p r o je le r in d e ç o k d illi v e te k n ik s ın ır la n s ık lık la z o r la y a n s e n a r y o la r a ö n ü n ü a ç m ış tır . H e y k e l g ib i iş le n m iş

ta ş

b in a la r ,

k e m m e liy e tin

Rom a

ö n c e s in d e ,

Yunan

k e n tle r in d e

e s te tik

m ü

g ittik ç e in c e le n a y r ın tıs ın d a tık a n m ış la r , y e n il i k v e b o z u l

m a n ın a r a s ın d a k i g e r ilim li g ü z e r g â h ı a ş a m a m ış la r d ı. Tü m

z a m a n la r ın

m ükem m el

Yunan

y a ra tıs ı

o la ra k

b ilin e n

A t h e n a ’ y a a d a n a n A t i n a a k r o p o lü n d e k i P a r th e n o n ta p ın a ğ ı b u n a g ü z e l b ir ö r n e k tir . B u r a d a u y g u la n m ış o la n D o r d ü z e n in in o r a n la n , k u r a lla r a b a k ıl d ığ ın d a , D o r d ü z e n in d e g ö r ü lm e y e n , n e re d e y s e İy o n d ü z e n in in o r a n la n n ı a n ım s a ta n in c e lik te , v e y ü k s e k lik te id i . K a b a r t m a la r a v e t e z y in a t ın z e n g in liğ i, y a lın H a ttâ

daha

u n s u r la r

ve ile r i

“ e r k e k s i” D o r d ü z e n in d e n g id ile r e k ,

k u lla n ılm ış tır .

D ü z

P a rth e n o n b ir

ç o k İy o n

ta p ın a ğ ın ın

m a n tık la

d ü z e n in e y a k ın d ır .

b a zı

ird e le r s e k ,

k e m m e li o la m a y a c a ğ ın a g ö r e , s ü tu n o d a k lı ta s a n m

y e r le r in d e

İy o n

m ü k e m m e lin

m ü

a n la y ış ın ı s ü rd ü rm e k

v e e s k is in d e n d a h a i y i b ir ş e y y a r a tm a k e n a z ın d a n b u d ilin s ın ır la n iç e r i s in d e h a v a n d a s u d ö v m e k le e ş a n la m lıy d ı. P a r t h e n o n ’ u n n e t a k l id i , n e d e b e n z e r i a n tik ç a ğ d a b ir d a h a y a p ılm a d ı. B a ş k a b ir d e y iş le , D o r d ü z e n in in g e liş im in in P a r th e n o n ’ d a n o k ta la n d ığ ı ö n e s ü r ü le b ilir . A m a

bunu

s ö y le

m e k , D o r d ü z e n in in , v e y a h e rh a n g i b a ş k a b ir s ü tu n d ü z e n in in d a h a s o n ra m im a r lık ta

k u lla n ıld ığ ın d a , b o z u la n

veya

y o zla ş a n

b ir m im a r lığ ı te m s il

e ttiğ i a n la m ın a g e lm e z . B u r a d a ö n e m li o la n ta s a r ım z ih n i y e t i n in k e n d is i d ir . E ğ e r z ih n i y e t d e ğ iş im i v a r s a v e b u y e n i z ih n i y e t ç e r ç e v e s in d e s ü tu n la r ın k u lla n ım ın a b ilin ç li o la r a k fa r k lı b ir a n la m v e iş le v y ü k le n m iş s e , b u fa r k lılık a lg ıla n a b ild iğ i s ü re c e , “ b o z u lm a ” d a n b a h s e tm e k n e s n e l b ir ta v ır o lm a y a c a k tır. Ç ü n k ü

s ö z k o n u s u o la n b o z u lm a v e y a

y o zla ş m a d e ğ il, y e

n i li k t ir . M i m a r l ı k t a y e n il i k , R o m a ’ y l a g e le n ta s a r ım d a b e lir g in d ir . D o l a y ı s ı y l a b o z u lm a v e y e n il i k iliş k is i ç e rç e v e s in d e fa r k lıla ş a n m i m a r l ık ü r e tim in e b a k ıld ığ ın d a , R o m a m im a r lığ ı e s k in in d e v a m ı o lm a d ığ ın d a n , Y u n a n m i m a r l ığ ın ı n s o n a ş a m a s ı d e ğ il, o n d a n s o n ra g e le n ö z g ü n v e y e n i b ir m im a r lık d ö n e m in in b a ş la n g ıc ıy d ı. Kuşkusuz

d e ğ iş im

a n s ız ın

b ir

gecede

g e r ç e k le ş m e d i. R o m a

m i

m a r lığ ın ın s ık k u lla n ıla n ö ğ e le r i o la n k e m e r v e k u b b e y i i l k k u lla n a n la r d a R o m a lıla r d e ğ ild i. K a r g ir Y u n a n

b in a la r ın d a h e r ik i ö ğ e n in k u lla n ıld ığ ı,

e n a z ın d a n t e k n ik b ilg is in e

s a h ip o lu n d u ğ u b i l i n i y o r . A m a

g e n e l o la ra k

Y u n a n m im a r lığ ın a b a k ıld ığ ın d a b u ö ğ e le rin g e n e l k u lla n ılış ın d a k i a z lık , Yunan

m im a r lığ ın ı

ta n ım la y ıc ı

b ir

u n s u r o la ra k

d e ğ e r le n d ir ile b ilm e le r i

iç in y e te r li d e ğ il. A y n ı m a n tık la , R o m a lıla r ın t o n o z lu m e k â n y a ra tm a d a g e liş tir d ik le r i

u s t a lık , b ir d e n b ir e

te k

b e to n u

re sm i

kam u

k u lla n ılm a d a n

s ıra d ış ı

y e n ilik le r in

s a ra y la rd a v e b a tm a d a n

y a p ıla r ın d a s ın a n m a s ın d a

b ir

daha

b in a d a

o rta y a önce,

r is k li

o la n

h a m a m la r d a k u lla n ıld ı. Y e n ilik le r in

filiz le n ip

g e liş m e s i v e

te k n ik

ç ık m a d ı. u zu n c a ö ze l

a y k ır ılık

p ü rü zle rin

Rom a

b ir

sü re

k o n u tla r d a , o la ra k

g id e r ilm e s i

g ö ze

iç in

b ir

z a m a n g e r e k ti. P a n th e o n ’ u n y a p ım

a ş a m a s ı, W a r d - P e r k in s

ve M a c D o n a ld ’ m

“Rom a

b e to n d e v r im i” d iy e n ite le d ik le r i m im a r lık d e v r im in i e n ü s t d ü z e y d e te m s il

eden

ö r n e k l e r d e n d i r . 16 O

th e o n ’ d a

u la ş ıla n

b e n z e r in e

kubbe

za m a n a

kadar

k i,

te k

g e n iş liğ in in

b ir

( 4 3 .2 0

k a d a r r a s tla n m a m ış tı. O n a

kubbeden m e tre

o lu ş a n

veya

en y a k ın

143

r in d e

p o z zo la n a

k u lla n ılm ış tır . K a l ın

ayak)

a ç ık lık , a n c a k

4 0 0 y ıl s o n r a , B iz a n s d ö n e m in d e İs ta n b u l’ d a k i A y a s o f y a ’ n m g ö r ü lü r . R o m a ’ d a k i b ü y ü k ö lç e k li h a m a m

Pan-

k u b b e s in d e

y a p ıla r ın ın t o n o z v e k u b b e le ve

s a ğ la m

Rom a

d u v a r la r ın ın

m a lz e m e s i o la n p o z z o la n a iç e r ik li R o m a b e to n u , o rta ç a ğ G o t i k

m im a ri

s in d e u n u t u ld u . Ç ü n k ü G o t i k m im a r id e m a s i f d u v a r ö r tü s ü y e r i n e , y e r ç e k im in e

m eydan

okuyan,

ş e ffa f, k a b u k

g ib i

in c e

d u v a rla r ın

y a ra tılm a s ı

ö n e m l i y d i . 17 H a t t â R ö n e s a n s d ö n e m i n i n m i m a r l ı k k u r a m c ı s ı A l b e r t i ’ n i n , in c e le d iğ i R o m a g in ç

o la n

y ü z y ıld a

y a p ıla r ın d a b e to n d a n

is e , b e to n u n İn g ilte r e ’ d e

ü re tim in in

s ö z e t m e y i ş i i l g i n ç t i r . 18 D a h a ö z e llik le r in in

k e ş f e d i l m e s i d i r . 19

Bugün

y e n id e n

İn g iliz

ancak

m im a r

il 18 .

N o rm a n

F o s t e r ’ in K a z a k T ü r k le r i iç in y e n i b a ş k e n t A s t a n a ’ d a ta s a rla d ığ ı 1 m ily a r d o la r a

m â lo la c a k H a n

Ç a d ı n 20 v e y a

D a n im a r k a lI m im a r J o m

U tzo n ’un

ta s a r ım ı o la n v e a ç ılış ı 1 9 7 3 ’ te g e r ç e k le ş tir ile n S y d n e y ’ d e k i O p e r a b in a s ı n a s ıl y e n i b ir m i m a r l ık d ö n e m in d e

v iz y o n u n u

te m s il

e d iy o r s a , P a n th e o n

Rom a

b e n z e r b ir k o n u m u te m s il e d e r. M i m a r l ık ta r ih in d e b ir ç ığ ır

a ç a r. İm p a ra to rlu ğ u n

ö n c e k i y a p ıla r ın d a , d a h a k ü ç ü k ö lç e k le r d e v e

a yrı

o r ta m la r d a d e n e n m iş o la n y e n i y a k la ş ım la r ın tü m ü P a n t h e o n ’ d a b ir le ş e r e k b ü tü n c ü l v e ç a ğ a d a m g a s ın ı v u r a n b ir o lg u n lu ğ a u la ş tı.

16 Boethius ve Ward-Perkins 1970, ss. 245-263; Ward-Perkins 1977, ss. 97-164; MacDonald 1982, ss. 41-46. 17 Giedion 1971,s.260. 18 Ibid. 19 Ibid. 20 Conceptplus 2009.

B i r n o k ta y ı d a h a a n ım s a tm a k y e rin d e

o l a c a k . R o m a ’ n ı n , iç m e k â n ı n

k u r g u v e a lg ıs ın d a y a r a ttığ ı d ö n ü ş ü m , y a ln ız c a t e k n ik b ir a t ılım d a n , y a n i p o z z o la n a m a lz e m e s in in k e ş fin d e n m i k a y n a k la n ıy o r ? E ğ e r p o z z o la n a h iç o lm a s a y d ı v e y a o n u n y a p ıs a l b a z ı ö z e llik le r i R o m a

d ö n e m in d e k e ş fe d il-

m e s e y d i, m e k â n s a l d u y a r lığ ın m im a r lık ta y e n i b ir s a y fa a ç m a s ı fa r k lı m ı g e liş e c e k ti? veya

P a n th e o n , R o m a

im p a ra to r

u y g u la m a la r ı, R o m a g e r ç e k le ş m iş tir . Ö t e lik le

A n a d o lu

k u lla n ılm a m ış tır . d ö n e m in

T iv o li’deki

b e to n u n u n

ö n e m li

y a n d a n , İta ly a

Y u n a n is ta n ’ d a B u r a la r d a

g e le n e ğ i

m a r lığ ın ın

k e n tin d e k i b ü y ü k

H a d r ia n u s ’ u n

o la n

g e r e k le r in e

ö lç e k li h a m a m

v illa s ın d a k i

b ir b ile ş e n i

o la n

d ış ın d a k i R o m a

p o z z o la n a

k u lla n ıla n

kubbe

to n o z

p o z zo la n a

ile

e y a le tle r in d e , ö z e l

o lm a d ığ ın d a n

h a rç lı

y a p ıla n ve

in ş a a t t e k n iğ i,

h a r ç s ız k e s m e

ta ş t e k n iğ in in

u y a rla m a s ı o lu p

a y n ı ta s a n m

m a lz e m e

H e lle n is tik

çağdaş R o m a

m i

d ilin i k u lla n m a k ta

d ır . R o m a ’ d a k i ö r n e k le r in d e n g e ri k a lm a y a n , k e m e r , k u b b e , b e ş ik t o n o z , ç a p r a z t o n o z la r a s a h ip g ö r k e m li k a m u b in a la r ı b u r a la r d a h a r ç , ta ş v e tu ğ la ile

in ş a

e d ile r e k

y a ln ız c a

g e r ç e k le ş tir ilm iş tir .

te k n o lo jik

o la n a k la n n

D o la y ıs ıy la ,

b e lir le y ic iliğ i

z ih n iy e t d e ğ iş im i s ö zk o n u s u d u r . B u

d e ğ il,

m im a ri ç a ğ ın

dönüşüm de g e tird iğ i

b ir

d e ğ i ş i m i n e n b e l i r g i n y a n s ı m a s ı is e

m e k â n o d a k lı d ü ş ü n c e n in ta s a n m d a k i ö n c e liğ id ir . M e k â n s a l d u y a r lığ ın y a ln ız c a y e n i te k n o lo jik o la n a k la r ın ü r ü n ü o lm a d ığ ın ı a n ım s a t m a k iç in a n ıts a l o lm a y a n a m a g ö rs e l s ın ır la n z o r la y a n m e k â n l a r a d a b a k m a k y a r a r l ı o l a c a k t ı r . 21 F i z i k i b o y u t l a n y l a b ü y ü k s a y ı l a m a ya ca k b a zı

iç

m e k â n la r d a , R o m a lı m im a r v e

k u lla n a r a k d u v a n n u za y ıp

g id e n

b ir

v a r lığ ın ı n e re d e y s e y o k

m ekân

duygusu

re s s a m la r d u v a r r e s im le r i

s a y m ış la r , d u v a r ın

ö te s in d e

y a r a tm ış la r d ır . P o m p e ii ’ d e k i V i l l a

M i s t e r i ’ n i n , b ir D io n y s u s â y in in i b e tim le y e n d u v a r r e s im le r in d e g e rç e k le g e r ç e k o lm a y a n a r a s ın d a y a r a tıla n g ö rs e l v e z ih in s e l g e ç ir g e n lik , m e k â n ın m e r k e z in d e k i in s a n ı e tk ile m e y e y ö n e lik tir . G ö r s e l b ir a ld a tm a c a d a o ls a , o n u n m e k â n iç in d e k i v e d ış ın d a k i a lg ıs ın ı h e d e fle r . M ekân

o d a k lı d u y a r lığ ı, m im a r lık v e

s a n a tta R o m a

ç a ğ ın ın d ü ş ü n s e l

iz d ü ş ü m ü o la r a k g ö re n a n la y ış , y a ln ız c a g ö rs e l ü r ü n le r le s ın ır lı d e ğ ild ir . M e k â n s a llık , R o m a y a ş a m b iç im in in g ü n c e l p r a tik le r in e d e y a n s ır . R o m a m im a r lığ ın ın

d in a m ik le r in i

a n la m a y a

ç a lış a n

A m e rik a lı

m im a r-ta r ih ç i

F r a n k B r o w n , b u k o n u d a d a h a ile r i g it m e k t e , d in î in a n ış la r la g ü n c e l y a şam da

u y g u la n a n

B ro w n ’a

r itü e lle r in ,

g ö re , r itü e l,

g e n e ld e

m ekânsal b ir

e y le m

d ü ş ü n c e d e -iz in i s a n a tıd ır

f a r k l ı b i r s a n a t ı - m i m a r l ı ğ ı - i f a d e e d e r . 22 B u

21 Güven 1990; Güven 2004. 22 Brown 1975, s. 10.

am a

s ü r m e k te d ir.

R o m a lıla r

b a ğ la m d a , r itü e lin

iç in

b iç e m i

som ut

o lm a d ığ ın d a n

g e n e ld e

g e ç ic id ir; b ir

k e n d is in d e b a r ın ır v e o n u u y g u la y a n ın

m ekânda

geçse

e y le m in

s in ir s is te m in d e iç s e lle ş e r e k k o d

l a n ı r . 23 A n c a k R o m a l ı l a r i ç i n r i t ü e l i n k e n d i s i m i m a r l ı ğ ı n d o ğ m a n e d e n i d i r ç ü n k ü m e k â n d a g e r ç e k le ş ir v e m i m a r l ığ ın m e k â n s a llığ ı s a y e s in d e k a l ı n la ş ır. K ıs a c a y in e le r s e k , m im a r lık , g ü n c e l y a ş a m ın te m e lin d e y a ta n r itü e lin s o m u tla ş m a s ıd ır . O s l o ’ d a n C h r is tia n N o r b e r g - S c h u l z is e , B r o w n ’ m b u yöndeki e rki

ile

g ö rü ş le rin i

R o m a lıla r ın

v a r o lu ş

iliş k ile n d ir ir . N o r b e r g -S c h u lz ’ u n

fe ls e fe s i

y o ru m u n a

d e v le tin g ö re ,

y ö n e ts e l

y a p ılı

ç e vre ,

e v r e n in k o z m i k k u r g u s u n d a , R o m a d e v le tin in v e t a r ih in in s o m u tla ş m a s ın ı te m s il e d e r v e d ü n y a n ın m e r k e z in i

(caput mundi)

v u r g u l a r . 24 M i m a r l ı k ,

R o m a l ı l a r i ç i n , ta r ih s e l a n v e o n u n z a m a n s a ll ığ ın ı n h e m

m e tn in i o lu ş tu

r u r , h e m d e b u m e tn in o k u n m a s ın ın a n a h ta r ıd ır .

R om a m î m a r l i ğ i n d a

f a r k liliğ in e s n e k liğ i : TANIM OLARAK ÇEŞİTLİLİK M im a r lık

ta r ih in d e

g e n e llik le

b e lli b ir d ö n e m in

m im a r lık

ü r e tim in i d i

ğ e r le r in d e n fa r k lı k ıla n v e s a p ta n a ra k a y r ış tır ıla b ile n u n s u r la r o d ö n e m in m im a r lığ ın ın

ta n ım la n m a s ın d a

b e lir le y ic i

o lu r . D ö n e m s e l

s ın ıfla n d ır m a

v e y a k ü m e le n d ir m e m a n tığ ı ile ü r e tile n b ilg in in e lb e tte b ir ç o k s o r u n u v a r . M im a r lık Y a z ın ın

ta r ih y a z ım m d a

s o ru n la r ı

aşm ak

iç in

a r a y ış la r

s ü r ü y o r . 25

b a ş ın d a d a b e lir tild iğ i g i b i, z a m a n v e m e k â n iç e r is in d e m i m a r l ık

ta r ih in in m e tin le rin i o lu ş tu rm a k k o la y d e ğ il. Ç ü n k ü m u tla k d o ğ r u la r y o k . N u ra y

M e r t ’ in ,

C u m h u r iy e t’ in

“ T e s p it ç a b a m ız , ta r ih is e ö z n e l l i ğ e

ta r ih in i

okum aya

y a z ım ın ı n e s n e lliğ e , a n la m

i t e r ” . 26 T a r i h i y a p a n , y a z a n , o k u y a n

ç a lış ırk e n

d e d iğ i

k a za n d ırm a

g ib i

ç a b a m ız

d e n k le m in e , m im a r lık

ta r ih in d e g ö r s e lliğ in a lg ıs ı d a e k le n d iğ in d e n s o ru n d a h a k a r m a ş ık tır . D i ğ e r y a n d a n , m im a r lığ ın ilk o rta y a ç ık tığ ı z a m a n d a n g ü n ü m ü z e k a d a r o lu ş a n v e r i d a ğ a r c ığ ı a z ım s a n m a y a c a k b o y u t tt a d ır v e y e n i b in a la r y a p ıld ığ ı s ü re c e d a h a d a a r ta c a k tır . D o l a y ıs ıy l a m im a r lığ ın ta r ih in i e le a lın a b ilir v e in c e le n e b ilir k ılm a k iç in Y u n a n , R o m a , B iz a n s , R o m a n e s k , G o t i k , R ö n e s a n s , B a r o k g ib i h a n ta l o ls a d a , e p e y c e k a lıp la ş m ış s ın ıf la n d ır m a y ö n t e m in in

s a ğ la d ığ ı k o la y lık t a n v a z g e ç m e k ş im d ilik k ıs a d ö n e m d e m ü m k ü n

o lm a y a c a k m a r lık

g ib i

ta r ih in i

g ö rü n ü yo r. N e w k itle le re

ta n ıtm a k

Great Ages o f Architecture

Y o r k ’ ta k i B r a zille r Y a y ın e v i’n in , m i iç in

y a y ım la d ığ ı p o p ü le r

(M im a r lığ ın

a m a ç lı

k ita b ın k e n d i d ö n e m in i ö z e tle y e n b ir k a p a k re s m i v a r . Y u n a n

23 Ibid. 24 Norberg-Schulz 1978, s. 114. 25 Arnold, Ergut ve Özkaya 2006. 26 Mert 2009, s. 125.

The

Ö n e m li Ç a ğ la r ı) d iz is in d e , h e r m im a r lığ ı

iç in

s ü tu n , B iz a n s

m im a r lığ ı

iç in

kubbe

s e ç ilir k e n , R o m a

m im a r lığ ım

te m s il iç in k e m e r k u lla n ılm ış . Ş im d i

“Rom a

m im a r lığ ı d e n d iğ in d e

a k la

g e lir ? ”

s o ru s u n u

te k ra r

s o r a lım . B u d ö n e m e d a m g a s ın ı v u r a n m im a r lığ ın o r ta k b ir ö z e lliğ i o lm a lı k i , ö n c e k i v e y a s o n ra k i, v e y a R o m a lı o lm a y a n h e rh a n g i b a ş k a b ir m im a r lık ta n

a y n la b ils in . Y o k s a

y a ln ız c a b e lli b ir d ö n e m d e y a p ıld ığ ı iç in - s o

m u t ö z e llik le r i h e s a b a k a tm a d a n -

o d ö n e m le ö z d e ş le ş tir ilm e y e d a y a lı b ir

ta n ım ç o k y a r a r lı o la m a y a c a k tır . A m a b e lli ö z e llik le r ta ş ıy a n b ir m im a r lı ğ ın , b e lli b ir d ö n e m d e y a p ıld ığ ı iç in b a ş k a tü r lü d e ğ il d e ö y le o ld u ğ u n u a ç ık la m a k d a h a k o la y d ır . M i m a r l ı k ta r ih in e R o m a p e n c e r e s in d e n b a k ıld ığ ın d a b e lir e n R o m a l ı l ı k g ö s te r g e s in d e , m e k â n s a llık b ir k r it e r o la r a k k u lla n ıld ığ ı z a m a n b ü y ü k b ir s o ru n

o ld u ğ u

s ö y le n e m e z. A n c a k

fa r k lı ö lç e k le rd e v e

m e k â n ı o lu ş tu ra n

m im a r lık

ö ğ e le rin e

im p a r a to r lu ğ u n ç e ş itli b a ğ la m la r d a b a k ıld ığ ın d a d u

r u m e p e y c e k a r ış ık tır . Y u n a n m im a r is i d e n d iğ i z a m a n a k la h e m e n s ü tu n lu ta p ın a k la r ın d e ğ ild ir. Rom a

g e lm e s in e

T ip o lo jile r e

b e n z e r b ir k o la y lık

veya

s tille r e

d a y a lı

Rom a

m im a ris i iç in

g e le n e k s e l

g e ç e rli

s ın ıfla n d ır m a la r ın ,

m im a r l ık ü r e t im in in ç e ş itliliğ in d e y e te r li o la m a d ığ ı g ö z le n m e k t e

d ir . Ç ü n k ü

tü rd e n

b ir ta n ım a k a ra r v e r ild iğ in d e

o rta y a

ç ık a c a k o la n

is tis n a la r ın ç o k l u ğ u , k ıs a s ü re d e ta n ım ı iş le v s iz h a le g e tir e c e k t ir . Ö r n e ğ i n , kem er

s is te m in i

m im a ris in i

R o m a lıla r

k e m e r le r le

d o ğ r u b ir s e ç im

y a y g ın la ş tırm ış

s im g e le m e k , k ıs a

o lm a y a c a k tır. Ç ü n k ü

o lm a la r ın a

vadede

c a zip

ra ğ m e n , g ö rü n s e

Rom a de, pek

s ü tu n la r ın k u l la n ım ı d a , R o m a d â

h il, im p a ra to rlu ğ u n h e r y e rin d e ç o k y a y g ın d ır . R o m a

m im a ris in d e s ü tu n

s e ç e n e ğ i k u lla n ıld ığ ın d a o r ta y a ç ık a n ç ö z ü m le r in y e lp a z e s i in s a n ın b a ş ın ı d ö n d ü r ü r . B in a tip o lo jile r in d e d e d u r u m

a y n ıd ır . K a m u

y a p ıla r ı y a n ın d a ,

r e s m î b in a la r ın b ile s ık lık la a lış ıla g e le n p la n t ip le r in e u y m a d ı k l a r ı g ö r ü lü r. H e m R o m a ’ n ın

b u ç e ş itlilik k a r m a ş a s ın d a ta n ım z ih n iy e tin e

uygun

s o ru n u n u ç ö ze b ile c e k , h e m

o la b ile c e k b ir ta n ım

k r ite r i b u lm a k

konu

s u n d a B i l i M a c D o n a l d ’ ın ilg in ç b ir ö n e ris i v a r : D e ğ iş im i n y a d a ç e ş itlili ğ i n k e n d i s i n i n o r m o l a r a k k a b u l e t m e k . 27 B ö y l e y a p ı l d ı ğ ı n d a , e l d e k i v e r i le r i b e lli k a lıp la r a m im a r lık

g iy d ir m e d e k i y a p a y

ta r ih ç is in in

iş i

z o r la m a

k o la y la ş a c a k tır .

Y in e

o rta d a n

k a lk a c a ğ ın d a n ,

M a c D o n a ld ’ m

ta n ım la

ilg ili o la r a k ıs ra rla v u r g u la d ığ ı b ir b a ş k a b o y u t , R o m a m im a r lığ ın ın te k il d e ğ il,

k e n ts e l

b o y u tta

in c e le n m e s i

g e r e k l i l i ğ i d i r . 28

Rom a

b in a la r ın ın

d o ğ r u a l g ı l a n a b i l m e s i i ç i n R o m a k e n t d o k u s u n u n i s k e l e t i ( armatüre) i ç e r is in d e m e v c u t d iğ e r b in a la r la o la n iliş k ile r in in v e k e n tin b ü t ü n ü iç in d e k i

27 MacDonald 1986, s. 249. 28 MacDonald 1986, ss. 248-273.

k o n u m la r ın ın

b ilin m e s i

ö n e m lid ir .

Ç e ş itliliğ in

y a ra ttığ ı

e s n e k liğ in

b ir

ta s a r ım y a k la ş ım ı o la r a k ö n e m i a n c a k b u ş e k ild e a n la ş ıla b ile c e k tir . A y n ı z a m a n d a , b e lle k , b a ş k a ld ır ı, d ir e n iş , k a b u lle n iş

g ib i ö lç ü le b ilir liğ i d a h a

ö z n e l o la n k r ite r le r in , m im a r lığ ı d a h a iy i a n la m a k iç in d e v r e y e g ir e b ilm e s in in

önü

a ç ıla c a k tır . E ğ e r b u y a p ıla b ilir s e , m im a r lığ ın , ta r ih in y a ln ız c a

a rk a p la n ı v e y a s a h n e s i d e ğ il, b ir ö z n e s i o ld u ğ u d a d a h a iy i a lg ıla n a b ile c e k tir . S ö z v e g ö z h e r z a m a n a y n ı ş e y i s ö y le m e z. M im a r lık ta r ih in in , s ö zle r in a n la ttığ ın a

d a ya n a ra k

g ö rd ü ğ ü n e

y ü k le d iğ i

g ö rm e d e n ,

y a ln ız c a

a n la m a k

h e rh a ld e

k u r g u la n d ığ ı a n la m ,

y a zıla n a

a lg ın ın

çok

s a h ib in e

d a ya n a ra k

e k s ik lik le r le

d o lu

o l m u ş t u r . 29 E l b e t t e

g ö zd e

o la c a k tır.

g ö re

her

g ö zü n

d e ğ iş e c e k tir.

c a n la n d ır ıla n R o m a ’y ı

A m a

m im a r lığ ı

a n la m a k

iç in

o r a y a g i t m e k i y i b i r b a ş l a n g ı ç o l a b i l i r . 30

K aynakça Anonim, Conceptplus Sektörel Mimarlık ve İnşaat Dergisi, Sayı 1, (Mart 2009), ss. 72-81. Arnold, D., “Facts or Fragments? Visual Histories in the age o f Mechanical reproduction” Dana Arnold ve Stephen Benting, der. Tracing Architecture, The Aesthetics o f Antiquarianism, (Londra: Blackwell Publishing, 2003), ss. 30-48. Arnold, D., Ergut, E.A., ve Özkaya, B., der. Rethinking Architectural Historiography, (Londra ve New York: Routledge, 2006). Boethius, A. ve Ward-Perkins, J.B., Etruscan and Roman Architecture, (Harmondsworth, Middlesex: Penguin Books, 1970). Bolgar, R.R., Classical Influences on European Culture, A.D. 1500-1700, (Cambridge: Cambridge University Press, 1971). Brown, F.E., Roman Architecture, (New York: George Braziller, 1975). Ebhardt, B., Vitruvius, (New York: William Salloch, 1962). Edwards, C., Writing Rome, Textual Approaches to the City, (Cambridge: Cambridge University Press, 1996). French, D., “Roman Phrygia” Thracians and Phrygians: Problems o f Parallelism, der. N. Tuna, Z. Aktüre, M. Lynch, (Ankara: ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları, 1998), ss. 106109. Giedion, S., Architecture and the Phenomena o f Transition, (Cambridge: Harvard University Press, 1971). Giiven, S., “An Interpretation o f Roman Spatiality” Culture. Space, History, Proceedings o f the eleventh biennial conference o f the International Association fo r the Study o f People and 29 Arnold 2003; Edwards 1996. 30 Kahvecioğlu 2009.

their Physical Surroundings, Symposia and Papers, Cilt 5, (Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi, 1990), ss. 15-20 Giiven, S., “Vitruvius’un Gözüyle Mimarın Yetki ve Sorumluluğuna İlişkin Güncel Saptamalar” Olba, Mersin Üniversitesi Kilikia Arkeolojisini Araştırma Merkezi Yayınları, Cilt III, (2000), ss. 57-70. Güven, S., “Mimarlığın İlk Kuramı”, Sanat Dünyamız, Sayı 90, (2004), ss. 176-183. Güven, S., “Bir Dionysus Ayininde Zaman ve Mekân” Sanat ve İnanç I, der. Banu Mahir ve Halenur Katipoğlu, (İstanbul: Mimar Sinan güzel Sanatlar fakültesi, 2004), ss. 187-194. Hersey, G., The Lost Meaning o f Classical Architecture, (Cambridge ve Londra: Cambridge University Press, 1992 , ilk basım 1988). Hinks, R., Carolingian Art, (Ann Arbor: The University o f Michigan Press, 1971, ilk basım 1935). Kahvecioğlu, S., Memlekent, ülkeler kentler dergisi: Roma, Sayı 2 (Temmuz, Ağustos, Eylül, 2009). Krinsky, C., “Seventy-eight Vitruvian Manuscripts” Journal o f the Warburg and Courtauld Institutes, Cilt 30, (1967), ss.36-70. Loerke, W.C., “A Re-reading o f the Interiıor Elevation o f Hadrian’s Rotunda” Journal o f the Society o f Architectural Historians, Cilt 69, Sayı 1 (Mart 1990), ss.22-43. L’Orange, H.P., Art Forms and Civic Life in the Late Roman Empire, (Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1972, ciltli basım 1965). MacDonald, W.L., The Architecture o f the Roman Empire II: An Urban Appraisal, (New Haven ve Londra:Yale University Press, 1986). MacDonald, W., The Architecture o f the Roman Empire: An Introductory Study I , genişletilmiş baskı, (New Haven ve Londra: Yale University Press, 1982, birinci baskı 1965). McPhee, S., “The Architect as Reader” Journal o f the Society o f Architectural Historians, Cilt 58, Sayı 3 (Eylül 1999), ss. 454-461. Mert, N., “Cumhuriyet Tarihini Yeniden Okumak” Doğu Batı, Yıl 11, Sayı 47 (Kasım, Aralık, Ocak 2008-9). Norberg-Schulz, C., Meaning in Western Architecture, (New York: Praeger Publishers, 1978, birinci baskı 1974). Rowland, I.D. ve Howe, T.N., der., Vitruvius Ten Books on Architecture, (Cambridge: Cambridge University Press, 1999). Vitruvius, Mimarlık Üzerine On Kitap, çev. Suna Güven, (Ankara: Şevki Vanlı Mimarlık Vakfı, dördüncü baskı, 2005, birinci baskı, 1990). Ward-Perkins, J.B., Roman Architecture, (New York: Harry N. Abrams, Inc. Publishers, 1977, ilk baskı 1974). Yegül, F.K., “Vitruvius ve De Architecture” Vitruvius Mimarlık Üzerine On Kitap, Türkçe baskıya önsöz, (Ankara: Şevki Vanlı Mimarlık Vakfı, dördüncü baskı 2005, birinci baskı, 1990), ss. ix-xvii.

T a r Ãh

A n a d o l u ’d a R o m a E g e m e n l îğ î (İÖ 205-25) Mehmet Ali Kaya*

GîRİŞ Rom a,

İta ly a

y ö n e t)”

y a rım a d a s ın d a

ilk e s i ü z e r in e

g e n iş le r k e n

te m e lle n d ir m iş

“ d iv id e

o ld u ğ u

im p e ra

(= b ö l

b ir e g e m e n lik p o litik a s ın ı

ic ra e tti. B u n e d e n le “ fe th e tm e k ” R o m a e g e m e n lik p o lit ik a s ın ın ö n c e liğ i o lm a d ı. İ Ö k e zli

b ir

h a lin e

2 6 5 y ılm a g e lin d iğ in d e tü m

s iy a s a l m e k â n

g e lm e s in in

R o m a -İta ly a

b ir liğ in in

Rom a

k o n fe d e ra s y o n u

İta ly a y a r ım a d a s ın ın R o m a m e r

k u r u ld u ğ u

m e rk e zli

o la n

d e n ilm e s in in

k o n fe d e re bu

s iy a s a l

nedeni

d e v le tle r ü lk e s i m ekân

b u d u r.

b ir liğ in e

R o m a -İta ly a

k o n fe d e r a s y o n u n u n ü y e le r i o la n k e n tle r v e t o p lu lu k la r R o m a ’ n ın d o s tla r ı ( = a m ic i) v e m ü tte fik le r i (s o c ii) id ile r. İt t ifa k s is te m in d e t ü m R o m a ’ n ın ç ık a r la r ın a (= a u x ilia ) dost ve

s a ğ la m a k

e n a zın d a n s u r e tiy le

m ü tte fik le r in e

M ü tte fik le r in

Rom a

is te n ild iğ in d e y a r d ım c ı a s k e r î b ir lik le r

h izm e t

y ü k ü m lü lü ğ ü

ç ık a r la r ın a

ö z g ü r lü k le r in in

k ıs ıtla n m a s ı

c e z a la n d ır ılır d ı.

Rom a

m ü tte fik le r

e tm e k le is e

te o rid e

s a d a k a ts izliğ i, da

e lin d e n

v a ta n d a ş lığ ı h a k k ın a

y ü k ü m lü y d ü .

R o m a ’n m

o n la rı

h im a y e

v e r g i,

savaş

a lın m a s ı s a h ip

g ib i

o lm a k

e tm e k ti.

ta z m in a tı,

y ö n te m le r le

is e

s a d a k a tin i

k a n ıtla m ış o la n k e n t y a d a to p lu lu k la r ın ö d ü lü o la b ilir d i. L a t i n k o lo n ile r i

* Prof. Dr. Mehmet Ali Kaya, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Eskiçağ Tarihi Anabilim Dalı.

k u ra ra k , y o lla r le n d ir e n

in ş a

R om a,

e d e r e k e ld e

m a ğ lu p

e tm iş

e ttiğ i

o ld u ğ u

d ü ş m a n ın

egem en

h a k lı

konum unu

n e d e n le

güç

b ile

o ls a

s a v a ş m a s ın a i z i n v e r m e y e b ilir d i. R om a,

İta ly a

m a d ı. İlk ifa d e y le

y a rım a d a s ın a

e y a le t, I. P ö n İta ly a

egem en

o lm a

s ü r e c in d e

h iç

e y a le t k u r

(K a r ta c a ) S a v a ş ı’n d a n s o n ra k u r u ld u . B a ş k a b ir

d ış ın d a k i R o m a

g e n iş le m e s i e y a le tle r le

o ld u

b ö y le c e

R o m a ’ m n e g e m e n lik p o litik a s ın a e y a le tle r le y e n i b ir u n s u r d a h a e k le n m iş o ld u . A n c a k d o s t v e m ü tte fik e d in m e k , o n la rı h im a y e e tm e k , L a t in k o lo n ile r i

k u rm a k,

y o lla r y a p m a k , ittifa k ın a

s a d a k a t g ö s te rm e y e n le ri

c e za

la n d ır m a k ş e k lin d e k i g e le n e k s e l e g e m e n lik p o lit ik a s ı İ t a ly a d ış ın d a g e n iş le m e

s ü re c in d e d e te r k e d ilm e d i. R o m a ’ n m

A n a d o lu ’ d a k i

e g e m e n lik

g e liş ti. Z a m a n la n ile r

k u rm a k ,

p o litik a s ı

b a ğ ım lı k r a lla r ta y in

k e n tle ş m e y i

te ş v ik

A n a d o lu

g e le n e ğ in

ile i l k

b ir

iliş k ile r i v e

devam ı

ş e k lin d e

e tm e k , e y a le tle r, k e n tle r v e

e tm e k

A n a d o lu ’ da

R om a

k o lo

e g e m e n lik

p o lit ik a s ın ın d iğ e r u n s u r la r ı o ld u la r . •

İ l k İLİŞKİLER R o m a lıla r ın K ü ç ü k A s y a d e d ik le r i A n a d o lu ’ d a k i k r a llık la r y a d a k e n tle r h a k k ın d a k i R o m a lı

ilk

b ilg ile r e

ö ğ r e n c ile r in i

L iv iu s

A n d r o n ik o s

e ğ itm e k

iç in

a d lı

b ir

H o m e ro s’un

Y u n a n lı

O d y s s e ia

Y u n a n c a ’ d a n L a t in c e ’y e “ U ly s s e s ” o la ra k ç e v ir d iğ i İ Ö

k ö le n in d e s ta n ın ı

2 4 1 y ılın d a n d a h a

ö n c e s a h ip o ld u k la r ım

d ü ş ü n m e k z o r . F a k a t b u ta r ih te n y a k l a ş ı k o t u z b e ş

y ıl

(B e rg a m a )

s o n ra

P e rg a m o n

Aen e as’m ve

m ü tte fik le ri

R o m a lıla r , y a ş a ttığ ı

k r a lı

A tta lo s

e fs a n e v i

a ta la r ı

y u r d u İlio n (T r o a i = H is a r lık te p e ), R o m a C u m h u r iy e tin in d o s t

İta ly a

a r a s ın d a k i

s ık ın tıla r d a n

A n a d o lu ’d a

ilk

A n a d o lu lu la r d ı.

y a rım a d a s ın ı

is tila

k u r tu lm a k

e tm iş

o la n

is te rle rk e n

b ir ta p ın a k d e v le ti o la n

A yn ı

y ıld a

K a r ta c a lı

a r a d ık la r ı

(İÖ

205)

H a n n ib a l’ in

ta n r ıs a l y a r d ım ı,

P e s s in u s ’ ta b u la c a k la r ın a

k e h â n e t

le r le in a n d ır ıld ıla r . B u n e d e n le s e n a tö r le r d e n o lu ş tu r u la n b i r e lç i h e y e t i I . A tta lo s ’ a

g ö n d e rild i.

T a n n ç a ’n ın tö re n le

s e m b o lü

C a p ito liu m ’ a

boyunca

M akedonya

E lç ile r o la n

A tta lo s ’ u n

s iy a h

ta ş ı

a ra c ılığ ıy la

R o m a ’ya

y e rle ş tird ile r . A n a d o lu ’ n u n k r a lı

V .

P h ilip p o s ’ u n

P e s s in u s ’ ta k i

g ö tü rü p b a tıs ı

A n a

m u h te ş e m s o n ra k i

s a ld ır ıs ın a

b ir

d ö rt y ıl

m a ru z

k a ld ı.

R o m a l ıl a r , A t t a l o s ’ u n e lç ile r iy le R o d o s C u m h u r iy e t in in e lç ile r in in R o m a ’ y a g e lip P h i l ip p o s ile S u r iy e ( = S e le u k o s la r ) k r a lı I I I . A n t i o k h o s a r a s ın d a y a p ılm ış 201

o la n

y ılm a

s ö zd e

kadar bu

g iz li

a n tla ş m a y ı

s e fe rle r e

s e n a tö r le re

a n la tm ış

o ld u k la r ı İ Ö

k a y ıts ız k a la r a k , A n a d o lu ’ d a

d o s tla r ı

m ü t t e fik le r i o ld u ğ u n u u n u ttu la r . P e r g a m o n k r a lı ile R o d o s ’ u n e lç ile r in in a m a c ı, k o r k u ta r a k R o m a lıla r ın

d ik k a tin i H e lle n is tik D o ğ u y a

çekm ek ve

R o m a ’ y ı A n a d o l u ’ d a k i s a v a ş la r d a m ü t t e fik o la r a k m ü d a h il g ö r m e k t i. B u

iş e y a r a d ı v e R o m a , m ü t t e f i k v e d o s t la n a d ın a A n a d o l u ’ d a m ü d a h i l o l m a h a k k ın ı k e n d is in d e g ö r e n s iy a s a l b ir g ü ç o la r a k o r ta y a ç ık t ı.

R om a h i m a y e s i Rom a

s e n a to s u

k r a lın a b e lli

İÖ

200

y ılın d a

hem

e lç ile r g ö n d e r d i. E lç ile r in

d e ğ il.

Fakat

k r a lın

M akedonya

S u r iy e

d ü ş m a n lığ ım

k r a lın a h e m

k r a lıy la

S u r iy e

g ö r ü ş m e le r in in

iç e r iğ i

ü z e r le r in e

çekecek

b ir

g ö rü ş m e

y a p tık la n m u h te m e ld ir. Z ir a R o m a ilk o la ra k M a k e d o n y a k r a lı V . P h ilip p o s ’u n

gücünü

a r a c ılığ ıy la

yo k

beş

e tm e k

y ıl

önce

zo ru n d a y d ı.

im za la m ış

N ite k im

o ld u ğ u

P h ilip p o s ’ a

P h o e n ik e

e lç ile r

A n tla ş m a s ı’m n

k o ş u lla n h a tır la tıld ı; P e rg a m o n k r a lın a s a v a ş ta z m in a tı ö d e m e s i s ö y le n d i ve

o, Yun a n

P h ilip p o s ,

k e n t d e v le tle r in e

R o m a ’nm

s a ld ır m a m a s ı k o n u s u n d a

u y a rıs ın ı

d ik k a te

a lm a d ı

k e n tin i k u ş a ttı. R o m a , k u ş a tm a y ı k a ld ır m a y a n 19 8

y ılın d a

S a v a ş ı)

R o m a ’n ın

z a fe r iy le

m ü tte fik i

sona

o la n

e re n

b a ğ ım s ız

k a la b ilm e le r in i

A tta lo s ’u n

g a ra n ti

b u ld u k la r ın a

in a n m a la r ıy d ı. N it e k im

19 5

S m y rn a

y ılın d a

(İzm ir)

İÖ

(II.

A le x a n d r ia

T ro a s ,

o ls a

ö n e m i is e

b ir

La m p sa k o s

e tti. Î Ö

M akedonya

z a fe r in

yeni

Fakat

(Erd e k )

ilâ n

s ın ır la r ın ı

edecek

19 7

savaş

g e n iş le tti. A n a d o l u ’ d a k i k e n t d e v le tle r i a ç ıs ın d a n o n la rın

K y z ik o s

k ra la

u y a r ıld ı.

k o ru yu c u

(L a p s e k i), İÖ

R o m a ’y a

e lç ile r

g ö n d e rip , A n t io k h o s ’ a k a rş ı R o m a ’ d a n h im a y e

is te d ile r. B u

üç

İk in c is i

o la b ile c e ğ in i

d ü ş ü n e re k

Rom a

“Tannça

h im a y e s in i

R om a”

k ü ltü

g a r a n tile m e d e

e tk ili

k u r d u . F a k a t R o m a , b ir k e n tin

k e n tte n

k o ru yu c u

ta n n ç a

o la b ile c e ğ i d ü ş ü n c e s in e h e n ü z s a h ip d e ğ ild i. Rom a

s e n a to s u ,

S e le u k o s la r )

H e lle n is tik

hükm eden

doğunun

a ta la r ın ın

büyük

to p r a k la r ın ı

k r a llığ ın a

g e ri

a lm a k

(S u riy e / a rz u s u y la

M a k e d o n y a ’ n ın b a ş k e n tin i h e d e fle y e n “ b ü y ü k ” u n v a n lı I I I . A n t io k h o s ’ a k a rş ı Y u n a n II.

k e n t d e v le tle r in in b u in a n c ın ı g ü ç le n d ir e c e k s iy a s a l t a v r ın ı,

M akedonya

S a v a ş ın d a n

s o n ra ,

İÖ

19 6

y ılın d a ,

Y u n a n is ta n ’ ın

K o -

r in t h o s k e n tin d e d ü z e n le n e n k o n fe r a n s ta a ç ık ç a s e r g ile d i. B u k o n fe r a n s ta A n tio k h o s ’ u n P to le m a io s ’ a

e lç ile r i, a it

o la n

k r a lın tü m

daha

Yunan

önce

P h ilip p o s ’ a

k e n tle r in d e n

e lin i

M ıs ır

ç e k m e s i,

k ra lı o n la ra

s a ld ır m a m a s ı, ş a h s e n y a d a o r d u s u y la A v r u p a ’ y a g e ç m e m e s i k o n u s u n d a u y a r ıld ıla r . F a k a t R o m a , K o r i n t h o s ’ ta o r ta y a k o y d u ğ u b u k a r a r lı t a v r ın a ra ğ m e n İ Ö d e v le tin i Çünkü daha

zo r

k u lla n a r a k

R om a, çok

A n tio k h o s İÖ

1 9 2 y ılm a k a d a r I I I . A n t io k h o s ’ u n A n a d o lu ’ d a k i b ir ç o k k e n t

19 2

e le

A n a d o lu ’n u n

A v ru p a ’ya

g e ç irm e s i S u r iy e

g e ç m e s in d e n

k a rş ıs ın d a

k r a llığ ın ın

savaşı

g ö ze

k o n tr o lü n e

k o rk u yo rd u .

N ite k im

a la m a d ı.

g irm e s in d e n Rom a

ile

a r a s ın d a k i s o ğ u k s a v a ş ın s ıc a k s a v a ş a d ö n ü ş m e s i, İk in c is in in

y ılın d a

Y u n a n is ta n ’ a

b ir

o rd u

g ö n d e rm e s i

ü z e r in e

g e rç e k le ş ti.

Y u n a n i s t a n ’ d a k i s a v a ş la r d a P e r g a m o n ’ u n y e n i k r a lı I I . E u m e n e s , R o m a m ü tte fik i b ir ç o k

o la ra k

kent

R o m a ’ya

A n tio k h o s ’ a

d e v le ti,

k a rş ı

R o m a ’y ı

s a v a ş tı.

d e s te k le d i.

A n a d o lu ’ n u n

A n tio k h o s ,

İÖ

b a tıs ın d a k i 19 0

y ılın d a

k a rş ı s a v a ş ın d a n y e n ik a y r ıla r a k Y u n a n is ta n ’ ı te r k e d ip , A n a

d o lu ’ y a ç e k ild i. F a k a t R o m a o r d u s u k r a lın p e ş in i b ır a k m a d ı.

A sk e r î m ü d a h a l e : m a g n e s ia s a v a ş i v e MANLIUS’UN GALAT SEFERİ IÖ

19 0

y ılın d a

Cónsul

L u c iu s

S c ip io

ile

K a r ta c a lı

H a n n ib a l’ i

yenen

a ğ a b e y i P u b liu s S c ip io A fr ic a n u s ’ u n e m rin d e k i R o m a o r d u s u , P e rg a m o n K r a lı

II.

E u m e n e s ’ in

A n a d o lu ’ y a b a s m ış

y a r d ım ıy la

g e ç ti. B ö y le c e

o ld u .

A rtık

ilk

Rom a,

H e lle s p o n to s ’ ta n

kez

b ir

To ro s

Rom a

(Ç a n a k k a le

o rd u s u

D a ğ la r ın ın

B o ğ a z ı)

A n a d o lu ’ y a

k u ze y in d e

k a la n

ayak tü m

A n a d o l u ’ y u n ü f u z a la n ı o la r a k g ö r ü y o r d u . L . S c i p i o ’ y a t a y in e d ilm iş o la n

Provincia’mn,

yani

g ö r e v -e y le m

a la n ın ın

adı

k o y u lu r k e n

n ü fu z

a la n ın d a n a n la ş ılm a s ı g e r e k e n in n e o ld u ğ u z a t e n k a b a c a ifa d e e d ilm iş t i. Rom a

s e n a to s u n u n

S c ip io , R o m a ’ n ın ve

S c ip io ’ y a savaş

kabul

e ttiğ in i

ile te n

A n tio k h o s ’ u n

ta y in

öncesi

e ttiğ i

ta le p le r in i

k o ş u lla r d a

b a r ış

e lç ile r in e

v e r d iğ i

Provincia' m ve

savaş

ta le b in d e şu

b u lu n d u ğ u n u

y a n ıtla

A sia’y d ı .

adı

ta zm in a tı

ödem eyi k e n d is in e

P r o v in c ia

A s i a ’ n ın

Kral, yalnızca Ionia ve Aiolis 'teki garnizonlarım çekmekle kalmayacak, Yunanistan ’da olduğu gibi Anadolu’daki tüm kent devletleri özgür olacak ve Toros dağlarının kuzeyindeki tüm Anadolu’y u boşaltacak. S c i p i o ’ n u n b u k o ş u l u k a p s a d ığ ı

c o ğ ra fi

b ö lg e n in

s ın ır la r ın ı

kabaca

ta n ım la d ı:

S u r iy e ’ n in “ b ü y ü k = M e g a s ” u n v a n lı k ra lı I I I . A n t io k h o s iç in ç o k a ğ ırd ı v e b u n e d e n le R o m a ile s a v a ş m a y ı b ir k e z d a h a g ö z e a lm a k z o r u n d a y d ı . B u kez

savaş

y ılın d a

m eydanı

y a p ıla n

M a g n e s ia

S ip y lo s

s a v a ş , R o m a ’ n ın

(M a n is a )

z a fe r iy le

y a k ın ıy d ı.

s o n u ç la n d ı v e

İÖ

19 0

A n tio k h o s ,

T o r o s d a ğ la r ın ın k u z e y i n d e k i t ü m A n a d o l u ’ y u R o m a ’ y a te r k e tti. Rom a

o r d u la r ın ın

k o m u ta n ı

o la n

Cónsul

L .

S c ip io ,

k e n d is in i

k u t la m a y a g e le n p e k ç o k k e n tin e lç is in i S a r d e is ’ te ( S a r t ) k a b u l e tti. O n l a r k e n tle r in in a n a h ta r la r ın ı te s lim y a c a k la r ın ı

b ild ir d ile r .

y e tk is i S c ip io ’ n u n ta r a fla rı,

e lç ile r in i

A n a d o lu ’ y a

Ancak

e d e c e k le rin i v e R o m a b a r ış

d e ğ il, R o m a R o m a ’ya

b a ğ la y a n

b ir

s e n a to s u n u n d u . B u g ö n d e rd i.

Rom a

a n la m d a h e m e n h e m e n tü m

a n tla ş m a s ın ın

y o lu

Başka

henüz

A n a d o lu ’n u n y o lu

e g e m e n liğ in i ta n ı

k o ş u lla r ın ı

b e lir le m e

n e d e n le s a v a ş ın tü m

b ir

ifa d e y le

y a p ılm a m ış tı,

R o m a ’yı

fa k a t

s iy a s î

ş im d id e n , y a n i R o m a ’ n ın

A n a d o l u ’ d a i lk k e z d o s t lu k v e it t if a k iliş k ile r i k u r d u ğ u ta r ih te n ta k r ib e n y ir m i y ıl s o n ra R o m a ’ d a b u lu ş m u ş o ld u .

R o m a C u m h u r iy e t i’ n in o r d u la rın a k o m u ta e tm e k y e tk is i b ir y ıl g ö re v yapm ak

ü ze re

h a lk

ta r a fın d a n

s e ç ile n

ik i

C o n s u l’ e

a itti.

Fakat

ik i

C o n s u l ’ d e n h a n g is in in o r d u y a k o m u ta e d e c e ğ i v e y a ik i c e p h e li b ir s a v a ş va rsa

hangi cepheye

h a n g i C o n s u l’ ü n

g id e c e ğ in e

Rom a

s e n a to s u

v e r iy o r d u . C o n s u l S c ip io ’ n u n b ir y ıl o la n g ö r e v s ü re s i İ Ö

k a ra r

18 9 y ılı b a h a rı

b a ş ın d a s o n a e r d i. B u n e d e n le o n u n e m r in d e k i R o m a v a ta n d a ş o r d u s u n u , bu

y ılın

yeni

b a h a rın a

C o n s u lle r in d e n

d o ğ ru

R o m a ’dan

lu ’daki

Rom a

g e ç ire n

S c ip io ’ d a n te s lim

S c ip io ,

a y rıla n

o r d u la r ın ın

a d ın ı, y a n i

G n .

İÖ

a ld ı. M a g n e s ia a r d ın d a n

Asia'yı

Ye n i

M a n liu s

k o m u ta s ın ı

d e v ir -te s lim in

Provirıcia ’ n ı n

b ir is i a la c a k tı.

C o n s u l,

İÖ

V u ls o ’y d u .

1 9 0 -18 9

S a v a ş ı’ n m

k e n d is in e

18 9

O ,

k ış ın ı

y ılı

An ado

E p h e s o s ’ ta

m u z a ffe r k o m u ta n ı ta y in

e d ilm iş

o la n

z a fe r u n v a n ı (A s ia tic u s ) o la ra k

kendi

a d ın a e k le m e k ü z e r e R o m a ’ y a d ö n d ü . M a n liu s

V u ls o ,

M a g n e s ia

S a v a ş ı’ n d a

S u r iy e

k r a lın ı

G a l a t l a r ı c e z a l a n d ır m a k iç in b i r s e fe r d ü z e n le d i . F a k a t o d o ğ ru d a n

G a la ty a ’y a

d o la m b a ç lıy d ı.

g itm e y i d ü ş ü n m e d i. T a k ip

K a r ia ,

P a m p h y lia ,

Is a u r ia ,

d e s te k le y e n

s e fe ri iç in

e ttiğ i g ü z e r g â h o ld u k ç a

P is id ia

P h r y g ia

onun

iç in d e n g e ç tiğ i b ö lg e le r d i. B ö y l e y a p m a s ın ın ü ç n e d e n i v a r d ı . B u n la r d a n b ir in c is i, S c ip io ’ n u n M a g n e s ia S a v a ş ı ö n c e s in d e ilâ n e tm iş o ld u ğ u R o m a n ü f u z a la n ı iç in d e o la n k e n t, k a s a b a y a d a k a b ile le r e - b u n la r d a n b a z ıla r ı S u r iy e

k r a lın ın

e ğ d ir m e k ,

o rd u s u n d a

İk in c is i

to p la m a k , ü ç ü n c ü s ü b a ş la y a c a ğ ım ız

h izm e t

e tm iş ti-

ze n g in le ş m e s in i

Rom a

s a ğ la y a c a k

o to rite s in e

g a n im e t

ü n k a za n m a k tı. Y a k la ş ık y a rım

e m p e ry a lis t

Rom a

M a n liu s , P h r y g ia ’ y a

a ç g ö zlü

s e n a tö r le r in in p r o t o tip le r in d e n

o la n ya

d a h ü k ü m d a r la r ın d a n g e r e k tiğ in d e z o r k u lla n a r a k v e r g i a ld ı. G o r d i o n

b a zı

y e r le ş im

b ir im le r i

g e ç tiğ i h e r b ö lg e n in

kendi

h a lk la r ın d a n

d â h il

k a d a r iç in d e n

boyun v e r g ile r

a s ır s o n r a g ö r m e y e

C u m h u r iy e tin in

v a ta n d a ş ın a b ile m a ğ r u r o la n R o m a

Rom a

o rd u s u n u n

g e ld iğ in i

ö ğ r e n in c e

s a k in le r i ta r a fın d a n b o ş a ltıld ı. M a n liu s V u l s o , G a la tla r la b ir is i e s k i a d ı O l y m p o s

o la n , a n c a k b u g ü n

y e r i b ilin m e y e n d a ğ d a , d iğ e r i M a g a b a ’ d a ( E lm a d a ğ ) o lm a k ü z e r e ik i k e z s a v a ş tı. H e r i k i s a v a ş ta n d a R o m a

o rd u s u z a fe r le

a y r ıld ı. S a v a ş la rd a 5 0

b in d e n d a h a fa z la G a la t ö ld ü r ü ld ü . A n a d o lu ’n u n k e n t d e v le tle r i R o m a ’ n ın hem

G a la tla ra

k a rş ı z a fe r in i h e m

la d ıla r . A n c a k R o m a

S u r iy e

k r a lın a

k a rş ı z a fe r in i a lk ış

a ç ıs ın d a n S u r iy e k r a lın a k a r ş ı k a z a n ıl a n z a f e r d a h a

d e ğ e rli v e b ü y ü k o lm a s ın a r a ğ m e n M a n liu s ’ u n G a la tla r a k a rş ı k a z a n m ış o ld u ğ u z a fe r k e n t d e v le tle rin i d a h a ç o k s e v in d ir d i. Z i r a

M a g n e s ia z a fe r i

k e n t d e v le tle rin in ö z g ü r lü k le r in i g a ra n ti e tm iş , G a la tla r a k a rş ı k a za n ıla n z a f e r is e o n la r a k o r k u s u z c a y a ş a m a o la n a ğ ı v e r m i ş t i . C o n s u l M a n l i u s , İ Ö 390

y ılın d a n

b e ri

d ü ş m a n la n

o la n

A v ru p a ’daki

K e ltle rin

a k r a b a la n n ı

A n a d o lu ’ da

ye n e re k

büyük

b ir

ün

k a za n d ı

M a n liu s ’ u n

s e fe ri,

R o m n ’ n ın d a h a s o n ra h e m e n h e m e n h iç d e ğ iş m e y e c e k o la n D o ğ u ııım n

F ır a t ır m a ğ ı ile n ih a y e t le n d ir ile c e ğ in in

le y e n

s a tırla rım ızd a n

s ın ın -

d e m ü jd e c is iy d i. Z i r a

ile r

g ö r e c e ğ im iz g ib i h e r n e k a d a r M a n liu s , e m rin d e k i

o r d u y la e s k i a d ı H a ly s

o la n b u g ü n k ü K ı z ı l ı r m a k ’ m

d o ğ u s u n a g e ç m e m iş

o ls a d a A p a m e ia A n t la ş m a s ı ’ n m m a d d e le r in d e n b ir is i K ı z ı l ı r m a k ile F ır a t Ir m a ğ ı a r a s ın d a k i ü lk e n in , y a n i K a p p a d o k ia ’ n ın k r a lı o la n I V . A r ia r a t e s ’ i 6 0 0 ta la n to n s a v a ş ta z m in a tı ö d e m e y e m a h k û m

e tm iş tir . M u h t e m e ld ir k i

Provincia

R o m a s e n a to s u , M a g n a s ia S a v a ş ı fa tih i S c ip io ’ y a

Provincia Asia ' n ı n

y ı ta y in e d e rk e n ,

d ü ş ü n m ü ş tü . N ite k im Rom a

p r o m a g is tr a tı

M a g n e s ia o la n

d o ğ u s ın ır ın ı d a F ır a t Ir m a ğ ı o la r a k

S a v a ş ı’ n d a n

S u lla ,

o la ra k A s i a ’

ta k r ib e n

K a p p a d o k ia

b i r a s ır s o n ra

k r a lın ı

ta h tın a

b ir

o tu rtm a k

g ö r e v iy le g ittiğ i K i l i k i a ’ d a P a r th k r a lın ın e lç ile r iy le g ö rü ş e c e k , h a k k ın d a çok

fa z la

b ilg i

s a h ib i

o lm a d ığ ı

P a rth

K r a llığ ı

ile

Rom a

n ü fu z

a la n ın

s ın ır ın ın F ı r a t ır m a ğ ı o ld u ğ u k o n u s u n d a b ir ir a d e y i s ö z lü o la r a k e lç ile r e y a n s ıtıp o rta y a k o y a c a k tır .

A PA M E İA BARIŞI: D O S T

V E

Ü T T E F İ K L E R İ N İ Ö D Ü L L E N D İ R E N

A n a d o lu ’ d a k i

Rom a

o r d u la r ın ın

k o m u ta n ı

Cónsul

R O M A S c ip io ’ n u n

Rom a

s e n a to s u n a y ö n le n d ir d iğ i A n a d o lu ’ d a k i k r a l, k e n t y a d a h a lk la r ın e lç ile ri y a p ıla c a k b a r ış

a n tla ş m a s ın d a n

ü lk e le r i a d ın a

is tiy o rd u .

R om a

s e n a to s u , e lç ile r i

b o ş a lttığ ı

ü lk e d e

y a p ıla c a k

cunun

yeni

d in le y ip ,

iy i k o ş u lu

S u r iy e

k r a lı

s iy a s î d ü z e n le m e le r i v e

g e re ğ i o la n d iğ e r k o ş u lla r ın

e ld e

e tm e k

A n tio k h o s ’ u n s a v a ş ın

ç e r ç e v e s in i b e lir le d ik t e n

sonu

s o n r a k e s in

d ü z e n le m e y e t k i s i n i s e n a tö r le r a r a s ın d a n a ta d ığ ı o n k i ş i l i k e lç ile r k u r u lu ile b u k u r u la b a ş k a n lık y a p a c a k o la n İ Ö b ır a k tı.

E lç ile r

b ir lik te

E p h e s o s ’ a g e ld i v e

D in a r ’ a

İÖ

g e ç tile r .

to p ra k la rla

18 8

y ılı

M a g n e s ia

ilg ili o la n

b a h a rın d a

18 9 y ılı C o n s u lü G n . M a n liu s ’ a P e rg a m o n

o r a d a n o ta r ih te S a v a ş ı’ y la

k r a lla r v e

k e n tle r in

K r a lı

II.

a d ı A p a m e ia S u r iy e

Eum enes

ile

o la n b u g ü n k ü

K ra llığ ın ın

e lç ile r i A p a m e ia ’ d a

b o ş a lttığ ı to p la n d ı.

R o m a l ı l a r ı n A n a d o l u ’ d a i m z a l a d ık l a r ı i l k y e m i n li a n tla ş m a o l a r a k ta r ih e geçen

A p a m e i a ’ d a k i b a r ış a n tla ş m a s ı, A n a d o l u ’ n u n

ş e k ille n d ir d i. A n t la ş m a , A n t io k h o s ’ u n

A n a d o lu

y e n i s iy a s i y a p ıs ın ı

ü z e r in d e k i tü m

r ın ı s o n a e r d ir ir k e n , M ıs ır (= P to le m a io s la r ) K r a ll ı ğ ı ’ n m a n tla ş m a

m e tn in d e

k r a llık ta n

s ö z e d ilm e s e

id d ia la

da -h e r ne kadar

d e - A n a d o lu ’ n u n

güney

b a tıs ın d a k i h â k im iy e tin i b itir d i. B u a ra d a Y u n a n k e n t d e v le tle r in in ö z g ü r o lm a b e k le n tile r in e iliş k in k a ra r v e r m e y e tk is i itir a z g ö r m e k s iz in R o m a lıla r a b ır a k ıld ı. B ö y le c e İs k e n d e r ’ in ö lü m ü n d e n s o n ra İs k e n d e r im p a r a to r

lu ğ u n a s a h ip o l m a k id e a lin d e n h iç v a z g e ç m e y e n İs k e n d e r ’ in a r d ılla r ın ın g e le n e k s e l s iy a s e ti t a r ih in k a r a n lık s a y fa la r ın a g ö m ü lm ü ş o ld u . A p a m e ia m ü tte fik i

b a n ş ın d a , M a g n e s ia

o la n

y ılın d a n

b e ri

kra l

k e n tle r

R o m a ’n m

S a v a ş ı’ n d a n

önce

ö d ü lle n d ir ild i.

m ü tte fik i

o la n

R o m a ’n m

büyük

P e rg a m o n

P h r y g ia , G a la tia , K h e rs o n e s o s (G e lib o lu ), M y s ia

d o s tu

ö d ü lü

k r a lı

İÖ

a ld ı.

ve 205

H e r

ik i

ile g ü n e y d e k i K a r i a ’ y a

k a d a r B a t ı A n a d o l u - ö z g ü r l ü ğ ü A p a m e i a b a r ış ı ile g a r a n ti e d ilm iş k e n tle r d ış ın d a - P e r g a m o n K r a llığ ın a b ır a k ıld ı. K a r ia v e L y k i a b ö lg e le ri R o d o s ’ a v e r ild i. B y t h y n i a k r a lı I . P r u s ia s , s a v a ş ta ta r a fs ız k a lm ış o lm a s ın a r a ğ m e n M y s i a ’ y ı P e r g a m o n k r a lın a te r k e tti. S a v a ş ta n ö n c e R o m a ’ n ın o la n

savaş

s ıra s ın d a

m u h a fa za

e ttile r . H a t t â

m u a fiy e ti

b a ğ ış la n m a k ,

S u r iy e

k r a lın a

s ila h

R o m a ’y ı

b u n la rd a n ek

b a z ıla r ı h e m

to p r a k la r

zo r u y la

d e s te k le y e n

v e r ilm e k

k a p ıla r ın ı

açm ak

k e n tle r

m ü tte fik i

ö z g ü r lü k le r in i

ö zg ü r lü k

hem

s u r e tiy le

ö d ü lle n d ir ild i.

zo ru n d a

k a la n

ve rg i

k e n tle r in

ö z g ü r l ü k l e r i n e s o n v e r i l m e d i . K r a l ı n m ü t t e f i k l e r i o la n k e n t l e r i n is e ö z g ü r lü ğ ü tâ b i

e lle r in d e n k ılın m a k

a lın d ı v e b u k e n tle r P e r g a m o n k r a llığ ın a y a s u r e tiy le

c e za la n d ır ıld ıla r .

Rom a,

da R o d o s ’a

s a v a ş la rd a n

e ld e

e ttiğ i

g a n im e t v e s a v a ş t a z m in a t ı d ış ın d a A n a d o l u ’ d a n h iç b ir ş e y g ö tü r m e d i.

R o m a h a k e m l îğ î M a g n e s ia ( = M a n is a ) z a fe r iy le y a ln ız c a A n a d o lu ’ n u n d e ğ il, a y n ı z a m a n d a H e lle n is t ik D o ğ u n u n e fe n d is i o la n R o m a C u m h u r iy e t i, k e n t d e v le tle r in in s iy a s î s ta tü le r in i k r a llık la r la a y n ı s e v iy e y e ç ık a r d ı. Z i r a b u ta r ih te n s o n ra k r a lla r , a r a la r ın d a k i s o r u n u , t ıp k ı k e n t d e v le tle r i g i b i, R o m a

s e n a to s u n a

d a n ış ıp o n u n o n a y ı n ı a lır la r s a ç ö z e b ile c e k le r in i n v e y a e n a z ı n d a n R o m a ’ y a r a ğ m e n b ir b a ş a rı e ld e e d e m e y e c e k le r in in fa r k ın d a y d ıla r . A r t ı k o n la r , Rom a

m ü t t e f i k i k e n t d e v le t l e r i n e a s la s a l d ı r m a y a c a k l a r d ı r . Ö t e

R om a,

ö z e llik le

k r a llık la r y a

k e n d is in d e n

m ü d a h a le

is te n m e m iş s e

yandan

A n a d o lu ’ d a k i

d a k e n tle r a r a s ın d a k i it t if a k iliş k ile r in e k a r ış m a k , d ü ş m a n

lık la r ı g id e r m e k y a d a s o ru n la rı ç ö z m e k g ib i b ir g ö r e v i o ld u ğ u n u d ü ş ü n m e d i. A p a m e ia A n t la ş m a s ın d a n s o n r a R o m a l ı s e n a tö r le r in ö n le r in e g e tir ile n i l k s o r u n , S u r iy e k r a lı ile P e r g a m o n k r a lı a ra s ın d a İ Ö ç ık a n

s ın ır a n la ş m a z lığ ı o ld u . R o m a

s o ru n u

y e rin d e

g ö rü p

m u z a ffe r k o m u ta n ı S c ip io ’ n u n ta r a fla r

ra p o ru n a

u y d u la r .

k a ra rın ı

C o m e liu s

ve rm e k

S c ip io

g ö re ç ık a rıla n

İk in c i

s o ru n

ik i

ü ze re

A s ia tic u s ’ u

M a g n e s ia

s o n ra

aynı

o la n

S a v a ş ı’ n ın

A n a d o lu ’ y a

s e n a to k a ra rm a y ıl

1 8 6 y ılın d a o rta y a

s e n a to s u , a n la ş m a zlık n e d e n i

g ö n d e rd i.

(s e n a tu s c o n s u ltu m ) n e d e n le

o rta y a

ç ık tı.

P e r g a m o n k r a l ı , b u k e z B it h y n i a k r a lı I I . P r u s ia s ile G a l a t l a r ın P e r g a m o n s ın ır la r ın a h a k s ı z s a ld ır ıla r d a b u lu n d u k la r ın d a n ş ik â y e tç i o lm u ş t u . R o m a ,

d ö rt

y ıl

devam

z a fe r iy le lıla r ,

eden

s o n b u la n

z a fe r in

a r d ın d a n B ith y n ia ’ d a

ü z e r in e

e lç i

g ö r e v li

o la ra k

18 2

y ılın d a

R o m a ’ya

H a n n ib a l’ in b ir

İÖ

g e le n

o ld u ğ u n u

h e y e tin i,

B ith y n ia ’ y a

a ra d a

k ra lı

B ith y n ia

B ith y n ia lı

E u m e n e s ’ in

e lç ile rd e n

ö ğ re n d ile r. R o m a

H a n n ib a l’ i g ö n d e rd i.

ğ ın d a k u ş a ta n R o m a l ı e lç ile r e te s lim E lç ile r , b u

P e rg a m o n

s a v a ş a h iç b ir m ü d a h a le d e b u lu n m a d ı. F a k a t R o m a

k r a lın ı

y a k a la y ıp

Fakat

K a r ta c a lı

s e n a to s u

R o m a ’ya

haber

g e tirm e k le

H a n n ib a l, k e n d is in i

s ığ m a

o lm a k ta n s a in tih a r e tm e y i y e ğ le d i.

s ın ır la r ı

k o n u s u n d a u y a r d ıla r . Ü ç ü n c ü s o ru n İ Ö

iç e r is in d e

k a lm a s ı

g e r e k tiğ i

18 3 y ılın d a P o n to s k r a lı P h a m a -

k e s ’ in G a la t y a ’ y a g ir m e s iy le p a tla k v e r d i. P e r g a m o n k r a lı, ö y le g ö r ü lü y o r ki

P h a m a k e s ’ in

d e ğ e r le n d ir d i. R o m a lı

G a la ty a ’y a

B u

n e d e n le

s e n a tö r le r ,

ş ik â y e ti

g ir m e s in i, A p a m e ia Pham akes’i d ik k a te

Rom a

B a r ış ın ın

ih la li

s e n a to s u n a

a lm a la r ın a

ra ğ m e n

iç in e lç ile r g ö n d e re c e ğ in e s ö z v e r m e k le y e tin d ile r . B u

s o ru n u

18 2

y ılın d a

P h a m a k e s ’ i ik n a daki

K a p p a d o k ia ’y a

g id ip , o r d u s u y la

s ö z ü n g e re ğ in i d e

ü lk e y e

e tm e y e ç a lış tıla r . F a k a t e lç ile r in n e tic e

b a ş a r ıs ızlık la r ı

R o m a lı

s e n a tö r le r in

savaşa

e tti.

ç ö zm e k

g e c ik m e y le , y a n i s a v a ş b a ş la d ık ta n b ir y ıl s o n ra y a p tıla r . R o m a İÖ

o la ra k

ş ik â y e t

e lç ile r i,

g ir m iş

o la n

a lm a k o n u s u n

daha

e tk in

m ü d a h il

o lm a y ı d e ğ il a ra d a n ç e k ilm e y i y e ğ le m e le r in e n e d e n o ld u . P h a m a k e s P e r g a m o n k r a lı a r a s ın d a k i s a v a ş , İ Ö e r d i. A y r ı c a P ru s ia s ,

ile

1 7 9 y ılın d a İk in c is in in z a fe r iy le s o n a

b u s a v a ş ta P e r g a m o n k r a lı y a ln ı z d e ğ ild i. B it h y n ia k r a lı I I .

K a p p a d o k ia

m ü tte fik le r i

k r a lı

A r ia ra th e s

d e s te k ç ile r iy d ile r .

G a n g ra

G a la tla r

beyi

is e

M o rz io s ,

P o n to s

k r a lı

onun

Pham a

k e s ’ in m ü tte fik iy d i. B u a ra d a P e rg a m o n k r a lı E u m e n e s ’ in G a la tla r a k a rş ı z a f e r i, Y u n a n k e n t d e v le tle r in c e b ir k e z d a h a c o ş k u y la k a r ş ıla n d ı. İ Ö y ılın d a

G i r i t ’ in

Eum enes, S u r iy e

o tu z

ta r ih te n

b ir

k e n ti

b ir k a ç

ile

y ıl

d o s tlu k

s o n ra

k r a lı I V . A n t io k h o s ’ a y a r d ım

d a n ış ılm a d a n

g e rç e k le ş tirile n b u

ittifa k

ta h t

iç in

e tti. R o m a

a n tla ş m a s ı k a rd e ş iy le

183

yapan

savaşan

C u m h u r iy e t i, k e n d is in e

ittifa k v e y a r d ım

iliş k ile r in in

le h in e y a

d a a le y h in e s iy a s a l b ir t u tu m s e r g ile m e d i.

M a ğ r u r l a ş a n r o m a s e n a t ö r l e r î: ANADOLU’DA ROMA EMPERYALİZMİ İÖ iç in

172

y ılın d a

M akedonya

k ra lı

P e rs e u s ’ u n

h a z ır lık la r a b a ş la m a s ı I I I . M a k e d o n y a

neden

o ld u .

P e rs e u s ’u n

savaş

g ü ç le n e r e k

S a v a ş ı’m n

h a zır lık la r ın ı

II.

y e n id e n

savaş

p a tla k v e r m e s in e

E u m e n e s ’ te n

ö ğ re n e n

R o m a s e n a to s u , s e n a tö r le r d e n o lu ş t u r d u ğ u ik i a y r ı e lç i h e y e t i n i, a y n ı y ı l , H e lle n is t ik k r a llık la r ın y a d a d e v le tle r in P e rs e u s h a k k ın d a k i d ü ş ü n c e le r in i ö ğ re n m e k ,

m ü tte fik le r in in

s a d a k a tin i

a n la m a k ,

ittifa k la r ı

y e n ile m e k

g ö r e v iy le Y u n a n is ta n , A d a la r v e A n a d o lu ’ y a g ö n d e rd i. E lç ile r in s e n a to y a

sunduğu

ra p o r o lu m lu y d u .

m ü tte fik le ri R o m a ’n m

P e rg a m o n

y a n ın d a

m ü tte fik i o la n P ru s ia s

II.

M akedonya Rodos,

s a v a ş tı. A p a m e ia

k e n tle r d e R o m a ’ n ın

kez

Rom a

S a v a ş ı’ n d a

o ld u ğ u

g ib i e s ki

Y u n a n is ta n ’ d a

P e rs e u s ’a

k a rş ı

b a r ış ı ö n c e s i v e

s o n r a s ın d a

Rom a

d e s te k ç ile r iy d ile r . B it h y n i a

m ü tte fik le r i

a ra s ın d a y d ı.

Fakat

k r a lı II.

s a v a ş ın

s o n la r ın a d o ğ r u P e r g a m o n ile R o d o s ’ u n R o m a ile P e r s e u s a r a s ın d a b a r ış o lm a s ın ı d o ğ ru

is te y ip

o lu p

a r a b u lu c u lu k

y a p tık la r ı

s ö y le n tis i

o lm a d ığ ı b e lli d e ğ il. F a k a t P e r g a m o n

ç ık tı.

S ö y le n tin in

R o d o s ’un

s a v a ş ın

u z a m a s ı d o la y ıs ıy la P e r s e u s ’ u n b a ş a r ılı o la b ile c e ğ in d e n k o r k m a la r ı y a d a e k o n o m ik

ç ık a rla r ın ın

b o z u lm a s ı,

ik i

d e v le ti

a r a b u lu c u lu ğ a

itm iş

o la b ilir . R o m a b u s ö y le n tiy i c id d iy e a ld ı. Rom a

C u m h u r iy e ti, I I I. M a k e d o n y a

Z a fe r iy le

S a v a ş ı’ m

İÖ

16 8

y ılın d a

Pydna

s o n u ç la n d ır d ık ta n s o n ra ik i e s k i m ü t te fik in i, y a n i P e r g a m o n v e

R o d o s ’ u c e z a la n d ır m a y a y ö n e lik b ir p o litik a ta k ip e tm e y e k a r a r v e r d i. B u k a ra rın

a lın m a

nedeni

ö y le

g ö rü lü y o r

y a ln ız c a

P e rg a m o n

k r a lı

II.

E u m e n e s h a k k ın d a ç ık a r ıla n o l u m s u z s ö y le n ti d e ğ ild i. G e r ç e k n e d e n a r tık Rom a

C u m h u r iy e t i’ n in

s e n a t o .k u n u ş m a s ı n d a

s e n a tö r le r in in

m a ğ r u r la ş m ış

o lm a la r ıy d ı.

“ K a r ta c a y e rle b ir e d ilm e lid ir ” d iy e n , tü m

H er

k r a lla rı

“ le ş y i y i c i l e r ” o la r a k t a n ım la y a n M . P o r c iu s C a t o , y e n i n e s il s e n a tö r le r in en

s iv ri

e tk is i

ö r n e ğ iy d i. R o m a , C a t o ’ n u n

a ltın d a

e m p e ry a lis t

b ir

güç

te m s il

o lm a

e ttiğ i m a ğ r u r

yönünde

s e n a tö r le r in in

g e liş e c e k

b ir

p o litik

d e ğ iş im s ü r e c in e g ir m iş ti. B u d e ğ iş im y a ln ız c a m ü t te fik le r in e k a rş ı d e ğ il, kendi la r ın a

v a ta n d a ş la r ın a k a rş ı

o lg u n lu ğ a

u la ş m a s ı,

y a k la ş ık 35

k a rş ı

d e ğ iş im in in

g e liş m iş ti.

ta r ih î

b ir

A n a d o lu ’ d a k i

y ıl s o n ra , T ib e riu s

to p ra k re fo rm u

o la y eski

Rom a

s e n a to s u n u n

o la ra k

k a y ıtla ra

m ü tte fik le r in e

y a n s ıtm a s ın d a n

S e m p r o n iu s G r a c c h u s ’ u n

s lo g a n ıy la H a l k T e m s ilc is i ( = T r ib u n u s

v a ta n d a ş y a n s ıy a c a k

İÖ

13 3

y ılın d a

P l e b is ) s e ç ilm e s i

v e e rte s i y ı l ö ld ü r ü lm e s iy le g e rç e k le ş ti. R o m a ’ m n e s k i m ü tte fik i P e r g a m o n ’ a k a rş ı ta v ır d e ğ iş ik liğ in i ilk in İ Ö 1 6 9 y ılın d a p a tla k v e r e n v e İ Ö II. Eu m e n e s s a ld ır a n

16 6 y ılın a k a d a r d e v a m

e d e n G a l a t l a r ile

a r a s ın d a k i s a v a ş la r s ıra s ın d a s e r g ile d i. P e r g a m o n k r a llığ ın a

G a la tla r ,

T r a lle is

(A y d ın )

S a rd e is

(S a rt)

k e n tle r in e

kadar

g e lip , b u

k e n t l e r e z a r a r v e r m i ş l e r , P i s i d i a ’ d a is e e s k i a d ı A m b l a d a

bugünkü

Asar

a r d ın d a n

T e p e ’ye

u la ş m ış la rd ı.

Eum enes,

ilk

G a la t

G a l a t l a r ı R o m a l ı s e n a tö r le r e ş ik â y e t e d i p , m ü d a h a le y a

is te m e k iç in A tta lo s ’ u

k a rd e ş i A tta lo s ’u

hem

P r u s ia s ’ m

R o m a ’ya

g ö n d e rd i. R o m a

y ö n le n d irm e s iy le

o la n

s a ld ır ıs ın ın d a izin

s e n a to s u , h e m

d ip lo m a s iy e

b a ş vu ra n

G a la t la r ın e lç ile r in i d in le d i. E u m e n e s s u ç lu b u lu n m a s ın a r a ğ m e n , k a rd e ş i A tta lo s ’u n

s e n a tö r le r a r a s ın d a k i

k u r u lu n u n

ta y in

e d ilm e s in i

s a y g ın lığ ı, a ra b u lu c u

s a ğ la d ı.

B ir

eski

Consul

o la ra k o la n

b ir

e lç ile r

s e n a tö r

L i c i n i u s C r a s s u s b a ş k a n lığ ın d a k i e lç ile r k u r u lu , İ Ö

1 6 7 y ı l ı n d a A t t a lo s ile

b ir lik te R o m a ’ d a n a y r ıld ı v e A n a d o lu ’ d a e s k i a d ı S y n n a d a o la n b u g ü n k ü Ş u h u t ’ ta

banşı

te m in

a d ın a

b ir

k o n fe ra n s

d ü z e n le d i.

Fakat

G a la tla r ın

ö f k e s in i a r t ır m a k t a n b a ş k a b i r iş e y a r a m a y a c a ğ ı g e r e k ç e s i y le E u m e n e s ’ i b u k o n fe ra n s a d a v e t e tm e d i. K o n fe r a n s ta n e le r k o n u ş u ld u ğ u b e lli d e ğ il. Fakat

L ic in iu s

g e liş i

s e n a to n u n

aynı

y ıld a

C ra ssu s

b a ş k a n lığ ın d a k i

Eu m e n es’i

Eum enes,

s u ç lu

k e n d is in e

Rom a

b u la n

e lç ile r in in

k a ra n n ı

m u h a lif

o la n

A n a d o lu ’ y a

d e ğ iş tir m e d i.

yeni

Rom a

Dahası

p o litik a s ın ı

y u m u ş a t m a k u m u d u y la ü lk e s in d e n a y r ı l d ı . R o m a ’ d a s e n a tö r le r e k e n d is i n in

s e le fin in

s a d a k a tin i a n la tm a k

le n d ir d iğ i b ir m a g is tr a t, B r u n d is u m

is tiy o rd u . F a k a t s e n a to n u n lim a n ın d a

g ö re v

E u m e n e s ’ i k a rş ıla m ış

o n a h iç b ir k r a lın İt a ly a ’ y a k a b u l e d ilm e y e c e ğ in i ila n e d e n s e n a to k a r a n n ı te b liğ e tm iş ti. B u ç o k s e rt v e o n u r k ır ıc ı m u a m e le ü z e r in e K r a l E u m e n e s , İta ly a to p r a k la n n a a y a k b a s a m a d a n g e ri d ö n m e k z o r u n d a k a ld ı. O y s a k ıs a b ir z a m a n ö n c e E u m e n e s ’ in d ü ş m a n ı o la n B it h y n ia k r a lı P ru s ia s R o m a ’ y a g e lm iş

v e r ile r e k

Q u a e s to r

L .

C o r n é liu s

o n u r la n d ır ılm ış tı.

E rte s i

S c ip io y ıl

ta r a fın d a n

G a la tla r ,

re sm i

b ir

S yn n ad a’da

z iy a fe t

Eu m e n es’e

y e n ild ile r v e k e n d i s ın ır la n iç in e ç e k ild ile r . E u m e n e s ’ in G a la t la r k a r ş ıs ın daki bu Fakat

za fe ri

za fe r

k a za n m a s ın a E u m e n e s ’ te n

A n a d o lu ’n u n

k e n tle r in

y e tm e d i.

b a tıs ın d a k i k e n t d e v le tle r in i s e v in d ir d i.

s e v in c i,

Çünkü

İÖ

E u m e n e s ’ in 16 6 /16 5

G a la ty a ’y ı

y ılın d a

ş ik â y e tç i o la n G a la t e lç ile r in i d in le y e n

k a ra rın ı

G a la ty a ’ d a n y in e le d i. B u a d lı

b ir

kez

e lin i

İÖ

16 4

ç e k m e d iğ in i

y ılın d a id d ia

R o m a ’y a

eden

ilâ n e tti. S e n a to

g e le r e k

P r u s ia s ’ ın

E u m e n e s ’ in

ş ik â y e ti

k a r a n n a r d ın d a n E u m e n e s ’ in d ü ş m a n ı o la n G a i u s

s e n a tö rü n

b a ş k a n lığ ın d a k i

b ir

e lç i

h e y e tin i

g e lip

s e n a tö r le r , s ın ır la r ı

iç in d e k a lm a k k o ş u lu y la G a la tla n n b a ğ ım s ız o ld u k la r ım bu

y e n id e n

R o m a ’ya

A n a d o lu ’ y a

ü z e r in e

S u lp ic iu s g ö n d e rd i.

S u lp ic iu s , A n a d o l u t o p r a k la n n a a y a k b a s tık ta n s o n ra b ir b ild ir i y a y ı m l a y a r a k , E u m e n e s ’ te n e m re tti. B u Ancak

ş ik â y e tç i o la n la n n k e n d is in i S a r d e is ’ te b e k le m e s in i

k e n tin G y m n a s iu m ’ u n d a o n g ü n b o y u n c a ş ik â y e tle r i d in le d i.

um duğunu

b u la m a d ı. Ç ü n k ü

y a p ıla n

b a s k ıla r ın

E u m e n e s ’ in

kent

d e v le tle r i a r a s ın d a k i s a y g ın l ığ ın ı a r t ır m a k ta n b a ş k a b ir iş e y a r a m a d ığ ın ı g ö rü p

g e ri

A tta lo s , o la n

döndü.

k e n d is in e

P e s s in u s ’ u n

İÖ

15 9

m e k tu p baş

r a h ib i

y ılın d a y a za ra k A ttis ’e

P e rg a m o n G a la tla n n y a r d ım

ta h tın a

o tu rm u ş

s a ld ın la n n d a n

e d e b ilm e y i

çok

o la n

II.

ş ik â y e tç i is te m e s in e

r a ğ m e n R o m a lıla r ı k ız d ır a c a ğ ın ı d ü ş ü n e re k h a re k e ts iz k a lm a y ı y e ğ le d i. R o m a , P e r g a m o n k r a llığ ın a k a r ş ı ta k ip e ttiğ i c e z a la n d ır m a p o lit ik a s ın ı İÖ

1 5 7 y ı lı n d a t e r k e tti. B u ta r ih te B it h y n i a k r a lı I I . P r u s ia s ile P e r g a m o n

k r a lı I I . A t t a l o s ’ u n a r a s ın d a y e n id e n a n la ş m a z lık ç ık m ış v e b u a n la ş m a z lık İ Ö

1 5 4 y ılın a k a d a r d e v a m e d e c e k o la n b ir s a v a ş ın n e d e n i o lm u ş tu . P .

C o m e l iu s L e n t u lu s b a ş k a n lığ ın d a k i b ir e lç i h e y e t i, A t t a l o s ’ u n ş ik â y e tin i a ra ş tırm a k iç in g ö r e v le n d ir ild i. İd d ia y a la r ın a s a ld ır m ış tı. L e n t u l u s , İ Ö

g ö re P ru s ia s , A t t a lo s ’ u n to p ra k

1 5 6 y ılın d a P r u s ia s ’ m

s a ld ır ıla r ım

d o ğ ru

la y a n b ir r a p o r la g e ri d ö n d ü . R o m a s e n a to s u , R o m a m ü t t e fik i k e n tle r d e n P r u s ia s ile iliş k ile r in i k o p a r m a la r ın ı, A t t a l o s ’ a d e s te k v e r m e le r in i is te d i. F a k a t b u d a iş e y a r a m a d ı v e R o m a , s a v a ş ı s o n a e r d ir m e k i ç in s o n r a k i ik i y ı l b o y u n c a e lç ile r ta y in e tm e y e d e v a m

e tti. N i h a y e t İ Ö

1 5 4 y ılın d a g ö

r e v le n d ir ile n b ir e lç i h e y e t i, s a v a ş ı d u r d u r m a y ı b a ş a r d ı. O n l a r , P r u s ia s ’ ı, A t t a l o s ’ a , K y m e ’ y e , I o n i a ’ d a k i H e r a k le ia ’ y a v e L e s b o s ( M i d i l l i ) a d a s ın d a ki M e th y m n a ’y a

ta zm in a t ö d e m e y e

z o r la d ıla r . A n c a k

P ru s ia s , R o m a

s e n a to s u n u n k a ra rm a r a ğ m e n P e r g a m o n to p ra k la rın a s a ld ır m a k d ü ş ü n c e s in d e n v a z g e ç m e d i. B u

n e d e n le R o m a

s e n a to s u , P r u s ia s ile A t t a lo s a ra

s ın d a k i s o r u n la r la ilg ili ş ik â y e tle r i d in le m e y e d e v a m to n u n

g ö r e v le n d ir d iğ i b ir e lç i h e y e ti

İÖ

149

e tti. N i t e k i m

sena

A n a d o lu ’y a

g e ld i.

y ılın d a

O n la r ın g ö r e v i, P r u s ia s ’ ın is y a n c ı o ğ lu n u d u r d u r m a k , A t t a lo s ’ u n B it h y n ia ile

savaşa

g ir m e s in i e n g e lle m e k ti. F a k a t e lç i h e y e ti b ir k a r a r a la m a d a n

g e ri d ö n d ü . A y n ı y ı l , P r u s ia s ’ m onun

kra l

o lm a s ıy la

b u ld u . B u

ta r ih te

Rom a, hem

ilâ n e tm iş ti. R o m a tin in

g ö re vi

B ith y n ia

is e ,

o ğ lu N ik o m e d e s B it h y n i a ta h tın a ç ık t ı v e ile

P e rg a m o n

M a k e d o n y a ’ya

s e n a to s u n u n İ Ö

R o m a ’ n ın

a r a s ın d a k i hem

s a v a ş la r d a K a rta c a ’ y a

son

savaş

1 4 0 y ılın d a t a y in e ttiğ i b ir e lç i h e y e

D o ğ u ’daki

m ü tte fik le r in in ,

ö z e llik le

M ıs ır,

R o d o s , P e r g a m o n v e S u r iy e ’ n in d u r u m la r ın ı ö ğ r e n m e k ti. Rom a ve

s e n a to s u , I I I . M a k e d o n y a

k e n tle r

a r a s ın d a k i v e

k e n tle r in

S a v a ş ı ö n c e s in d e o ld u ğ u g ib i k r a lla r k e n d i a r a la r ın d a k i

ittifa k

d o s tlu k

iliş k ile r in e y a d a k e n tle r a ra s ın d a k i a n la ş m a z lık la r a b u s a v a ş ta n s o n ra d a s e n a to y a b ir b a ş v u r u o lm a d ık ç a m ü d a h a le e tm e d i. K e n t d e v le tle r iy le iliş k ile r in d e g e le n e k s e l n e z a k e t ilk e le r in i s ü r d ü r m e y e ö z e n g ö s t e r d i. İ Ö

16 3

y ılın d a K a r ia k e n ti K a ly n d a (Ş e r e fle r K ö y ü ) , K a u n o s ’ a ( D a ly a n ) b a ğ ım lı o lm a k is te m e y e r e k b a ş k a ld ır ıp R o d o s ’ ta n y a r d ım is te d i. R o d o s m ü d a h a le iç in

Rom a

s e n a to s u n u n

o n a y ın ı

a lm a k

z o r u n lu lu ğ u n u

h is s e tti.

S o n u ç ta

K a l y n d a , R o m a ’ n ın m ü d a h a le s iy le R o d o s ’ a b a ğ ış la n d ı. A y n ı y ı l b ir e s k i Consul

o la n

M .

Iu n iu s ’ u n

b a ş k a n lığ ın ı y a p t ığ ı e lç i h e y e t i, K a p p a d o k ia

k r a lı I V . A r ia r a t h e s ’ in ü lk e s in e h a k s ız y e r e s a ld ır a n , fa k a t y e n ile n G a la t boyu

T r o k m e le r in

h a k s ız b u ld u la r . İ Ö

ş ik â y e ti

ü z e r in e

g ö r e v le n d ir ild i.

E lç ile r ,

T ro k m e le ri

1 6 0 y ıllın d a M a g n e s ia a d M a e a n d r u m

( O r t a k l a r ) ile

P r ie n e ( G ü l l ü b a h ç e ) a r a s ın d a y a k l a ş ı k o n b e ş y ı l d ı r d e v a m

e tm e k te o la n

b ir s ın ır a n la ş m a z lığ ı R o m a s e n a to s u n a g ö tü r ü ld ü . F a k a t R o m a

s e n a to s u

d o s t v e m ü t t e f i k ilâ n e ttiğ i b u i k i k e n tin s o r u n u y la ilg ile n e c e k b ir e lç i h e y e ti t a y i n e t m e d i. İ k i k e n t a r a s ın d a k i s o ru n M y l a s a ’ n m liğ iy le M a g n e s ia ’ n ın ( O r t a k la r ) le h in e ç ö z ü ld ü . İ Ö

(= M ila s ) h a k e m

1 5 0 y ılın d a b e n z e r b ir

s ın ır a n la ş m a z lığ ı L e s b o s ( = M i d i l l i ) a d a s ın d a k i M e t h y m n a ile E r a s u s a r a s ın d a o r t a y a ç ık m ış t ı. B u a n la ş m a z lık d a R o m a s e n a to s u ta r a fın d a n d e ğ il, M ile to s ( M i le t ) , S a m o s (S is a m ) a d a s ı v e A i o l is k e n ti A i g a i ’ d a n ( K ö s e le r K ö y ü ) g e le n a r a b u lu c u la r ta r a fın d a n g id e r ild i. D a h a s o n ra P h o k a ia ( F o ç a ) v e S m y r n a ( İ z m i r ) k e n tle r i a r a s ın d a b ir a n l a ş m a z l ık ç ı k t ı . B u a n l a ş m a z l ık da R o m a

s e n a to s u ta r a fın d a n d e ğ il, Io n ia k e n ti P r ie n e ’ n in

g ö n d e rd iğ i

b ir

a ra b u lu c u n u n

h a k e m liğ i

ile

s o n la n d ırıld ı.

(G ü llü b a h ç e ) A y n ı

y ılla r d a

A i o l i s k e n ti P it h a n e ’ n in ( Ç a n d a r lı) S u r iy e k r a lı I . A n t i o k h o s ’ ta n a lm ış o l d u ğ u t o p r a k y ü z ü n d e n L e s b o s a d a s ın d a k i M y t i le n e ile a ra s ı a ç ıld ı. A n l a ş m a z l ı k P e r g a m o n ’ u n a r a b u lu c u o la r a k d e v r e y e g ir m e s iy le s o n a e r d ir ild i.

R om a e m p e r y a l i z m i n e

î l k b a ş k a ld ir i:

ARISTONIKOS İSYANI P e rg a m o n k ra lı II I. A tta lo s , İ Ö A n a d o lu ’ d a

e g e m e n lik

13 3 y ılın d a ö ld ü . O n u n ö lü m ü R o m a ’ n m

p o litik a s ı

p o lit ik a s ı g e le n e ğ in d e n ta m a m e n

b a k ım ın d a n

y e n i,

ancak

e g e m e n lik

fa r k lı o lm a y a n b ir d ö n e m in

b a ş la n g ıc ı

o ld u . A t t a lo s , ö lm e d e n ö n c e h a z ır la m ış o ld u ğ u b ir v a s iy e tn a m e

ile k r a l

lığ ın ın v â r is i o la r a k R o m a h a lk ın ı ta y in e tm iş ti. V a s iy e t k r a lın ö lü m ü n d e n s o n ra E u d e m o s a d lı b ir P e r g a m o n lu ta r a fın d a n R o m a ’ y a g ö tü r ü ld ü . T a m on

üç

y ıl

önce

d â h il e d e n h iç

k im s e

M a k e d o n y a ’y ı

y o k tu . Z ir a

b a k ım d a n

v a s iy e tn a m e

C u m h u r iy e tin

g e re ğ in i y a p m a y a

Rom a

f a r k lı s ta tü le r e s a h ip o la n

tö r le r s ı n ıf ı ) , E q u it é s iç in ç o k

e y a le ti y a p a r a k

R o m a l ı l a r a r a s ın d a v a s iy e t in

h a lk ın ın

s ın ır la r ın a

is te k s iz o la n

sosyal ve

e k o n o m ik

ü ç s ın ıfın ın , y a n i O p tim a te s

( A t lıla r s ın ıfı) v e

P o p u la r e s ’ in

c a z ip ti. O p tim a te s ’ e y e n i b ir k a za n ç

(H a lk )

(s e n a

te m s ilc ile r i

itib a r e ld e e tm e

fır s a tı

s u n u y o r d u . A t l ı s ın ıfın a y e n i iş , y a tır ım

v e k a z a n ç s a ğ la y a c a ğ ı iç in iş ta h

k a b a r tıc ıy d ı.

h a lk ın

S e m p r o n iu s

P o p u la r e s

d e n ile n

G ra c c h u s ’ u n

to p ra k

yoksul

y a s a s ıy la

te m s ilc is i

(le x

a g ra ria )

o la n s a h ip

T ib e riu s o ld u k la r ı

a r a z ile r i iş le y e b ilm e le r i iç in ih tiy a ç d u y a c a k la r ı n a k it p a r a k a y n a ğ ı k r a lın h â zin e s i

s a y e s in d e

s o ru n

o lm a k ta n

ç ık a c a k tı.

Sonuncusunun

ta le b i

R o m a ’ d a y e n i b ir a n a y a s a l k r iz i n n e d e n i o ld u . Z i r a a n a y a s a l te a m ü le g ö re k r a l la r ı n v a s i y e t i d e d â h il R o m a ’ m n d ış i ş le r i y l e i lg il e n e n k u r u m u R o m a s e n a to s u y d u v e s e n a to , G r a c c h u s ’ u n to p ra k r e fo r m u n a m u h a lifti. B u y ü z d e n A t t a l o s ’ u n v a s iy e ti R o m a s e n a to s u ile H a l k tr ib ü n ü T ib e r iu s S e m p r o n iu s G r a c c h u s a ra s ın d a b ir k a v g a n ın n e d e n i o ld u . G r a c c h u s , s e n a to m u h a le fe tin e (A g e r

v e to s u n a

P u b lic u s )

s a ğ la y a n ta r a fın d a n

yasayı

ra ğ m e n

to p ra k H a lk

ö ld ü rü ld ü

A tta lo s ’ u n

a lm ış

o la n

m e c lis in d e n ve

yasa

h â zin e s in in

yoksul ç ık a r d ı.

a m a c ın a

d e v le t

v a ta n d a ş la r a Fakat

u la ş a m a d ı.

a ra zis in d e n

d a ğ ıtılm a s ın ı

G ra c c h u s S e n a to

s e n a tö r le r g e le n e k s e l

o l d u ğ u g i b i s e n a t ö r le r a r a s ın d a n s e ç tiğ i b e ş k i ş i l i k b i r e lç i h e y e t i n i İ Ö

13 2

y ılın d a

A n a d o lu ’y a

S c ip io

N a s ic a ’y d ı.

g ö n d e rd i. B u G ra c c h u s ’u n

legatio libera

S c ip io N a s ic a ,

k u r u lu n b a ş k a n ı y a ş lı b ir s e n a tö r o la n ö ld ü rü lm e s in d e

e tk ili

ş a h s iy e t o la n

( ö z g ü r e lç ilik ) s ta tü s ü y le ta y in

e d ild iğ i b u

g ö r e v le a y n ı z a m a n d a h a lk ın n e fr e tin in o n a v e r e c e ğ i z a r a r d a n k o r u n m u ş o lu y o rd u . S c ip io N a s ic a v e nm

o la n

P e rg a m o n

a r k a d a ş la r ın ın g ö r e v i A t t a l o s ’ u n v a s iy e tiy le K r a llığ ın ı

e y a le te

d ö n ü ş tü re c e k

R om a’

d ü z e n le m e le r i y a p

m a k tı. F a k a t y a ş lı S c ip io N a s ic a , A n a d o lu ’ y a a y a k b a s tık ta n ç o k k ıs a b ir s ü r e s o n r a ö l d ü . D i ğ e r l e r i is e R o m a büyük

o la n

gam on

b ir

k ra lı

b a ş k a ld ırıy la

II.

k a rş ı

E u m e n e s ’ in

g a yri

K r a liy e t

ta h tın ın

v â r is i

o ld u ğ u

n ik o s ’ u n

is y a n ı,

her ne

kadar

g ö rm e m iş , P h o k a ia (A y d ın )

d ış ın d a

P e rg a m o n

s e n a to s u n u n h iç b e k le m e d iğ i k a d a r k a rş ıy a

k a ld ıla r .

m e ş ru

id d ia s ıy la P e rg a m o n

o ğ lu

İs y a n ın

o la n

v a s iy e te

lid e r i

P e r

A r is t o n ik o s ’ tu .

itira z

a r is to k r a tla r ı

eden

A r is to -

a r a s ın d a

d e s te k

( F o ç a ) , L y d i a ’ d a k i S tra to n ik e ia ( S ile d ik ) v e T r a lle is

h iç b ir

k r a llığ ı

k e n tin

s ın ır la r ı

d e s te ğ in i iç in d e k i

a la m a m ış k e n tle r in

o ls a

k ıs a

a v a m ı,

sü re d e

k ö y lü le r

k ö le le r d e n d e s te k g ö re re k b ü y ü m ü ş tü . İzm ir

k ö rfe z in in

k u ze y in d e k i

L e u k a i’da

(Ç a m a ltı)

b a ş la y a n

is y a n ı

d e s te k le y e n le r in s o s y a l v e e k o n o m ik s ta tü s ü , a y n ı ta r ih te R o m a ’ d a to p r a k r e fo r m u y a s a s ın ı ç ık a r a n H a l k T r i b ü n ü T i b . S e m p r o n iu s G r a c c h u s ’ u d e s te k le y e n le r in k in d e n ç o k fa r k lı d e ğ ild i. A r a d a k i fa r k G r a c c h u s ’ u n k ö le le r i te m s il e t m iy o r o lm a s ıy d ı. Ö t e y a n d a n A r is t o n ik o s v e G r a c c h u s ’ u n lid e r lik le r in in

büyük

d e s te k g ö r d ü ğ ü b u ta r ih te

S ic ily a ’ d a d a b ir k ö le

ayak

la n m a s ı o lm u ş tu . P e r g a m o n K r a llığ ın ı d o ğ r u d a n R o m a y ö n e tim in e b a ğ la yacak

d ü z e n le m e le r in

Rom a

y a p ılm a s ın ı

üç

y ıl

g e c ik tir e n

is y a n

k a rş ıs ın d a

s e n a to s u n u n g ö r e v le n d ir d iğ i e lç ile r in e m r in d e b i r R o m a

o rd u s u

y o k tu .

B u

n e d e n le

e lç ile r in

is y a n ı b a s tır m a k

a d ın a

v a ta n d a ş

a ske rî

ç a re

ü r e te b ilm e le r i z o r d u . R o m a ’ n ın d o s tu v e m ü t te fik i o la n k r a lla r d a n a s k e rî y a r d ım la r la İlk i

is te y e b ilir le r, P e rg a m o n

b ü y ü m e s in e b e k le n ilm e s i

engel

o la c a k

g e re k e n

b ir

k e n t m e c lis in d e n

is y a n ın

b ir k a ra r ç ık a rılm a s ın ı za m a n

g e re k tir iy o r d u .

y e n i k a tılım

s a ğ la y a b ilir le r d i.

İk in c is i

is e

uygu

la n d ı. P e r g a m o n k e n t m e c lis i, k e n t s ın ır la r ı iç in d e k i h e r k e s e v a t a n d a ş lık v e r ile c e ğ in i, k e n ti te r k e d e n le rin v a ta n d a ş lık h a k k ın ın e lin d e n a lın a c a ğ ın ı, m al ve

m ü lk le r in e

k a ra r y a ln ız c a ğ ın ı o rta d a n kent

k a ld ır m a k ta

s ın ır la n

M yndos

e l k o n u la c a ğ ın ı ilâ n e d e n b ir k a r a r ç ık a r d ı. F a k a t b u

P e rg a m o n

d ış ın d a

(G ü m ü ş lü k ),

(M e c id iy e )

k e n tin in

A r is to n ik o s ’u n

e lin e

b a ş a r ılı o la b ild i. A r is t o n i k o s g id e re k

Eph esos

g ü ç le n d i. (E fe s ),

k e n tle ri A r is t o n ik o s ’ u n

K o lo p h o n

T h y a te ir a

s a ld ır ıs ın a

g e ç m e s i o la s ılı is y a n ı P e rg a m o n (D e ğ irm e n d e re ),

(A k h is a r),

m a r u z k a ld ıla r .

A p o llo n is Son

ik is i

A r i s t o n i k o s t a r a f ı n d a n e le g e ç i r i l d i . E p h e s o s is e b i r d e n i z s a v a ş ı n d a A r i s -

t o n ik o s ’ u y e n m e y i b a ş a r d ı. R o m a ’ n m

a s k e rî y a r d ım is te d iğ i d ö r t m ü tte fik

k r a lın ç a b a la r ı d a is y a n ı b a s tır m a d a b a ş a r ılı o la m a d ı. B u k r a lla r d a n b ir is i K a p p a d o k ia

k ra lı

V .

A r ia r a th e s ,

İk in c is i

P o n to s

k ra lı

V .

M ith rid a te s ,

ü ç ü n c ü s ü B it h y n ia k r a lı I I . N ik o m e d e s v e d ö rd ü n c ü s ü P a p h la g o n ia k ra lı P y la im e n e s ’ ti. B u

a ra d a is y a n ın c id d iy e tin i k a v r a y a n R o m a , A n a d o l u ’ y a

ta m 6 0 y ı l s o n ra ik in c i k e z b ir R o m a v a ta n d a ş o rd u s u g ö n d e rm e k z o r u n d a k a ld ı.

O rd u n u n

P u b liu s

k o m u ta n lığ ın a

L ic in iu s

b a s tır m a d a

C ra ssu s

b a ş a r ılı

İÖ

13 1

M u c ia n u s

o la m a d ı.

y ılın ın ta y in

Y e n ild i

C o n s u lle r in d e n

e d ild i.

Fakat

ö ld ü rü ld ü .

b ir i

E rte s i

y ıl

o la n

is y a n ı A r is to -

n ik o s ’ a k a rş ı s a v a ş a c a k R o m a v a ta n d a ş o rd u s u n u n k o m u ta n lığ ın a C o n s u l M a rc u s

P e rp e m a

a ta n d ı v e

o , A r is to n ik o s ’ u

L y d ia ’daki

S tra to n ik e ia ’ d a

(S ile d ik ) y e n d i. C a n lı o la ra k y a k a la d ığ ı A r is t o n ik o s ’ u A t t a lo s ’ u n h â zin e s i v e k ö le le r iy le b ir lik te R o m a ’ y a g ö n d e rd i.

A n a d o l u ’d a il k r o m a e y a l e t î (PROVINCIA ASIA=ASIA EYALETİ) Daha

önce

b e lir tm iş

o ld u ğ u m u z

g ib i

Rom a

s e n a to s u n u n

M a g n e s ia ’ d a

( = M a n is a ) S u r iy e (= S e le u k o s la r ) k r a lı I I I . A n t io k h o s ’ u y e n e n C o n s u l L . S c ip io ’ y a t a y in e ttiğ i te r im i, y ö n e t im ğ il

magistratus

e y le m

Provincia'm

n adı

Asia

id i. F a k a t o za m a n

Provincia

b a k ım ın d a n b a ğ ı m s ı z , s ın ır la r ı b e lli b ir c o ğ r a f ik a la n ı d e (= m a g is tr a t) d e n ile n

a la n ın ı, ö z e llik le

P ra e to r v e

yüksek

kam u

g ö r e v lile r in in

g ö re v-

C o n s u lle r in s a v a ş h a r e k e t a la n ın ı ta

n ım lı y o r d u . L . S c ip io ’ y a t a y in e d ile n

Provincia Asia'mn

k a p s a d ığ ı c o ğ ra

f i k a la n d a n y u k a r ıd a s ö z e ttik . R o m a s e n a to s u , A r is t o n ik o s is y a n ın ın b a s tır ılm a s ın d a n s o n ra , İ Ö ru d a n R o m a k iş ilik

e lç i

129

y ılın d a P e rg a m o n K r a llığ ı to p r a k la r ım

doğ

C u m h u r iy e t in in s ın ır la r ın a d â h il e tm e k le g ö r e v le n d ir d iğ i o n h e y e tin in

başkanı

o la n

Consul

M .

A q u iliu s ’ a

ta y in

e ttiğ i

provincia' m n a d ı d a Asia v e proconsul u n v a n ı y l a

id i. B u d u r u m d a e rte s i y ı l g ö r e v s ü re s i u z a t ıla n

A q u iliu s ’ u n

a la n ı, a ltm ış b ir y ı l

savaşan

R om a

d e ğ ild i.

B u

m a ğ ı’m n

İÖ

g ö r e v -e y le m o r d u la r ın ın

n e d e n le

M .

126

y ılın a

A q u iliu s , T o r o s

d o ğ u s u n d a k a la n tü m

s a d a k a tin

a rk a d a ş la rı

S u r iy e

k a la n

k r a lın a

S c ip io ’ n u n k in d e n

d a ğ la rın ın

k u ze yi

ile

M . k a rş ı

fa r k lı

F ır a t

A n a d o lu ’ n u n k r a lla r ı, k e n tle r i v e h a lk la

s o r u m lu lu ğ u n a

ta r a fın d a n

A n a d o lu ’ d a

önce

k o m u ta n ı C o n s u l L .

r ıy l a ilg ile n m e y e tk is in e s a h ip ti. N i t e k i m s ıra s ın d a

kadar

g e le n e k s e l o ld u ğ u g ib i b u is y a n

b a ğ lı k a la n

ö d ü lle n d ir ild i.

m ü tte fik le r , M .

P o n to s

k ra lı

V .

A q u iliu s

M ith rid a te s ,

R o m a ’ y a s a d a k a tin in ö d ü lü n ü B ü y ü k P h r y g ia ’ n ın k e n d is in e b a ğ ış la n m a s ıy la a ld ı. P h r y g ia ’ m n E p ik t e t o s d e n ile n k u z e y b a t ı k e s im i B it h y n i a k r a lı I I . N i k o m e d e s ile P a p h la g o n ia h ü k ü m d a r ı P y la im e n e s ’ e b ır a k ı l d ı . A r i s t o -

n ik o s ’ a

k a rş ı

s a v a ş ırk e n

y a ş a m ın ı

y itir e n

K a p p a d o k ia

K r a lı

V .

A r ia -

r a t h e s ’ i n v â r is le r i o l a n o ğ u ll a r ı n a is e L y k a o n i a b ö l g e s i v e r i l d i . P e rg a m o n

K ra llığ ın ın

s ö zü n ü

e tm iş

o ld u ğ u m u z

k r a lla r a

v e r ile n

b ö lg e le r i d ış ın d a k a la n to p r a k la r ı b ir y ıllığ ın a g ö r e v y a p m a k ü z e r e R o m a s e n a to s u

ta r a fın d a n

imperium'u n a

ta y in

e d ile c e k

(e m ir /e m re tm e

o la n

Rom a

v a lile r in in

g ü c ü ) tâ b i k ılın d ı. B u

(= P r o c o n s u l)

b ö lg e le r k u z e y d e n

g ü n e y e d o ğ ru ş u n la rd ır: T r o a s , M y s ia , A i o l is , L y d i a , P h r y g ia ’ n m

güney

b a tı k e s im i, Io n ia v e K a r ia . B ö y le c e Î Ö

g ö re v-

e y le m

a la n ı o la r a k t a y in

e d ile n

19 0 y ılın d a L .

Provincia Asia,

S c ip io ’y a

P e rg a m o n

K r a llığ ı to p

r a k la r ı ü z e r in d e k u r u la n s ın ır la n b e lli b ir R o m a e y a le ti’ n in a d ı o ld u . A n a d o l u ’ d a k i b u i l k R o m a e y a le tin in ( = P r o v in c ia A s i a ) s ın ır la r ı iç in d e b u lu n a n k e n tle r , A r is t o n ik o s is y a n ın a d e s te k v e r m iş o la n P h o k a ia ( F o ç a ) , S tra to n ik e ia yani

(= S ile d ik )

özgür kent

T r a lle is

(A y d ın )

d ış ın d a k ile r

civitas libera,

s ta tü s ü n e s a h ip tile r v e te o r id e R o m a ’ m n d o s tu v e m ü t te

f i k i y d i l e r . A r i s t o n i k o s ’ u d e s te k le m iş o la n k e n tle r is e ö z g ü r l ü k le r i n i k a y b e t t i . S t r a t o n i k e i a t a h r i p e d i l d i . P h o k a i a ’ n ı n a y n ı a k ı b e t e u ğ r a m a s ı n a is e k o lo n is i M a s s i li a ’ n ın ( M a r s i ly a ) a r a c ılığ ı e n g e l o ld u . E y a l e t s ın ır la r ı iç e

civitas libera

r is in d e

s ta tü s ü n e

s a h ip

o lm a y a n

k e n tle r , e y a le t v a lis in in

y ö n e tim in e ( im p e r iu m ’ u n a ) tâ b i k ılın d ıla r . O n la n n s in e

ve rg i

ö d e m e k le

tates liberae

y ü k ü m lü

(c iv ita te s

s ta tü s ü R o m a h â z in e

s tip e n d a r ia r ia ) k e n t le r d i.

Civi-

s ta tü s ü n d e o la n v e R o m a v a lis in in y ö e tim in e tâ b i o lm a y a n

R o m a d o s tu v e m ü tte fik i k e n tle r , te o rid e v e r g iy e d e tâ b i d e ğ ild i. K r a liy e t a r a z ile r i

(K h o ra

m ü l k ü ( ager

B a s ilik e )

publicus)

o n d a lık ö d e y e n

is e

o ld u . B u

g e re ğ i

o la ra k

k iş ile r in

m aden

daha önce

Rom a

h a lk ın ın

a r a z iy i iş le y e n y a d a k u lla n a n k ö y lü le r e

k ir a c ıla r o la r a k itib a r e d ild i. P e r g a m o n

g e lir k a y n a k la r ı , y a n i ta ş v e h a n e le r v e

v a s iy e tin

k r a lla n n ın

d iğ e r

o c a k la r ı, g ö l, t u z la , o r m a n , im a la t

P e rg a m o n

k r a lla rın a

ö d e m e k le

y ü k ü m lü

o ld u k la n v e r g ile r d e v a s iy e tin g e re ğ i o la r a k R o m a y ö n e t im in e g e ç ti. M . A q u iliu s v e a rk a d a ş la n n ın y a p m ış o ld u ğ u b u d ü z e n le m e d e n a n la ş ılm a k ta d ır k i

A s ia

E y a le t i’ n in

(= P ro v in c ia

A s ia )

s ın ır la r ı b e lir le n ir k e n

d o ğ a l k a y n a k la r v e tic a r e t i m k â n la r ı d ik k a t e a lın d ı. Z i r a A s i a E y a l e t i iç e r is in d e

y e r a la n

b ö lg e le r , m ü t te fik k r a lla ra

b ır a k ıla n

b ö lg e le rd e n

doğal

k a y n a k la r v e tic a r e t o la n a k la n b a k ım ın d a n A n a d o l u ’ n u n e n d e ğ e r li b ö l g e le r iy d i. A y r ıc a

A s ia

E y a le ti, H e lle n iz a s y o n v e k e n t y o ğ u n lu ğ u y ü k s e k

o la n b ö lg e le ri iç e r iy o r d u . D e m e k k i M . A q u iliu s v e a rk a d a ş la n , e y a le tin s ın ır la n n ı

b e lir le rk e n

üç

ö n e m li

u n su ru

göz

önünde

b u lu n d u r m u ş tu .

B u n la r d a n b ir is i e y a le tte n R o m a h â z in e s in e a k a c a k g e lir , İk in c is i İta ly a n tü c c a rla n n y a tın m

o la n a k la r ı, ü ç ü n c ü s ü e y a le ti y ö n e t m e k iç in h e r y ı l ta

y in e d ile c e k v a lile r e ç o k fa z la s o ru n ç ık a r m a y a c a k y ö n e tim s e l im k â n . B u üç

u n su rd a n

sonuncusunun

önem i R om a

e y a le tin e

ta y in

e d ile n

R o m a lı

y ö n e tic ile r in

s a y ıs ı d ik k a te

e y a le tin

üst

Legatus

Rom a

is e y i n e

H e p s in in kadar

Proconsul

d e n ile n

d e n ile n ü ç y a r d ım c ıs ı v a r d ı. O n l a r v a liy e

y a r d ım c ı o lm a k ü z e r e r iy le

a lın d ığ ın d a ç o k a ç ık o la r a k g ö r ü le b ilir . Z i r a

y ö n e tic is i

s e n a to ta r a fın d a n

ta y in

g ö r e v s ü re si b ir y ıld ı. A s ia

Q u a e s to r la r

ta r a fın d a n

v a liy d i.

a ske rî v e

a d li iş le r d e

a ta n ıy o rd u . E y a le t in

e d ile n

b ir

Quaestor

m a li iş le

ilg ile n iy o r d u .

E y a le t i’ n in v e r g ile r i, İ Ö

to p la n d ı.

B u

y ıld a

H a lk

V a lin in

12 3 y ılm a

trib ü n ü

G a iu s

S e m p r o n iu s G r a c c h u s ’ u n ç ık a rd ığ ı y a s a y la ( le x S e m p r o n ia ) e y a le tle r d e n to p la n a c a k v e r g ile r k o n u s u n u y e n id e n d ü z e n le d i. B u y a s a g e re ğ i v e r g ile r a r tık

A tlı

(= V e rg i

s ın ıfı

m ensubu

m ü lte zim le r i)

ş ir k e tle r in

ta r a fın d a n

to p la m a y e tk is in i, R o m a ’ d a k i

te m s ilc ile r i

to p la n a c a k tı.

Censorler

Publicanus\zx

o la n

A tlı

s ın ıfı

v e r g ile r i

ta r a fın d a n b e ş y ıld a b ir d ü z e n le

n e n a ç ık a r t ır m a d a s a tın a lır d ı.

R om a

e m p e r y a lîz m în e îk în c î b a ş k a l d i r l MITHRIDATES SAVAŞLARI P o n to s k r a lı V . M ith r id a te s , İ Ö

1 2 0 y ılın d a ö ld ü rü ld ü . A n a d o lu ’ d a k i A s ia

E y a l e t i ’ n in s ın ır la r ın ı g e n iş le tm e k a r z u s u n d a o la n R o m a s e n a tö r le r i, k r a lın ö lü m ü n ü fır s a t b ile r e k , y a k la ş ık o n y ı l ö n c e P o n to s K r a ll ı ğ ı n a b a ğ ış la m ış

o ld u k la r ı

B ü yü k

e ttile r . P h r y g i a ’ n m

P h r y g ia ’y ı

A s ia

E y a le ti’ n in

h iç b ir h a k lı g e re k ç e o lm a k s ız ın

s ın ır la r ı

iç in e

d â h il

P o n to s K r a llığ ın d a n

g e ri a lın m a s ı, b u ta r ih te o n b ir y a ş ın d a o la n k r a lın o ğ lu V I . M i t h r i d a t e s ’ in Rom a

d ü ş m a n ı o lm a s ın a n e d e n o ld u . B u

d ü ş m a n lık s o n ra d a n D io n y s o s

v e E u p a t o r ta k m a a d la r ıy la a n ıla c a k o la n V I . M ith r id a te s ’ in k e n d i a d ıy la a n ıla n ü ç a ş a m a lı s a v a ş ın , y a n i M ith r id a te s S a v a ş la r ın ın p a t la k v e r m e s in e k a d a r g id e n s a b ır lı v e p la n lı y o lu n a ş ılm a s ın d a v e z a m a n ın y ü k s e le n y e n i b ir g ü c ü o la r a k o r ta y a ç ık m a s ın d a tü k e n m e y e n e n e ıjis i o ld u . V I . M i t h r i d a t e s , b a b a s ı b ir s a r a y e n tr ik a s ı s o n u c u n d a ö ld ü r ü lü n c e y a ş a m ım

h e d e f a la n k o m p lo la r d a n

k u r tu lm a y ı b a ş a ra ra k P o n to s

s ığ ın m ış v e y e d i y ı l s o n ra d a ğ la r d a n in ip b a b a s ın ın ta h tım Tü m

A n a d o lu ’y u

iç in e

d a ğ la rın a

e le g e ç ir m iş t i.

a la c a k b ir k r a l lı k k u r a r a k , A n a d o l u ’ n u n

b a tıs ın

d a k i R o m a e g e m e n liğ in e s o n v e r m e k id e a liy le y o la ç ık a n g e n ç k r a l, y a k la ş ık b e ş y ı l

tü m

ilg is in i k r a llığ ın ın

ku ze yd o ğ u s u n d a

y o ğ u n la ş tır d ı. B u

s ü re iç e r is in d e a s k e r î v e e k o n o m ik a ç ıd a n y ö n ü n ü b a t ıy a ç e v ir e c e k k a d a r g ü ç le n m iş ti. İ Ö

10 7 ya

1 0 6 y ı l ı n d a , ö n c e K a p p a d o k i a ’ y ı e le g e ç ir d i,

s o n ra g ü v e n ilir b ir k a ç a r k a d a ş ıy la b ir lik t e k ı l ı k d e ğ iş tir e r e k , Y u n a n k e n t d e v le tle r in in

Rom a

e m p e r y a liz m in e

k a rş ı

te p k is in i

g ö rm e k

iç in

B a tı

A n a d o l u ’ d a g e z d i . G e z i s i s ıra s ın d a R o m a y ö n e t im in in k ö t ü u y g u la m a la r ı yü zü n d e n

h a lk ın b ü y ü k s ık ın tı iç in d e o ld u ğ u n u g ö r d ü . S ık ın t ın ın y a ş a n

m a s ın a R o m a y ö n e t im in d e n z iy a d e İt a ly a n tü c c a rla r ı (n e g o tia to r e s ) n e d e n

o lm u ş tu . Rom a

O n la r ,

Rom a

le jy o n la r ın ın

p e ş in d e n

z a fe r in i k e n d ile r i a d ın a y e n i y a tır ım

g ö r ü r le r d i. B u

a n la m d a

A n a d o lu , e n

g id e r le r ,

k a z a n ıla n

a zın d a n

z e n g in

k e n t d e v le tle rin in

iç in d e b u lu n d u ğ u

b a tı A n a d o lu , R o m a lı b u

y ılın d a

A p a m e ia B a r ış ın d a n itib a re n fa r k e d ilm iş ti. A s i a

im za la n a n

tü c c a rla r ta r a fın d a n

le tin in k u r u lm a s ı, b u k iş ile r iç in B a t ı A n a d o lu ’ y u m iş ti. A y r ıc a g ü m rü k

e y a le tte n

v e r g ile r in in

to p la n a n

İÖ

123

onda

b ir ü rü n

y ılın d a n

her

o la n a ğ ın ın b a ş la n g ıc ı o la ra k

itib a re n

ÎÖ

18 8 Eya

d a h a c a z i p h a le g e tir

v e rg is i, tu z la , R o m a ’daki

o tla k

a tlı

s ın ıfın ın

te m s ilc ile r i o la n v e r g i m ü lte z im le r i ( = p u b lic a n i) t a r a fın d a n to p la n m a s ı d a e y a le tte k i

Rom a

v a ta n d a ş ı

İta ly a n la r ın

s a y ıs ın ın

a r tm a s ın a

lu n m u ş tu . İş a d a m la r ı v e v e r g i m ü lt e z im le r i A s i a o ld u k la r ı h e r k e n tte d a ş la r ı

b ir lik le r in i

conventus civium Romanorum k u r m u ş la r d ı.

B u

s iv il

k a tk ıd a

E y a l e t i ’ n d e y e r le ş m iş d e n ile n R o m a v a t a n

b ir lik le r

iç in d e

b u lu n d u k la rı

k e n tin y ö n e tim in d e n b a ğ ım s ız d ıla r . K e n d i b ir lik m e c lis le r i, m e m u rla r ı v e h â z in e le r i v a r d ı . A n c a k iç in d e b u lu n d u k la r ı k e n tin m e c lis i ile o r t a k k a r a r la r

ç ık a r a b iliy o r la r ,

d iğ e r

k e n tle rd e k i

R o m a lı

v a ta n d a ş

o r t a k h a r e k e t e d e b iliy o r la r d ı. K e n d i a r a la r ın d a k i y a

b ir lik le r iy le

da R o m a

v a ta n d a ş ı

o lm a y a n la r la k e n d ile r i a r a s ın d a k i d a v a la r a e y a le tin v a lis i b a k ı y o r d u . A s i a E y a le t in d e y a ln ız c a R o m a v a ta n d a ş la r ın ın d a v a la r ın a b a k ılm a s ı iç in a d ın a

conventus Iuridicus k u r u lm u ş tu . T ü m her

b ir in d e

y ıld a

Legatus ' u n

(Y u n a n c a :

Dioikesis)

d u r u ş m a la r , b u b ir

k e z,

d e n ile n o n ü ç m a h k e m e b ö lg e s i

m ahkem e

v a lin in

b ö lg e le r in in v a lin in

m e r k e z le r in in

ta y in

edeceği

b ir

b a ş k a n lığ ın d a k u r u la n m a h k e m e le r d e y a p ılıy o r d u . E y a le t v a

lis i m a h k e m e j ü r il e r i n i d e b u ö r g ü t lü R o m a v a ta n d a ş la r ı a r a s ın d a n t a y in e d iy o r d u . B u tü r ö r g ü t lü İt a ly a n la r ın e y a le tte k i s a y ıs ı M it h r i d a t e s ’ in A s i a E y a le tin d e

k ılık

h e r b a k ım d a n

d e ğ iş tir e r e k g e z m iş o ld u ğ u z a m a n d a

o n la rın

c iy d i. Ö z e llik le

v a r lığ ı A s ia

E y a le ti

h a lk ı

ö y le s in e ç o k tu k i ,

iç in

h u z u r s u z lu k

v e r i

v e r g i m ü lte z im le r in in h a k s ız lık y a d a z o r b a lık la r ı h a lk ın

k in d u y g u s u n a k a p ılm a s ın a n e d e n o lm u ş tu . P o n to s K r a lı V I . M ih trid a te s , B a tı A n a d o lu ’ d a k i R o m a e m p e r y a liz m i n in

o lu m s u z s o n u ç la r ın ı g ö r m ü ş v e b u

d u ru m

R o m a ’y a

k a rş ı s a v a ş m a k

a d ın a o n u n c e s a r e tin i a r tır m ış tı. B u n e d e n le k o m ş u k r a llık la r ı h â k im iy e t i a ltın a

a lm a y a

B ith y n ia

y ö n e lik

p la n lı

k r a lı I I I . N ik o m e d e s

h a r e k e tin e ile

devam

e tti.

ittifa k y a p tık ta n

is tila e d ip e le g e ç ir d i v e N i k o m e d e s ile p a y la ş tı. Ü ç e le g e ç ir d i v e to p r a k la r ın a o ld u ğ u

onun

10 6

y ıl s o n ra G a la ty a ’y ı

M ith r id a te s ’ in

kom şu

a ra d a R o m a k r a llık la r a

ta h tın d a n

in d ir ile n b ir k r a lın

y e n id e n

ta h tın a

k u ts a l

s e n a to s u , g e le n e k s e l

s a ld ır ıla r ın ın

k r a lla r a r a s ın d a k i a n la ş m a z lık la r o la r a k d ü ş ü n ü y o r , M ith r id a te s dan

y ılın d a

a s k e r le ri b u r a d a n P e s s in u s t a p m a k d e v le t in in

s a ld ır m a y a b a ş la d ıla r . B u

g ib i,

İÖ

s o n ra P a p h la g o n ia ’ y ı

n e d e n in i ta r a fın

o tu r tu lm a s ı iç in

k a ra r

(s e n a tu s c o n s u ltu m ) ç ık a r ıp , b u k a ra rın

g e re ğ in i y a p m a s ı iç in b ir R o m a

s e n a tö r ü n ü y a d a s e n a tö r le r d e n o lu ş a n b ir e lç i h e y e t in i g ö r e v le n d ir m e k le y e tin iy o rd u . o la n s in e

İÖ

K a p p a d o k ia

provincia

y ılın d a

M ith rid a te s

ta r a fın d a n

k r a lın ı y e n id e n ta h tın a o tu r ta n

o la ra k C ililic ia

(= K ilik ia ) ta y in

ta h tın d a n

Rom a

e d ile n

in d ir ilm iş

s e n a tö rü , k e n d i P ra e to r S u lla ’ y d ı.

M ith r id a te s , y a k la ş ık o n y ıl s o n ra ü n ü n ü R o m a d ik ta tö r ü o la r a k k a z a n a c a k o la n

S u l la ’ y a it ir a z e tm e d i v e K a p p a d o k ia ’ n ın k r a lı ta h tın a y e n id e n

k a v u ş tu . B u n ın

a ra d a S u lla , F ır a t Ir m a ğ ı’ n ın d o ğ u s u n d a , e s k i P e rs K r a llığ ı

to p r a k la r ın d a

k u r u lm u ş o la n

g ö rü ş tü . R o m a lıla r la

P a rth

(A rs a k la r ) K ra llığ ın ın

P a r t h la r a r a s ın d a k i b u

e lç ile r iy le

ilk re s m î g ö rü ş m e d e n

a n la

ş ılm a k ta d ır k i , R o m a lıla r , P a rth la r h a k k ın d a h e n ü z h e m e n h e m e n h iç b ir b ilg iy e

s a h ip d e ğ ild ile r . S u lla , P a r t h K r a l ı n ı n

e lç ile r in e k ü ç ü m s e y ic i b ir

t a v ır s e r g ile m iş v e b u ta v r ın m u h a ta b ı o la n e lç ile r P a r t h K r a l ı ta r a fın d a n c e za la n d ır ılm ış la r d ı. G ö r ü ş m e d e n

ç ık a n

s o n u ç , P a rth

K r a llığ ı

ile

Rom a

C u m h u r i y e t i ’ n i n n ü f u z a la n ı s ın ır ın ın F ı r a t Ir m a ğ ı o l d u ğ u y d u . M ith rid a te s , İ Ö

I. y ü z y ılın

ilk o n y ı lı ta m a m la n d ığ ın d a A n a d o l u ’ n u n

e n g ü ç lü k r a lı o lm u ş tu . A r t ı k o , R o m a lıla r ı y e n e b ile c e k g ü ç te o ld u ğ u n u düşünm eye

b a ş la m ış tı. K o m ş u

b a ş v u r a r a k ta h tla r ın d a n

k r a lla r ı

in d irm e

e n tr ik a la r la

o n la rı k o v m a

b iz z a t

p o litik a s ın d a n

s ila h a bu

d e n le h iç v a z g e ç m e d i. Z i r a R o m a ’ y ı k ış k ır t m a y a y ö n e l ik , b ir ile r i b ir g e ri ş e k lin d e k i b u

p o litik a s ı te k

am aca

s a ld ır g a n , k e n d is in i h a k s ız lığ a bu

h izm e t

u ğ ra ya n

a m a c ın a u la ş tır a c a k s ü re ç İ Ö

e d iy o r d u :

o la ra k

9 0 y ılın d a

R o m a lıla r ı

a ç ık ç a

g ö s te rm e k . M ith r id a te s ’ i

ta h tın d a n

in d ir d iğ i B it h y n ia

k r a lı I V . N i k o m e d e s ’ in R o m a ’ y a g id ip s e n a tö r le r d e n k o r u m a is te m e s iy le b a ş la d ı. R o m a l ı s e n a tö r le r k e n d ile r in e tın a

y e n id e n

E y a le ti’n in

o tu r tu la r a k h a k k ın ın ku ru c u su

M a n iu s

s ığ ın m ış

te s lim

o la n N ik o m e d e s ’ in

e d ilm e s in i s a ğ la m a k

A q u iliu s ’ u n

aynı

a d lı

o ğ lu n u n

iç in

ta h A s ia

b a ş k a n lı

ğ ın d a b ir e lç i h e y e tin i g ö r e v le n d ir d ile r . M ith r id a te s , R o m a l ı e lç ile r e y in e z o r lu k ç ık a r m a d ı. A n c a k p a ra v e ü n k a z a n m a h ırs ın a k a p ılm ış o la n M a n iu s A q u iliu s v e

a rk a d a ş la r ı, N i k o m e d e s ’ i P o n to s K r a l l ı ğ ı ’ n a s a ld ır m a y a

z o r la d ıla r . M it h r id a t e s , N i k o m e d e s ’ in P o n to s k e n tle r in e s a ld ır a r a k y a ğ m a ve

ta la n e tm e s in e b ile r e k g ö z y u m d u . Z i r a

Rom a

e g e m e n liğ in d e k i B a tı

A n a d o l u ’ y u e le g e ç ir m e k iç in b a ş la tm a y ı p la n la d ığ ı s a v a ş ın i y i v e y e te r li n e d e n in i b ö y le c e s a ğ la m ış o la c a k tı. S o n k e z b u h a k s ız s a ld ır ıy ı h e m M a n iu s A q u i l iu s b a ş k a n lığ ın d a k i e lç ile r e , h e m d e R o m a ’ y a e lç ile r g ö n d e r ip , s e n a to y a ş ik â y e t e d e r e k p r o te s to e tti. A n c a k p r o te s to s u d ik k a t e a lın m a d ı ve

o , A s ia

kendi

E y a le tin i

a d ıy la

b a ş la m ış o ld u .

geçecek

e le

g e ç irm e k ü z e r e

o la n

s a v a ş la r ın

h a re k e te

ilk i,

yani

g e ç ti. B ö y le c e I.

M ith rid a te s

ta r ih e Savaşı

İÖ

8 8 y ı lı n d a A s i a E y a le t i n i e le g e ç ire n M i t h r i d a t e s , E f e s ’ e g e ld iğ in d e

A n a d o lu ’ d a k i tü m

R o m a lıla r ın ö ld ü rü lm e s i e m rin i v e r d i v e b u e m ir ü z e

r in e e n a z 8 0 b in R o m a lı v e İta ly a n d o ğ u m lu s iv il, y a ş v e c in s iy e t a y ır ım ı y a p ılm a k s ız ın

b ir g ü n d e k a tle d ild i. K a t lia m , e y a le tin

a r is to k r a tla r ı ta r a

fın d a n d e ğ il, y o k s u lla n v e k ö le le ri ta r a fın d a n g e rç e k le ş tirild i. K ö le le r e b u h iz m e t le r in in k a r ş ılığ ın d a M ith r id a te s ta r a fın d a n ö z g ü r lü k le r i b a ğ ış la n d ı. B u b a ğ ış la ö z g ü r lü ğ ü n ü k a z a n a n k ö le s a y ıs ı 15 b in i b u lm u ş t u . K a t le d ile n R o m a lı v e İt a ly a n la n n m a lla n n a e l k o n u lm a s ı n e d e n iy le o la ğ a n ü s tü z e n g in le ş e n M ith r id a te s , k e n t d e v le tle r in in ö d e d ik le r i t ü m ğ ın a k a ld ır d ı. B a z ı k e n tle r e iç in d e b u lu n d u k la n iç in p a r a b a ğ ış la r k e n , k e n tle r in k ıd a

b u lu n d u ;

yapm ak

g ib i

ta p m a k la ra

iy ilik le r d e

g ö s te ri v e k u ts a l

o y u n la r ın ın

a la n la ra

b u lu n d u . T ü m

v e r g ile r i b e ş y ı ll ı

s ık ın tıla n a tla ta b ilm e le r i

p a ra

m a s ra fla rın a k a t

b a ğ ış la m a k ,

iy ilik ç i y a k la ş ım ın a

onanm ra ğ m e n ,

b a z ı k e n tle r M it h r id a t e s ’ e d ir e n m e y e d e v a m e ttile r . B u a ra d a s a v a ş ın k ış k ır tıc ıs ı o la n ta r a fın d a n ö lü m

R o m a l ı e lç ile r in

y a k a la n a ra k , p a ra

b a ş k a n ı M a n iu s h ırs ın ı ta tm in

A q u iliu s

e tm e y e

d a , M ith rid a te s

y ö n e lik

a n la m lı b ir

c e z a s ın a ç a r p tır ıld ı. M ith r id a te s o n u , b o ğ a z ın a e r itilm iş a ltın d ö k e

re k ö ld ü rd ü . M ith r id a te s ’ in z a f e r k e y f i , İ Ö K h a ir o n ie a ’ d a

R o m a lı

g e n e ra l

8 6 y ılın d a A v r u p a ’ y a g e ç e n o rd u s u n u n S u lla ’ y a

y e n ilm iş

o ld u ğ u

h a b e riy le

b o

z u ld u . İç in e d ü ş e n k o r k u y u y e n e m e y e n M ith r id a te s , b ir ta r a fta n y e n i b ir o rd u

k u rm a k

k im le r in

iç in

a c e le

k e n d is in e

e d e rke n ,

ih a n e t

e d e re k

d iğ e r

ta ra fta n

R o m a lıla r

ta r a fın a

y e n ilg i

d o la y ıs ıy la

geçm eye

e ğ ilim li

o la b ile c e ğ in i d ü ş ü n m e y e b a ş la d ı. O n u e n ç o k k u ş k u la n d ır a n G a l a t b e y le r i (= te tra rk h e s ) id i. B u n e d e n le M ith r id a te s , k e n d is in e d o s t o ls u n y a d a o l m a s ın

h iç

a y ır t e tm e k s izin

k a d ın la r ı v e

ç o c u k la r ıy la

b ir lik te

tü m

G a la t

b e y le r in i P e r g a m o n ’ d a k i k r a liy e t s a r a y ın d a v e r e c e ğ i ş ö le n e d a v e t e tti v e b u ra d a

üçü

h a riç

o n la n n

tü m ü n ü

ö ld ü rd ü . K a tlia m

G a la tla r ı, d u y g u s a l

a n la m d a R o m a ’ y a d a h a fa z la y a k ın la ş tır d ı. H a y a t t a k a lm ış o la n ü ç G a la t b e y i, P o n to s K r a lın ın y e n ip

G a la ty a ’ d an

b e y le r in in

p a ra la rı

G a la t y a ’ d a k i g a r n iz o n la r ın a s a v a ş a ç tıla r v e o n la rı

k o v d u la r . B ö y le c e d ış ın d a ,

P o n to s K r a lın ın , ö ld ü rd ü ğ ü

G a la ty a ’ d a k i

k a z a n ım la n n ın

tü m ü

G a la t

e lin d e n

a lın m ış o ld u . M ih t r id a te s ’ in o r d u s u n u n K h a ir o n e ia

S a v a ş ın d a y e n ilm e s i, k r a lın p a

r a y a v e a s k e re o la n ih tiy a c ın ı a r tır m ış tı. B u n e d e n le k r a l , y ö n e t ic i o la r a k t a y in e t t iğ i t ir a n la r s a y e s in d e k e n t d e v le tle r in i y a ğ m a l a d ı. M i t h r i d a t e s ’ in b u t a v r ı , s a v a ş ın b a ş ın d a k i c ö m e r tliğ in y a r a tm ış o ld u ğ u m e m n u n iy e t i b i t ir d i. K e n t le r i n v a r lı k l ı k e s im in i b u ş e k ild e k a r ş ıs ın a a lm ış o l d u . Y i n e d e A s ia

E y a le tin d e

in s a n la r , M ith r id a te s y a n lıla r ı v e R o m a

y a n lıla r ı o lm a k

ü ze r e ik i ta r a f o ld u la r. K e n tle r in s o y lu v e z e n g in s ın ıfı, M ith r id a te s ta ra -

fm d a n k ış k ır tıla n a v a m a k a rş ı g ü v e n s iz lik d u y u y o r , o n la r ın is y a n e d e b ile c e ğ in d e n k o r k u y o r d u . N it e k im

E p h e s o s ’ u n a r is to k r a tla r ı, b u g ü v e n s iz lik

o r t a m ın d a v u k u b u lm a s ı o la s ı t e h lik e y i ö n le m e k iç in k e n t a v a m ın ı m e m n u n e d e c e k b ir y a s a ç ık a r m a k z o r u n d a k a ld ı. B u y a s a y la A r t e m is ta p ın a ğ ın a b o r c u o la n la r ın b o r ç la r ı s ilin d i, s ın ır v e m ir a s d a v a la r ı d ış ın d a k i d a v a la r a s o n v e r il d i, v a ta n d a ş lık h a k k ıy la ilg ili s ın ır la m a la r e s n e k le ş tir ild i. Fakat bu

s a v a ş ta

k e n tle r y a ln ız c a

M ih trid a te s

d o la y ıs ıy la

d e ğ il,

Rom a

o r d u la r ın ın k e n d i a r a s ın d a k i s a v a ş la r d a n d a e t k ile n d i. S u l l a ’ d a n o r d u k o m u t a n l ığ ım a n a y a s a l te a m ü lle r e u y m a y a r a k ip ta l e d e n b a ş k e n t R o m a ’ d a k i s iy a s e t, S u l la ’ n ın y e r in e C o n s u l L . V a le r iu s F la c c u s ’ u t a y in e tm iş ti. F l a c c u s ’ u n o r d u s u , k e n d is in i ö ld ü re n L e g a tu s u (le jy o n k o m u ta m ) F i m b r i a ’ n m e lin e g e ç m iş v e F i m b r i a , M ith r id a te s ’ in b ir o r d u s u n u M i le t o p o li s ta fa K e m a lp a ş a ) y a k ın ın d a y e n d ik te n s o n ra M ih tr id a te s ’ e y a r d ım

(M u s

e ttik le r i

g e r e k ç e s iy le b a z ı k e n tle r i y a ğ m a la m ış t ı. İÖ

8 5 y ı lı n d a R o m a l ı k o m u ta n S u lla , M ith r id a te s ile D a r d a n o s ( M a l

te p e ) A n tla ş m a s ın ı im z a la d ı. B u a n tla ş m a y la M ith r id a te s , s a v a ş ta n ö n c e k i s ın ır la r ın a

ç e k ild i.

G a la ty a

ü z e r in d e k i

tü m

ta le p le r in d e n

v a z g e ç ti.

B it h y n ia ’ y ı N ik o m e d e s ’ e , K a p p a d o k ia ’ y ı A r io b a r z a n e s ’ e b ır a k tı. A y r ıc a R o m a ’y a 2 0 0 0 ta la n to n s a v a ş ta z m in a tı ö d e m e k z o r u n d a k a ld ı.

R o m a d ik t a t ö r ü s u l l a : ROMA EMPERYALİZMİNİN İNTİKAMI D a r d a n o s A n tla ş m a s ın d a n in tih a r a Z ir a

s ü r ü k le y e n

s o n ra ra k ib i F im b r ia ’ y a k a rş ı s a v a ş a n v e o n u

S u lla ’ n ın

b a ş a rıs ı, A s i a

S u lla , k e n d is in i P e rg a m o n

y a p ıla n A s i a ’ y a g ö rü y o rd u . ö ld ü re n

K r a lın ın

E y a le ti

a ç ıs ın d a n

v a s iy e ti ü z e r in e

y ık ım d ı.

R om a

e y a le ti

fe t h e d ilm iş ü lk e m u a m e le s i y a p m a h a k k ın a s a h ip o la r a k

M ith rid a te s ’ e

k e n tle r in

is te y e re k

ö z g ü r lü k le r in i

d e s te k

g e ri

ve re n ,

a ld ı.

e y a le tte k i

Ö z g ü r lü ğ ü

İta ly a n la r ı

e lin d e n

a lın a n

k e n tle r in v a ta n d a ş la rın ın d a v a la r ı a r tık k e n d i k e n tle r in in m a h k e m e le r in d e g ö r ü lm e y e c e k , o n la r d a v a la r ın ı b a ğ la n d ık la r ı k e n tle r in m a h k e m e le r in e o ld u . 2 0 S u lla ’ n m

b in

g ö tü r e c e k le r d i.

Ödenecek

ta la n to n o la r a k b e lir le n e n

savaş

ta zm in a tı

s a v a ş ta z m in a tın ın

d a d e v le tle r in da

çok

a ğ ır

b ir y ıl iç in d e

ö z e l o la r a k t a y in e ttiğ i v e r g i m e m u r la r ı ta r a fın d a n to p la n m a s ı

g e r e k iy o r d u . E k o la r a k e y a le tte n to p la n a n ü ç v e r g id e n , y a n i o n d a b ir ü rü n v e r g is i ( d e c u m a ) , g ü m r ü k v e r g is i (p o r to r ia ) v e o t la k v e r g is in d e n ( s c r ip tu ra ) s o n ik is in i v e R o m a a r a zis i (a g e r p u b lic u s ) y a p ılm ış to p r a k la r ın k ir a g e lir le r in i P u b lic a n u s la r to p la m a y a d e v a m e d e c e k le r d i. M i t h r i d a t e s ’ in a d ı y l a ta r ih e m â l o la n o rd u s u n a k o m u ta

e d e c e k o la n

L ic in iu s

s a v a ş la r ın s o n u n c u s u n d a R o m a L u c u l l u s , b u v e r g ile r i to p la m a s ı

iç in S u lla ’ n ın e y a le tte b ır a k tığ ı L e g a tu s la r ın d a n b ir is iy d i. O n u n iy i n iy e tli

y a k la ş ım ı b ile e y a le tin e k o n o m ik a n la m d a m a r u z k a ld ığ ı b ü y ü k s ık ın tıy a b ir

ç a re

o lm a d ı.

Dahası

savaş

sona

e r in c e

k ış

boyunca

e y a le tte

k a la n

S u lla ’n m

ta k r ib e n 4 4 b in a s k e r d e n o lu ş a n s e k iz le jy o n l u k o r d u s u n u n b a

r ın m a

yem ek

ih tiy a ç la r ı d a e y a le t k e n tle r in in

la n d ı. U y g u la m a ç o k a c ım a s ız d ı. Z ir a b ir e v d e k a lm ış

e v in

s a h ib i e v in d e

k a la n

k ılın m ış t ı. E ğ e r e v d e k a la n

k a rş ı

a s k e r in y i y e c e k , iç e c e k v e

g iy s is in i b e d a v a te m in e tm e k v e a s k e re g ü n lü k k ü m lü

h a lk ı ta r a fın d a n

e y a le tte d a ğ ıla n a s k e r le r in h e r b ir i

1 6 d ra h m i ö d e m e k le y ü

a s k e r b ir s u b a y ( c e n t u r io n ) is e o n u n

iç in ö d e n e c e k g ü n lü k p a r a m ik ta r ı 5 0 d r a h m iy d i. B ö y le b ir o r ta m d a s iv il h a lk ın a h lâ k i a n la m d a m a ğ d u r iy e t in i d e ta h m in e tm e k z o r d e ğ ild ir . A n c a k e k o n o m ik s ık ın tın ın v e r d iğ i b ü y ü k y ık ım

b u n la r ı g ö lg e le m iş g ö r ü n ü y o r .

Z ir a b u k a d a r b ü y ü k b ir ta z m in a tın ö d e n m e s i ç o k z o r d u . Ö d e n e c e k p a ra n ın te m in i iç in h e m e n h e r y o la b a ş v u r u ld u . K i m i a ile le r e r k e k v e k ı z a y r ım ı y a p m a d a n kam uya

a it

ç o c u k la r ın ı k ö le o la r a k s a tm a k z o r u n d a k a ld ıla r , k e n tle r

ta ş ın m a zla r ın ı

ip o te k

e ttile r ,

te fe c ile r e

b a ş v u rd u la r.

T a le p

e d ile n p a r a m ik t a r ın ın b ü y ü k o lm a s ı n a k it p a r a s ık ın tıs ın a y o l a ç m ış , fa i z l e r i a r t ı r m ı ş , İ t a l y a n iş a d a m l a r ı n a t e f e c i / b a n k e r o l a r a k y e n i b i r k a z a n ç im k â n ı s u n m u ş tu . B u s a y ıs ı V I .

n e d e n le A s i a

M it h r id a t e s ’ in

E y a le ti’ n d e k i R o m a

k a tlia m ı n e d e n iy le

her ne

v a ta n d a ş la r ın ın

k a d a r a z a lm ış s a

s a v a ş ın R o m a z a f e r iy le s o n b u lm a s ın d a n s o n ra ç o k d a h a h ı z l ı b ir ş e k ild e a r ttı. İt a ly a n b a n k e r le r e y a le tte y ü k s e k fa iz le r le ih tiy a c ı o la n la r a b o r ç p a ra v e r d ile r . B ö y le

b ir

o rta m d a

p a ra d a n

p a ra

k a za n m a

o la ğ a n ü s tü

lıy d ı. B a z ı k e n tle r , k e n tin y e te n e k li, a y d ın k iş ile r in i y a n a tç ıla r ı

g ib i

s a y e s in d e

S u lla ’y ı

ve rg i

e tk ile y e b ile c e k o la n la n

y ü k le r in i

a za lta b ilm e y i

R o m a ’y a

u m d u la r .

k a za n ç

d a D io n y s o s

g ö n d e r ip , o n la r

K im i

k e n tle r in

u m u d u h e p te n b o ş a ç ık m a d ı. I . M ith r id a te s S a v a ş ın ın m u z a ffe r k o m u ta n ı S u lla ’ n m

A s ia E y a le ti v a

lis i o la r a k b ır a k m ış o ld u ğ u g e n e r a li ( L e g a t u s ’ u ) L i c i n i u s M u r e n a ’ n ı n İ Ö 8 4 - 8 2 y ı ll a r ı a r a s ın d a M i t h r i d a t e s ’ in ü lk e s i P o n t o s ’ a y a p m ış o ld u ğ u s a ld ı r ıy la I I . M ith r id a te s S a v a ş ı p a t la k v e r d i. F a k a t s a v a ş , b u s ıra d a o la ra k R o m a s iy le

sona

C u m h u r iy e tin e

e r d ir ild i.

Rom a,

K i l i k i a ’ y ı e le g e ç ir m e s in e

te k b a ş ın a h ü k m e d e n M u r e n a ’ n ın

v a liliğ i

s e s s iz k a lır k e n , ö y le

S u lla ’n m s ıra s ın d a

Diktatör

m ü d a h a le T i g r a n e s ’ in

g ö r ü lü y o r k i P a m p h y lia

b ö lg e s i y e n i b ir R o m a e y a le ti o la ra k d ü z e n le n d i. E s k i a d ı K y b ir a t is o la n bugünkü

H o rzu m

v a d is in d e k i

T e tr a p o lis ’ in in

m e rk e zi

o la n

K ib y r a

( H o r z u m ) d a M u r e n a ta r a fın d a n A s i a E y a le t in e e k le n d i. M u r e n a b u a ra d a T e t r a p o lis ’ in L y k ia

M o a g e te s

k o n fe d e ra s y o n u n a

a d lı

Tyra n m ı

b a ğ la d ı.

ta h tın d a n

K ib y r a ’ n m

in d ird i,

A s ia

d iğ e r

E y a le tin e

üç

k e n ti

e k le n m e s i

R o m a ’ n ın k o rs a n la rla m ü c a d e le s i iç in b u e y a le tin v a lis in in s o r u m lu ğ u n u a r tır m ış , y e tk is in i g e n iş le tm iş ti. T ü m

b u d ü z e n le m e le r , m u h te m e le n a rta n

k o r s a n lık fa a liy e tle r in e k a r ş ı a lm a n ö n le m le r d i. Z i r a y e n i k u r u la n v e A s i a E y a le tiy le

kom şu

k ıy ıla r ın ı Ye n i

güney

e y a le t v e

o la n

P a m p h y lia

k ıy ıla r ın a A s ia

E y a le ti

b a ğ la y a n

E y a le tin e

yol

e k le n e n

ile b ir lik t e da

Rom a

A n a d o lu ’n u n

k o n tro lü n e

v e r im li H o r z u m

b a tı

g ir m iş ti.

v a d is i, R o m a lı

tü c c a r la r ın d a A n a d o l u ’ d a k i s a y ıla r ın ın a r tm a s ın a n e d e n o ld u . T a h t ın d a n in d ir ile n

publicus

T e tr a p o lis ’ in

T ira n ı

M o a g e te s ’ e

a it

o la n

a r a zile r

Ager

is e

y a p ıld ı.

B lT H Y N IA EYALETİ (=PROVINCIA BITHYNIA) R o m a C u m h u r i y e t i , P e r g a m o n k r a l I I I . A t t a l o s ’ u n ö lm ü ş o ld u ğ u ta r ih te n 5 8 y ı l s o n r a , e ğ e r g e ç ic i o la r a k k u r u lm u ş b u lu n a n k ü ç ü k P a m p h y li a E y a le t iy le k o r s a n la r a k a r ş ı s a v a ş m a la r ı iç in k i m i ü s t d ü z e y R o m a s e n a tö r le r i n in

Provincia'1s ı

s a ym a zs a k ,

( = g ö r e v -e y le m a la n ı) o la r a k t a y in e d ilm iş o la n K i l i k i a ’ y ı

A n a d o lu ’d a k i

ik in c i

e y a le tin i

ku rd u .

B u

e y a le t,

ra k

ta y in

a d ın d a n

e d ilm e m iş ti.

B u

b a k ım d a n

e y a le tin

a d ı, k u r u ld u ğ u

fa r k lı o lm a d ı. F a k a t B it h y n ia K r a llığ ın ın

sonucunda

Rom a

s ın ır la r ın a

d â h il

e d ilm iş

B y th y n ia

Provincia

E y a le t i ’ d ir . B it h y n ia , d a h a ö n c e h iç b ir R o m a m a g is tra tm a

o la

b ö lg e n in

to p r a k la r ı d a b ir fe tih

d e ğ ild i.

İÖ

y ılın d a

ö le n

B it h y n ia k r a lı I V . N ik o m e d e s , I I I . A t ta lo s g ib i ö lm e d e n ö n c e k r a llığ ın ın v â r is in in R o m a

h a lk ı o ld u ğ u n u ilâ n e d e n b ir v a s iy e tn a m e h a z ır la y ıp b ı

r a k m ış v e R o m a

s e n a to s u , b e k le n m e d ik b ir ş e k ild e o r t a y a ç ık a n b u m e ş

r u iy e t ze m in in d e n

h a r e k e tle

B ith y n ia

K ra llığ ın ın

to p r a k la r ın ı R o m a

s ı

n ır la r ın a d â h il e tm e y e v e k r a la a it o la n h e r ş e y i R o m a h a lk ı a d ın a a lm a y a k a ra r v e r m iş ti. Y in e

P e rg a m o n ’ d a o ld u ğ u

g ib i I V . N ik o m e d e s ’ in

k a rıs ı o la n K a p p a d o k ia lı N y s a ’ d a n d o ğ m a o ğ lu o ld u ğ u n u

ik in c i

id d ia e d e n b ir

ta h t id d ia c ıs ı o r ta y a ç ık t ı. F a k a t o , A r is t o n ik o s g ib i ta h tı is y a n la e ld e e t m ek

y o lu n u

Rom a

te rc ih

s e n a to s u n d a

e tm e d i. d ile

K r a llığ ın

yasal

v â r is in in

k e n d is i

g e tir d i. S e n a to , ta h t id d ia c ıs ın ı

o ld u ğ u n u

c id d iy e

a ld ı v e

id d ia n ın d o ğ r u o lu p o lm a d ığ ın ı ö ğ r e n m e k iç in B it h y n ia lıla r ın ta n ık lığ ın a b a ş vu rd u .

Faka t

B ith y n ia lıla r

s e n a to s u , B it h y n ia K r a llığ ın ın

ta h t id d ia c ıs ın ı

d o ğ r u la m a d ıla r

to p r a k la r ın ı R o m a

Rom a

e y a le tin e d ö n ü ş tü re c e k

d ü z e n le m e le r i y a p m a g ö r e v in i b u ta r ih te A s i a E y a l e t i v a lis i o la n M a r c u s Iu n c tu s ’ a v e r d i. F a k a t

çok

geçm eden

e y a le te

v a li o la ra k İ Ö

C o n s u lle r in d e n b ir is i o la n M . A u r e liu s C o t ta a ta n d ı v e o n u n

y ılı

imperium ' u

e rte s i y ı l u z a t ıld ı. B a ş k a b ir ifa d e y le B it h y n ia E y a le tin e , A s i a E y a le t i g ib i b ir

Proconsul

e y a le ti o la ra k

itib a r e d ild i. A n a d o lu ’ d a k i b u

yeni R om a

e y a le ti d e H e ll e n i z a s y o n v e k e n t y o ğ u n lu ğ u b a k ım ın d a n R o m a s ın ır la r ın a d â h il e d ilm e m iş o la n A n a d o lu ’ n u n d iğ e r b ö lg e le r in d e n ü s tü n d ü . İle r le y e n s a tırla rım ızd a

g ö rü le c e ğ i

ü ze re

e y a le t,

İÖ

y ılın d a

P o m p e iu s ’ u n

A n a d o lu ’ d a

y a p m ış

o ld u ğ u

s iy a s a l

d ü z e n le m e le r

ç e r ç e v e s in d e

P o n to s

b ö lg e s iy le b ir le ş tir ile c e k v e B it h y n ia - P o n t o s E y a le t i a d ıy la a n ıla c a k tır .

K o r s a n l a r v e p r o v i n c i a c il ic ia K o r s a n lık , ö y le egem en

o lm a

s u r e tiy le

g ö rü lü y o r k i R o m a

s ü re c in d e

g e liş m iş ti.

o rta y a

C u m h u r iy e tin in

ç ık a n

R o m a ’n ın

o to rite

d e n iza ş ırı

A k d e n i z d ü n y a s ın a

b o ş lu ğ u n d a n

g e n iş le m e y e

ö n c e B a t ı A k d e n i z ’ e P ö n le r (K a r ta c a lıla r ), D o ğ u

y a ra rla n m a k

b a ş la m a s ın d a n

A k d e n i z ’ e H e lle n is tik

k r a llık la r y a d a d e v le tle r e g e m e n d i. K a r ta c a lı H a n n ib a l ’ in Î Ö R o m a lıla r a

y e n ilm e s iy le

k o s la r ) K r a llı ğ ı n ın

K a rta c a

donanm ası yo k

d o n a n m a s ı, İ Ö

o ld u .

2 0 1 y ılın d a

S u r iy e

(= S e le u -

1 9 0 y ılın d a M a g n e s ia (M a n is a ) y e n il

g is in in a rd ın d a n e lin d e n a lın d ı. M ı s ı r ’ d a k i P to le m a io s la r ın d e n iz g ü c ü d e İÖ

II. y ü z y ılın

ilk

y a rıs ın d a

Rom a

m ü d a h a le s iy le

z a y ıfla d ı.

III.

M ake

d o n y a S a v a ş ın d a n s o n ra b ir b a ş k a d e n iz g ü c ü o la n R o d o s ’ u n e k o n o m is i ç ö k e r tild i. Z i r a

hem

L y k ia

v e K a r ia b ö lg e le ri R o d o s ’ u n

e lin d e n a lın m ış

h e m d e D e l o s a d a s ı a ç ık lim a n ilâ n e d ile r e k b ü y ü k ö lç ü d e d e n i z tic a r e tin e b a ğ lı

o la n

e k o n o m is i

a d a s ın ın b u n ın ı

Rom a

ta r a fın d a n

ç ö k e r tilm e k

is te n m iş ti.

ş e k ild e d e n i z tic a r e tin d e ö n e ç ık m a s ı, A t i n a ’ n ın

ö n e m s iz le ş tir d i.

k r a llık la r ıy la

R o d o s’un

S u r iy e b ir

(S e le u k o s la r )

d e n iz

gücü

M ıs ır

o lm a k ta n

D e lo s

P ire

L im a

(P to le m a io s la r )

ç ık m a s ı,

K ilik ia

P a m p h y li a b ö lg e le r in i k o r s a n lık fa a liy e tle r in e a ç ık h a le g e tir d i. B u b ö l g e le r in d a ğ lık o la n h in te r la n d ı d a k o r s a n la r ın k e n d ile r in e

s ığ m a k v e

adam

b u lm a k o n u s u n d a u y g u n b ir c o ğ r a fy a s u n d u . R o m a C u m h u r iy e ti, İ Ö

2 . y ü z y ılın

tü m

y ılla n

b o yu n ca A k d e n iz’deki

k o r s a n la r a i lg is i z k a ld ı. K i l i k i a ’ n ın R o m a n ü f u z a la n ı d ış ın d a o lm a s ı, b u ilg is iz liğ in n e d e n i k o n u s u n d a ö n e m li b ir e tk e n o la b ilir . Z i r a T o r o s D a ğ la r ın ın g ü n e y i, İ Ö (P r o v in c ia

1 9 0 y ılın d a C o n s u l S c ip io ’ y a t a y in e d ile n

A s ia ) d ış ın d a y d ı. A n c a k k o r s a n lık , İ Ö

ğ in d e n itib a re n bu

n e d e n le

k a rş ı

savaşm ası

e ttiğ i

K ilik ia ,

iç in

k a rş ı ö n le m Rom a

a lm a y ı

s e n a to s u n u n

g ü n d e m in e

so n ç e yre

R om a

s e n a to s u

a ld ı. K o r s a n la ra

g ö r e v le n d ird iğ i

ilk

R o m a lı

1 0 2 y ılı P ra e to rü M a r c u s A n to n iu s o ld u . S e n a to n u n o n a ta

Provincia

R om a

K ilik ia ’n m

E y a le tin i d e e tk ile m e y e b a ş la d ı v e

k o r s a n la r a

m a g is tra t İ Ö y in

A s ia

Provincia ' n ı n

II. y ü z y ılın

(G ö r e v -e y le m

C u m h u r iy e tin in

a la n ı), K il i k ia

n ü fu z

a la n ın a

( = C ilic ia ) id i. B ö y le c e

d â h il

e d ilm iş ,

g e le c e k te

b ir e y a le t o la r a k R o m a s ın ır la r ın a d â h il e d ile b ile c e ğ in in k a r a r ı

v e r ilm iş ti. M a r c u s A n t o n i u s ’ u n k o r s a n la r a k a r ş ı s a v a ş ın ın a y n n t ı l a r ı b i l i n m i y o r . F a k a t b a ş a rıs ız o la ra k İ Ö d e re k

a rta n

b ir

ş e k ild e

10 1

y ılın d a R o m a ’ y a d ö n d ü ğ ü , k o r s a n lığ ın g i

h u z u r s u z lu k

kaynağı

o lm a y a

devam

e ttiğ i

R o m a ’ n m k o r s a n la r a k a r ş ı m ü c a d e le d e e tk ili o la c a ğ ı d ü ş ü n c e s iy le P r a e to r

e y a le tle r i y a s a s ın ı ( le x d e p r o v ic iis P r a e to r is ) ç ık a r m ış o ld u ğ u b il in m e k te d ir . B u n a r a ğ m e n R o m a , K i l i k i a ’ d a k i k o r s a n la r a k a r ş ı m ü c a d e le d e ç o k k a ra rlı d e ğ ild i. Z i r a İ Ö Rom a

m a g is tr a tın ın ,

9 2 y ılın d a K il i k ia b ir k e z d a h a P r a e to r r ü tb e li b ir yani

Provincial s ı

S u lla ’n ın

g ö r e v i, k o rs a n la rla

g e le c e ğ in

o la ra k ta y in

savaş

d ik ta tö r ü

o la ra k

e d ild i. F a k a t o

ü n le n e c e k

za m a n

d e ğ il, M ith r id a te s ta r a fın d a n

o la n

S u lla ’ n ın

ta h tın d a n

a s ıl

in d iril

m iş o la n K a p p a d o k ia K r a lı n ı n ta h tın a y e n id e n o tu r tu lm a s ın ın s a ğ la n m a s ıy d ı.

K o rs a n la ra

k a rş ı

savaşm ası

iç in

K ilik ia ’ya

g ö n d e rile n

R o m a m a g is tra tı C o r n e liu s D o la b e lla ’ y d ı. F a k a t İ Ö da g ö re v ya p a n s a v a ş la

D o la b e lla v e o n u n

d e ğ il b ir ç o k k e n t v e

z o r b a lık la r ın d a n

b ir

başka

8 0 / 79 y ılın d a K il i k ia ’

L e g a tu s u V e r r e s , k o r s a n la r la y a p tığ ı

ta p ın a ğ ı s o y m u ş

o lm a k la

k a ç a n la r k o r s a n la r a s ığ ın d ıla r v e b u

ü n le n d i. O n la r ın

k o ş u lla r iç e r is in d e

g ü ç le n m e o la n a ğ ın ı e ld e e d e n Z e n ik e t e s a d lı b ir k o r s a n , m e r k e z i O l y m p o s k e n ti o la n D o ğ u

L y k i a ’ d a k e n d is in i “ k r a l” ilâ n e tti. R o m a

s e n a to s u ,

k o r s a n lığ ın g id e r e k g ü ç le n ip h u z u r s u z lu k k a y n a ğ ı o lm a y a d e v a m ü z e r in e

e s k i b ir C o n s u l

S e r v iliu s ’ a

ta y in

o la n

P .

S e r v iliu s

V a tia ’y ı

Provincia Cilicia’’mx\

e d ile n

K ilik ia ’ ya

s ın ır la r ı

e tm e s i

g ö n d e rd i.

o ld u k ç a

g e n iş ti.

G ö r e v s ü re s i d e b e ş y ı l o la ra k b e lir le n d i. K i l i k i a ’ d a b e ş y ıl b o y u n c a K o r s a n la r la s a v a ş a n S e r v iliu s V a t i a , ö z e l lik le

Is a u r ia

Isauricus

b ö lg e s in d e k i k o r s a n

z a fe r u n v a n ın ı ta k m a

y u v a la r ın ı

te m iz le d i.

o la r a k a lıp is m in d e

B u

b a ş a rıs ı

ona

ta ş ım a s ı h a k k ın ı

k a z a n d ır d ı. F a k a t k o r s a n lık h e n ü z b ö lg e n in h u z u r s u z lu k k a y n a ğ ı o lm a k ta n ç ık a r ılm ış d e ğ ild i. D a h a s ı S e r v iliu s V a t i a Is a u r ic u s ’ u n R o m a ’ y a d ö n m ü ş o ld u ğ u

za m a n d a

I I I . M ith rid a te s

S a v a ş la r ı p a t la k v e r m iş , a y n ı a d lı

ö n c e k i s a v a ş la r g ib i b u s a v a ş d a k o rs a n lığ ı b e s le m iş ti. N i h a y e t R o m a lıla r , h a lk m e c lis in d e n ç ık a r ıla n G a b in iu s y a s a s ıy la ( = L e x G a b in i a ) k o r s a n la r a k a rş ı g ü ç lü b ir m ü c a d e le n in y a p ılm a s ın a k a r a r v e r d ile r . B u

y a s a y la k o r

s a n la r a k a r ş ı s a v a ş ın k o m u t a n lığ ı n a G n . P o m p e iu s a ta n d ı v e o , ü ç a y g ib i k ıs a b ir

s ü re d e

K ilik ia

d â h il tü m

A k d e n i z ’ i k o r s a n la r d a n

K i l i k i a , i lk k e z P o m p e iu s ta r a fın d a n a d ıy la k a s te d ile n t ü m

te m iz le d i.

b ö lg e y i iç in e

a la c a k ş e k ild e b ir R o m a e y a le ti o la r a k k u r u ld u . H e r i k i K i l i k i a , y a n i o v a lık

(K ilik ia

s ın ır la r ı

P e d ia s ) v e

iç in d e y d i.

b u rn u n d a n

Is s o s ’ a

D a ğ lık

A y r ıc a

(= Y u m u rta lık )

Is a u r ia , b a ş k e n ti T a r s u s Rom a

e y a le tin d e k i

P o m p e io p o lis y a p tı.

K ilik ia

P a m p h y lia

S o li

o la n

(K ilik ia

kadar e y a le tin

(V ir a n ş e h ir )

T h r a k h e ia ) a r tık e y a le tin

b ö lg e s i, K h e lid o n ia k ıy ı

b ö lg e s i

(= K ır la n g ıç ) iç

k e s im d e

p a r ç a la r ıy d ıla r . P o m p e iu s

k e n tin in

a d ın ı

d e ğ iş tir e r e k

I I I . M i t h r id a t e s s a v a ş i P o n to s K r a l ı V I . M i t h r i d a t e s , ta r ih e k e n d i a d ıy la m â l o la n i l k i k i s a v a ş ta k i b a ş a rıs ızlığ ın d a n d o la y ı y ılm ış d e ğ ild i. İ Ö

y ılm a k a d a r y e n id e n sa va ş

iç in h a z ır la n d ı v e B it h y n ia K r a lı I V . N ik o m e d e s ’ in ö lü m ü n ü n h e m e n a r d ın d a n

Rom a

d a te s ’ e

k a rş ı

ile

üçüncü

s a v a ş ın

L u c u l l u s ’ u t a y in e tti. İ Ö savaşan

L u c u llu s ,

o rd u su n u

savaşa

k a ra r

k o m u ta n lığ ım

İÖ

v e r d i.

İÖ

Rom a y ılı

s e n a to s u ,

c o n s u lü

L .

M ith riL ic in iu s

6 6 y ılın a k a d a r A n a d o lu ’ d a M ith r id a te s ’ e k a rş ı

y ılın d a

K y z i k o s ’ ta

(E rd e k )

M ith r id a te s ’ in

b ir

y e n ip , B it h y n i a ’ y ı P o n to s o r d u s u n u n is tila s ın d a n k u r ta r d ı. E r

te s i y ı l P o n t o s ’ a g ir d i v e ik i y ı l iç in d e A m i s o s ( S a m s u n ) , K a b e i r a ( N i k s a r),

S in o p e

(S in o p )

A m a s e ia

(A m a s y a )

k e n tle r in i

e le

g e ç ird i.

İÖ

6 9 /6 8 y ılın d a A r m e n ia K r a lı T ig r a n e s ’ i y e n d i. B u y e n ilg i ü z e r in e T ig r a n e s , S u lla

ile M it h r id a t e s a ra s ın d a im z a la n a n D a r d a n o s A n t la ş m a s ın d a n

ik i y ı l s o n ra e le g e ç ir d iğ i v e o ta r ih te n itib a r e n k o n t r o l ü a ltın d a b u lu n a n D a ğ lık

K ilik y a ’y ı

b o ş a ltm a k

zo ru n d a

k a ld ı.

İÖ

y ılın d a

y e n id e n

P o n t o s ’ a d ö n e n M i t h r i d a t e s ’ e k a r ş ı s a v a ş a n L u c u l l u s ’ u n o r d u la r ı, b a ş a r ılı o la m a d ıla r v e M ith r id a te s , İ Ö

6 7 y ı lı n d a y e n id e n k r a l lı ğ ı n ı n b a ş ın a g e ç ti.

B u n a r a ğ m e n L u c u l l u s ’ u n M ith r id a te s ’ e k a rş ı s a v a ş ı, z a f e r a d ın a b a ş a rıy a o ld u k ç a

y a k ın d ı.

Fakat

L u c u llu s ’u n

İÖ

y ılın d a

A s ia

E y a l e t i ’ n in

e k o n o m ik s ık ın tıs ın ı fa iz le r i d ü ş ü r m e k g ib i y o lla r la h a fifle te c e k ö n le m le r a lm a s ı, e y a le tte k i v e r g i m ü lte z im le r in i ( = p u b lic a n i), b a n k e r le r i m e m n u n e tm e m iş

d u ru m

başkent

R o m a ’ da

L u c u llu s ’ u n

k o m u ta n lığ ın ı

s o n la n d ır a c a k s iy a s î ir a d e n in g ü ç k a z a n m a s ın a n e d e n o lm u ş t u . B u

s iy a s î

ir a d e n in g ü ç le n m e s in d e P o m p e iu s ’ u n A k d e n i z ’ d e k o r s a n la r a k a r ş ı y a p tığ ı s a v a ş ta

e ld e

e ttiğ i z a f e r d e

çok

e tk ili o ld u . P o m p e iu s , k o r s a n la ra

y a p t ığ ı s a v a ş s ıra s ın d a S u r iy e ’ n in m iş , K ilik ia c ia ’n ın ,

yani

T h r a k e ia v e K ilik ia K ilik ia ’n m

k a rş ı

s o n k r a lı A n t io k h o s ’ u ta h tın d a n in d ir P e d ia s ’ ı k e n d is in e ta y in

s ın ır la r ın a

d â h il

e tm iş ,

e s ir

e d ile n

a ld ığ ı

Provin-

k o r s a n la r ı

K i l i k i a T h r a k e i a k a s a b a la r ın a v e d a h a ö n c e i s k â n ın b u l u n m a d ı ğ ı y e r l e r ile M a llo s ( K ız ılt a h t a ) , A d a n a , E p ip h a n e ia ( O s m a n iy e -E r z in ) v e m u h te m e le n S o l i ’ y e y e r le ş tir m iş , S o l i ’ n in a d ın ı d e ğ iş tir ip P o m p e io -p o lis ( V ir a n ş e h ir ) y a p m ış tı.

P o m p e iu s ’ u n

k o r s a n la r a

k a rş ı k a za n d ığ ı

z a fe r in d e n

e tk ile n e n

s a b ırs ız R o m a h a lk ı, L u c u llu s m u h a lifle r in e d e s te k v e r d i. P o m p e iu s , İ Ö

6 6 y ılın d a ve

ç ık a r ıla n b ir k a n u n la

lu s ’u n

M ith rid a te s

o ld u ğ u

s a v a ş ın k o m u ta n lığ ın a ta y in

A r m e n ia

K r a lı

II.

(Le x

T ig ra n e s ’ e

M a n ilia ) L u c u l

k a rş ı

s ü rd ü rm e k te

e d ild i. P o m p e iu s b u y a s a n ın k e n d i

s in e v e r d iğ i y e t k i y l e a y n ı y ı l ı n b a h a r ın d a G a la t la r ın T r o k m e b o y u n u n b ir k a le s i o la n D a n a l a ’ d a ( y a d a P o s d a la ) s e le fi L u c u l l u s ile b u lu ş t u v e o r a d a R o m a o r d u la r ın ı te s lim a ld ı. İ Ö

6 6 - 6 4 y ı l l a r ı n ı M i t h r i d a t e s v e T i g r a n e s ile

s a v a ş a ra k g e ç ird i. A n c a k Ç ü n k ü M ith rid a te s , İ Ö te n s e y a ş a m ın a

M i t h r i d a t e s ’ i e le

g e ç irm e k

ona

n a s ip

o lm a d ı.

6 3 y ılın d a K ı r ı m 'd a y k e n d ü ş m a n ın e lin e d ü ş m e k -

s o n v e rm e n in d a h a

o n u rlu

o la c a ğ ın ı d ü ş ü n d ü v e

in tih a r

e tti. M ith rid a te s , A n a d o lu ’ n u n K ra llığ ın ın

kendi

a d ıy la

y e rlile rin c e

ta r ih e

m âl

o la n

s a v a ş la r ın

d e s te k le n m e d i. R o m a

sonuncusunda

e y a le tle r in in

P o n to s

k o m ş u s u o la n G a l a t l a r is e L i c i n i u s L u c u l l u s ’ u n h e p y a n ın d a

o ld u la r , R o m a l ıl a r a h e r tü r lü y a r d ım ı v e r e r e k , o n la r ın iş le r in i k o la y la ş t ır d ıla r . İ Ö

K ilik ia ’ y a lıla r a

y ılın d a

P h r y g ia ’ y ı is tila e d e r e k p e k ç o k R o m a l ıy ı k a tle d e n ,

k a d a r o la n

boyun

e ğ d ire n

tü m

b ö lg e le ri

is tila

M ith r id a te s ’ in

e d ip , P is id ia lıla ra

g e n e r a li

Eum akhos’u

Is a u r ia -

g e ri

p ü s kü r

te n le r D e io t a r o s ’ u n k o m u ta s ın d a k i G a la t la r d ı. O n l a r E u m a k h o s ’ u n o r d u sunun

büyük

b ö lü m ü n ü

g ü n e y e in m e d i. İ Ö

k ılıç ta n

g e ç ir d ile r

P o n to s

o rd u s u

b ir

daha

7 2 y ılın d a P o n to s ’ ta k i A m i s o s ’ a ( = S a m s u n ) s a ld ır m a k

ü ze re B ith y n ia ’ d a n h a re k e t e d en R o m a lı p ro c o n s u l L ic in iu s

L u c u llu s ’ u n

b e ş le jy o n u iç in g e re k li o la n h u b u b a t, ç u v a lla r la 3 0 b in G a l a t ’ ın o m u z la r ın d a ta ş ın d ı. G a la t s ü v a r ile r i, İ Ö ( = N ik s a r ) s a v a ş ta d a L ic in iu s

y ılın d a m e y d a n a g e le n K a b e i r a ’ d a k i

L u c u llu s ’ u n e r m in d e y d i. O n l a r , İ Ö

69 y ı

lın d a ü lk e s in d e n k a ç a n M ith r id a te s ’ i A r m e n ia ’ d a k i T ig r a n o k e r ta ’ y a k a d a r ta k ip

e t t ile r . P o m p e iu s , s e le fi L u c u l l u s

dan

çok

y a ra rla n d ı.

Ö z e llik le

g ib i s a v a ş la r ı s ıra s ın d a G a la t la r

T o lis to b o g la n n

beyi

D e io ta ro s

T r o k m e le r in b e y i B r o g ita r o s ’ u n b ü y ü k y a r d ım la r ın ı g ö r d ü .

POM PEIUS’UN EGEMENLİK POLİTİKASI: B A Ğ I M L I K R A L L A R , K E N T L E Ş M M ith r id a te s ’ in

İÖ

y ılın d a

ö lm e s i, b u

V E

E Y A L E T L E R

k r a lın

y a k la ş ık ç e y r e k a s ır lık s a v a ş ı s o n a e r d ir d i. İ Ö

a d ıy la

ta r ih e

m âl

o la n

6 4 -6 3 y ı l l a n a r a s ın d a A n a

d o lu ’ d a k a la n P o m p e iu s , k e n d is in i M ith r id a te s ’ e k a rş ı s a v a ş ın k o m u ta n lığ ın a

a ta y a n M a n iliu s

y a s a s ın a

d ü z e n le m e y i y a p m a h a k k ın a u n b ü y ü k b ir b ö lü m ü n ü o la n

B ith y n ia

y ık tır d ı o la n

E y a le ti

m o n a rş ik

y e r le ş im

s a h ip o la r a k , M i t h r i d a t e s ’ in

Rom a

ile

( le x M a n ilia ) b in a e n b u

to p ra ğ ı y a p tı v e

b ir le ş tir d i.

y ö n e tim in

b ir im le r in in

K r a lın

H e lle n

uygun

k e n tle ri

is te d iğ i

ü lk e s i P o n to s ’

y ılın d a

P o n to s ’ ta k i

ö z e llik le r in e

y e rin d e

İÖ

ü lk e d e

tü m

k u r u lm u ş k a le le r in i

o la ra k

y a p ıla n m ış

(= p o lis )

m o d e lin d e

y e n i k e n tle r k u r d u ; y e n i b a ğ ım lı k r a lla r t a y in e tti. P o m p e iu s , y a p m ış o l duğu bu

d ü z e n le m e le r le , y a n i e y a le t k u r m a k , Y u n a n

k e n tle r i m o d e lin d e

k e n tle r k u r a r a k H e lle n iz a s y o n u n g e liş m e s in i s a ğ la m a k v e R o m a l ı y ö n e t i c ile r e s o r u n ç ık a r a c a k , o n la r ın s ık ıc ı id a r i a y r ın tıla r la b o ğ u ş m a la n n a n e d e n o l a c a k k a b i le s e l y a ş a m ın e g e m e n o l d u ğ u b ö l g e l e r i is e b a ğ ı m l ı k r a l la ra b a ğ ış la m a k s u r e tiy le A n a d o l u ’ d a k i y e n i e g e m e n lik ( d o m i n a t io n ) p o

litik a s ın ın

te m e lin i

a ttı.

A yn ı

p o litik a y ı

k o r s a n la r a

k a rş ı

s a v a ş ırk e n

K i l i k i a ’ d a d a ic ra e tm iş ti. P o n to s

K ra llığ ı

s ın ır la r ı

iç in d e

k u rm u ş

o ld u ğ u

yeni

k e n tle r in

( p o lit e ia i) s a y ıs ı o n b ir id i v e b u k e n tle r ş u n la r d ı: P o m p e io p o lis ( T a ş k ö p r ü ), N e a p o lis ( V e z ir k ö p r ü ), Z e la p o lis ( S i v a s ) , D io s p o lis (A m a s tra ), B a ğ ım lı

S in o p e

kra l

(S in o p ), da

A m is o s

A r k h e la o s ’tu v e

(E s k ih is a r / P ü r ü k ), A m a s tris

(S a m s u n )

h ü k ü m d a r la r d a n

h ü k ü m d a r M ith rid a te s to s lu

( Z ile ) , M a g n o p o lis ( K a le k ö y ) , M e g a lo

(N ik s a r ), N ik o p o lis

b ir is i

S a v a ş ı s ıra s ın d a

A m a s e ia

P o n to s

R o m a ’yı

(A m a s y a ).

b ö lg e s in d e y d i.

d e s te k le m iş

P o m p e iu s ta r a fın d a n K o m a n a

o la n

B u

Pon-

(G ü m e n e k ) ta p m a k

d e v le tin in b a ş r a h ip liğ in e a ta n d ı. A t ta lo s v e P y la e m e n e s a d lı h ü k ü m d a r la r d a P o m p e iu s ta r a fın d a n ö d ü lle n d ir ild ile r . O n la r a b a ğ ış la n a n ü lk e m e r k e z i G a n g r a ( = Ç a n k ın ) o la n P a p h la g o n ia ’ n ın b ir k e s im iy d i. F a k a t P o m p e iu s , b u ra d a

P o m p e io p o lis

N ik o p o lis

k e n tin i

k r a llığ ın ın d e n i z ile b a ğ ın ı k o p a r d ı. İ Ö R o m a lıla r a

s a d a k a tle

za n e s ’ e F ır a t

b a ğ lı

Ir m a ğ ı’ n ın

k a lm ış

o la n

doğusundaki

k u ra ra k

2 . y ü z y ılın

P a p h la g o n ia

ik in c i y a n s ın d a n b e ri

K a p p a d o k ia

S o p h a n e ’y i,

K r a lı

A r io b a r -

G o rd ye n e ’y i,

H ie r a -

p o lis K a s t a b a la ’ y ı ( K a z m a c ıl a r k ö y ü ) v e L y k a o n i a ’ n ın d o ğ u s u n d a b u lu n a n K i b y r a ’ y ı ( K a r a b u r u n ) iç in e a la n b ö lg e y i b a ğ ış la d ı. K o r s a n la r a k a rş ı s a v a ş ırk e n

k e n d is i

ta r a fın d a n

k u r u la n

K ilik ia

E y a le ti

ile

K a p p a d o k ia

K r a l l ı ğ ı a r a s ın d a k a la n P a m p h y li a ’ n ın k u z e y i n d e k i L y k a o n i a b ö lg e s in d e hüküm

sü rm e s i

iç in

D e r b e li

A n tip a te r ’ i

ta y in

e tti.

A n t ip a t e r ’ in

Lyka -

o n ia ’ d a k i k r a llığ ı, D e r b e ( = K e r t i h ö y ü k ) v e L a r a n d a ’ y ı ( = K a r a m a n ) iç in e a la n k ü ç ü k b ir ü lk e d e n ib a r e tti. P o m p e iu s t a r a fın d a n t a y in e d ile n b a ğ ım lı k r a lla rd a n

b ir is i

(A d ıy a m a n ) hüküm

k r a lı

s ü r m e s in e

A n tio k h o s ’ tu .

o la ra k izin

a ta rk e n ,

v e r d i.

P o m p e iu s ,

B ü yü k

M ith rid a te s

onu

A rm e n ia ’ da S a v a ş la n

K o m m a g e n e ’ n in II.

T i g r a n e s ’ in

s ü r e s in c e

R o m a ’ya

s a d a k a tla b a ğ lı k a lm ı ş , R o m a l ı g e n e r a lle r in e m r in d e h i z m e t e tm iş b u lu n a n G a la t b e y le ri (T e tra k h e s ) d e P o m p e iu s ’ u n b a ğ ış la n n d a n m a h ru m k a l m a d ıla r .

D e io ta ro s ,

B ro g ita ro s ,

K a s to r

T a r k o n d a rio s

(y a

Saokon-

d a r io s ) v e D o m n il a o s ( y a d a D o m n e k la o s ) a d la n n ı ta ş ıy a n b u b e y le r d e n ilk i T o l i s t o b o g l a n n b e y i y d i. O n u n R o m a ’ y a h i z m e t i, P o m p e iu s ta r a fın d a n e k to p r a k la r v e T r o k m e le r in

“ k r a l”

beyi

u n v a n ı v e r ilm e k

o la ra k

a ta n d ı.

s u r e tiy le

D e io ta ro s

g ib i

ö d ü lle n d ir ild i. İk in c is i ek

to p r a k la r

v e r ilm e k

s u r e tiy le o n u r la n d ır ılm ış o la n B r o g ita r o s , P o m p e iu s ’ u n v e r m e d iğ i “ k r a l” u n v a n ın ı İ Ö

58 y ılın d a , b u y ılın

h a lk trib ü n ü

(= trib u n u s p le b is ) o la n

C l o d i u s P u l c h e r s a y e s in d e a la b i ld i . T e k t o s a g la r is e K a s t o r T a r k o n d a r i o s ve

D o m n ila o s ’ u n

o r ta k y ö n e tim in e

b ır a k ıla n ü lk e y i A n k y r a y ö n e ttile r .

tâ b i

o ld u la r .

B u

b e y le r

k e n d ile rin e

( = A n k a r a ) v e G o r b e u s ( = O ğ u l b e y ) k a le le r in d e n

P o m p e iu s ’ u n D e io ta r o s ’ a b a ğ ış la d ığ ı k r a llık , d ö r t p a r ç a lıy d ı. B u n la r d a n b ir is i T o lis t o b o g la r ın ü lk e s i, İk in c is i A m i s o s ’ u n ( S a m s u n ) b a tıs ın d a k i G a z e lo n itis itib a re n iç in e

a la n

n ia ’y d ı.

b ö lg e s i, ü ç ü n c ü s ü

P h a m a k e ia k ıy ı

k e s im i

D e io ta ro s

b u lu n d u ğ u

P e io n ’ d a n

b ö lg e s i

K o lk h is

k e n d is in e

T o lis to b o g la rın

s e ç m iş o ld u ğ u

A m is o s ’u n

(= G ir e s u n )

kent

ile

b ö lg e s i,

b ır a k ıla n

ü lk e s in d e

s ın ır la r ın ın

T ra p e zo s ’u d ö rd ü n c ü sü

p a rç a lı

k e n d is in e

doğusundan

(= T ra b zo n ) K ü çü k

k r a llığ ı

A rm e -

m ensubu

k r a liy e t m e r k e z i

(T a b a n o ğ lu ) y ö n e tti. T o lis to b o g la rın

o la ra k

kom şusu

o la n P e s s in u s ’ u n y in e b a ğ ım s ız b ir ta p ın a k d e v le ti o la r a k k a lm a s ın a iz in v e r e n P o m p e i u s ’ u n B r o g i t a r o s ’ a b ır a k t ığ ı ü l k e , T r o k m e l e r i n t o p r a k la r ı ile K a r a n it is b ö lg e s in i iç in e a lıy o r d u . B r o g ita r o s d a k r a llığ ın ı T r o k m e b o y u n u n m e rk e zi o la n T a v i o n ’d a n ( B ü y ü k N e fe s K ö y ) y ö n e tti.

K E S İN BOYUN EĞİŞ: GALATLAR VE KRAL DEİOTAROS M ith rid a te s

S a v a ş la r ın ın

A n a d o lu ’ d a

Rom a

B ith y n ia -P o n to s n ın

Rom a

e g e m e n liğ i

a d ın a k e s in

z a fe r le o la ra k

s o n u ç la n m a s ın d a n

k u r u ld u .

R om a,

s o n ra

K ilik ia

e y a le tle r in in k u r u lm a s ıy la b ir lik t e A n a d o l u y a r ım a d a s ı

iç k e s i m l e r i n i n

B ith y n ia -P o n to s

d e n iz le r le b a ğ la n tıs ın ı b ü y ü k

ö lç ü d e k o p a r m ış

E y a le ti, K a r a d e n iz k ıy ıla rın ı; A s ia

E y a le ti, E g e

o ld u .

D e n izi

k ı y ı l a r ı n ı ; A k d e n i z k ı y ı l a r ı n ı is e K i l i k i a E y a l e t i iş g a l e d i y o r d u . B u R o m a e y a le tle r i v e

F ı r a t I r m a ğ ı a ra s ın d a k a la n A n a d o l u ’ n u n o r t a v e

d o ğ u b ö l

g e le r in d e k i b a ğ ım lı k r a lla r d a n K a p p a d o k ia K r a l l ı ğ ı , e s k i is tik r a r ın ı k o r u y a r a k k e n d i s ın ır la r ı iç e r is in d e k a ld ı. F a k a t G a l a t y a b ö lg e s i v e G a l a t k ö k e n li k r a l y a

d a b e y le r a ç ıs ın d a n b e n z e r b ir is tik r a r ın

o la m a y a c a ğ ı k e

s in d i. Ç ü n k ü D e io t o r o s , p a rç a lı b ir k r a llığ a h ü k m e d iy o r d u . G a la t la r ı k e n d i lid e r liğ in d e b ir le ş t ir m e k v e m ak

a rzu s u n d a

a k r a b a lık v e ra fta n

o la n

D e io ta ro s , b u

a m a c ın a

d o s tlu k iliş k ile r in i g ü ç le n d ir m e y e

a s k e rî ö rg ü tle n m e d e

b ir G a la ty a

y ö n e lik

y e n ilik le r y a p a ra k

K r a llığ ı k u r

o la ra k

b ir ta ra fta n

g a y r e t e d e r k e n , d iğ e r ta Rom a

le jy o n la r ı ta r zın d a

t e ç h iz a t la n d ın lm ış b ir o r d u y a s a h ip o l m a y a ç a lış tı. Y u n a n k e n t le r iy le v e R o m a lı d e v le t a d a m la r ıy la d o s tlu k la r k u r d u . B i r k ı z ı m

T ro k m e le rin b e y i

B r o g it a r o s ile d iğ e r k ı z ı n ı d a T e k t o s a g la r ın ik i b e y in d e n b ir is i o la n K a s to r

T a rk o n d a rio s

D e io ta ro s ’ u n

ile

e v le n d ir d i.

k r a llığ ın a

b a ğ lı

Fakat

o lm a y ı

buna

ra ğ m e n

r e d d e ttile r .

İlk in

G a la t

b e y le r i,

D e io ta ro s

ile

B r o g ita r o s , P e s s in u s ta p m a k d e v le tin e e g e m e n o lm a k k o n u s u n d a b ir b ir le r in e

ra k ip

o ld u la r . S o ru n

m ü d a h a le s iy le İ Ö

R o m a ’n ın

h a lk

trib ü n ü

P . C lo d iu s

P u lc h e r ’ in

5 8 y ılın d a B r o g ita r o s ’ u n le h in e s o n u ç la n d ı. P . C lo d iu s ,

R o m a h a lk m e c lis in d e n ç ık a r d ığ ı b ir y a s a y la P e s s in u s t a p ın a k d e v le tin in b a ş r a h ib in i a ta m a a y r ıc a lığ ın ın B r o g it a r o s ’ a v e r ilm e s in i s a ğ la d ı. C l o d i u s ’ un

y a s a s ı,

D e o ita r o s

g ib i

Yunan

k e n tle r iy le

d o s tç a

iliş k ile r

g e liş tir m iş

o la n

R o m a lıla r

a ra s ın d a

d o s tla r ı b u lu n a n

B ro g ita ro s ’ a

“ k ra l”

unva

n ın ın v e r ilm e s in i d e iç e r iy o r d u . B ro g ita ro s o la n

k a rş ıs ın d a

Rom a

D e io ta r o s , R o m a lıla r ın

m adı ve

m ü d a h a le s in i

k a ra rm a b o y u n

e n e r jis in i k r a llığ ın ın

a ş a m a d ığ ı

e ğ m e k te n

k r a liy e t m e rk e zin d e n

iç in

b a ş a rıs ız

başka

ç a re b u la

kopuk ve

u z a k o la n

k e s im le r in d e k i o to rite s in i g ü ç le n d ir m e k iç in h a rc a d ı. K ü ç ü k A r m e n i a ’ d a S in t i o n v e S in o r ia ( = B a y b u r t ) a d lı i k i k a le in ş a e t t ir d i. D e i o t a r o s ’ u n k e n d is iy le a y n ı a d ı ta ş ıy a n o ğ lu n u B ü y ü k A r m e n ia k r a lı A r ia r a th e s ’ in (b a z e n adı

A rta b a ze s

T ig r a n e s ’ in

İÖ

o la ra k 54

g ö rü lü r)

y ılın d a k i

k ızıy la

n iş a n la d ı.

ö lü m ü n d e n

s o n ra

“ R o m a d o s t u k r a l ” u n v a n ı y l a a ltı y ı l h ü k ü m ö lü m ü ü z e r in e tü m

G a la ty a ’ y a

A r ia r a th e s ,

ta h ta

babası

ç ık m ış tı.

II.

E rte s i y ıl

sü re n B ro g ita ro s ö ld ü . O n u n

e g e m e n o lm a k iç in y e n id e n h a re k e te g e

ç e n D e io ta r o s , b ir s ü re s o n ra T r o k m e le r in ü lk e s in i k r a llığ ın ın b ir p a rç a s ı h a lin e

g e tir m e y i

o n a y ıy la

k r a liy e t

b a ş a r d ı.

B u

s ın ır la r ı

iç in e

a ra d a

P e s s in u s ’ u

d â h il

R o m a lı

s e n a tö r le r in

e tti. F a k a t T e k t o s a g la r m

ü lk e s in i

s ın ır la r ın a d â h il e tm e y i b a ş a r a m a d ı. Ç ü n k ü d a m a d ı K a s t o r T a r k o n d a r io s ile o n u n k a r d e ş i D o m n i l a o s , D e i o t a r o s ’ u n G a l a t y a K r a l l ı ğ ı ’ n a tâ b i o lm a k is te m iy o rla rd ı.

B u

e le g e ç ir m e s in e

is e R o m a l ı l a r i z i n

b e y le r in

y ö n e tim in d e k i

to p r a k la r ı

v e rm iy o rd u . B u n a

s ila h a

b a ş vu ra ra k

ra ğ m e n

D e io ta ro s ,

e m r in d e k i o r d u s u y la R o m a lıla r a h iz m e t e tm e k te n g e ri k a lm a d ı. İ Ö

5 0 ’ li

y ı ll a r ı n s o n u n d a o r d u s u y la b ir lik t e o la s ı P a r t h s a ld ır ıs ın a k a r ş ı k e n d is in den

y a rd ım

um an

K ilik ia

E y a le ti

v a lile r in in

y a n ın d a

o ld u .

N ite k im

D e io t a r o s ’ u n o r d u s u K i l i k i a ’ y a g ir m iş o la n b ir P a r th o r d u s u n u y e n d i v e F ı r a t I r m a ğ ı ’ n ı a ş a n b ir d iğ e r P a r t h b ir liğ in i d e g e ld iğ i y e r e d ö n m e k z o ru n d a b ır a k tı.

A n a d o l u ’d a y e n i t e h d î t : r o m a i ç s a v a ş l a r i B ro g ita ro s

ö ld ü k te n

s o n ra

D e io ta ro s ’ u n

G a la ty a ’y a

te k

b a ş ın a

egem en

o lm a k y o lu n d a i y i g id e n t a lih i, R o m a ’ d a k i g ü ç lü lid e r le r in ik tid a r m ü c a d e le s in in g id e r e k b ir iç s a v a ş a d ö n ü ş m e s iy le y e n id e n d o lu ’ d a k i k r a lla r y a a rtık R o m a ’ n ın

d a k e n tle r in

d ü ş m a n la rın a

Rom a

k a rş ı

d e ğ iş ti. Z i r a

A n a

c e z a s ın d a n k u r tu la b ilm e le r i iç in

düşm an

o lm a la r ı, R o m a ’ y a

sadaka

tin d e k u s u r s u z o lm a la r ı y e t m iy o r , R o m a lıla r ın R o m a lıla r a k a r ş ı s a v a ş la r ın d a k a z a n a c a k ta r a fı d o ğ r u t a h m in e tm e le r i g e r e k iy o r d u . B a ş k a b ir ifa d e y le

M ith rid a te s

R o m a ’ n ın

s a v a ş la r ın d a n

d ü ş m a n la n

d e ğ il

s o n ra

R o m a ’ n ın

A n a d o lu

iç in

k e n d is iy d i.

B u

büyük

te h d it,

s a v a ş la rd a n

ilk i

P o m p e iu s v e C a e s a r a ra s ın d a o l d u . D e i o t a r o s , G a l a t b e y l e r i , K a p p a d o k ia k r a lı A r io b a r z a n e s v e K o m m a g e n e k r a lı A n t io k h o s , b u s a v a ş ta P o m p e iu s ta ra fta rı

o la ra k

P o m p e iu s ’ a

savaşa

g irm e k

b o r ç lu y d u la r .

zo ru n d a

Hem en

k a ld ıla r . Ç ü n k ü

hem en

tü m

e y a le t

o n la r

k e n tle r i

ta h tla r ın ı de

Pom -

p e iu s ’ u d e s te k le d ile r . G e m i v e n a k it p a ra v e r d ile r y a d a v e r m e k z o r u n d a b ır a k ıld ıla r . B ö y le

b ir o r ta m d a e y a le tle r in

h a lk ı y in e p a ra s ık ın tıs ı ç e k ti

v e y ü k s e k fa iz le r le b o r ç la n m a k z o r u n lu lu ğ u o r ta y a ç ık tı. P o m p e iu s ile C a e s a r a r a s ın d a k i iç s a v a ş , İ Ö T h e s s a lia b ö lg e s in d e k i P h a rs a lo s ’ ta İk in c is in in

4 8 y ılın d a Y u n a n is t a n ’ ın z a fe r iy le

s o n u ç la n d ı. S a

v a ş ı k a z a n a n ta r a f C a e s a r o lu n c a P o m p e iu s ta ra fta rı o la r a k s a v a ş a d e s te k v e r e n le r in C a e sa r’m

te k

d ile ğ i

hem

m e rh a m e tti

e y a le t k e n tle r in e h e m

s ö y le n e m e z. N it e k im

C a e s a r,

o n la rı

ş a ş ırtm a d ı.

d e k r a lla r a ç o k z a lim c e

Z ir a

d a v ra n d ığ ı

P h a rs a lo s S a v a ş ı’ n d a n s o n ra B a tı A n a d o lu ’ y a g e ç e

r e k b ir s ü re E f e s ’ te o y a la n a n C a e s a r , b u r a d a A s i a E y a l e t i ’ n in v e r g ile n d i r ilm e s in e a r tık

iliş k in

ve rg i

b ir ta k ım

m ü lte zim le ri

iy ile ş tir m e le r y a p t ı. K e n t le r in

(P u b lic a n i)

v e r g iy i k e n d is i to p la y a c a k v e

to p la m a y a c a k , h e r

d o ğ ru d a n

v e r g ile r in i

kent

e y a le t Q u a e s to r ü n e

ödeyeceği te s lim

ede

c e k le r d i. F a k a t d o la y lı v e r g ile r i, y in e v e r g i m ü lte z im le r i ta r a fın d a n to p la n ılm a y a d e v a m e tti. C a e s a r, h iy e ),

P e rg a m o n

K ilik ia ’d aki

(B e rg a m a ),

A ig a i

Ilio n

(H is a r lık te p e )

(Y u m u r ta lık ),

P o n tu s ’ d a k i

K n id o s

A m is o s

(Fe t

(S a m s u n )

g ib i b a z ı k e n tle r in s a h ip o ld u k la r ı ö z g ü r lü k le r in i s a ğ la m la ş tır d ı v e o n la r a v e r g i m u a fiy e ti v e h a ttâ b a z ıla r ın a e k to p r a k b a ğ ış ın d a b u lu n d u . S in o p e ’ ye

( S i n o p ) is e R o m a

k e n tin r e s m i a d ı k o lo n ile ş tir ile n

v a ta n d a ş la r ın ı k o lo n is i o la r a k y e r le ş tir d i. B ö y le c e

Colonia Iulia Felix Sinopensis

d iğ e r

k e n tle rd e n

b ir is i

o ld u . C a e s a r ta r a fın d a n

B ith y n ia ’ d a k i

A p a m e ia

( M u d a n y a ) b ir d iğ e r i d e M a r m a r a D e n i z i k ıy ıs ın d a k i A s i a P a rio n

(K e m e r K ö y )

id i. K o lo n i

s ta tü s ü n e

s a h ip

o la n

M y r le ia

E y a le t i k e n ti

k e n tle r R o m a ’ y a

ö d e n e c e k v e r g ile r d e n m u a f o lu y o r , k e n t y ö n e tim in in b a ş ın d a b u lu n a n ik i yüksek

kam u

g ö r e v lis i

a rtık

Yunan

kam u

g ö re vi

u n v a n la r ım

d e ğ il

R o m a k a m u g ö r e v i u n v a n ı ta ş ıy o r la r d ı. K o lo n in in e n ü s t ik i y ö n e tic is in e

Duovir d e n i l i y o r d u . C a e s a r,

k ra l

D e io ta ro s ’u

D e io ta r o s , k e n d is in e

is e

k e s ile n

y ü k lü

c e za y ı

b ir

p a ra

ö d e y e b ilm e k

c e za s ın a

iç in

m a lla r ın ı

a ç ık a r t ır m a y la s a tılığ a ç ık a r m a k z o r u n d a k a ld ı. C a e s a r ’ m iç in

E f e s ’ te n

A rm e n ia ’ y ı C a e s a r’ ın C a lv in u s

a y r ılm ış

e le

b a tı ile

g e ç ire n

o ld u ğ u

A n a d o lu ’ d a

b ir lik te

za m a n d a

B o sp o ro s

b ır a k m ış

h a re k e t

P o n to s

(= K ın m )

e d e re k

k ra lı

o ld u ğ u

kez

K ü çü k

P h a m a k e s ’e

L e g a tu s ’ u

s a v a ş m a s ın a ,

üç

M ı s ı r ’ a g itm e k

b ö lg e s in i II.

ç a rp tır d ı.

k a rş ı,

C n .

D o m itiu s

N ik o p o lis

(= P ü rü k )

k e n tin d e P h a m a k e s ’ e y e n ilm e s in e r a ğ m e n D e io t a r o s ’ a k e s ile n p a r a c e za s ı a ff e d ilm e d i. B u y ü z d e n D e io t a r o s , İs k e n d e r iy e ’ d e k i iş le r in i b a ş a r ıy la ta m a m la d ık ta n

s o n ra

M ıs ır’d an

K a p p a d o k ia ’ d a k i M a z a k a ’y a

a y r ılıp ,

S u r iy e

T o r o s la r

ü z e r in d e n

(= K a y s e r i), o ra d a n d a P o n to s ’ a d o ğ ru

le y e n C a e s a r ’ ı K a p p a d o k ia -G a la tia

s ın ır ın a y a k ın b ir y e r d e

ile r

k ra la y a k ış

m a y a c a k a lç a k g ö n ü llü lü k le k a r ş ıla d ı. O r a d a k r a llık g iy s ile r in i v e a la m e t le r in i ç ık a r m ış o la r a k C a e s a r ’ ı k a r ş ıla y a n D e io t a r o s , P o m p e iu s ’ u d e s te k le m iş aynı

o lm a s ı

d o la y ıs ıy la

za m a n d a

aynı

ö zü r

d ile d i. A y n ı

ö zrü

ye rd e

k a rş ıla y a n

G a la t

C a e s a r’ ı D e io ta ro s b e y le ri

ile

d ile d ile r .

P o m p e iu s ’ a v e r d iğ i d e s te k d o la y ıs ıy la C a e s a r ’ d a n ö z ü r d ile y e n le r d e n b i r is i d e

K a p p a d o k ia

k ra lı

A r io b a r z a n e s ’ ti. A r io b a r z a n e s

a ffe d ild i.

G a la t

b e y le r i a y r ıc a D e io t a r o s ’ ta n ş ik â y e tç i o ld u la r . C a e s a r , D e io t a r o s ’ u n ö n c e d e n s a h ip o ld u ğ u t o p r a k la n n d a n y a ln ız c a K ü ç ü k A r m e n i a ’ y ı g e ri a ld ı v e bu

ü lk e y i

K a p p a d o k ia

k ra lı

A r io b a r z a n e s ’ e

v e r d i.

k r a llık g iy s ile r in i g iy m e s in e C a e s a r ta r a fın d a n i z i n

Fakat

D e io ta ro s ’ u n

v e r ild i v e D e io ta r o s ,

k r a l o la r a k e m r in d e k i o r d u s u y la b ir lik t e C a e s a r ’ ın P h a m a k e s ’ e k a r ş ı s e fe r in e

k a tıld ı. P o n to s ’ ta k i Z e la

nakes’i

İÖ

4 7

y ılın ın

(= Z ile )

A ğ u s to s

k e n ti y a k ın ın d a

a y ın d a

çok

k o la y

k a rş ıla ş tığ ı

b ir

ş e k ild e

P o n t o s ’ u y e n id e n R o m a e y a le ti y a p a n C a e s a r , z a fe r in i R o m a y a zd ığ ı

m e k tu b u n d a

d ü m , y e n d im ). B u o ld u ğ u n u P o n to s ’ u

şu

s ö zle rle

s ö zle r iy le

v u rg u lu y o r d u . e le

s e le fle r i

S u lla ,

L u c u llu s

P h a m a k e s ’ in b a b a s ı V I .

s e n a to s u n a

(= g e ld im , g ö r

o , s e n a tö r le r e n e d e n li b ü y ü k

Z ir a

g e ç ir m e k iç in

Veni vidi vici

ö z e tle d i:

P h a r-

ye n e re k

b ir k o m u ta n

P o m p e iu s ,

M ith rid a te s

ile y ı l

la r c a s a v a ş m ış la r d ı. Z e la

Z a fe r in d e n

C a e s a r, G a la ty a ’y a r a la r ) v e S o n ra

s o n ra

y a r d ım c ı

b ir lik le r i

o ld u ğ u m u z k e n tle r v e z e n le m e le r in en

b a z ıla r ın ı y a k ın

(= İzn ik )

k e n tin d e

b a ğ ım lı k r a lla rın y a p tı.

m ira s ç ıs ı

te r h is

D e io ta r o s ’ u n m is a firi o la r a k B lu k io n

P e io n ’ d a k i ( T a b a n o ğ lu ) k r a liy e t m e r k e zle r in d e

B ith y n ia ’ d a k i N ik a ia

yaşayan

e m rin d e k i

döndü ve

b ir

önce

ü lk e s in i, k ra l

M ith rid a te s ’ e

(K a

sü re

k a ld ı.

s ö zü n ü

e tm iş

h â k im iy e t s ın ır la r ıy la

T r o k m e le r in P e r g a m o n lu

daha

eden

ilg ili d ü

B ro g ita ro s ’ u n

b ır a k tı.

C a e s a r,

İs k e n d e r iy e ’ d e k u ş a tm a a ltın d a b u lu n d u ğ u s ıra d a k e n d is in e a s k e r î d e s te k g e tire n P e r g a m o n lu P e r g a m o n lu

M ith rid a te s ’ i b u

ş e k ild e

ö d ü lle n d ir m iş

M ith r id a te s ç o k y a ş a m a d ı. B i r y ıl s o n ra ( İ Ö

ta k i ( = K ı n m ) b ir s a v a ş s ıra s ın d a ö ld ü . T e k to s a g la n n

o ld u . A n c a k

4 6 ) B o sp o ro s’

ik i b e y in d e n

b ir is i

o la n D o m n ila o s , P h a rs a lo s S a v a ş ın d a ö lm ü ş o ld u ğ u iç in K a s t o r T a r k o n d a r io s m e n s u b u o ld u ğ u b o y u n t e k b e y i o la r a k k a ld ı. A n c a k o , T e k t o s a g la n n küçük

ü lk e s in in b ir

ta m a m ın a

b ö lü m ü n e

d e ğ il m e r k e z î G o r b e u s

s a h ip

o lm u ş tu r.

Z ir a

(O ğ u lb e y )

D e io ta ro s ,

k a le s i o la n

eski

b e y le r in

h â k im iy e t in d e k i t o p r a k la n n ı, o n la r ın v â r is le r d e n s a tın a lm ış t ı. S o n r a k i ik i y ıl iç in d e C a e s a r , z a m a n ın ı P o m p e iu s ta ra fta rla rıy la s a v a ş a ra k g e ç ird i. B u a ra d a D e io t a r o s , P o m p e iu s ta r a fta n o la n v e P a r th la r ın d e s te ğ iy le C a e s a r ’ a is y a n b a y r a ğ ı ç e k e n S u r iy e v a lis i C a e c iliu s B a s s u s ’ a y a r d ım a r a s ın d a

y e r a ld ı. A n c a k

Caesar

iç

s a v a ş ta n

çok

g ü ç lü

e li u z a ta n la r

o la ra k

ç ık tı v e

D e io ta ro s ’ u n

ona

ra ğ m e n

tü m

G a la ty a ’y a

egem en

o lm a k

o la n a ğ ı

a r tık

y o k tu . Y in e d e G a la ty a K ra llığ ın ı k u rm a k a rzu s u n d a n v a zg e ç m e d i. D e io ta ro s ,

C a e s a r ’ ın

A frik a ’daki

s a v a ş la r ı

s ıra s ın d a

P e r g a m o n lu

M ith r id a te s ’ in B o s p o r o s ’ ta ö lm e s iy le s a h ip s iz k a la n T r o k m e le r in ü lk e s in i s ın ır la r ın a

d â h il

e tm e k

iç in

C a e sa r’m

o n a y ın a

b a ş vu rd u .

B u

a ra d a

D e io t a r o s , K a s t o r T a r k o n d a r io s ’ u n ü lk e s in i d e k r a llık s ın ır la r ı iç in e k a t m a k iç in o n a b a s k ı y a p m a y a b a ş la m ış tı. B u b a s k ı D e i o t a r o s ’ u n C a e s a r ’ m d ü ş m a n lığ ın ı ü z e r in e ç e k e c e k b ir ş ik â y e tin R o m a ’ y a o ld u . Z ir a

T e k to s a g la n n

k a n lığ ın d a k i

b ir

e lç i

ta ş ın m a s ın a n e d e n

b e y i K a s t o r T a r k o n d a r io s , o ğ lu

h e y e tin i

C a e sa r’ a

g ö n d e r m iş

K a s to r’u n baş h e y e t,

C a e sa r’a

D e i o t a r o s ’ u n m is a fir i o la r a k G a l a t y a ’ d a b u lu n d u ğ u s ıra d a s u ik a s t d ü z e n le n d iğ in i v e C a e s a r ’ m

D e io t a r o s ta r a fın d a n p la n la m ış o la n b u s u ik a s tta n

m u c i z e v î b ir ş e k ild e k u r tu ld u ğ u n u a n la tm ış tı. B u s u ç la m a ü z e r in e R o m a l ı s e n a tö r

C ic e ro ,

m ahkem ede

İÖ

y ılın ın

k a s ım

“pro rege Deiotaro"

a y ın d a ,

C a e s a r ’ ın

e v in d e

k u r u la n

(= k r a l D e io ta ro s a d m a ) a d h k o n u ş m a

s ıy la , D e io ta r o s ’ u s a v u n m a k z o r u n d a k a ld ı. M a h k e m e n in s o n u c u h a k k ın d a h iç b ir k a y ı t y o k t u r . A n c a k D e io t a r o s a k la n m a m ış o ls a b ile C a e s a r ’ ın o n u n la

ilg ile n e c e k

kadar çok

v a k ti y o k tu . P a rth la r a

k a rş ı

p la n la d ığ ı s e fe rin h a z ır lık la r ın a y o ğ u n la ş m ış t ı. A n c a k b u

d ü z e n le m e y i

s e fe re ç ık m a k

C a e s a r ’ a n a s ip o l m a d ı . C u m h u r iy e t r e jim in in te h lik e d e o ld u ğ u n u d ü ş ü n e n k i m i s e n a tö r le r , İ Ö

4 4 y ı lı n ı n M a r t a y ın d a C a e s a r ’ ı s e n a to b in a s ı iç in d e

k a tle ttile r . C a e s a r ’ ın ö ld ü ğ ü n ü ö ğ re n e n D e io t a r o s , d a m a d ı K a s t o r T a r k o n d a r io s ’ a s a ld ır d ı, o n u G o r b e u s ’ ta k i ( = O ğ u l b e y ) k a le d e ö ld ü r e r e k k a le y i y e r le b ir e tti. T o r u n u K a s t o r , b u s ıra d a R o m a ’ d a o ld u ğ u iç in k a tlia m d a n k u r t u ld u . T r o k m e le r in deki bu m en

ü lk e s in i d a h a ö n c e e le g e ç ir e n D e i o t a r o s , G o r b e u s k a le s in

s o n m u h a le fe ti d e o r ta d a n k a ld ır ın c a G a la t y a ’m n ta m a m ın a e g e

o ld u . F a k a t b u

n iu s ’ a

m ily o n

a ra d a T r o k m e le r in s e s te rtiu s

rü şve t

ü lk e s in e k a r ş ılık

ve rm e k

zo ru n d a

D e io ta ro s , G a la ty a K r a llığ ın ı k u rd u . F a k a t R o m a

M a rc u s k a ld ı.

A n to -

B ö y le c e

iç s a v a ş ı h e n ü z b it m iş

d e ğ ild i. R o m a h a lk ın ın d e s te ğ in i a la n M a r c u s A n t o n i u s , C a e s a r k a t ili s e n a tö rle ri

R o m a ’y ı

te rk

e tm e y e

M a rc u s Le p id u s v e C a e s a r’ m a d ım

a lm ış

o la n

C a e sa r’ m

z o r la m ış

a r d ın d a n ,

İÖ

y ılın d a ,

ö lü m ü n d e n s o n ra Iu liu s C a e s a r O c ta v ia n u s

y e ğ e n i O c ta v iu s

ile

b ir lik te

II.

T r iu m v ir liğ i

(= ü ç a d a m y ö n e tim i) k u r d u . T riu m v ir le r le kez

daha

G a la ty a

Caeasar

ta r a f o lm a k

k a tili

g ib i

K r a lı D e io ta ro s , İ Ö

C u m h u r iy e tç ile r

te h lik e li 42

b ir

y ılın d a

s e ç im le

a r a s ın d a k i k a rş ı

s a v a ş ta

k a rş ıy a

b ir

k a lın d ı.

T h r a k e ’ d e k i P h ilip p i m e v k iin d e

m e y d a n a g e le n R o m a iç s a v a ş ın a , k e n d is i ç o k y a ş l ı o ld u ğ u iç in g e n e r a li A m y n ta s ’m

k o m u ta s ın d a a s k e rî b ir g ü ç g ö n d e rd i. A m y n t a s , s a v a ş ın b a ş -

la n g ıc m d a n h e m e n A n to n iu s v e

s o n ra , D e io t a r o s ’ ta n h e rh a n g i b ir ta lim a t a lm a k s ız ın

O c t a v ia n u s ta r a fın a g e ç ti v e b ö y le c e D e i o t a r o s ’ u n

la r d a n b ir d a r b e d a h a y e m e s in e e n g e l o ld u . Z i r a

R o m a lı

P h ilip p i S a v a ş ı C a e s a r

k a tille r i B r u tu s v e C a s s iu s ’ u n y e n ilg is i v e ö lü m ü y le s o n u ç la n m ış tı. B u n a ra ğ m e n

G a la ty a ’ n ın

y a ş lı

k r a lı,

P h ilip p i

S a v a ş ın ı

k a za n a n

T riu m v irle r

y ö n e t im in in k e n d is in i c e z a la n d ır a b ile c e ğ in i d ü ş ü n m ü ş o lm a lı k i , P h ilip p i Z a fe r in in

a n ıs ın a , ö n

yü zü n d e

A n to n iu s

O c ta v ia n u s ’ u n

p o rtr e le r in in

y e r a ld ığ ı s ik k e le r b a s tır a r a k , o n la r a b a ğ ım lılığ ın ı g ö s te r m e k g e r e k s in im i d u y d u . A n c a k P h ilip p i S a v a ş ın d a n b ir y a d a ik i y ıl s o n ra ö ld ü . R o m a e y a le tle r in in k e n tle r i v e L y k i a C a e s a r k a tile r i o la n

b ö lg e s i k e n tle r i, T r iu m v ir le r v e

C u m h u r iy e t ç ile r a ra s ın d a k i s a v a ş ta D e io t a r o s k a d a r

ş a n s lı d e ğ i l d i l e r . T r i u m v i r l e r e k a r ş ı s a v a ş a c a k o l a n C a s s iu s v e B r u t u s a d lı ik i lid e r , p a r a , a s k e r , m ü h im m a t v e g e m i ih tiy a ç la r ın ı k e n t d e v le tle rin d e n te m in e tm e y e ç a lış tıla r v e b u n u n iç in z o r la m a la r o ld u . K e n t le r y e n i v e r g ile r e v e y a ğ m a la r a tâ b i t u tu ld u , h a ttâ b ir ç o k z e n g in in m a lla r ı e lle r in d e n z o r la a lın d ı. K e n tle r in tü m k a y n a k la r ın ı tü k e te n , y e r li z e n g in le r i fa k irle ş tir e n b u s a v a ş o r t a m ı, s o n r a k i y ılla r d a o r ta d a n k a lk m a d ı. Z i r a b u s a v a ş ta n z a fe r le nus’un

a y rıla n T r iu m v ir le r in ik tid a r

h ırs ıy la

ik i g ü ç lü

a r a la r ı

ü y e s i o la n A n t o n iu s

a ç ıld ı.

İk i

g ü ç lü

lid e r

İÖ

ve 40

O c ta v ia y ılın d a

B r in d is iu m ’ d a y a p ıla n a n tla ş m a y la R o m a C u m h u r iy e t in in y ö n e tim in i a ra la r ın d a p a y la ş tı. A n a d o l u , A n t o n i u s ’ u n p a y ın a d ü ş tü . A y n ı y ı l k e n d i p a y ın a d ü ş e n A n a d o l u ’ y a g e ç e n A n t o n i u s , a s k e r le r in in ih tiy a c ı iç in g e re k li o la n p a r a y ı te m in

e d e b ilm e k a d ın a e y a le tle rd e n

y o lu n a

E y a le ti’n d e

g itti. A s ia

y ıld a

a lm a n

v e r g ile r i a r tır m a

to p la n m a s ı g e r e k e n

v e r g in in

b ir

y ı ld a ö d e n m e s in i ta le p e tti. F a k a t A n t o n i u s , b u ç o k a c ım a s ız v e g e r ç e k le ş tir ile b ilir liğ i n e r e d e y s e o la n a k s ız o la n ta le b in d e n r ic a

m in n e t ü z e r in e

v a z g e ç t i v e d o k u z y ıld a ö d e n e c e k v e r g in in ik i y ıld a ö d e n m e s in i is te d i. A n t o n i u s ’ u n A n a d o l u ’ d a k i b a ğ ım lı k r a lla r la ilg ili u y g u la m a la r ı d a se le fle rin in k in d e n

çok

fa r k lı d e ğ ild i.

İÖ

40 /3 9

y ılın d a

y a p m ış

o ld u ğ u

ilk

s iy a s î d ü z e n le m e le r in d e D e io t a r o s ’ u n to r u n u K a s t o r ’ u G a la t y a k r a lı o la r a k t a y in e tti. I I . P h a m a k e s ’ in o ğ lu D a r e io s ’ u d a P o n t o s ’ u n b ir b ö lü m ü n ü n k r a lı o la r a k a ta d ı. L a o d i k e i a l ı Z e n o n ’ u n o ğ lu P o le m o , A n t o n i u s ’ ta n “ k r a l” u n v a n ın ı a la n b ir b a ş k a s ıy d ı. A n t o n i u s ’ u n o n a b a ğ ış la d ığ ı k r a l lı k , b a ş k e n ti İk o n io n r ın ı

aşan

( = K o n y a ) o lm a k ü ze re L y k a o n ia

g e ç itle r i

K ilik ia

k a p ıla r ın ı

k a p s a d ı.

o v a s ın ı, T o r o s D a ğ la P h ilip p i

S a v a ş ı’n d a

T r i u m v i r l e r e d e ğ e r li a s k e rî b ir h iz m e t s u n m u ş o la n D e i o t a r o s ’ u n g e n e r a li A m y n ta s ,

A n to n iu s ’u n

A m y n ta s , P h r y g ia

b a ğ ış ın d a n

P a r o r e ia

P is id ia

fa z la

n a s ip le n e n

b ö lg e le riy le

o ld u .

K ilik ia ’n m

Z ir a

b ir k e s i

m in i iç in e a la n b ir ü lk e n in k r a lı t a y in e d ilm e k s u r e tiy le ö d ü lle n d ir d i. O n a b ö y le s i b ü y ü k b ir k r a l lı k b a ğ ış la n m a s ın ın ik i n e d e n i v a r d ı . B ir in c is i İ Ö

y ü z y ı l o r ta la r ın d a n la n n

itib a re n

S u r iy e

K ilik ia

e y a le tle r in e

s a ld ır a n P a r t -

ç o k c id d i b ir te h d it o la r a k o r t a y a ç ık m ış o lm a s ıy d ı. N i t e k i m

n iu s ’ u n

A n a d o lu ’ d a k i

imperator Parthicus

ilk

d ü z e n le m e le r in i

y a p m ış

o ld u ğ u

A n to -

za m a n d a

u n v a n lı L . L a b ie n u s a d ın d a k i b ir R o m a e s k i s e n a tö

r ü n ü n k o m u ta s ın d a k i P a r t h o r d u s u , A n a d o l u ’ n u n g ü n e y in i K a r i a iç le r in e k a d a r is tila e tm iş ti. İk in c is i A m y n t a s ’ a b ır a k ıla n b ö lg e le r in b o y u n e ğ d ir ilm esi güç bu

k a b ile s e l ö r g ü tle n m e le r in

b ö lg e le rin

A m y n ta s

h â k im iy e tin d e

ta r a fın d a n

Rom a

a d ın a

o lm a s ıy d ı. A n to n iu s , h u z u rs u z lu k

kaynağı

o lm a k ta n ç ık a r ılıp k a za n ıla c a ğ ın ı d ü ş ü n ü y o r d u . K r a l o la ra k h ü k ü m

s ü r m e k te o ld u ğ u z a m a n d a P a p h l a g o n i a ’ y ı s ın ır la r ı

iç in e d â h il e d e b ilm e y i b a ş a r m ış o la n K a s t o r , A n t o n i u s ’ u n P a r t h s e fe rin e h a zırla n m a k ta o ld u ğ u İ Ö o ld u ğ u

yeni

3 7/6 y ılın d a

d ü z e n le m e le r d e

ö ld ü . A n t o n i u s , b u ta r ih te y a p m ış

K a s to r’u n

d e n e y im s iz

o ğ lu

D e io ta ro s

P h ila d e lp h o s ’ u P a p h la g o n ia ’ n m b ir b ö lü m ü n ü n k r a lı y a p a rk e n , A m y n t a s ’ m

b a ş a r ıla r ın ı is e

onu

G a la ty a

k ra lı a ta y a ra k

ö d ü lle n d ir d i.

A m y n ta s ’m

G a l a t y a k r a lı a ta n m a s ıy la , b u k r a llığ ın s ın ır la r ı g ü n e y d e A k d e n i z ’ e u la ş tı. B ö y le c e A n a d o l u ’ n u n e n g ü ç lü k r a lı h a lin e g e le n A m y n t a s , k e n d is in d e n b e k le n e n

h izm e ti

iy i

ş e k ild e

sunm aya

ç a lış tı.

K ilik ia ’n m

d a ğ lık

k e s im in i M ı s ı r k r a liç e s i K le o p a t r a ’ y a h e d iy e e d e n A n t o n i u s , b u b ö lg e d e k i ta p m a k d e v le ti O l b a ’ y ı d a y e re l b ir h a n e d a n ın ü y e s i o la n Z e n o p h a r o s ’ u n k ı z ı A b a ’ y a b ır a k tı. A n t o n iu s , G a la tla r ın

s o y lu

a ile le r in d e n

b ö lg e n in y a d a k e n tin k r a lı y a p tı. B u o la s ı

s o ru n la rı

k r a lla r d a n

önceden

b ir is i,

ö n le m e y e

P h a rs a lo s

h a y a tta

k a la n la r ı d a b e lli b ir

o n u n G a l a t l a r a r a s ın d a ç ık a b ile c e k

y ö n e lik

S a v a ş ı’ n a

p la n ıy d ı.

k a tılm ış

o la n

G a la t

k ö k e n li

T e k to s a g la n n

beyi

D o m n il a o s ’ u n o ğ lu A d ia t o r i k s ’ tir . A n t o n i u s , A d ia t o r i k s ’ e d a h a ö n c e ö z g ü r b ir k e n t o la n H e r a k le ia P o n tik a ’ y ı ( = K a r a d e n iz E r e ğ lis i) v e r e r e k , o n u b ö lg e d e k i y e r e l h ü k ü m d a r la r ü z e r in e e g e m e n k ıld ı. A n t o n iu s ’ u n k r a l o la r a k a ta m ış o l d u ğ u b ir b a ş k a G a l a t s o y lu s u A t e p o r ik s a d ın ı t a ş ıy o r d u . O n a b ır a k ıla n büyük Z e la

ü lk e , T r o k m e le r in

b ir

b ö lü m ü n ü

(= Z ile )

ü lk e s in in

d o ğ u s u n d a k i K a r a n itis

k a p s a d ı. K a r a n itis

Kom ana

P o n tik a

b ö lg e s in in

(G ü m e n e k )

g e riy e

ta p m a k

b ö lg e s in in

k a la n

k ıs m ı

d e v le tin in

ra h ip

k r a lla r ı a r a s ın d a p a y e d ild i. İÖ

y ılın d a k i A c t iu m

S a v a ş ı, R o m a

iç s a v a ş ın ın s o n u n c u s u y d u v e

A n t o n i u s ile O c t a v i a n u s a r a s ın d a y a p ı la n C u m h u r i y e t d ö n e m in i n b u iç

s a v a ş ın d a n

a n la m d a

z a fe r le

s ık ın tıs ın ın

ta ra fı d e s te k le y e n

a y rıla n

ta r a f İk in c is i

a rta ra k d e v a m

k r a l l a r , ö n c e k i iç

o ld u .

e tm e s in e

E y a le tle rin

neden

s a v a ş ta o ld u ğ u

o la n

son

e k o n o m ik

s a v a ş ta y a n lış

g ib i z a r a r g ö r d ü le r .

S a v a ş a A n t o n i u s t a r a fta n o la r a k k a t ı lm ış , a n c a k s o n r a d a n , s a v a ş ın n a s ıl s o n u ç la n a c a ğ ı h e n ü z b e lli d e ğ ilk e n A n t o n i u s ’ a ih a n e t e d e r e k 2 0 0 0 G a l a t

a tlıs ıy la O c t a v i a n u s ta r a fın a g e ç e n v e d a h a s o n ra A n t o n i u s ’ u n K y z i k o s ’ ta ( = E r d e k ) b ır a k tığ ı g la d y a tö rle rle G a la t y a ’ d a s a v a ş a n k r a l A m y n t a s , k r a l lığ ın ı m u h a fa z a n iu s

e tti. O c t a v ia n u s , A m y n t a s ’ a e k o la r a k Is a u r ia

ta r a fın d a n

M ıs ır

T ra k h e ia ’y ı (D a ğ lık

k r a liç e s i

K le o p a tr a ’ y a

K ilik ia ) b a ğ ış la d ı. B ö y le c e

v e r ilm iş

ile A n t o

o la n

K ilik ia

O c ta v ia n u s , R o m a

eya

le t le r iy le K a p p a d o k ia K r a l l ı ğ ı a r a s ın d a k a la n A n a d o l u t o p r a k la r ın ın n e r e d e y s e ta m a m ın ı G a la ty a K r a llığ ı’ n m to p ra ğ ı y a p m ış o ld u . A m y n t a s , k r a l l ığ ın ı n ö z e ll ik le g ü n e y in d e k i k a b ile s e l d ir e n iş i y o k e d ip , o n la r ü z e r in d e k i o to rite s in i g ü ç le n d ir m e k a m a c ıy la s o n ra d a n a la n

O c ta v ia n u s ’ u n

Augustus

(= k u ts a l) u n v a n ın ı

o n a y ın ı a la r a k s e fe rle r d ü z e n le d i. A u g u s t u s ’ u n

g e r

ç e k te o n a y ü k le m iş o ld u ğ u m is y o n d a z a te n b a ş ta P is id ia v e Is a u r ia b ö l g e le r in d e y a ş a y a n in a tç ı, b a ş e d ilm e s i z o r k a b ile le r o lm a k ü z e r e k r a llık s ın ır la n iç e r is in d e k i s o r u n lu k a b ile s e l d ir e n iş le r i e t k is iz k ı lm a k t ı. A c tiu m

S a v a ş ı’n d a n

s o n ra A n a d o lu ’ d a k ra l o la ra k h ü k ü m

s ü r m e s in e

m ü s a a d e e d ile n b ir b a ş k a s ı K a p p a d o k ia k r a lı A r k h e l a o s ’ t u . F a k a t k ü ç ü k b ir b ö lg e y e y a d a k e n te h ü k m e d e n k im i G a la t k ö k e n li k ra l y a d a h ü k ü m d a r d ış ın d a k i d iğ e r tü m

k r a lla r , A n t o n iu s ta r a fın d a n k e n d ile r in e v e r ilm iş

o la n

S a v a ş ı’ n d a n

k r a llık la r ı A c t iu m

s o n ra k a y b e ttile r . K r a llığ ın ı m u h a

f a z a e d e n G a l a t k ö k e n li k r a lla r d a n b ir is i, A d ia t o r i k s ’ in o ğ lu D y t e u t u s ’ tu . O c ta v ia n u s

onu Kom ana

P o n tik a ’y a

( = G ü m e n e k ) b a ş r a h ip

o la r a k a ta d ı.

P h ilo m id e s ’ in o ğ lu o la n v e Z m e r z o r ik s a d ıy la b ilin e n b ir G a la t s o y lu s u n a is e P h r y g i a ’ d a k i E u m e n e i a ( = I ş ı k l ı ) k e n t i n i b a ğ ı ş l a d ı . B u

s iy a s î y a p ı, İ Ö

2 5 y ı lı n a k a d a r d e v a m e tti. B u ta r ih te G a l a t y a k r a lı A m y n t a s , Is a u r ia b ö l g e s in d e k i in a tç ı k a v im le r in d e n b ir is i o la n H o m a n a d la r a k a r ş ı s a v a ş ır k e n y a ş a m ın ı y itir d i. M u h te m e le n A m y n t a s d a İ Ö k ra lı I I I . A tta lo s v e İ Ö ö lm e d e n

önce

7 5 y ılın d a ö le n B it h y n ia k r a lı I V . N ik o m e d e s g ib i

h a zır la m ış

o ld u ğ u

P r in c e p s ’ i (= İm p a r a to r ) o la n v e nus’u

k r a llığ ın ın

v â r is i ta y in

G a la ty a

K ra llığ ın ı

iç in

v a li

b ir

Rom a

(Le g e tu s

13 3 y ılın d a ö le n P e rg a m o n

b ir

v a s iy e tn a m e y le

A u g u s tu s

e tti. A u g u s t u s

e y a le tin e

A u g u s ti

ta r ih te

a d ın ı a lm ış b u lu n a n v a s iy e tin

d ö n ü ş tü re n

P ro p ra e to re )

Rom a

O c ta v ia -

g e re ğ in i y a p tı

d ü z e n le m e le r i

a ta d ı. Y e n i

yapm ası

e y a le t ( G a la tia

P r o v in c ia ) , A n a d o lu ’ d a s e n a to e y a le ti o la r a k k u r u lm a y a n i lk e y a le tti. Z ir a A u g u s tu s , o lm a k

Rom a

ü ze re

ik iy e

e y a le tle r in i

im p a ra to r

a y ır m ış tı. S e n a to

e y a le tle r i

e y a le tle r i, y ö n e tim

s e n a to

e y a le tle r i

b a k ım ın d a n

b ir

d e ğ i ş i k l i ğ e t â b i t u t u l m a d ı . İ m p a r a t o r e y a l e t l e r in i n v a l i l e r i n i is e a r t ı k s e n a to d e ğ il im p a r a to r a ta y a c a k tı. B u r in e

Proconsul

d e n ilm e y e c e k ,

n e d e n le im p a r a to r e y a le tle r in in v a lile

Legatus Propraetore Augusti

d e n ile c e k v e

o n u n g ö r e v s ü r e s i b i r y ı l l a s ı n ır l ı o l m a y a c a k t ı r . V e r g i l e r i is e b i r q u a e s t o r d e ğ il, im p a r a to r u n a ta d ığ ı b ir p r o c u ra to r to p la y a c a k tır .

G a la ty a

E y a le tin in

s ın ır la n , A m y n t a s ’ ın

G a la tia

K r a llığ ın ın

tü m ü n ü

iç in e a ld ı. A u g u s t u s b u e y a le tin m e r k e z î k ıs m ın ı o lu ş tu ra n G a la t la n n ü l k e s in d e

k a b ile s e l y a p ı y ı

g ü n e y in d e k i

dağ

k ırm a y a

k a v im le rin in

y ö n e lik

ic ra a tla r d a

b u lu n d u .

E y a le tin

k a le le r in i y ı k t ı r d ı , k a b ile s e l y a p ı la n m a y ı

o r ta d a n k a ld ır d ı. E y a l e t i n b u k e s im in d e y o ll a r in ş a e d ip , k o lo n ile r k u r a r ken,

G a la ty a ’n m

m e rk e zî

b ö lg e s in d e k i

k e n tle ş tir d i. F a k a t A u g u s t u s ’ u n k u rd u ğ u m e d i.

k e n tle r g ib i d e ğ iş tir ilm e d i v e

A u g u s tu s ,

e d e rke n

üç

k e n tle ri

k e n tin

A n kyra ,

k u rd u ğ u b u

P e s s in u s ’ u

a d ı, P o m p e iu s ’ u n

H e lle n is t ik g e le n e ğ i d e t a k ip

m evcut

R o m a lıla ş tır m a y ı

T a v io n

k e n tle r in

a d ın ı

d e ğ iş tir m e d e n

h e d e fle m iş ti.

e t

m u h a fa za

E y a le tin

b a ş k e n ti

A n k y r a ’ d a k u r u la n A u g u s tu s v e T a n n ç a R o m a k ü ltü d e a y n ı a m a c a h i z m e t e tti. F a k a t A u g u s t u s ’ ta n s o n ra k i R o m a im p a r a to r la r ı y e n id e n A u g u s tu s

öncesi

k e n tle ş m e y i

k e n d ile r in e

ö rn e k

a ld ıla r .

Başka

b ir

ifa d e y le

R o m a lıla ş t ır m a p o lit ik a s ın d a n v a z g e ç i ld i . L a t in c e h e r n e k a d a r r e s m î d il o l a r a k k u lla n ıls a d a , Y u n a n c a h a lk a ra s ın d a e g e m e n d il o l a r a k k a l d ı . B u a ra d a

G a la ty a ’n m

k ü m d a r la n n

k u ze y in d e k i

ü lk e le ri G a la ty a

P a p h la g o n ia ’ d a k i

e y a le tin e

G a la t

k ö k e n li

e k le n d i. F a k a t L y k i a

hü-

b ö lg e s i, İS

4 3 y ılın a k a d a r d o ğ r u d a n R o m a y ö n e tim in e tâ b i k ılın m a d ı. G a la t y a E y a le ti’n in

k u r u lm u ş

o ld u ğ u

ta r ih te n

y a k la ş ık

y ıl

s o n ra

( İ .S .

17)

K a p p a d o k ia K r a ll ı ğ ı d a R o m a e y a le ti y a p ıld ı. B ö y le c e R o m a ’ m n d o ğ r u dan

y ö n e tim i

a ltın a

g ire n

A n a d o lu

to p r a k la n n m

s ın ır ı

F ır a t

Ir m a ğ ın a

u la ş m ış o ld u . A r t ı k R o m a ’n ın A n a d o l u ’ d a k i e g e m e n lik p o lit ik a s ın d a , I I . P o le m o g ib i is tis n a i b a ğ ım lı k r a lla r d ış ın d a , b a ğ ım lı k r a lla r o lm a y a c a k v e R o m a , A u g u s tu s

ile b a ş la y a n v e

y a r ı m o n a r ş ik b ir y ö n e tim

b iç im i o la n

P r in c ip a tu s d ö n e m in in ilk ik i y ü z y ı lı b o y u n c a d a k e n tle ş m e y i te ş v ik e d e c e k tir . A n c a k k e n tle r , İ Ö

I . y ü z y ı lı n ik in c i y a rıs ın d a o ld u ğ u g ib i y in e b ir

R o m a iç s a v a ş ın d a t a r a f t u tm a k z o r u n d a k a la b ile c e k v e y a n lış ta r a fı tu t m a n ın

b e d e lin i

P r in c e p s liğ i

çok

acı

b ir

(= P r in c ip a tu s )

ş e k ild e ku rm u ş

ö d e y e c e k tir . o ld u ğ u

N ite k im

ta r ih te n

A u g u s tu s ’ un

220

y ıl

s o n ra

B y z a n t i o n k e n ti iç s a v a ş ta İm p a r a to r S e p t im iu s S e v e r u s ’ u d e ğ il d e r a k ib i P e s c e n n iu s

N i g e r ’ i d e s te k le m iş

o lm a s ın ın

b e d e lin i

çok

a ğ ır

ö d e m iş tir .

Z i r a N i g e r ’ i y e n e n S e p tim iu s S e v e r u s , B y z a n t i o n k e n tin i y e r le b ir e tm iş , ö z g ü r lü ğ ü n ü e lin d e n a lm ış , k e n tin s a k in le r i y a k e n t iç in d e k a tle d ilm iş y a d a d e n iz y o l u y l a k a ç m a y a ç a lış ır k e n b o ğ u lu p ö lm ü ş le r d ir .

K aynakça Akurgal, E., Anadolu Uygarlıkları. İstanbul 1989. Allen, R.E., Attalid Kingdom. A Constitutional History. Oxford 1983. Arslan, M., Mithridates VI Eupator, İstanbul 2007. Aubert, J.J., Business Managers in Ancient Rome. Leiden-New York-Köln 1994. Badian, E., Roman Emperyalism in the Late Republic. Oxford 1968. Badian, E., Foreign Clientalae (264-70 B.C.). Oxford 1958. Badian, E., “Rome and Antiochus the Great: A Study in Cold War”. Şurada: Studies in Grek and Roman History. Oxford 1964, 112-139. Badian, E., “Notes on the Provincial Governors from the Social War down to the Sulla’s Victory”. Şurada: Studies in Grek and Roman History. Oxford 1964, 71-104. Bosch, M.E., Helenizm Tarihinin Anahatları II. Kısım: Roma İmparatorluğuna Katıldıkları Tarihe Kadar Helenizm Devletleri (çev. S. Atlan). İstanbu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. İstanbul 1943. Braund, D., Rome and the Friendly King. The Character of the Client Kingship. New York 1984. Broughton, T.R.S., “Roman Asia Minor”. Şurada: An Ekonomic Survey o f Ancient Rome IV (ed. T. Frank). Baltimore 1959. Broughton, T.R.S., The Magistrates o f Roma Republic I-II. Ohio 1968. Brunt, P.A., Social Conflicts in the Roman Republic. London 1971. CAH The Cambridge Ancient Histoiy. Cambridge. Çapar, Ö., “Roma’nm Asia Eyaleti’de Conventus (Dioicesis) Sistemi”. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 37/1-2 (1995), 731-755. Demircioğlu, H., Roma Tarihi I. Cumhuriyet. Menşelerden Akdeniz Havzasında Hâkimiyet Kurulmasına Kadar. TTK Yayınları. Ankara 1987. Errington, R., “Rome Against Philip and Antiochus”. Şurada: CAH VIII (Cambridge 1989), 244-289. Finley, M.I., Antikçağ Ekonomisi (çev. H.P. Erdemir). Arkeoloji ve Sanat yayınları. İstanbul 2007. Flower, H.I., The Cambridge Companion to the Roman Republic. Cambridge 2004. Gruen, E.S., The Last Generation o f the Roman Republic. Berkeley-London 1995. Hansen, E.V., The Attalids o f Pergamon. Ithaka-London 1971. Hassall, M., Crawford, M., Reynolds, J., “Rome and the Eastern Provinces at the End of Second Century B.C.”. JRS LXIV (1974) 195-220. îplikçioğlu, B., Eski Batı Tarihi I. Giriş, Kaynaklar, Bibliyografya. TTK Yayınları, Anakara 1997. îplikçioğlu, B., Hellen ve Roma Tarihinin Anahatları. Arkeoloji ve Sanat yayınlan. İstanbul 2007. Jones, A.H.M., The Cities o f the Eastern Roman Provinces. Oxford 1971.

JRS The Journal o f Roman Studies. London. Kaçar, T., “Gesta Reipublicae Romanae. Klasik Roma’da Cumhuriyet’in Kısa Tarihi” . Doğu Batı Düşünce Dergisi 47 (2009), -11-35. Kaya, M.A.,

“III. Makedonya Savaşına Kadar Roma’nın Anadolu Politikası”. TlD XI

(1996), 211-232. Kaya, M.A.,

“Anadolu’da Roma Egemenliği ve Pompeius’un Siyasal Düzenlemeleri”. TİD

XIII (1998), 63-173. Kaya, M.A.,

“Anadolu’da Roma Eyaletleri: Sınırlar ve Roma Yönetimi”. TAD 24/38

(2005), 11-30. Kaya, M.A.,

Anadolu 'daki Galatlar ve Galatya Tarihi. İlya Yayınları, İzmir 2005.

Kaya, M.A. Roma 'nın Afrikalı İmparatoru Septimius Severus. Arkeoloji ve Sanat Yayınları. İstanbul 2008. Levic, B., Roman Colonies in Southern Asia Minor. Oxford 1967. Levic, B., “Morals, Politcs and the Fall o f the Roman Republic”. Greece and Rome XXIX/1 (19882), 53-62. Lintott, A., “The Last Age o f the Roman Republic, 146-34 B.C.”. Şurada: C A H IX (2. edition; ed. J.A. Crook, A. Lintott, E. Rawson). Cambridge 1994. Lintott, A., The Constition o f the Roman Republic. Oxford 1999. Ma, J., Antiochos III and the Cities o f Western Asia Minor. Oxford 2002. Magie, D., “Rome and the City-States of Western Asia Minor from 200 to 133 B.C.”. Şurada: Anatolian Studies Presented to William Hepburn Buckler (Manchester 1939), 161-185. Magie, D., Roman Rule in Asia Minor to the End o f Third Century after Christ. I-II. Princeton 1950. Marek, C., Pontus et Bithynia. Die Römische Provinzen im Norden Kleinasien. Mainz am Rheim 2003. McGing, B.C., The Foreign Policy o f Mithridates VI Eupator, King o f Pontus. Leiden 1986. McGing, B.C., “Subjection and Resistance to the Death o f Mithridates”. Şurada: Companion to the Hellenistic World (ed. A. Erksine), Oxford 2005, 71-89. Millar, F., Rome, the Grek World and the East I. London 2002. Mitchell, S., Anatolia. Land, Man and Gods in Asia Minor I-II. Oxford 1993. North, J., “Politics and Aristocracy in the Roman Republic”. Classical Philology LXXXV/4 (1990), 277-87. Özsait, M., “Anadolu’da Helenistik Dönem”. Şurada: Anadolu Uygarlıkları. Görsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi. İstanbul 1982, 333-378. Radt, W., Pergamon. Antik Bir Kentin Tarihi ve Yapılan (çev. S. Tamer), İstanbul 2002. Ramsay, ’'N.M., Anadolu‘nun Tarihi Coğrafyası (çev. M. Pektaş). İstanbul 1961. Raugh, N.K., Merchants Sailor and Pirates in the Roman World. Tempus publishing 2003. Rosenstein, N., “War, Failure and Aristocratic Competition”. Classical Philology LXXXV/4 (1990), 255-65. Rostovtzeff, M.I.,The Social and Economic History o f the Hellenistic World, I-III, Oxford 1941.

Salmon, E.T., Roman Colonization under the Republic. London 1969. Sayar, M.H., “Antik Kilikia’da Şehirleşme”. Türk Tarih Kongresi Bildirleri XII/1 (1999), 193216. Sevin, V., Anadolu 'nun Tarihi Coğrafyası I. TTK yayınlan, Ankara 2001. Sherwin-White, A.N., Roman Foreign Policy in East 168 B.C. to A.D .l. London 1984. Sherwin-White, A.N., “Rome, Pamphylia and Cilicia 133-70 B.C.”, JRS LXVI (1976), 1-14. Sherwin-White, A.N., “Lucullus, Pompey and the East”, C AH IX (1994), 265-274. Shotter, D., Rome and Its Empire. Norfolk 2003. Southern, P., Pompey The Great. Tempus puplishing, 2002. Scullard, H.H., A History o f the Roman World 753 to 146 B C . London-New York 2000. Scullard, H.H., A History o f Rome from 133 B.C. to A. A. 68. London-New York 1986. Syme, R., Roman Revolution. Oxford 1939. TAD Tarih Araştırmaları Dergisi. Ankara Tekin, O., Eski Yunan ve Roma Tarihine Giriş. İletişim yayınları, İstanbul 2008. Tekin, O., Eski Anadolu ve Trakya. Ege Göçlerinden Roma İmparatorluğu 'nun İkiye Ayrılmasına Kadar. İletişim Anadoulu Uygarlıkları. İstanbul 2007. Thomasson, B.E.,“The Eastern Roman Provinces till Diocletian. A Rapid Survey”. Şurada: The Grek East in the Roman Context. Proceedings o f a Colloquium Organised by the Finnish Institute at Athens (ed. O. Salomies). Helsinki 2001, 1-9. TlD Tarih İncelemeleri Dergisi. İzmir. Umar, B., Türkiye’deki Tarihsel Adlar. İnkilap Kitabevi, İstanbul 1993. Welles, C.B., Royal Correspondance in the Hellenistic Period. A study in Grek Epigraphy. New Haven 1974.

“H agia Sophia: Kutsal B ilg elik ” H. Eudoxia İkonu, İstanbul Arkeoloji Müzesi.

G e ç A n t İk D e v İr Mustafa H. Sayar*

P R IN C IP A T U S ’T A N

D O M I N A T U S ’A

g e ç îş

1 9 . y ü z y ıld a n b e r i E s k iç a ğ T a r ih ç ile r i im p a r a to r lu k m u h a fız a la y ı k o m u ta n ı D a lm a ç y a ’ n m

S p a la to ( = S p li t ) ş e h rin d e d o ğ m u ş

M S

a y ın d a R o m a im p a r a to r lu ğ u ta h tın a g e ç m e s iy le b a ş la

2 8 4 y ılı K a s ım

yan yeni dönem e z ın ın

aynı

Dominatus

za m a n d a

k ir d ir le r . B u n u n a r a s ın d a b ir in c i

geç

D i o k l e t i a n ’ ın

d ö n e m i a d ın ı v e r ir k e n b u y e n i y ö n e t im

a n tik

n e d e n i ta h ta

o la n

d e v rin

ç ık a n

k iş in in

(=primus inter pares)

ta r

b a ş la n g ıc ı

o ld u ğ u n d a

h e m fi

princeps

o la ra k a r tık

e ş itle r

d e ğ il y a ş a r k e n n e r e d e y s e ta n rı k o

n u m u n d a s a y g ı g ö s te r ilm e s in i g e r e k tir e c e k d e re c e d e y a s a m a , y ü r ü tm e v e y a r g ı e r k le r in in tü m ü n ü e lin d e tu tm a s ıy la y e n i b ir d e v le t y ö n e tm e ta r z ın ın R o m a d ü n y a s ın a h â k im o lm a y a b a ş la m a s ıy d ı. 2 0 . y ü z y ı ld a y a p ıla n b ir ç o k a ra ş tırm a g e ç a n tik d ö n e m in b ir y a n d a n n e re d e y s e t ü m ü y le R o m a d e v le tin in m ila tta n s o n ra k i i lk ü ç y ü z y ı lı n a a d ın ı v e r e n

Principatus

ö z e llik le

r in i t a ş ıd ığ ın ı, a n c a k ö te y a n d a n d a a r t ık d e v le tin v e t o p lu m u n t e k ta n r ılı d in d e n e t k ile n m e s iy le ö n c e 3 7 9 ile 3 9 5 a ra s ın d a k i d ö n e m d e h ü k ü m B ü yü k o lm a k

T h e o d o s iu s ’ u n ü ze re

ik iy e

ö lü m ü y le

b ö lü n d ü ğ ü n ü

b ir lik te

id a ri

b a k ım d a n

doğu

g ö s te rm e k te d ir. T h e o d o s iu s ’ u n

sü re n

b a tı

ö lü m ü

* Prof. Dr. Mustafa H. Sayar, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Eskiçağ Tarihi Ana Bilim Dalı

s o n r a s ın d a b a ş la y a n v e 5 2 7 ile 5 6 5 y ı l l a n

a ra s ın d a h ü k ü m

s ü re n im p a ra

to r J u s tin ia n u s ’ u n ö lü m ü n e k a d a r o la n s ü re ç te J u s tin ia n u s ’ u n R o m a d e v le tin i tü m d e v le t k u r a m la r ıy la s o n b ir k e z y e n id e n a y a ğ a k a ld ır m a ç a b a la r ın a

ra ğ m e n

Ju s tin ia n u s

s o n r a s ın d a

Rom a

d e v le ti

iç in d e

o rta ç a ğ ın

tü m

a lty a p ıs ın ın o lu ş tu ğ u a n la ş ılm a k ta d ır .

G E Ç ANTİK DEVİR Mİ, GEÇ ROMA DEVRİ Mİ? DIARKHIE’DEN TETRARKHIE’YE DOMINATUS YÖNETİM SİSTEMİNDE DÖNÜŞÜM D io k l e t ia n ’ m N i k o m e d i a ’ d a ( = İ z m i t ) R o m a İm p a r a to r lu ğ u ta h tın a ç ık m a s ıy la b ir lik te g e rç e k te n d e M S

3 . y ü z y ıla d a m g a s ın ı v u r a n ta h t k a v g a la rı

v e s iy a s î c in a y e tle r s o n b u lm u ş v e o n u n k e ş fe d ip R o m a d e v le t s is te m in e u y a r la d ığ ı

yeni

D io k le tia n ’ m

y ö n e tim

ş e k liy le

r a d ik a l

b ir

d e ğ iş im

g e r ç e k le ş m iş tir .

b u ld u ğ u s is te m b ü y ü k ö lç ü d e k e n d is in in ta h ta ç ık ış ı ö n c e

s in d e k i y a k la ş ık 5 0 y ı l l ı k a n a rş i v e b e lir s iz lik d ö n e m in d e n ç ık a r d ığ ı d e rs le r in

e d in d iğ i

k iş is e l

d e n e y im le r in

d e v le t

y ö n e tim in e

y a n s ım a s ıy d ı.

K e n d i ö z o ğ lu o lm a y a n D io k le tia n 2 8 5 y ılın d a k e n d is iy le h e m e n h e m e n a y n ı y a ş ta o la n g e n e ra l M a x im ia n u s ’ u ö n c e C a e s a r ü n v a n ı v e r e r e k k e n d i s in e o r t a k o la b ile c e k b ir k o n u m a g e tir m iş v e b ir k a ç a y s o n r a d a 2 8 6 y ı lı ilk b a h a r ın d a A u g u s t u s ü n v a n ı ile o n u r la n d ır a r a k im p a r a to r lu ğ u n b a tı e y a le tle r in in

y ö n e tim in i o n a

y ö n e tim

yedi

g e ç tik te n

y ıl

d ö r tlü y ö n e tim

b ır a k m ış tı. B u

y e n i y ö n e tim

ik i k iş in in y ö n e t im i a n la m ın a s o n ra

D io k le tia n

293

y ılın d a

ş e k lin in

Diarkhie

g e le n

ik ili

adı

ik ili

id i. A r d a n

y ö n e tim

s is te m in i

s i s t e m i n e ( =Tetrarkhie ) ç e v i r d i . B u y e n i y ö n e t i m

ta r zın d a

d o ğ u v e b a t ıy ı y ö n e te n ik i A u g u s t u s ’ u n y a n la r ın a o n la ra y a r d ım c ı o lm a k ü ze re

b ir e r C a e s a r v e r ilm e k te y d i. B a t ı e y a le tle r in i y ö n e te n

M a x im ia n u s

y a n ın a C a e s a r o la r a k C o n s ta n tiu s C h lo r u s is m in d e k i g e n e r a li a ld ı. D o ğ u e y a le tle r in i y ö n e te n D io k le t ia n

is e y a n ı n a C a e s a r o l a r a k G a l e r i u s ’ u a ld ı.

B ö y le c e 1 . T e t r a r k h ie d e n ile n i lk d ö r tlü y ö n e t im o r ta y a ç ık t ı. M S Rom a

2 . y ü z y ılın

ik in c i y a rıs ın d a n b e r i M a r c u s A u r e liu s ’ ta n b a ş la y a r a k

im p a r a to r la r ı, im p a ra to rlu ğ u n

b o y la r ın d a n r u n la rın ın y ö n e tim

F ır a t b o y la rın a

a rtm a s ı v e

s ın ır la r ın ın

B rita n n ia

k a d a r u z a n m a s ı, g ü v e n lik v e

d e v le tin

y ö n e t ile m e z h a le

g e lm e s i

Ren

n e h ri

e k o n o m ik s e b e b iy le

so ik ili

s is te m in i z a m a n z a m a n d e n e m iş le r fa k a t b u s is te m d e d e v le t y ö

n e tim in i

g e n e llik le

kendi

o ğ u lla n

k a rd e ş le ri

ile

p a y la ş m ış la rd ı.

D i o k l e t i a n i l k k e z k e n d i s i ile a y n ı r ü t b e d e v e a y n ı y a ş t a b i r s u b a y ile d e v le t y ö n e tim i p a y la ş m a y a ç e v ir ir k e n

k e s in lik le

b a ş la m ış v e y ö n e tim d e

bunu

daha

b u lu n a n la rın

s o n ra d ö r tlü ö z

o ğ u lla n

y ö n e tim e

ta h ta

h a le f

o la b ile c e k ş e k ild e d ik k a te a lın m a m ış tı. D io k l e t ia n ’ ın k u r d u ğ u d ö r tlü y ö n e tim

s is te m in d e

T e t r a r k h la r k e n d ile r in i

Jü p ite r =

Zeu s

H e rc u le s

H e r a k le s ile ö z d e ş le ş tir e r e k o n la r ı ta h tta n in d ir m e y e k a lk ış a c a k o la n la r ın e lle r in d e n

her

tü rlü

yasal

dayanağı

a lm a k ta y d ıla r .

P ro p a g a n d a

a m a ç lı

s ik k e d a r b ı, y a z ıt la r v e h e y k e lle r im p a ra to rlu ğ u n h e r ta r a fın d a T e t r a r k h l a n n a r a s ın d a k i u y u m

( =concordia ) v e k a r d e ş l i ğ i

(=philadelphia)

vu rg u

la m a k ta y d ıla r . T e t r a r k h la n n b ir b ir le r in e o la n b a ğ lılık la r ı e v la t e d in m e le r ve

e v le n m e le r y o lu y la

s in d e k ile r

A u g u s tu s

A u g u s tu s la r ın k e n d is i

d a k u v v e tle n d ir ilm e y e r ü tb e s in d e k ile r

k ızla rıy la

ta r a fın d a n

e v le n m e k te y d ile r.

b u lu n a n

yeni

ç a lış ılm ış tı. C a e s a r r ü tb e -

ta r a fın d a n

e v la t

D io k le tia n

s is te m e

e d in ilm e k te M S

b ir y e n ilik

305

daha

y ılın d a

e k le d i

ö ld ü r ü lm e y i y a d a ö lm e y i b e k le m e d e n ö n c e ta h tta n k e n d i is te ğ iy le ç e k il d i. Ç e k ilir k e n

k e n d is i g ib i A u g u s t u s

o la n

M a x im ia n u s ’ u

d a ta h tta n

çe

k ilm e y e z o r la d ı . B ö y le c e k e n d ile r in d e n s o n ra A u g u s t u s o la c a k la r a d a n e k a d a r s ü re ile C a e s a r g ö r e v i y a p t ık ta n

s o n ra im p a ra to rlu ğ u n

e n te p e s in

d e k i y ö n e t ic i k o n u m u n a g e le b ile c e k le r in i b e lir le m iş o ld u . H e r C a e s a r e n a z 1 0 y ı l b u g ö r e v d e k a ld ık ta n s o n ra A u g u s t u s o la b ile c e k v e k e n d ile r in e ik i

yeni

Caesar

b e lir le y e b ile c e k le r d i.

B u

ş e k ild e

o lu ş tu ru la n

ro ta s y o n

s is te m in in i l k a d ım ı 1 M a y ı s 3 0 5 ’ te D io k l e t ia n v e M a x i m i n u s ’ u n 2 0 y ı l l ık b ir h a k im iy e t d ö n e m in d e n s o n ra ta h tta n ç e k ilm e le r iy d i. O n l a r ın y e r le r in e

k e n d ile r in in

2 9 3 ’ te n

b e ri

C a e s a r’ la n

o la n

C o n s ta n tiu s

C h lo ru s

G a le r iu s A u g u s tu s o la ra k ta h ta ç ık tıla r . K e n d ile r in e S e v e ru s v e M a x i m i nus

D a ia

is im le r in d e k i

s u b a y la rı

Caesar

o la ra k

s e ç tile r .

B ö y le c e

T e t r a r k h ie d e n ile n ik in c i d ö r tlü y ö n e t im o lu ş tu .

Yerel Yönetim Reformu: M S

3 . y ü z y ı lı n s o n ç e y r e ğ in d e k i ilk d ö r tlü y ö n e tim in M S

3 . y ü z y ılın daha

ö n c e k i “ A s k e r im p a r a to r la r d ö n e m i” o la r a k a d la n d ır ıla n b ö lü m ü n ü n a k s i n e is tik r a r lı v e a n a r ş id e n u z a k g e ç m e s i M S 4 . y ü z y ı l t a r ih ç ile r i ta r a fın d a n ç o k o lu m lu k a r ş ıla n m ış tır . T a r ih ç ile r h e m y ılın ın v e h e m

D io k le t ia n ’ ın ta h ta ç ık tığ ı 2 8 4

d e 2 9 3 y ılın d a b a ş la y a n d ö r tlü y ö n e t im in y e n i b ir b a ş la n

g ıç o ld u ğ u n d a h e m f i k i r d ir l e r 1. D i o k l e t i a n v e o n u n la b ir li k t e h a r e k e t e d e n b ir g ru p a s k e r v e

s iv il y ö n e t ic in in r e f o r m la r ı o n la r ın R o m a d e v le t in e is

tik r a r v e y e n i b ir h a y a t v e r m e y i s a m im iy e tle h e d e fle d ik le r in e h e rk e s i ik n a e t m iş t i2. D i o k l e t i a n ’ ın r e f o r m la r ı n ı n b ü y ü k b ö l ü m ü i m p a r a t o r l u ğ u n y e r e l y ö n e tim

b ir im le r in in y e n id e n d ü z e n le n m e s in e y ö n e lik t i. B u n u n la b ir lik te

1 Bu görüşe bir örnek olarak bkz. Orosius (MS yaklaşık 418 yılı). 2 Tek tanrılı din taraftarı Lactantius, De mortibus peısecutorum (=inançsızlarin ölümleri hak kında) adlı eserinde Hıristiyanları en acımasız şekilde takip ettirip yok etmeyi amaçlayan Diokletian’ın uyguladığı reform politikasının samimiyetine inandığını eleştirel bir şekilde de olsa yazmaktadır; Bkz, Lactantius, de mortibus persecutorum 7, 1 - 4.

T e t r a r k h la r a ra s ın d a f iile n b i r b ö lg e s e l p a y la ş ım

s ö z k o n u s u d e ğ ild i. K â

ğ ıt ü z e r in d e y a p ıla n e y a le t le r in y ö n e t im i d a ğ ılım ı d a h a ç o k D i o k l e t i a n ’ ın d e n e tim in d e

b ir d ü z e n le m e

y ö n e tim

s is te m in i iç e r m e k te y d i. K e n d is i

d o ğ u e y a l e t l e r i ile i l g i l e n m e k t e y d i . M a x i m i a n u s is e T u n a ’ m n b a t ıs ı n d a k i b ö lg e n in , İta ly a , İs p a n y a

A f r i k a ’ n ın

y ö n e tim

s o r u m lu lu ğ u n u

ü s tle n

m i ş t i . C o n s t a n t i u s is e G a l y a v e B r i t a n y a b ö l g e l e r i n i n y ö n e t i m i i le i l g i l e n m e k te y d i.

D i o k l e t ia n ’ ın

C a e sa r’ ı

G a le r iu s

is e

B a lk a n

y a rım a d a s ın ı

T u n a n e h r i h a v z a s ın ın o rta k e s im le r in i k o n tr o lü a ltın d a t u tm a k t a y d ı. O r dunun

T e tr a r k h la r ın

s o ru m lu

o ld u k la r ı b ö lg e le re

g ö re

d ö rd e

b ö lü n m e s i

is e y e n i v e d a h a h a r e k e t li a s k e r î b i r l i k l e r i n k u r u lm a s ı n ı g e r e k t i r m e k t e y d i . B ö y le c e

tü m

Rom a

o rd u su n u n

m evcudunun

M S

y ü zy ıl

b a ş la r ın d a

4 0 0 .0 0 0 i l e 5 0 0 .0 0 0 a r a s ın d a o l d u ğ u t a h m i n e d i l m e k t e d i r . R o m a i m p a r a t o r l u ğ u s ın ır l a r ı i ç in d e y a ş a y a n n ü f u s u n is e b u d ö n e m d e y a k l a ş ı k 5 0 m i l y o n o ld u ğ u d ü ş ü n ü lü r s e y a r ım m ily o n lu k b ir a s k e rî g ü c ü n g id e r le r in in v e g e r e k s in im le r in in h a lk ta n to p la n a n v e r g ile r le r a h a tlık la k a r ş ıla n a b ile c e ğ i g ö rü lü r. E y a le t m e k te d ir . v e r ile n

s a y ıs ın ın

b ir

B u

e y a le t

yeni

v a lile r in

o ld u ğ u

k a t a rttın lm a s ıy la d ü z e n in d e 12

im p a ra to rlu k

diocesis’e

pretorianerpraefectus’u t a r a f ı n d a n

s a y ın ın

a y r ılm ış tı.

5 0 ’ye

u la ş tığ ı

b a ş ın d a B u

g ö rü l

vicarus a d ı diocesis’t e 4

y ö n e tilm e k te y d i.

Vergi Reformu: D io k le t ia n ’ ın y e re l y ö n e tim a y r ılm ış

h a lk

r e f o r m u ile a s k e r î v e s iv il y ö n e t im

ü z e r in d e k i v e r g i y ü k ü

ta m a m e n

d a h a â d il b ir ş e k ild e d a ğ ılm a y a

b a ş la m ış t ı. Ö n c e le r i h e r b e ş y ı ld a b ir s o n r a la r ı h e r o n b e ş y ı ld a b ir m a t r a h la r ı y e n i d e n b e l ir le n e n iş g ü c ü ( =

capitatiö)

tiö)

ş e k ild e ç a lış tır ıla n iş g ü c ü v e t a ş ın

v e r g is i a lın m a y a b a ş la n m ış tı. B u

v e t a ş ı n m a z m a l ( =iuga-

m a z m a lla r d a k i d e ğ iş ik lik le r in v e r g i b ild ir im in e d ü z e n li a r a lık la r la y a n s ı tılm a s ın a i m k â n ta n ın m ış tı. B u n a r a ğ m e n y e n i s is te m i e n a c ım a s ız c a e le ş tir e n

L a c ta n tiu s

g ib i

y a za rla r b u

ye n i ve rg i

u y g u la m a s ın ı

u y g u l a n a n s i s t e m l i b i r i ş k e n c e y e b e n z e t m e k t e y d i l e r 3.

d e v le t e liy le

Capitatiö

iugatio

u y g u la m a s ın ın ö n c e lik le d e v le t b ü tç e s in d e k i a ç ığ ın k a p a tılm a s ı a m a c ıy la u y g u la n m a y a b a ş la n d ığ ın a ş ü p h e y o k t u r .

Para Politikası ve Mali Reform: M S duğu

3 . y ü z y ıld a

im p a ra to rlu ğ u n m e ta l r e z e r v le r in d e c id d i b ir a z a lm a o l

g ö rü lm e k te d ir. B u n u n

doğal sonucu

3 Bkz. Lactantius, de mortibus persecutorum 7,23.

o la ra k p a r a n ın

d e ğ e r i s ü r a tle

d ü ş m ü ş p a r a b ir im in e o la n g ü v e n a z a lm ış v e ü r e tile n m a lla r ın v e h i z m e t le r in ü c r e tle r i k a tla n a r a k a r tm ış tı. B u

d u ru m

a r t ık g ü n d e lik tic a r e tte

iş

le n m e m iş m e ta l k u lla n ılm a s ın a y a d a m a l d e ğ iş im i u y g u la m a s ın a g e ç il m e s in e y o l a ç m ış tı. D io k l e t ia n is tik r a r lı b ir a ltın v e g ü m ü ş m e ta lle r in d e n s ik k e le rin

d a r p e d ild iğ i

follis

y e n ile d i. A y r ıc a

yeni

d a rp h a n e le r

a ç a ra k

m a li

s is te m i

tü m ü y le

a d ın ı ta ş ıy a n b a k ır d a n y e n i b ir s ik k e d e b a s tır a r a k

g ü n lü k t ic a r î iş le r d e b u p a r a b ir im in i n k u lla n ılm a s ın ı y e n i p a r a p o lit ik a s ı n ın te m e li y a p t ı. B u

y e n ilik le r in y a n ıs ır a D io k le t ia n v e ta h ta o n u n la b ir

lik te o r ta k o la n T e tr a r k h la r b a ş k a m a li ö n le m le r d e a ld ıla r . Ö r n e ğ in

b ir

k a ç y ıld a b ir b a s ıla n y e n i g ü m ü ş s ik k e le r in d e ğ e rle r in i g e n e lg e le r y a y ı m la y a r a k a r ttır d ıla r . T ü m y ım la y a r a k b u tü k e tic iy e

m a l v e h iz m e t le r in e d e r le r in i lis te le r h a lin d e y a

m a lla r ın

ü r e tic i v e

tü c c a rla r ta r a fın d a n

yüksek

s u n u lm a s ın ı e n g e lle m e y e ç a lış tıla r . S o n u ç ta b u

fiy a tla r la

m a li ö n le m le r

d e v le t k a s a s ın a b ü y ü k g e lir s a ğ la r k e n g e n iş h a lk k e s im le r in d e ç o k b ü y ü k g e lir k a y b ın a n e d e n

o ld u . D e v l e t , a s k e r le r in v e

m e m u rla r ın

m a a ş la r ın ın

ö d e n m e s in d e b ü y ü k ih tiy a ç d u y d u ğ u g ü m ü ş r e z e r v le r in i d e b u ö n le m le r s a y e s in d e t a z e le m e ra to r lu ğ u n

tü m

m a lın

h a le n

b ir ç o k

o la n a ğ ı b u lm u ş tu . 3 0 1

y ılın d a y a y ım la n a n

e y a le tle r in d e k i b ü tü n y e r le ş im

h izm e tin

en yüksek

fiy a tın ın

a n tik k e n tte b u lu n m a k ta

y e r le r in d e

te s p it e d e n ve

s o n u ç ta

im p a

ilâ n e d ile n h e r

g e n e lg e n in

k o p y a la r ı

b a ş a r ılı o la m a m ış

b ir

m a li p o lit ik a n ın u y g u la y ıc ıla r ın ın d e v le ti y e n ile m e y e n a s ıl k a r a r lı o l d u k la r ın ın y a z ı l ı b e lg e s i o la r a k g ü n ü m ü z e ış ık tu tm a k ta d ır . T E T R A R K H I E 293

y ılın d a

D Ö N E M İ N İ N

b a ş la y a n

d ö rtlü

D IŞ

y ö n e tim

P O L İT İ K A

B A Ş A R I L A R I

g ö s te r d ik le r i d ış p o l it ik a

b a ş a rıla r ı

ile im p a r a t o r lu k s ın ır la r ı iç in d e y a ş a y a n h a lk v e R o m a d e v le t i n i n g e le c e ğ i iç in

daha

ö n c e k i y ılla r la

b a ş la m a s ın ı

k ıy a s la n m a y a c a k

s a ğ la m ış la rd ı.

D io k le tia n

k a d a r is tik r a r lı o rta ğ ı

b ir d ö n e m in

M a x im ia n u s

daha

286

y ılın d a G a l l i a ’ d a is y a n la r ı b a s tır a b ilm iş , 2 9 6 y ılın d a M a x i m i a n u s ’ u n C a e s a r ’ ı C o n s ta n tiu s B r i t a n y a a d a s ın ın y e n id e n R o m a im p a r a to r lu ğ u n a d â h il e tm e y i b a ş a r m ış , T u n a s a v u n u la b ilm iş ti.

s ın ır ı G o t l a r , M a r k o m a n la r v e

A y r ıc a

ta h tı e le

g e ç irm e k

S a r m a t ’ la r a k a r ş ı

is te y e n le r e

M ı s ı r ’ d a b ü y ü k b a ş a n la r k a z a n ı l m ı ş t ı . G a l e r i u s is e d o ğ u

k a rş ı

A frik a

s ın ır ın d a

Sasa-

n ile r ile b a ş a r ıy la s a v a ş m ış v e 2 9 8 y ılın d a S a s a n i k r a lı N a r s e s ’ i R o m a ’ n m F ır a t

n e h ri

doğusundaki

ç ık a r la r ın ı d ik k a te

a lm a

ta n ım a

konusunda

ik n a e d e b ilm iş ti.

Tetrarkhie 'de dış politika başarısının iç politikaya yönelik değerlendiril mesi:

D io k l e t ia n v e ta h t o r ta k la r ı b u ç o k b a ş a r ılı d ö n e m i h a lk ın v e k e n d i y e r le r in e ta h ta ç ık m a y a c ü r e t e d e c e k le r in g ö z ü n d e k e n d ile r in d e ta n r ıs a l g ü ç v e y e te n e k le r in b u lu n d u ğ u y ö n ü n d e y a ra r la n m a y a d ö n ü ş tü r m ü ş le r d i. M S y ü zy ıl

ta r ih

D io k le tia n ç e rç e v e li

y a za rla rın d a n

d iz

çökm e

m a n to y u

A m m ia n u s

öpm e

M a r c e llin u s ’ u n

im p a ra to rlu k g ib i

ta m a m e n

s im g e s i doğu

o la n

y a zd ığ ın a e rg u va n

g e le n e ğ i

ta n r ıla ş tır ılm ış h ü k ü m d a r ” g ö rü n tü s ü n ü v e y ö n e tim

o la n

g ö re

k u m a ş la “ ya şa rke n

ta r zın ı ö z e llik le v u r

g u la m a k t a y d ı4. G e r ç e k t e D io k l e t ia n b u tü r b ir “ k e s in h ü k ü m r a n l ı k ” v u r gusuna

sadece

yeni

b ir

u y g u la m a

g e tir m iş ti.

im p a r a to r la r ın d a k e n d ile r in e y a ş a r k e n

K e n d is in d e n

dominus et deus

b a zı

( = e fe n d i v e ta n

r ı) ş e k lin d e h ita p e d ilm e s in i z o r u n lu h a le g it ir d ik le r i b ilin m e k t e d ir .

Tetrarkhie’nin Hıristiyanları imha faaliyeti: D io k le t ia n ’ ın

d iğ e r

o lu m s u z izle n im

te tra rk h la rın

ç a ğ d a ş la rı

b ır a k m a la r ın a n e d e n

o la n

ta r ih

y a za rla rı

ic r a a tla r ın ın b a ş ın d a

g ö zü n d e H ıris ti

y a n lığ a in a n la r a k a r ş ı y a p ıla n e s k iç a ğ ta r ih in in k a y d e t tiğ i e n b ü y ü k im h a h a r e k e tid ir . D io k l e t ia n , H ır is t iy a n la r ın ta n r ıla r ın R o m a lıla r a b a h ş e ttik le r i tü m

d e ğ e r le r i a y a k la r a ltın a a ld ık la r ın ı v e b u n e d e n le e n a ğ ır ş e k ild e c e

z a la n d ır ılm a la r ı n e lg e

ile d e b u

fın d a

H ır is tiy a n

g e r e k tiğ in e

in a n m a k ta y d ı.

303

y ılın d a

y a y ım la d ığ ı

in a n c ın ı e y le m e d ö n ü ş tü r d ü v e im p a r a to r lu ğ u n h e r ta r a d in in e

in a n a n R o m a

v a ta n d a ş la r ı y o k

e d ilm e y e

b a ş la n

d ıla r . K u r b a n v e k ü lt u y g u la m a la r ın a y a s a k g e tir m e , k ilis e le r in ta h r ib i v e k ita p la r ın y a k ılm a la r ı H ı r i s t iy a n d in a d a m la r ın ın h a p s e d ilm e le r i, iş k e n c e g ö rm e le r i v e id a m r is tiy a n lık

k a rş ıtı

e d ilm e le r i R o m a d e v le tin in u y g u la m a y a k o y d u ğ u H ı u y g u la m a la r d a n

H ır is t iy a n la r k e n d ile r in i b e k le y e n r is tiy a n

sadece

b ir k a ç ı

c e za la rd a n

id i. T a k ib a ta

k u r tu lm a k

in a n c ın d a n tü m ü y le u z a k la ş tık la r ın ı v e R o m a

tü n e tü m ü y le

u ğ ra ya n

is tiy o rla r s a

H ı

im p a ra to rlu k k ü l

b a ğ lı o ld u k la r ın ı h iç b ir ş ü p h e y e y e r b ır a k m a y a c a k ş e k ild e

k a n ıt la m a k z o r u n d a y d ıla r . İm p a r a to r lu ğ u n h e r ta r a fın a g ö n d e r ile n H ı r i s t i y a n la r ın ta k ip v e fın d a n

im h a e d ilm e le r in i ö n g ö r e n g e n e lg e n in te tr a r k h la r ta r a

fa r k lı b iç im le r d e

u y g u la n d ığ ı g ö rü lm ü ş tü r. E n

b a tıd a k i b ö lg e le ri

d e n e tim i a ltın d a tu ta n C o n s ta n tiu s k e n d i h â k im iy e t a la n ın d a k i H ır is t iy a n d in î m e k â n la r ın ın k a p a tılm a s ıy la y e tin m iş ti. B u n a

k a rş ın A f r i k a

M ı

s ır ’ d a b ir ç o k H ır is tiy a n ın ö ld ü rü ld ü ğ ü b ilin m e k te d ir . D io k le t ia n v e G a le r i u s ’ u n k o n t r o l ü n d e k i d o ğ u e y a le t le r in d e is e H ı r i s t i y a n l a r ı n t ü m ü y l e im h a e d ilm e le r in in h e d e fle n d iğ i a n la ş ılm a k ta d ır . H ır is t iy a n la r a k a rş ı y ü r ü tü le n R o m a d e v le t p o litik a s ı 3 0 5 y ılın d a D io k le tia n v e M a x im ia n u s ’ u n A u g u s -

4 Ammianus Marcellinus, 15, 5, 15.

t u s lu k k o n u m la r ın d a n k e n d i is te k le r iy le a y r ılm a la r ın d a n s o n ra d a b ir s ü re d a h a d e v a m e tm iş v e a n c a k 3 1 1 y ılın d a G a le r iu s ’ u n “ H o ş g ö r ü G e n e lg e s i” ile

Rom a

im p a ra to rlu ğ u n d a k i

H ır is tiy a n

ta k ib a tı

sona

e r m iş tir .

T e t-

r a r k h la r a r a s ın d a H ı r i s t iy a n l a r a k a r ş ı t a k ib a t ın e n a te ş li s a v u n u c u s u o la n G a le r iu s

H ır is tiy a n la r a

y a y ın la m a s ın ın

k a rş ı

n e d e n in i

g ö rü ş ü n ü

“bu

k iş ile r in

d e ğ iş tir e r e k

h o ş g ö rü

in a n ç la rın d a

in a tla

g e n e lg e s i

ıs ra r e tm e le r i

o l d u ğ u n u ” b e l i r t m i ş t i r 5.

Tetrarkhie’nirı Sonu: R o m a d e v le tin in k u r u lu ş u n d a n b e r i e n k a p s a m lı r e fo r m p r o g r a m ın ı o lu ş tu r a n T e t r a r k h la r b ir ç o k a la n d a i l k d ö r tlü y ö n e t im

d ö n e m in d e b ü y ü k b a

ş a rıla r s a ğ la m a la r ın a r a ğ m e n h e m H ır is t iy a n la r a k a r ş ı y a p t ık la r ı ta k ib a tta ve hem

d e R o m a d e v le tin in b a b a d a n o ğ u la g e ç e n s is te m in i d e ğ iş tir m e d e

b ü y ü k b i r b a ş a r ıs ız lığ a u ğ r a d ıla r . Ö z e l l i k l e h a n e d a n lık s is te m in e a lış m ış o la n R o m a o r d u s u h e r ö le n im p a r a to r u n y e r in e o n u n o ğ lu n u n y e n i im p a r a to r o la ra k ta h ta ç ık ış m a v e

onun

ta r a fın d a n

ö d ü lle n d ir ilm e y e

a lış m ış

l a r d ı . B u n e d e n l e t e t r a r k h i e s i s t e m i n in a k s a y a n e n ö n e m l i u n s u r u d a iş te bu

y e n i h a le f s is te m i id i. A u g u s t u s ’ la n n

C a e s a r ’ la r ın

d e ğ iş im i

s ıra

s ın d a o r d u n u n is te d iğ i k iş in in d e ğ il D io k le t ia n ta r a fın d a n b e lir le n e n y e n i s is te m e g ö r e hayal

s e ç ile n le r in d ik k a t e

k ır ık lığ ı

M a y ıs

305

a lın m a s ın ın a s k e r le r ü z e r in d e

ta r ih in d e

N ik o m e d ia ’ d a

y a ra ttığ ı

D io k le tia n

M a x i m i a n u s ’ u n im p a r a to r lu k y ö n e t im in i G a le r iu s v e C o n s ta n tiu s ’ a b ır a k ı r k e n y a p ı l a n t ö r e n d e g ö z l e g ö r ü l e b i l i y o r d u 6. B u d u r u m T e t r a r k h i e s i s t e m in in d e v a m

e tm e s in in ö n ü n d e k i e n b ü y ü k e n g e ld i. D e v l e t t e o lu ş m a s ın a

a r t ık k e s in g ö z ü y le b a k ıla n k r i z i n o r ta y a ç ık m a s ı iç in b ir k iş in in b u y a p ı la ş m a y a

k a rş ı

G a le r iu s

k e n li

h a re k e te

geçm esi

g e re k iy o r d u .

C o n s ta n tiu s ’ u n b o ş a lttığ ı

S e ve ru s

M a x im in u s

D a ia

Ç o k

Caesares

geçm eden

k o ltu k la r ın a

is im li s u b a y la r ın

k iş in in

B a lk a n

a ta n m a s ı

kö

s ıra s ın d a

o r a y a a ta n m a y ı b e k le y e n C o n s t a n t iu s ’ u n e v l il i k d ış ı o ğ lu o la n K o n s t a n t in a n la ş ıla c a k tı. K o n s ta n tin o la n

N a is s o s

d iğ e r te tra rk h la r g ib i B a lk a n d o ğ u m lu y d u . D o ğ d u ğ u (=

bugün

N iş )

Illy ria

to p r a k la r ın d a

b u lu n u y o rd u .

ş e h ir

Annesi

H e le n a b a b a s ı C o n s ta n tiu s ile R o m a h u k u k u n a u y g u n o la r a k e v li d e ğ ild i v e b u d u r u m K o n s t a n t in ’ in k iş iliğ in d e o n u h e p r a h a ts ız e tm e k te y d i. B u n a k a r ş ın i y i b ir a s k e r î e ğ it im a lıp g e n ç y a ş ın d a b a ş a r ılı b ir g e n e r a l o lm u ş t u . 3 0 6 y ılın ın

T e m m u z g ü n ü b a b a s ı C o n s ta n tiu s ö ld ü ğ ü n d e B r it a n y a ’ d a E b u r ia c u m

İy i b ir a s k e r o ld u ğ u n d a n

o rd u d a

ç o k s e v ile n K o n s ta n tin

5 Bkz. Lactantius, de mortibus persecutorum 34. 6 Bkz. Lactantius, de mortibus persecutorum 19.

bugün

Y o rk )

ş e h rin d e

a s k e r le ri t a r a fın d a n

A u g u s tu s

ilâ n

e d ild i. D iğ e r

A u g u s t u s G a l e r iu s b u d u r u m u b ir s a v a ş n e d e n i s a y ıp h e m e n s ila h a s a rıl m a d ı.

C o n s ta n tiu s ’ u n

b o ş a la n

Caesar

r a r k h ie ’ y e

y e rin e

S e ve ru s ’ u

y e rin e

K o n s ta n tin ’ i

k a rş ı b ir k a ç

s o n ra

A u g u s tu s a ta d ı.

a y n ı y ılın

o la ra k

B ö y le c e

E k im

a y ın d a

ç ık tı. R o m a ’ d a M a x im ia n u s ’ u n o ğ lu M a x e n tiu s y a n ın d a fız la r v e

R o m a ’m n

g ü v e n liğ in d e n

s o ru m lu

a ta d ı.

o lu ş a n

Ondan 3.

T e t-

y e n i b ir r a k ip b u lu n a n m u h a

cohortes urbanae

ta r a fın d a n

im p a ra to r ilâ n e d ild i. T e tr a r k h la r b u k e z o n a k a rş ı g ü ç k u lla n m a y a k a ra r v e r d ile r

b a tın ın

M a x e n tiu s ’ a ö ld ü .

k a rş ı

T e tr a r k h ie

A u g u s tu s ’u y a p tığ ı

o la n

savaşı

s is te m in in

S e ve ru s ’u

kaybeden

k u r u c u la rın d a n

g ö rü n c e te k r a r a k t if p o litik a y a d ö n ü p

ona

k a rş ı

g ö n d e rd ile r.

S e ve ru s

savaş

m e y d a n ın d a

M a x i m i a n u s ’ ta

K o n s ta n tin

d u ru m u

ile b ir lik t e h a r e k e t e t

m e y e b a ş la d ı, o n u k ı z ı F a u s t a ile e v le n d ir d i v e k e n d in i o ğ lu n a k a r ş ı s a v a ş ırk e n

ö le n

S e ve ru s ’u n

y e rin e

307

y ılı

sonunda

A u g u s tu s

ilâ n

e tti. B u

d u r u m d a D io k l e t ia n te k r a r a k t i f p o lit ik a y a m ü d a h a le e tm e k z o r u n d a k a ld ı v e 3 0 8 y ı l ı b a ş ın d a T u n a k e n a r ın d a C a r n u n t u m z e n le d i.

B u

to p la n tı

s ıra s ın d a

D io k le tia n

L ic in iu s ’ u n

A u g u s t u s ’ lu ğ a

K o n s ta n tin ,

C a e s a re s

d u r u m la r ın ı

a ta n m a s ın ı

p o litik a d a n

a y rılm a k

zo ru n d a

ö n e rd i.

k o r u d u la r .

k a ld ı.

k e n tin d e b ir to p la n tı d ü

I l l y r i a ’ lı

B ö y le c e

b ir

subay

M a x im in u s

M a x im ia n u s G a le r iu s

o la n

D a ia

te k ra r

ve a k tif

L ic in iu s ’u n

A u g u s t u s ’ lu ğ u n d a v e M a x i m i n u s D a i a ile K o n s t a n t i n e n C a e s a r ’ l ığ m d a 4 . ve

son

m eyi

d ö rtlü

y ö n e tim

g e r ç e k le ş tir d ik te n

o lu ş tu . D io k le t ia n , C a r n u n tu m ’ d a k i b u s o n ra

te k ra r

S p a la to ’ d a k i

s a ra y ın a

d ü z e n le

ç e k ild i

b ir k a ç y ı l s o n ra s o n a e re n h a y a tın ın s o n g ü n ü n e k a d a r b ir d a h a a k t i f p o li tik a y a d ö n m e d i. B Ü Y Ü K

K O N S T A N T IN

D Ö N E M İ: 308 -

3 3 7

M a x i m i n u s D a i a v e K o n s t a n t i n s a d e c e ik i y ı l C a e s a r ü n v a n ı ile y e t in d ile r ve 3 10

y ılın d a

o n la r d a A u g u s tu s ü n v a n ım

a ld ıla r . B ö y le c e T e t r a k h la n n

h e p s i A u g u s tu s o lm u ş v e C a e s a r k a lm a m ış tı. B u

a ra d a A u g u s tu s o lm a y ı

h e d e fle y e n M a x e n t i u s R o m a ’ d a , D o m it iu s A l e x a n d e r d a A f r i k a ’ d a fır s a t k o lla m a k ta y d ıla r . 3 0 8 y ılın d a D io k le t ia n ’ ın z o r u y la a k t if p o litik a y a ik in c i k e z v e d a e t m e k z o r u n d a k a la n M a x i m i a n u s is e b u k e z K o n s t a n t i n ’ in ü s o la ra k

k u lla n d ığ ı

A u g u s tu s

ilâ n

ş e h ir le r d e n

e ttir d i.

A r l e s ’ te b u lu n a n

Bunun

ü z e r in e

a s k e ri b ir lik le r e

K o n s ta n tin

k a y ın p e d e r i

k e n d in i M a x i-

m ia n u s ’ u in tih a r e tm e y e z o r la d ı. B u n d a n s o n ra K o n s ta n tin te k b a ş ın a tü m Rom a

im p a ra to rlu ğ u n a

y a p ıy ı o lu ş tu rm a y a

h â k im

b a ş la d ı. İlk

o la b ilm e s i iç in

g e re k li o la n

id e o lo jik

a lt

o la r a k k e n d is in i y e n i l m e z g ü n e ş ta n r ıs ı

S o l In v ic tu s

ile

o la ra k ta p ın ım 268

ile

270

G o th ic u s

ö z d e ş le ş tird i. B u g ö re n A p o llo n

y ılla n

a r a s ın d a

ta n rı a y n ı z a m a n d a

g ü n e ş le b a ğ la n tılı

ile d e ili n t i l iy d i 7 . A y n ı z a m a n d a k e n d is in i

hüküm

s ü rm ü ş o la n

im p a ra to r I I .

ile ö z d e ş le ş tir d i. B ö y le c e k e n d is in e T e t r a r k h ie

C la u d iu s

s is te m in e d â h il

o la n k iş ile r d e n b a ğ ım s ız b ir h a n e d a n lık k ö k e n i b u lm u ş o ld u . 3 1 1

y ılın d a

b ir in c i d ö r tlü y ö n e tim in A u g u s t u s ’ u o la n G a le r iu s h a y a ta g ö z le r in i y u m d u . G a le r iu s

ö lm e d e n

e r d ir ilm e s in i

ö n c e H ır is tiy a n la r a

H ır is tiy a n lığ ın

k a rş ı b a ş la tıla n t a k ib a t ın

a y n ı h a k la r a

s a h ip

sona

d e v le t ta r a fın d a n

k a b u l e d ile n b ir d in o lm a s ın ı e m r e d e n b ir g e n e lg e y a y ı m l a d ı. G a l e r iu s ’ u n ö lü m ü n d e n

önce

A frik a ’da

o rta d a n k a ld ır ılm ış tı. 3 1 1

a y a k la n a n

D o m itiu s

A le x a n d e r

3 10

y ılın d a

y ı lı ilk b a h a r ın d a G a l e r iu s ’ u n ö lü m ü s o n ra s ın d a

a rtık ü ç A u g u s tu s h a y a tta y d ıla r; K o n s ta n tin , L ic in iu s v e M a x im in u s D a ia . A y r ı c a R o m a ’ d a b u lu n a n M a x e n t i u s ’ ta A u g u s t u s o l m a k iç in h e r a n h a r e k e te

g e çm e k ü ze re

b u lu n d u r a n

b e k liy o r d u . A n c a k B a t ı e y a le tle r in i k o n tr o lü

K o n s ta n tin

k a ld ır m a d a n

d oğu ’da

b u lu n a n

d iğ e r

e v v e l M a x e n tiu s ’ a y ö n e ld i v e

m a ’d a M ilv ia

k ö p rü sü

onu

s a v a ş ın d a y e n ilg iy e

ik i 28

A u g u s tu s ’u E k im

3 12

u ğ r a ttı. D o ğ u d a

a ltın d a o rta d a n

günü R o

is e L i c i n i u s

3 1 3 y ı lı N is a n a y ın d a T r a k y a ’ d a b u g ü n k ü Ç o r lu y a k ın la r ın d a M a x im in u s D a ia ’ya m eydana

k a rş ı b ü y ü k b ir z a fe r k a z a n d ı. 3 1 2 g e le n

s iy a s i

o la y la r

y ılı

E k im

a y ın d a n

K o n s ta n tin ’ i H ır is tiy a n lık

itib a re n

in a n c ın a

b ir a z

d a h a y a k la ş tır m ış tı v e b ö y le c e H ır is t iy a n lığ ın R o m a d e v le tin in r e s m i d in i o lm a s ı y ö n ü n d e ö n e m li a d ım la r a tılm ış tı. Ö t e y a n d a n K o n s t a n t in , R o m a im p a ra to rlu ğ u

tnaximus

g e le n e ğ in e

g ö re

A u g u s tu s

o la ra k

baş

ra h ip

id i. B u k o n u m u y l a h e m ç o k ta n r ılı d in in t ü m

pontifex

g e re k le r in i y e rin e

g e t i r iy o r v e h e m d e y e n i l m e z g ü n e ş ta n r ıs ı s o l i n v i c t u s ’ u n p r o p a g a n d a s ın ı y a p ı y o r d u . 3 1 3 y ı lı n d a M i l a n o ’ d a L i c i n i u s ile K o n s t a n t i n a r a s ın d a v a r ıla n a n la ş m a

ö z e llik le

n iu s ’ u n h â k im

H ır is tiy a n la r ın

iş in e

y a ra d ı. K o n s ta n tin

doğuda

L ic i-

o ld u ğ u b ö lg e d e d e H ı r is t iy a n la n n h a m is i r o lü n e s o y u n d u .

K o n s t a n t in ’ in g id e r e k te k k iş i h â k im iy e tin i v u r g u la y a n b ir y ö n e tim

ta rzı

n ın m o t ifle r in i ö n p la n a ç ık a r m a s ı L i c i n i u s ile a ra s ın ın g id e r e k a ç ılm a s ın a neden ile

o l d u . K o n s t a n t i n ’ in k ı z k a r d e ş i ile e v li o lm a s ın a

K o n s ta n tin

a r a s ın d a k i

g e r ilim

3 16

y ılın d a ,

ilk in

ra ğ m e n

bugünkü

L ic in iu s L ju b lija -

n a ’ n ın d o ğ u s u n d a b u lu n a n K ib a la s o n ra d a H a d r ia n o p o lis ( = b u g ü n E d i r n e ) y a k ın la n n d a kaybeden

ik i b ü y ü k m e y d a n

L ic in iu s

T ra k ya

b ö lg e s i

s a v a ş ın a y o l a ç tı. H e r ik i s a v a ş ı d a h a riç

A vru p a ’daki

tü m

to p r a k la r ın ı

k a y b e t ti. K o n s t a n t in k ıs a s ü re iç in d e T r a k y a b ö lg e s in in d e k u z e y v e b a tı

7 Konstantin'in çok tanrılı din unsurlarını politikada kullanma şekli Apollon -G üneş Tanrısısol invictus = yenilmez güneş kültü bağlamında bazı çağdaşı yazarlar tarafından da ilgiyle izlenmekteydi, bkz. Panegyrici Latini 6 [7], 21, 3-7.

b ö lg e le r in i e le g e ç ir e r e k S e r d ic a ( = b u g ü n S o f y a ) ’ y a k a d a r g e ld i . B u r a d a k u r d u ğ u k a ra rg â h ın d a n d o ğ u y a d o ğ r u ile rle y e r e k 3 2 4 y ı lı T e m m u z ’ u n d a H a d r ia n o p o lis Y a k la ş ık

ö n le rin d e

3 4 .0 0 0

b ir

kez

daha

L ic in iu s

ile

a s k e r in h a y a t ın ı k a y b e t tiğ i b u

K o n s ta n tin B y z a n tio n e tti. K o n s t a n t i n ’ in

k a rş ı

s a v a ş ta n

k a rş ıy a da

g e ld i.

g a lip

ç ık a n

( = b u g ü n İs ta n b u l) y ö n ü n e k a ç a n L i c i n i u s ’ u ta k ip

o ğ lu

C a e s a r C r is p u s , L ic in iu s ’ u n

d o n a n m a s ın ı

im h a

e t t i. 3 2 4 y ı l ı E y l ü l a y ın d a C h r y s o p o l i s ’ te ( = b u g ü n Ü s k ü d a r ) y a p ıla n s o n b ir s a v a ş ı d a

kaybeden

L ic in iu s

e s ir d ü ş tü v e b ir y ı l s o n r a

325

y ılın d a

K o n s t a n t in ’ in e m r iy le id a m e d ild i. M S te k

3 2 4 y ı l ı s o n b a h a r ın d a K o n s t a n t in , R o m a

adam

M agnus” adam

y ö n e tim in i U n v a n ıy la

o lu ş tu rm u ş tu .

y ü c e ltile n

im p a ra to rlu ğ u n d a

T a r ih ç ile r

K o n s ta n tin

ta r a fın d a n

p o litik a d a k i

a r tık

“B ü yü k

h e d e fi

o la n

= te k

y ö n e t im in in y e n id e n h a y a ta g e ç irilm e s in d e ö r n e k a ld ığ ı R o m a im

Octavianus Augustus

p a r a to r lu ğ u n u n k u r u c u s u iş le n m e s in d e n e d e n le rle C r is p u s ’ u

h e rh a n g i

b ir

L ic in iu s ’ u n

h a y a tı

A u g u s tu s g ib i tü m

B u

boyunca

g ib i b ir ç o k s iy a s i c in a y e t

g ö r m e m e k te y d i.

o ğ lu n u , k e n d i

ö ld ü rtm ü ş tü r.

d a m g a s ın ın

s a k ın c a

eşi

c in a y e tle r ta ş ıy a n

H a le n

F a u s ta ’y ı

n e d e n iy le

a ile

K o n s t a n t i n ’ in

ö z

b ilin m e y e n o ğ lu

Caesar

fe r tle r in in

324

y ılın d a n

k a tili s o n ra

k a r ş ıtla r ın ı y o k e d e r e k t e k b a ş ın a R o m a d e v le tin i y ö

n e t t iğ i z a m a n d ış p o l i t ik a b a ş a r ıla r ın ın ö n p la n a ç ık t ığ ı b ir d ö n e m

o la ra k

ta r ih s a h n e s in d e y e r in i a ld ı. K o n s t a n t in h e n ü z te tr a r k h ie s is te m i iç in d e b ir C a e s a r ik e n g ir d iğ i tü m d e c e r a k ip le r in e

z a n m ış tı. 3 0 6 y ılın d a z a n d ığ ı

z a fe r le rd e n

y e n id e n ta h k im

s a v a ş la r d a n b a ş a rı ile ç ık m ış t ı. B u

k a rş ı d e ğ il a y n ı z a m a n d a G e rm e n le re

s o n ra

e tti. 3 1 5

Ren

k a rş ı 3 1 3

n e h ri

d ış

d ü ş m a n la r a

y ılın d a

boyunca

y ılın d a d a tü m

b a ş a r ıla n

k a rş ı d a

F ra n k la ra

tü m

s ın ır

T u n a s ın ır ım

k a rş ı k a

g a rn iz o n la r ın ı

S a r m a tla r v e G o t -

la r a k a r ş ı s a ğ la m s a v u n m a y a p a b i l ir h a le g e tir d i. A n c a k 3 2 2 v e 3 2 3 y ı l l a r ın d a b u s ın ır d a S a r m a tla r a k a rş ı y e n id e n a s k e r î b ir o p e r a s y o n y a p ılm a s ı ö n g ö r ü ld ü v e s a v a ş d u r u m u a n c a k S a r m a tla r ile z o r lu k l a s a ğ la n a b ile n b ir a te ş k e s ile b it ir ile b ild i. A n c a k G o t l a r b u a s k e rî p o ta n s iy e le s a ğ la n d ık ta n

s a h ip

o ld u k la r ın d a n

s o n ra d a T u n a

s ın ır a h e r a n s a ld ır a b ile c e k b ir K o n s ta n tin ,

S a r m a tla r la

s ın ır ın d a k a lm a y a d e v a m

e tti v e

a te ş k e s

D io k le tia n

ta r a fın d a n b a ş la n a n s ın ır g a r n iz o n la r ın g ü ç le n d ir ilm e s i iş le r in i y ö n e t ti. B

Z A N T I O N ’D A N

Y E N İ

B İR

T a r ih le r, 1 1

B A Ş K E N T M a y ıs

K O N S T A N T IN O P O L I S ’E ; Y E N İ B İR

Y Ö N E T İ M

T A R Z I :

3 3 0 ’ u g ö s te r d iğ in d e K o n s t a n t in

M Ö

6 . y ü z y ı l b a ş la

r ın d a n b e r i ş e h ir d e v le ti o la r a k v a r lığ ın ı s ü r d ü r e n B y z a n t i o n ’ u k e n d i a d ın ı ta ş ıy a n b i r ş e h ir h a lin e d ö n ü ş tü r e r e k im p a r a to r lu ğ u n y e n i m e r k e z i y a p t ı. K o n s t a n t i n ’ in y ö n e t im i s ıra s ın d a y a p t ığ ı b u e n ö n e m li v e s o n u c u e n u z u n

sü re d e v a m

e d e n e y le m iy le a s lın d a n e y e n i b ir b a ş k e n t k u r m a y ı h e d e fli

y o r d u v e n e d e R o m a ’ y a k a rş ıt y e n i d in î b ir m e r k e z o lu ş tu r m a y ı d ü ş ü n ü y o r d u . T e k a m a c ı k e n d is i t a r a f ın d a n s e ç ilm iş b ir y e r d e k e n d i a d ın ı t a ş ıy a n b ir m e r k e z k u ra ra k tü m m ek

s o n s u zlu ğ a

a n la m ın a onun

g e le n

im p a ra to rlu ğ a b ü y ü k lü ğ ü n ü v e k u d re tin i g ö s te r

gücünü ve

ta n tin o p o lis ’ in

b a ş a rı

g e tir d ik le r in e

d o ğ ru

in ş a

a ç ılm a s ın d a

k e n d is in i

in ş a

Güneş

K o n s ta n tin

ö z e llik le

ö n c e lik le k e n tin

in a n a n

çok

u za n a n

dünya

ta n r ılı

ş e h ir

d u rd u k ç a

s im g e s i v e

D io s k u r la r , C a s to r

b ö lg e d e

kendi

e ttir e r e k b u n u n T a n rıs ı

o la ra k

d in

dönem i

k a d e r ta n r ıç a s ı

s a v a ş la r ın d a y a n ın d a o la n v e a s k e r î ve

P o ly d e u k te s

e d ild i. K o n s ta n tin , B y z a n t io n ’ u n

g e n iş le te r e k

Konstantini)

s o n s u zlu ğ a ş e h ri d e

g ö r k e m in i in s a n lığ a h a tır la ta c a k tı. Y e n i b a ş k e n t K o n s -

k u lla n ım a

ile R o m a d e v le tin in t ü m

b ir e r ta p ın a k

k a rş ı K o n s t a n t in ’ in

g e le n e k le r in e y e r v e r ild i v e o la n T y k h e

Urbs aeterna

ta ş ım a k tı.

R o m a ’ya

a d ıy la

o r ta s ın a

s im g e le y e n

a n ıla n b ir

iç in

ş e h ir a la n ın ı b a tıy a fo ru m u

P o r fir

h e y k e lin i

s ü tu n

forum

ü z e r in d e

d ik tird i.

Ancak

H ı r i s t iy a n l ık d in in i v u r g u la y a n y a p ıla r ı d a in ş a e ttir m e y i ih

m a l e tm e d i. B u n la r ın e n ü n lü s ü ş e h rin b a tıy a d o ğ r u g e n iş le ttiğ i a r a z is in d e b ir te p e ü z e r in e y a p tır d ığ ı H a v a r ile r K ilis e s i id i. K e n d is i d e d a h a s o n ra b u k ilis e y e g ö m ü le c e k v e

1 3 . h a v a r i o la ra k y ü c e ltile c e k ti. K o n s t a n t in k e n d i

a d ın ı v e r d iğ i b u y e n i ş e h ri e lb e tte ö n c e lik le b ir id a r i m e r k e z o la r a k d ü ş ü n m ü ş tü . B u

d ü ş ü n c e s in e

y ö n e lik

o la r a k ö n c e lik le

R o m a ’ d a k i s is te m e

u y g u n b i r s e n a to b in a s ı in ş a e t t ir d i. A n c a k s e n a to b in a s ı t e k a d a m tim in i

a m a c ıy la

a r k a s ın d a k i d e v le t y a p ıs ı o la n

m o n a rşi

büyük

hem en

b ir

s a ra y

k o m p le k s in in

a n tik

d e v ir s a ra y ı s a d e c e R o m a ’ d a k i P a la tin

le k s i

g ib i

im p a ra to ru n

yöne

s is te m in i v u r g u la m a k yanm a

y a p tır ıld ı.

Geç

te p e s in d e k i y a p ıla r k o m p

ik a m e t e ttiğ i b ir m e k â n

d e ğ ild i. K o n s ta n tin o p o -

lis ’ te k i s a ra y im p a r a to r u n m a iy e t in d e k i s e k re te ry a v e y ü k s e k d ü z e y d e k i a ske rî

s iv il

N ik o m e d ia ’ d a

m e m u rla r ın

b a ş la y a n

v a r lığ ı

D o m in a tu s

geç

a n tik

ö z e llik le r in i

d e v rin her

D io k le tia n

y ö n ü y le

ön

ile

p la n a

magister officiorum a d ı n ı t a ş ı y a n b i r i d a r i i ş l e r ş e f i , quaestor sacri palatii ü n v a n ı m t a ş ı y a n b i r g e n e l s e k r e t e r , m a l i i ş l e r e b a k a n i k i ü s t d ü z e y m e m u r comes sacrorum largitionum v e comes rei privatae s a r a y ı n ü s t d ü z e y b ü r o k r a t l a r ı y d ı l a r . ç ık a rm a k ta y d ı.

B u

Tü m

id a ri

iş le r d e n

s o ru m lu

k a d r o la r ın b ü y ü k k ıs m ı K o n s ta n tin

ra yd a k i b u

y e n i id a r i s is te m

onun

ta r a fın d a n

Rom a

o lu ş tu ru lm u ş tu

d e v le t s is te m in i r e fo r m e

eden

D io k le t ia n ’ ın y o lu n d a y ü r ü d ü ğ ü n ü g ö s te r m e k te y d i. A r t ı k K o n s ta n tin o p o lis t ü m

im p a ra to rlu ğ u n y ö n e tild iğ i d ü n y a n ın y e n i id a ri v e

o lm u ş tu .

Ye n i

s is te m d e

s iv il

a s k e rî

A n n o n a a d ı v e r ile n e n ö n e m li v e r g ile r

y ö n e tim

m a li m e r k e zi

ta m a m e n

praefecti praetorio

a y r ılm ış tı.

ta d la n v e r ile n

d ö r t y a d a b e ş m a li m e m u r ta r a fın d a n t o p la n m a k ta y d ı. D io k l e t ia n z a m a

n ın d a y a p ıla n m a li r e fo r m v e u y g u la n a n y e n i p a ra p o lit ik a s ı k a p s a m ın d a te d a v ü le ç ık a r ıla n

follis

g ib i K o n s ta n tin d e

solidus

a d ın ı ta ş ıy a n a ltın b ir

p a r a b ir im in i d a r p e ttir m e y e b a ş la d ı. A l t ı n d a n p a ra b a s ılm a s ıy la b ir lik t e v e r g i s is te m i d e d ü z e n li b ir h a le g e ld i. Y e n i v e r g i m a tr a h la r ın ın ilâ n d ö

indictio)

n e m le r i ( =

1 5 y ıld a b ir y a p ılm a y a b a ş la n d ı. B u s is te m t ü m

o rta

ç a ğ b o y u n c a d a d e v a m e d e r e k m a li s is te m in o m u r g a s ın ı o lu ş tu r d u . K o n s t a n t i n d ö n e m in d e m e y d a n a g e le n ö n e m li b ir o la y d a İs k e n d e r iy e p is k o p o s u A r i a n ’ ın b a ş ın ı ç e k t iğ i b ir g r u p p is k o p o s ile d iğ e r p is k o p o s la r a r a s ın d a İs a p e y g a m b e r in k o n u m u n u n t a n r ıy a k a r ş ı h a n g i d ü z e y d e o l d u ğunun

fa r k lı a lg ıla n m a s ın d a n o r ta y a ç ık a n b ir ta r tış m a y d ı. B u

tü r ta rtış

m a la r ı k ıs a s ü r e d e ç ö z e r e k H ı r i s t iy a n l a r a ra s ın d a b i r l i k v e u y u m a r z u la y a n

K o n s ta n tin

p is k o p o s la r ın

b ir a ra y a

g e ld iğ i k o n s il

o lm a s ın ı

to p la n tıla r ı

d ü z e n le m e y e k a r a r v e r d i. K o n s t a n t in ’ in i lk d ü z e n le d iğ i t o p la n tı N i k a i a ( = b u g ü n İ z n i k ) ş e h rin d e 3 2 5 y ılın d a to p la n a n ü n lü N i k a i a k o n s ilid ir . A n c a k bundan

s o n ra

k ıld ığ ın d a

ç e ş itli a r a lık la r d a d e v a m

H ır is tiy a n lığ ın

u z a k la ş a r a k

e d e n k o n s ille r in

K o n s ta n tin e n

fa r k lı y o r u m la r y a p a n

d in

a r z u la d ığ ı

s o n u ç la r ın a b a

b ir lik

a d a m la r ın ın

e tk is iy le

uyum dan b ö lü n m e y e

u ğ r a d ı ğ ı n ı g ö r m e k t e y i z . K o n s t a n t i n d ö n e m in d e K o n s t a n t i n o p o l i s 'i n

yeni

b a ş k e n t o l m a s ı y la b ir li k t e o z a m a n a k a d a r M a r m a r a E r e ğ l i 's i n d e k i ( = P e r in th o s -

H e r a k le ia ) H e ra k le ia p is k o p o s lu ğ u n a b a ğ lı o la n B y z a n t io n k e n ti

d in i y ö n d e n K o n s t a n t in o p o lis a d ıy la b a ğ ım s ız h a le g e lm iş v e k e n tte y e n i b i r k i l i s e s i s t e m i k u r u l m a y a b a ş l a m ı ş t ı r 8. B y z a n t i o n ’ u n i l k p i s k o p o s u b ü yü k

b ir

ih tim a lle

D io k le tia n da

M e tro p h a n e s

ta r a fın d a n

d e ğ in ile n

303

i d i 9.

ile 3 1 3

H ır is tiy a n la r a

M e tro p h a n e s

büyük

y ı ll a r ı a ra s ın d a y a p t ır ı la n

y ö n e lik

ta k ib a t

s ıra s ın d a

d ö n e m in

o lm u ş , k e n tin B y z a n t io n

ih tim a lle

v e y u k a rıd a

ö ld ü rü ld ü .

g e ç e n A le x a n d r a s 3 1 4 y ılın d a n 3 3 7 y ılın a k a d a r to p la m lu k y a p m ış tır. B u

b ir

Y e rin e

2 3 y ıl p is k o p o s

s o n y e d i y ılın d a K o n s ta n tin o p o lis p is k o p o s u

ş e h ir d e v le tin d e n

im p a ra to rlu ğ u n y e n i b a ş k e n ti

o la n K o n s ta n tin o p o lis ’ e d ö n ü ş ü m ü n ü v e y a v a ş y a v a ş y e n i d in in m e r k e z i o lm a s ı s ü r e c in in b a ş la n g ıc ın d a e n ü s t d ü z e y d e k i d in a d a m ı o la r a k g ö r e v y a p m ış tır. K o n s t a n t in k e n d i a d ıy la a n ıla n y e n i b a ş k e n tin i k u r d u k ta n s o n ra y a p tığ ı r e fo r m la r la

k e s in

b ir m o n a rş i

s is te m in i

y ö n e tim

im p a ra to rlu ğ u n a y e rle ş tirm iş ti. A n c a k k e n d is in d e n

ta rzı

o la ra k

s o n ra y e rin e

Rom a

geçecek

8 Bu konu hakkında bkz., G. Dagron, Naissance d'une capitale. Constantinople et ses institutions de 330 à 451,418. 9 Byzantion'da ilk Hıristiyanlık hareketleri ve Konstantinopolis kilisesi hakkında bkz., T. Kaçar, “Konstantinopolis Kilisesi’nin Kuruluşu: Mitoloji ve Tarih”, Güneydoğu Avrupa Araş tırmaları Dergisi, 14, 2008, 130.

k i ş i y i o ğ u ll a n a r a s ın d a n s e ç m e k y e r in e o ğ u lla r ın ın v e y a k ı n a k r a b a la r ın ın g ö re v

a la c a ğ ı

y e n i b ir

te tra k h ia

s is te m i k u r m a y a

d ü ş ü n c e s in e g ö r e o ğ u lla r ı I I . C o n s ta n tiu s v e la r

o la ra k

onun

üçüncü

y a p a c a k la r d ı.

y e rin e

o ğ lu

ta h ta

II . C o n s ta n tin u s A u g u s tu s ’

ç ık a c a k la rd ı. O n la r ın

C o n s ta n s

K o n s ta n tin

ç a lış tı. K o n s t a n t in e n

üvey

M a y ıs

a ltın d a

y e ğ e n i F la v iu s

3 3 7 ’de

C a e s a re s

D e lm a tiu s

N ik o m e d ia ’ d a

g ö re v

ö lü m ü n d e n

b ir k a ç d a k ik a ö n c e k e n d is in i p is k o p o s E u s e b io s ’ a v a f t i z e ttir e r e k H ı r i s t i y a n d in in e g e ç ti v e b ö y le c e b u d in in m e n s u b u o la r a k ö le n ilk R o m a im p a ra to ru

o ld u . Ö lü m ü n d e n

s o n ra

ö n g ö rd ü ğ ü

y e n i d ö rtlü

y ö n e tim in

uygu

la n m a s ın ın m ü m k ü n o lm a d ığ ı k ıs a s ü re d e o r ta y a ç ık a c a k tı. K O N S T A N T I N E N K o n s ta n tin e n K o n s ta n tin e n

O Ğ U L L A R I D Ö N E M İ 3 3 7 -3 6 1

o ğ u lla r ı

D io k le tia n

is te d iğ i ta r z d a

ta r a fın d a n

s ü r d ü r e b ilm e k

k u r u la n

iç in

d ö r tlü

g e re k li o la n

y ö n e tim i te m e l k o

ş u lla r d a n k a r ş ılık lı g ü v e n v e b ir lik t e ç a lış m a y a h a z ı r o lm a k t a n ta m a m e n y o k s u n o ld u k la r ın d a n b a b a la r ın ın ö lü m ü n d e n k ıs a b ir s ü re s o n ra b ir b ir le r in e k a r ş ı ik tid a r m ü c a d e le s in e b a ş la d ıla r . K o n s t a n t i n ’ in o ğ u lla r ın d a n h iç b ir i

b a b a la r ın ın

ö n g ö rd ü ğ ü

ş e k ild e

A u g u s tu s

ü n v a n ın ı

a lm a y a

ce sa re t

e d e m e y ip C a e s a r ü n v a n ı ile y e t in m e k t e y d ile r . D ö r t C a e s a r a r a s ın d a m ü c a d e le y i

b a ş la ta n

K o n s t a n t i n ’ in yeğeni

ilk

b ir ç o k

F la v iu s

a d ım ı

D e lm a tiu s ’u

o ğ lu 3 3 7 y ılın ın

II.

a k ra b a s ı

C o n s ta n tiu s ’ a ile

b ir lik te

b a ğ lı

Caesar

ö ld ü r d ü le r .

a s k e r le r

rü tb e s i

a ttıla r

ta ş ıy a n

K o n s ta n tin ’ in

üvey

h a y a tta k i

üç

E y l ü l a y ın d a k e n d ile r in i A u g u s t u s ilâ n e t t ir d ile r . A n c a k

b ir lik te h a re k e t e tm e k te n ç o k u z a k tıla r . 3 4 0 y ılın d a I I . C o n s ta n tin u s R o m a ’ d a b u lu n a n s ıra s ın d a y e rin e

C o n s ta n s ’ a k a rş ı a s k e rî h a re k a ta b a ş la d ı a n c a k b u

b a ş a rıs ızlığ a

u ğ r a y ıp

g e ç m e s in i ö n g ö r d ü ğ ü

h a y a tın ı k a y b e tti. B ö y le c e

d ö r tlü

in d i. B a tıd a k i e y a le tle r C o n s ta n s ta r a fın d a n y ö n e tim

y ö n e tilm e k te y d ile r .

y ö n e tim

s e fe r

K o n s t a n t i n ’ in

m e n s u p la r ın ın

s a y ıs ı

ik iy e

d o ğ u d a k i e y a le t le r is e I I . C o n s t a n t i u s

Ancak

C o n s ta n s

k ıs a

sü re d e

g ö s te rd iğ i

z a fiy e t i v e y a n lış v e r g i p o litik a s ıy la h a lk ın g ö z ü n d e tü m

s a y g ın

lığ ın ı y i t i r d i . G e r m e n le r e k a r ş ı k a z a n d ığ ı k ıs m i a s k e r î b a ş a r ıla r a r a ğ m e n F la v iu s M a g n e n tiu s is m in d e k i G e r m e n k ö k e n li b ir s u b a y ta r a fın d a n 3 5 0 y ı l ı b a ş ın d a ta h tta n in d ir ild i v e k a ç m a y a ç a lış ır k e n ö ld ü r ü ld ü . M a g n e n tiu s ç o k ta n r ılı d in e in a n a n b ir s u b a y o lm a k la b ir lik te

II . C o n s ta n tiu s ’ u n g ö

z ü n e g ir m e k iç in H ır is t iy a n s e m b o lle r i ta ş ıy a n s ik k e le r b a s tır d ı. A n c a k b u p o litik a I I . C o n s ta n tiu s ’ u ik n a e tm e d i v e a k ra b a s ı G a l lu s ’ u C a e s a r rü tb e s in e

y ü k s e ltip

M a g n e n tiu s ’ u n

P a n n o n ia ’ d a k i M u r s a

ü s tü n e

y a k ın la r ın d a

y o lla d ı.

y e n ild i v e

M a g n e n tiu s 353

y ılın a

351

y ılın d a

k a d a r k a ç a ra k

y a ş a d ı a n c a k s o n u n d a in tih a r e tti. I I . C o n s ta n tiu s a r t ık t ü m

Rom a

im p a

r a to r lu ğ u n u n te k h â k im i id i. D o ğ u d a S a s a n i k r a lı I I . Ş a p u r ’ a k a rş ı b ü y ü k

b a ş a r ıla r k a z a n a n C o n s ta n tiu s b a tıd a d a t ü m tik te n

s o n ra

b a ş a r ılı

b ir

iç

p o litik a

ta h ta g ö z d ik e n le r i y o k e t

s ü rd ü rm e ye

b a ş la d ı.

B u

dönem de

C o n s ta n tiu s b a b a s ı ta r a fın d a n y e n id e n k u r u la n K o n s t a n t in o p o lis ’ in d ü n y a k e n ti o lm a s ı iç in

ö n e m li a d ım la r ı a tm a y a b a ş la d ı. Ö n c e lik le

g ib i K o n s ta n tin o p o lis ’ e d e b ir

praefectus urbi

R o m a ’daki

a ta d ı. B u g ü n k ü

b e le d iy e

b a ş k a n lığ ı m a k a m ı ile e ş d e ğ e r o la n b u m e m u r iy e t ş e h rin y ö n e tilm e s in d e y e n i b ir d ö n e m in b a ş la d ığ ın ı g ö s te r m e k te y d i. C o n s ta n tiu s b u n d a n b a ş k a R o m a ’ d a k i s e n a to ü y e le r in in ta ş ıd ığ ı r ü tb e le r i K o n s t a n t i n o p o l is ’ te b u l u nan

s e n a to n u n

ü y e le rin e

v e rd i.

A y r ıc a

K o n s t a n t i n o p o l is ’ te

b ir b a ş

k e n te y a k ış a n g ö r k e m li a n ıtla r y a p t ır m a y a b a ş la d ı. B u n la r d a n e n ö n e m lis i b ü y ü k b ir h a m a m

y a p ıs ı d iğ e r i d e b u g ü n A y a s o f y a ’ n ı n b u lu n d u ğ u y e r d e

in ş a e d ile n b ü y ü k b i r k ilis e i d i . A y r ı c a

H a v a r il e r k ilis e s i y a n ın a b a b a s ı

K o n s t a n t i n iç in b ü y ü k b ir m e z a r a n ıtı in ş a e ttir d i v e b a b a s ın ın H a v a r i l e r K ilis e s in d e b u lu n a n la h d in i b u a n ıtın iç in e n a k le tt ir d i. B u a ra d a R o m a v e K o n s t a n t in o p o lis ’ in b ir lik t e y ü c e ltild iğ i s ik k e le r b a s t ır d ı. A n c a k im p a r a to r lu ğ u n

d u r d u r a b ile n

Cons

ta n tiu s d o ğ u d a G a l l u s ’ u n k e n d is in e r a ğ m e n ta h ta t e k b a ş ın a h â k im

o lm a

Ren

ç a lış tığ ın ı

s ın ır ın ı z o r la y a n

haber

a lın c a

onu

G e r m e n le r i z o r lu k la

id a m

e ttir d i.

S a s a n ile r in

y e n id e n

doğu

s ın ır ın ı z o r la m a s ı ü z e r in e A ş a ğ ı F ı r a t b ö lg e s in e y ö n e l d i ğ i s ıra d a 3 5 7 y ı lın d a

A rg e n to ra te ’ de

bugün

S tra s s b u rg )

A lle m a n

k a b ile le rin i

yenen

C a e s a r J u l ia n u s , P a r i s ’ te a s k e r le ri t a r a fın d a n im p a r a to r ilâ n e d ild i. Ç ü n k ü G a l y a b ö lg e s in d e k i a s k e r le r d o ğ u y a s e v k e d ilip S a s a n ile r e k a r ş ı s a v a ş m a k is te m iy o r la r d ı.

Ye n i

A u g u s tu s

o la n

J u lia n u s

ile

C o n s ta n tiu s

b ir lik te

S a s a n ile r e k a rş ı s a v a ş m a k y e r in e e lle r in d e k i a s k e rî b ir lik le r le b ir b ir le r in in ü s tü n e

y ü rü rle rk e n

C o n s ta n tiu s

K a s ım

3 6 1’de

K ilik y a

to p r a k la r ın d a

ö ld ü . A r t ı k Ju lia n u s te k b a ş ın a R o m a im p a ra to ru n u n h â k im iy d i. Ju lia n u s R o m a im p a r a t o r lu ğ u n u n iç in d e b u lu n d u ğ u iç v e d ış k a y n a k lı k a r m a ş a v e te h d itle r in tü m ç ilm e s in d e

s o r u m lu lu ğ u n u R o m a ’ n ın g e le n e k s e l ta n r ıla r ın d a n v a z g e

g ö rm e k te y d i

e lin d e k i

tü m

im k â n la rı

H ıris tiy a n

d in in in

y a y ılm a s ın ı d u r d u r m a k iç in k u lla n m a k ta k a r a r lıy d ı.

Ju l i a n u s v e ç o k t a n r il i d î n e d ö n ü ş d e n e m e s i Ju lia n u s

ç o k ta n r ılı d in e

g e ri d ö n ü ş p o litik a s ın d a K o n s t a n t i n ’ in

iz le d iğ i

G ü n e ş T a n r ıs ı k ü ltü p o litik a s ın ı k e n d in e ö r n e k a ld ı. A n c a k b u k e z g ü n e ş in g e r ç e k g ü ç v e v a r lı k n e d e n i o ld u ğ u n u s a v u n a r a k g ü n e ş ta n r ıs ın ı k u t s a d ı. 1 1 lis ’ e

A r a l ı k 3 6 1 ’ d e z a f e r a la y ı e ş liğ in d e y e n i b a ş k e n t K o n s t a n t i n o p o

g ir e n

Ju lia n u s

b u ra d a

II.

C o n s ta n tiu s

iç in

eski

Rom a

g e le n e ğ in e

u y g u n b ir ş e k ild e m ü t e v e ffa A u g u s t u s ’ u ta n r ıla r k a tm a y ü k s e lte n d in î b ir tö r e n d ü z e n le d i. M a y ı s a y ın a k a d a r k a ld ığ ı K o n s t a n t in o p o lis ’ te n 3 6 2 y ılı ilk b a h a r ı

s o n la r ın d a

A n ta k y a )

u la ş tı.

a y rıla n

Ju lia n u s

A n tio k h e ia ’ d a

362

b u ra d a n y ılı

A n tio k h e ia ’ y a

y a zın d a n

363

y ılı

(= M a rt

bugün a y ın a

k a d a r k a la n J u lia n u s b u r a d a k e n tin

s o r u n la r ıy la ilg ile n d i v e

s o n ra S a sa -

n ile r e k a r ş ı s a v a ş m a k ü z e r e a ş a ğ ı F ı r a t b ö lg e s in e d o ğ r u y o la ç ı k t ı. A n c a k 26

H a zira n

günü

S a s a n ile r le

Rom a

o rd u s u

a ra s ın d a m e y d a n a

ç a tış m a s ıra s ın d a a ld ığ ı y a r a n ın e t k is iy le k o m a y a

g ir d i v e

g e le n b ir

K o n s ta n tin o -

p o lis ’ e g e ri g ö tü r ü lm e k is te n ir k e n T a r s u s ’ ta ö ld ü . J u lia n u s ik i y ı l l ı k h ü k ü m d a r lığ ı

s ıra s ın d a

ş e h ir le r in

yaşam sal

g e re k s in im le rin i

y e rin e

g e tir

m e le r i iç in h e r t ü r lü o la n a ğ ı s a ğ la m ış v e b ö y le c e 4 . y ü z y ı l ta r ih ç ile r in in övgüsünü

a l m ı ş t ı r 10. J u l i a n u s

zo r la

e l k o y d u k la r ı a r a zile rin i g e ri v e r m iş tir . B u

a lıp

ş e h ir le re

k e n d in d e n

im p a ra to rla ra

a r a z ile r g e n e llik le

ta p m a k a r a z ile r iy d i v e J u lia n u s ’ m u y g u la d ığ ı im a r p o litik a s ı d a ta p m a k la r ın b u a r a z ile r d e y e n id e n in ş a s ın a y ö n e lik ti. J u lia n u s ’ u n ö lü m ü n d e n s o n ra o r d u m u h a f ı z a la y ı k o m u ta n ı v e ç o k ta n r ılı d in ta r a fta rı S a lu tiu s ’ u im p a r a to r y a p m a k is te d i. A n c a k S a lu tiu s b u n u y a ş ın ın

ile r le m iş o lm a s ın ı ö n e s ü r e r e k r e d d e tti. B u n u n

r is tiy a n lık

ta ra fta rı

J o v ia n u s ’ ta n

im p a ra to rlu ğ u

ü z e r in e o r d u H ı

kabul

e tm e s in i

is te d i.

J o v ia n u s b u t e k lif i k a b u l e tti. B a b a s ın ın b ir z a m a n la r m u h a f ı z a la y ı k o m u ta n ı o lm a s ı d ış ın d a d ik k a ti ç e k e n b ir ö z e lliğ i o lm a y a n

Jo v ia n u s d ah a

ilk g ü n d e n u z u n s ü re im p a ra to rlu k y a p a m a y a c a ğ ı a n la ş ılm ış tı" . Jo v ia n u s S a s a n ile r e k a r ş ı ta a r r u z d e ğ il g e ri ç e k ilm e p o lit ik a s ı u y g u la m a y a b a ş la m ış t ı. S a s a n ile r le im z a l a m a y ı d ü ş ü n d ü ğ ü 3 0 y ı l l ı k b ir a te ş k e s a n la ş m a s ı N i s i b i s ’ te d â h il o lm a k ü z e r e b ö lü m ü n d e n

Rom a

o rd u s u n u n M e z o p o ta m y a ’ n ın

ç e k ilm e s in i ö n g ö r m e k te y d i. B ö y le c e

Rom a

r e k li o la r a k h e r d ü ş m a n ı y e n e b ile c e ğ in e o la n k a m u o y u

büyük

o rd u s u n u n

sü

in a n c ı d a b ü y ü k

b ir y a r a a lm ış o lu y o r d u . H ır is t iy a n lığ a m e n s u p J o v ia n u s d ö n e m in d e , ö n c e k i im p a r a to r J u lia n u s z a m a n ın d a y e n id e n in ş a e d ilm e y e b a ş la n a n t a p ı n a k la r ın

te k r a r ç e ş itli s ın ır la m a la r v e

m e k te y d i. J o v ia n u s ’ u n

yeni

e n g e lle r le

k a rş ıla ş tığ ı g ö r ü l

1 7 Ş u b a t 3 6 4 ’ te â n id e n ö lm e s iy le b u s ü re ç k e s in

tiy e u ğ r a d ı. J o v ia n u s ’ u n ö lü m ü n d e n s o n ra o rd u y in e im p a r a to r lu k m u h a f ı z a la y ı m e n s u b u b ir s u b a y o la n V a le n tin ia n u s ’ u im p a r a to r y a p tı.

V A L E N T I N I A N U S V a le n tin ia n u s ’ u n ta le b i

ü z e r in e

V E

V A L E N S : 3 6 4 -3 78

im p a r a to r o lm a s ın d a n y a k la ş ık b ir a y s o n r a a s k e r le r in

e rke k

k a rd e ş i

V a le n s

A u g u s tu s

r ü tb e s iy le

M a rt

364

g ü n ü im p a r a to r lu ğ a o r t a k h ü k ü m d a r ilâ n e d ild i. H e r i k i A u g u s t u s d a ta m b ir u y u m

iç in d e s a ra y id a r e s in i, o r d u y u v e h ü k ü m r a n lık h a k la r ın ı k u lla

10 Julianus'un kentlerin özgürleşmeleri ve kendi kaynaklarına kavuşmaları için yaptıkları re formlar hakkında bkz. Ammianus Marcellinus 25,4, 15. " Jovianus hakkında bkz. Ammianus Marcellinus 25, 5, 5-6.

n a c a k l a r ı b ö l g e l e r i b e l i r l e d i l e r 12. B u

p a y la ş ım a

g ö re

V a le n tin ia n u s

b a tı

e y a le t le r in d e n s o r u m lu id i v e o b ö lg e le r d e ü s o la r a k T r i a r ile M i l a n o h ir le r in i k u lla n m a k ta y d ı. V a le n s

is e K o n s t a n t i n o p o l i s ’ te

şe

o tu ra ra k im p a

r a to r lu ğ u n d o ğ u e y a le tle r in i y ö n e t m e k te y d i. 4.

y ü z y ılın

ik in c i y a r ıs ı R o m a İm p a r a to r lu ğ u s ın ır la r ın ın d ış d ü ş m a n

la r ta r a fın d a n s ü r e k li te h d it e d ild iğ i b ir d ö n e m d i. Ö z e l l i k l e R e n v e T u n a s ın ır la n

b a ş ta

H u n la r

o lm a k

ü ze re

G e r m e n le r v e

b ü y ü k te h d it a lt ın d a y d ı. V a le n tin ia n u s 3 6 5

A le m a n la r

ile 3 7 5

y ılla n

ta r a fın d a n

a r a s ın d a k i d ö

n e m d e R e n n e h r i s ın ır ın a s a ld ır a n F r a n k v e A l e m a n k a b ile le r in in s a ld ın la n n ı

b a ş a n y la

g e ri

p ü s k ü r te b ild i.

V a le n tin ia n u s

im p a ra to rlu ğ u

döne

m in d e H ı r i s t i y a n o lm a s ın a r a ğ m e n ç o k ta n r ılı d in le r e t a p a n la r ın t ö r e n le r in e s a y g ı g ö s te r m iş v e h iç b ir k ü lt ü y a s a k la m a m ış tı. T ü m ü y l e d in ö z g ü r lü ğ ü n d e n y a n a o la n V a le n tin ia n u s y a ş ın d a k i

o ğ lu

G ra tia n u s ’u

1 7 K a s ım

y e rin e

3 7 5 ’ te ö l d ü ğ ü n d e y e r i n e

geçm ek

ü ze re

A u g u s tu s

ü n v a m y la

b ır a k tı. V a le n s ’ in H ır is tiy a n la r

d o ğ u d a k i e y a le tle ri y ö n e ttiğ i d ö n e m d e ile

çok

ta n n lı

d in le r e

ta p a n la r

is e b ir ç o k b ö lg e d e

a ra s ın d a

büyük

ç a tış m a la r

y a ş a n m a k t a y d ı. V a le n s ’ in b iz z a t b u ç a tış m a la r ın iç in d e t a r a f o ld u ğ u E f e s li

filo z o f ve

im p a r a to r la r d a n

o n u n ö lü m ü n ü v e ö lü m

Ju lia n u s ’ u n

d a n ış m a n ı M a x i m u s ’ u

ş e k lin i ö n c e d e n b ild iğ i iç in id a m e ttir m e s in d e d e

g ö r ü le b ilm e k te d ir . V a le n s

3 76

y ılın d a

H u n la r v e

G o tla n n

Tuna

s ın ır ın ı

te h d it e tm e le r i ü z e r in e ç a r e s iz k a lm ış v e o n la n n R o m a o r d u s u n a y a r d ım c ı b ir lik le r v e r m e

te k lifin i k a b u l e tm iş ti. A n c a k b u b ü y ü k b ir s tra te jik h a

ta y d ı. G o tla r b ü y ü k

g r u p la r h a lin d e

s ın ın

ta m a m ın ı y a ğ m a la m a y a b a ş la d ıla r . H e m

ç a tış m a d a n

b ü y ü k b ir y iy e c e k

s ık ın tıs ı b a ş g ö s te rd i. B u n u n

k h e ia ’ d a

V a le n s

b u lu n a n

G r a tia n u s ’ ta n

y a rd ım

K o n s ta n tin o p o lis ’ te n

K o n s ta n tin o p e l’e

is te d i G r a tia n u s y o la

ç ık a n

g e ç ip

doğu ve hem

ü z e r in e

g e ld i

y a r d ım

T r a k y a ’ n ın

b a tı e y a le tle r in d e

s ıra d a

A n tio -

b a tıd a k i

o rta ğ ı

t e k lifin i k a b u l e tti v e

V a le n s , G ra tia n u s

ile b u lu ş m a s ın a

k ıs a

b ir s ü re k a la H a d r ia n o p o lis y a k ın la r ın d a a n id e n G o t la r a te k b a ş ın a s a ld ı r ıp “ te k b a ş ın a b a r b a r la n g e ri p ü s k ü r te n im p a r a to r ” o lm a h ırs ın a k a p ıld ı. Ancak n o p o lis

s a ld ın

(= b u g ü n

ona

p a h a lıy a

m â l o ld u . 9

E d i m e ) ö n le rin d e

b ir ç o k

A ğ u s to s

üst d ü ze y

günü

H a d r ia

subayı ve

3 78

b in le r c e

a s k e ri ile b ir lik t e G o t la r a y e n ile r e k - t ı p k ı E f e s l i f i l o z o f M a x i m u s ’ u n ö n ceden V a le n s

s ö y le d iğ i ö ld ü ğ ü n d e

g ib i-

savaş

Rom a

m e y d a n ın d a

ö ld ü

cesedi

k a y b o l d u 13.

İm p a r a to r lu ğ u n u n b a ş ın d a ik i A u g u s t u s

v a r d ı.

12 Bu paylaşım hakkında bkz. Ammianus Marcellinus 26, 5, 1-4. 13 Hadrianopolis savaşı ve Romalıların yenilgisi hakkında bkz. Ammianus Marcellinus 31, 13, 19.

B u n la r d a n b ir i G r a t ia n o lu p V a le n tin ia n u s ’ u n i l k e v liğ in d e n o la n o ğ lu y d u . D i ğ e r A u g u s t u s is e V a le n t i n ia n u s ’ u n ik in c i e v l il i ğ i n d e n o la n o ğ lu I I . V a le n tin ia n u s id i. 3 7 1

y ılın d a d o ğ a n v e 3 7 5 y ılın d a A u g u s tu s lu ğ a y ü k s e

le n b u d ö r t y a ş ın d a k i ç o c u k ş im d i G r a t i a n ile b ir lik t e V a l e n s ’ in 3 7 8 y ı l ı n da

ö lü m ü n d e n

s o n ra

henüz

yedi

y a ş ın d a y k e n

y ö n e tm e k d u r u m u n d a y d ı. B ö y le c e G e ç

Rom a

A n tik D e v re

im p a ra to rlu ğ u n u

ö zg ü

b ir u y g u la m a

o la n ç o c u k im p a ra to rla rın y e n i b ir ö rn e ğ i o r ta d a y d ı. G r a tia n y e d i y a ş ın d a b ir ç o c u k la im p a ra to rlu ğ u n ta m a m ın ı y ö n e te m e y e c e ğ in i b ild iğ in d e n R o m a İm p a r a to r lu ğ u n u n d o ğ u e y a le tle r i iç in ö le n V a le n s ’ in y e r in e y ö n e t e c e k b ir k iş i b u lm a k z o r u n d a y d ı. G r a tia n a ra d ığ ı k iş iy i S ir m iu m ’ d a b u ld u . İs p a n y a

k ö k e n li

G ra tia n ’ m

F la v iu s

T h e o d o s iu s

p a r la k

a s k e rî b ir

ö n e ris in i k a b u l e d e n T h e o d o s iu s

19 O c a k

g e ç m iş e

3 7 9 ’ d a ta h ta ç ık tı

ğ ın d a d a h a ö n c e k i im p a r a to r la r ın u y d u ğ u b ir g e le n e ğ i b o z m u ş v e

maximus =

s a h ip ti.

pontifex

b a ş ra h ip ü n v a n ın ı a lm a y ı d a h a i lk g ü n d e n r e d d e tm iş ti. B ö y le

c e k e n d is in i d a h a i l k g ü n d e n H ı r i s t iy a n o la r a k t a n ım la m ış v e g e le n e k s e l ç o k ta n r ılı d in le r e k e s in lik le h o ş g ö r ü lü o lm a y a c a ğ ın ı v u r g u la m ış t ı. T a h t a ç ık ış ın d a n ik i y ıl s o n ra 3 8 1 y ılın d a K o n s t a n tin o p o lis ’ te ik in c i ö k u m e n ik k o n s ili b u g ü n H a g ia

E ire n e =

o la ra k b ilin e n

o ld u ğ u

a n ıtın

k u ts a l b a r ış y a d a k a y n a k la r d a e s k i k ilis e

ye rd e

to p la m a s ı d a h ır is t iy a n la r a ra s ın d a k i

g ö rü ş a y r ılık la r ın ı g id e r m e k o n u s u n d a i n s iy a t if a lm a d a ö n c ü lü ğ e g ö n ü llü o ld u ğ u n u g ö s te r m e k te y d i. H ü k ü m d a r lığ ı d ö n e m in d e H ı r i s t iy a n l ığ ı R o m a d e v le tin in

re sm î

d in i

h a lin e

g e tird iğ i

iç in

H ıris tiy a n la r

ta r a fın d a n

“ M a g n u s = B ü y ü k ” U n v a n ıy la o n u r la n d ır ılm ış tı. A n c a k T h e o d o s iu s ’ u n ilk g ö re v i B a lk a n

y a rım a d a s ın ı d ü z e n e

sokm ak

o ld u . A m a

bunu

ya p a rk e n

k a r ş ıla ş tığ ı e n b ü y ü k g ü ç lü k b ir ç o k b ö lg e d e in s a n la r ın a s k e re a lın m a m a k iç in

kendi

v ü c u tla r ın ı

s a k a tla m a la rıy d ı.

B ir ç o k

Rom a

v a ta n d a ş ın ın

ş e k ild e a s k e r lik h i z m e t i d ış ın d a k a lm a s ıy la a s k e r î b ir lik le r in ih tiy a c ı o la n y e n i in s a n k a y n a k la r ı R o m a

d e v le tin in d ü ş m a n ı o la n G e r m e n le r , F r a n k

la r , G o t la r

e d ilm e k

Rom a

a r a s ın d a n

o rd u

a s k e r le r in

te m in

m e n s u p la r ı o la n b u

zo ru n d a

k a lın ıy o r d u .

b a r b a r d e n ile n

h a lk

B u

d u ru m d a

g ru p la rın d a n

o lu ş tu rd u ğ u b ir lik le r k e n d i h a lk g ru b u n d a n

g e le n

in s a n la r ile ç a tış

m a k z o r u n d a k a lıy o r la r v e b u d u r u m d a R o m a o rd u s u n u n m o r a lin i, sa va ş a zm in i v e

d is ip lin in i b ü y ü k ö lç ü d e o lu m s u z e tk iliy o r d u . O r d u n u n

o rta k

k o m u ta d ili o la n L a tin c e n in k u lla n ılm a s ın d a b ü y ü k z o r lu k la r y a ş a n m a k t a y d ı. A s k e r le r in ç o ğ u v e r ile n k o m u tla r ı a n la m a m a k ta y d ıla r . B u

d u ru m u

g ö re n T h e o d o s iu s 3 8 2 y ılın d a b ir y a s a l d ü z e n le m e y a p t ı. B u n a

g ö re s ö z

k o n u s u h a lk la r ın m e n s u p la r ın ın R o m a d e v le ti to p r a k la r ı iç in d e y a ş a m a la rı

h a lin d e

b ö y le c e

R o m a lıla r la

ö z e llik le

aynı

h a k la r a

s a h ip

o lm a la r ı

G e r m e n k a b ile le rin in v e G o t la r ın

g a ra n ti Rom a

e d iliy o r

d e v le ti iç in d e

d e v le t o lm a la r ın a im k â n ta n ın m ış o lu y o r d u . B i r s ö zle ş m e ( =

f o e d u s ) ile

p e k iş tir ile n u y g u la m a g id e r e k R o m a

İm p a r a to r lu ğ u n u n b a tı e y a le tle r in in

ç ö zü le r e k im p a ra to rlu ğ u n b u b ö lü m ü n ü n

ta m a m e n y ık ılm a s ın a y o l a ç a

c a k tı. T h e o d o s iu s , 3 8 3 y ılın d a S a s a n i k r a lı I I . Ş a p u r ’ u n ö lm e s iy le ra h a t b ir n e fe s a ld ı v e y e r in e g e ç e n I I I . Ş a p u r ile 3 8 4 y ı l ı n d a d o ğ u s ın ır ın ın y e n i d e n d ü z e n le n m e s i iç in a n la ş tı. G ra tia n s ın d a

ta h ta

g ö z d ik e n le r c e

T h e o d o s iu s

g ib i

İs p a n y a

383

y ılın d a

ö ld ü rü ld ü . B u

k ö k e n li b ir

subay

o la n

o la y m

a rk a

B rita n n ia ’ da

g ö re v y a p a n M a g n u s M a x im u s v a r d ı. M a x im u s , G a ly a v e İs p a n y a ’ y ı d a k o n tr o lü a ltın d a tu tu y o r d u v e T r i e r ’ i ü s o la r a k k u lla n ıy o r d u . H e n ü z o n ik i y a ş ın d a k i

II.

V a le n tin ia n u s

is te k le r in i k a b u l e tti v e

is e

T h e o d o s iu s

ile

a n la ş a ra k

M a x im u s ’ u n

o n u n h â k im iy e t a la n ın ı İt a ly a , K u z e y

B a lk a n la r a k a d a r y a y m a s ın a

ses ç ık a rm a d ı. B u

A frik a

a ra d a T h e o d o s iu s b ü y ü k

o ğ lu A r c a d iu s ’ u ta h ta o r ta k e tm e k a m a c ıy la A u g u s t u s U n v a n ıy la o n u r la n d ır d ı. 3 8 7 y ılın d a İta ly a ü z e r in e y ü r ü y e n M a x im u s k a rş ıs ın d a M i la n o ’ d a o tu ra n

I I . V a le n tin ia n u s

İta ly a ’y a

g e ld i v e

o la y ı ta k ib e d e n hem

ç a r e s iz k a lın c a

M a x im u s ’ u

ü ç y ı l iç in d e

388

A q u ile ia ’ d a

y ılın d a

T h e o d o s iu s

e s ir a la r a k

R o m a ’ d a k a la n

id a m

T h e o d o s iu s

K u ze y

e ttir d i. B u

hem

id a ri v e

d e d in î k o n u la rd a k i g ö rü ş a y r ılık la r ın ı v e d ü z e n s iz lik le r i b a z e n

la ş m a y o lu y la v e b a z e n d e o to rite s in i k u lla n a r a k y o lu n a k o y d u . A y r ıc a I I . V a le n t in ia n u s ile M i l a n o b a ş p is k o p o s u A m b r o s i u s a r a s ın d a k i d in î k o n u la r d a k i g ö rü ş a y r ılık la r ın a m ü d a h a le V a le n tin ia n nün

e tti. B u

a ra d a

M a y ıs

3 9 2 ’de II.

G a l y a ’ d a a s ıla r a k ö ld ü r ü lm ü ş h a ld e b u lu n d u . O n u n

a r k a s ın d a

a r a s ın ın

u zu n

za m a n d ır b o z u k

o ld u ğ u b ilin e n

ö lü m ü

Fra n k

kö

k e n li g e n e lk u r m a y b a ş k a n ı A r b o g a s t ’ ın o ld u ğ u k u v v e tle ta h m in e d ilm e k te y d i. T ü m

b u o la n la r d a n ç ık a r d ığ ı s o n u ç la r la K o n s t a n t i n o p o l is ’ e d ö n ü n

c e 8 K a s ı m 3 9 2 ’ d e y a y ı m l a d ığ ı b ir g e n e lg e ile R o m a İm p a r a to r lu ğ u s ın ır la n iç in d e ik a m e t e d e n tü m

in s a n la r ın ç o k ta n r ılı d in le r in g e le n e k le r in d e n

m u t la k s u r e tte u z a k d u r m a la r ın ı b u d in le r e t a p m ım ın k e s in o la r a k y a s a k la n d ığ ın ı d u y u r d u . 3 9 3 b ü y ü k o ğ lu A r c a d iu s

y ılı O c a k

a y ın d a

is e k ü ç ü k

o ğ lu

g ib i A u g u s tu s y a p tı. 3 9 4 y ılın d a

İm p a r a to r lu ğ u n b a tı e y a le tle r in d e a y a k la n a n

H o n o r iu s ’ u

3 9 2 y ılın d a n b e ri

E u g e n iu s ’ a k a rş ı b ü y ü k b ir

s e fe re ç ık t ı v e D a l m a ç y a ile K u z e y İ t a ly a ’ n ın b ir le ş tiğ i y e r d e a k a n F r i g i d u s ır m a ğ ı b o y u n d a 3 9 4 y ı lı E y l ü l a y ı b a ş ın d a E u g e n iu s ile A r b o g a s t ’ m k o m u ta s ın d a k i is y a n c ıla r T h e o d o s iu s ’ a k a rş ı b ü y ü k b ir y e n ilg iy e u ğ r a d ı la r v e h e r ik is i d e ö ld ü r ü ld ü . B ö y le c e B ü y ü k T h e o d o s iu s R o m a to r lu ğ u n u n

tü m ü n ü n

te k

h â k im i o ld u . T h e o d o s iu s

İm p a r a

a yn ı za m a n d a

Rom a

İm p a r a to r lu ğ u n u n ta m a m ın a te k b a ş ın a h ü k m e d e n s o n im p a r a to r d u . Ç ü n kü

b o z u la n

s a ğ lığ ı n e d e n iy le

İm p a r a to r lu ğ u

o ğ u lla r ı a r a s ın d a

p a y la ş tır

m a s ı g e re k e c e k v e b u n d a n a rtık g e riy e d ö n ü ş o lm a y a c a k tı. 3 9 4 y ı lı s o n

b a h a rın d a

küçük

o ğ lu

H o n o r iu s

onun

üvey

k ızk a r d e ş i

G a llia

P la -

c id ia ’ y ı M i l a n o ’ y a ç a ğ ıra ra k o r a d a H o n o r iu s ’ u b a tı e y a le tle r in d e n s o r u m lu A u g u s t u s o la r a k t a y in e tti. K o n s t a n t in o p o lis ’ te k a la n b ü y ü k o ğ lu c a d iu s

is e

doğu

e y a le tle r in d e n

s o ru m lu

o ld u . T h e o d o s iu s ’ u n

A r-

o ğ u lla rın a

d a n ı ş m a n o l a r a k t a v s i y e e t t iğ i k i ş i is e o r d u k o m u t a n ı S t i l i h o i d i . 1 7 O c a k 3 9 5 ’ te M i l a n o ’ d a ö le n T h e o d o s i u s ’ u n b a ş ın d a b ir k o n u ş m a y a p a n M i l a n o b a ş p is k o p o s u A m b r o s i u s ’ u n s ö y le v in in ö z g ü n m e tn in d e n g ü n ü m ü z e u la şan

b a zı

p a rç a la rd a n

T h e o d o s iu s ’u n

h e rh a n g i

b ir

hukuki

v a s iy e tn a m e

b ır a k m a d ığ ın ı a n c a k h e r ik i o ğ lu n u n d a b ir lik te te k k iş i g ib i R o m a İm p a r a to r lu ğ u n u y ö n e tm e le r in in s o n a rzu s u

o ld u ğ u n u

s ö y le d iğ in i ö ğ re n m e k

t e y i z 14. B u n u n l a b i r l i k t e T h e o d o s i u s ’ u n ö l ü m ü n ü t a k i p e d e n a y l a r d a d a h a 3 9 5 y ı l ı iç in d e m e y d a n a g e le n b ir ç o k o l a y R o m a İ m p a r a t o r lu ğ u n u n k a p s a d ığ ı g e n iş c o ğ r a fy a d a d o ğ u s u v e b a t ıs ıy la b ir lik t e liğ in i s ü r d ü r e b ilm e s i n in a r tık m ü m k ü n o la m a y a c a ğ ın ı g ö s te r m e k te d ir.

B a t i r o m a İm p a r a t o r l u ğ u : 395-476 B a t ı e y a le tle r in in y ö n e tim

m e r k e z i o la n M i la n o ’ d a o tu ra n H o n o r iu s

n e lk u r m a y b a ş k a n ı k o n u m u n d a o la n S t il i h o ’ n u n e tk is i a lt ın d a y d ı. S t ilih o , b ü y ü k k ı z ı M a r i a ’ y ı H o n o r iu s ile e v le n d ir m iş o n u n ö lü m ü n d e n s o n ra d a ik in c i k ı z ı T e r m a n tia

H o n o r iu s ’ u n

eşi o lm u ş tu . B ö y le c e

S tilih o 4 0 8

y ı

lın d a ö lü m ü n e k a d a r B a t ı e y a le tle r in d e fiile n a s k e ri v e id a r i g ü c ü e lin d e b u lu n d u r a n k iş i o lm u ş t u . S t il i h o ’ n u n t ü m h e d e fi G o t la r ı n n a s ıl d u r d u r u la c a ğ ı id i. A n c a k tü m d u rd u rm a ya k a n lığ ın a

ç a b a la r ı A l a r i h

is im li k iş in in k o m u ta

y e tm e d i. H o n o r iu s , A l a r ih ’ i 4 0 2

a ta m a k

zo ru n d a

y ılın d a

e ttiğ i G o t la r ı

g e n e lk u rm a y

k a ld ı. B a ş k e n t M ila n o ’ n u n

a r tık

baş

g ü v e n li b ir

y e rd e o lm a m a s ı n e d e n iy le B a tı R o m a im p a ra to rlu ğ u n u n b a ş k e n ti R a v e n n a ’ya

n a k le d ild i. S tilih o

A rc a d iu s ’ u n

ö lm e s i

1 M a y ıs

ü z e r in e

40 8 ’de

K o n s ta n tin o p o lis ’ te

K o n s ta n tin o p o lis ’ e

g id ip

im p a ra to r

im p a ra to rlu ğ u n

b a ş ın a g e ç m e k v e R o m a İm p a r a to r lu ğ u n u n b ir liğ in i k e n d i y ö n e t im i a ltın da

y e n id e n

o lu ş tu rm a y ı

tir e m e y in c e 2 2

p la n la m a k ta y d ı.

Ancak

p la n ın ı

g e rç e k le ş -

A ğ u s t o s 4 0 8 ’ d e S t il i h o , R a v e n n a ’ d a is y a n e d e n a s k e r le r

ta r a fın d a n ö ld ü r ü ld ü . O n u n

ö lü m ü y le b ir lik te R o m a

d e v le tin in tü m

A v

r u p a v e B a lk a n la r d a u y g u la d ığ ı a s k e rî v e s iy a s î p r o je le r d e ç ö k t ü . H o n o r iu s ’ u n

e m ir le r in i

R o m a ’ya

d in le m e y e n

A la r ih

a d a m la r ı

A ğ u s to s

4 10 ’da

g ir e r e k e s k i im p a r a to r lu k b a ş k e n tin i ü ç g ü n a r a lık s ız y a ğ m a la

d ıla r v e g e rid e p e riş a n b ir k e n t v e h a lk ı b ır a k tıla r . R o m a h a lk ın d a n h a y a t ta

k a la n la r

b a ş la r ın a

g e le n

fe lâ k e tin

s o r u m lu lu ğ u n u

14 Bu söylev ve yorumu hakkında bkz. Orosius 7, 36, 1.

R o m a ’n ın

eski

g e le n e k s e l ta n r ıla r ın a s ırt ç e v ir m e k te n k a y n a k la n d ığ ın ı d ü ş ü n m e y e b a ş la d ıla r . A y n ı y ılın

s o n u n a d o ğ r u A l a r i h ’ in ö lm e s i d e G o t la n n y a ğ m a la m a

s ın ı d u r d u r m a d ı. T ü m

İta ly a y a rım a d a s ı v e B a lk a n la r d e fa la r c a y a ğ m a la

pax Romana

n a r a k R o m a İm p a r a to r lu ğ u n u n b ir liğ in d e n v e b a r ış ın d a n

eser

P la c id ia ’ y ı

G o tla n n

A th la u f 4 1 5

k a lm a d ı. yeni

y ılın d a

Ç a r e s iz

k a la n

H o n o r iu s

lid e r i A t h l a u f ile

ö ld ü rü ld ü . 4 1 6

y ılın d a

d e n ile n R o m a

k ızk a rd e ş i

e v le n d ir m e k

zo ru n d a

y e n i G e n e lk u r m a y

C o n s ta n tiu s k r a l V a l i a ö n d e r liğ in d e R o m a lıla r a s a ld ır a n G o t l a n dul

k a la n

G a lla

P la c id ia

ile

e v le n d i.

A u g u s t u s r ü tb e s in e y ü k s e ltti v e

H o n o r iu s

eşi G a lla

e n iş te s in i

P la c id ia

G a lla

yendi ve

421

da A u g u s ta

k a ld ı.

Başkanı

y ılın d a ü n v a n ın ı

a ld ı. A n c a k I I I . C o n s ta n tiu s a d ıy la ta h ta g e ç e n y e n i A u g u s t u s a y n ı y ılın s o n b a h a n n d a ö ld ü . H o n o r i u s ’ ta 4 2 3 y ılın d a ö lü n c e B a t ı R o m a İm p a r a to r lu ğ u n u n

b a ş ın d a

h iç b ir y ö n e tic i k a lm a d ı. 4 2 3

4 2 5 ’ e k a d a r b a ş s ız k a la n III.

C o n s ta n tiu s

ile

B a tı R o m a

G a lla

y ılı

K a s ım ın d a n

im p a ra to rlu ğ u n u n

P la c id ia ’ n ın

4 19

y ılın d a

H a zira n

y e n i y ö n e tic is i,

doğan

o ğ u lla r ı

III.

V a le n tin ia n u s a d ıy la 4 2 5 y ılın d a ta h ta g e ç ti. A n c a k y a ş ın ın h e n ü z k ü ç ü k o lm a s ı

n e d e n iy le

G e n e lk u r m a y

B a ş k a n ın

F la v iu s

F e lix

onun

h a le fi

F la v iu s A e tiu s tü m

a s k e r i v e s iy a s i g ü c ü e lle r in d e t u tm a k t a y d ıla r . A n c a k

437

Rom a

y a ş ın d a

D oğu

im p a ra to ru

II.

T h e d o s iu s ’ u n

k ızı

L ic in ia

Eu -

d o x ia ile e v le n m e s iy le p o lit ik a y a e t k in b ir ş e k ild e k a t ılm a y a b a ş la d ı. I I I . V a le n tin ia n u s

kendi

b aşka n ı A e tiu s ’u n

konum unu

454

y ılı

daha

E y lü l

g ü ç le n d ir m e k

a y ın d a

iç in

ö ld ü rttü . B u

g e n e lk u r m a y

s iy a s î c i n a y e t ile

V a le n tin ia n u s k e n d is in e e n ç o k h iz m e t e tm iş o la n v e B a t ı R o m a to r lu ğ u n u n

s o ru n lu b ö lg e le rin i R o m a

d e v le tin in

k o n tr o lü

İm p a ra

a ltın d a t u t

m a y ı b a ş a r a b ilm iş o la n ç o k y e te n e k li b ir k o m u ta n v e d e v le t a d a m ım k e n d i e lle r iy le y o k e tm iş ti. A e t iu s , ö z e llik le

A ttila

k o m u ta s ın d a k i H u n la r ın

O r t a A v r u p a ’ y a ile r le m e s i ö n ü n d e b ü y ü k b ir e n g e l o lu ş t u r m u ş tu . V a l e n tin ia n u s

c in a y e tin

b e d e lin i

A e t iu s ’ a s â d ık o la n D a lm a ç y a le n tin ia n u s ’ u Bundan

im p a ra to r

çok

ödem eye

b a ş la d ı.

Önce

o la ra k

ta n ım a d ık la r ın ı

b ild ir e r e k

a y a k la n d ıla r .

k ıs a b ir s ü re s o n ra d a l 6 M a r t 4 5 5 ’ te A e t i u s ’ u n i k i s â d ık a d a m ı

V a le n tin ia n u s ’ u

ö ld ü rd ü . V a le n tin ia n u s ’ u n

R o m a ’ d a s e n a tö r P e tro n iu s M a x im u s is tila s ı

geçm eden

g a rn iz o n la r ın a m e n s u p b ir lik le r a rtık V a -

sonucu

455

y ılı

y a zın d a

ö lü m ü n d e n

s o n ra

ta h ta ö n c e

ç ık tı. A n c a k V a n d a lla n n

ö ld ü rü ld ü .

Onun

a rd ın d a n

R o m a ’yı

G a ly a lı

b ir

s e n a tö r v e P e tr o n iu s ’ u n g e n e lk u r m a y b a ş k a n ı o la n A v it u s im p a ra to r o ld u . G e n e lk u r m a y

başkanı

o la ra k

a ta d ığ ı

F la v iu s

R ik im e r ,

G o t

k ö k e n li

b ir

k i ş i y d i . R i k i m e r b a z ı a s k e r î b a ş a r ıla r g ö s te r ip B a t ı R o m a İm p a r a t o r lu ğ u nun ve

ö z e llik le

İ t a ly a ’ n ın g ü v e n liğ in i s a ğ la d ık ta n s o n ra K o n s t a n t in o p o -

lis ’ te n s iy a s î d e s te k a la m a y a n A v i t u s ’ u 4 5 6 y ı lı n ı n s o n b a h a n n d a ö ld ü r ttü v e y e r in e k e n d is in in iy i ta n ıd ığ ı b ir s u b a y o la n M a o r ia n ’ ı A u g u s tu s o la

r a k ta h ta g e ç ird i v e o n a d ö r t y ıl im p a r a to r lu k y a p tır d ı. O n u d a 4 6 1 y ılın d a ö ld ü rte n

R ik im e r

İm p a ra to rlu ğ a

s e n a tö r L i b iu s

S e ve ru s ’ u

g e tird i. O n u n

4 6 5 y ılın d a ö ld ü rü lm e s in i ta k ib e n u z u n b ir s ü re y e n i b ir im p a ra to r a d a y ı a ra n d ı v e A n th e m iu s ’ u n b u g ö re v e u y g u n o ld u ğ u n a k a ra r v e re n R ik im e r onun

467

y ılın d a n

472

y ılın a

k a d a r im p a ra to rlu k y a p m a s ın a

izin

v e rd i.

A n t h e m i u s ’ u n ö ld ü r ü lm e s i v R i k im e r ’ in d e ö lm e s iy le R i k i m e r ’ in y e ğ e n i v e A n t h e m iu s ’ u n k a tili G u n d o b a d , A u g u s tu s o la ra k G ly c e r iu s is m in d e k i k iş iy i 4 7 3 y ı lı n d a ta h ta o t u r tt u . A n c a k b u y e n i A u g u s t u s ’ ta s a d e c e b ir y ı l ta h tta k a la b ild i. O n u n

ta h tta n u z a k la ş tırılm a s ın d a n

o r d u la n n k o m u ta n ı o la n Ju liu s N e p o s 4 7 4

s o n ra D a lm a ç y a ’ d a k i

y ılın d a im p a ra to r o ld u . O n u n

z a m a n ın d a D o ğ u g o t la n n b a ş ın a k e n d in i k r a l ila n e ttir e n T h e o d e r i h g e ç ti. F a k a t o d a G e n e lk u r m a y b a ş k a n ı o la ra k a ta d ığ ı O r e s te s ta r a fın d a n im p a r a to r lu k ta n u z a k la ş tır ıld ı. O r e s te s o n u n y e r in e k e n d i ö z o ğ lu “ A u g u s tu lu s =

im p a r a t o r c u k ” ü n v a n ı ile B a t ı R o m a

R o m u lu s ’ u

ta h tın a ç ık a r d ı. A n

c a k G e r m e n k ö k e n li b ir s u b a y o la n O d o a k e r ’ in İ t a ly a ’ d a n is te d iğ i to p r a ğ ı babası

O re s te s

y a ’ n ın

k ra lı

N a p o li

r e d d e d in c e

ilâ n

e ttir d i

y a k ın la r ın d a k i

Odoaker

ve b ir

k e n d is in i

O r e s te s ’ i ö ld ü rttü . ç iftliğ e

sü rg ü n e

A ğ u s to s

R o m u lu s

y o lla n d ı.

4 76 ’da

İta l

A u g u s tu lu s

O d o a k e r ’ in

is e

İta ly a

k r a lı ilâ n e d ild iğ i 4 7 6 y ı l ı ta r ih ç ile r ta r a fın d a n B a t ı R o m a im p a r a to r lu ğ u n u n d a s o n u o la r a k k a b u l e d ilm e k te d ir . B ö y le c e s o n B a t ı R o m a im p a r a to r u d a R o m u lu s A u g u s tu lu s o lm u ş tu . B u n u n la b ir lik te O d o a k e r k e n d is in i im p a ra to r

ilâ n

D a lm a ç y a ’ d a

e ttir m e d i. sü rg ü n d e

Onun

b u lu n a n

ö lm e s iy le a r tık B a t ı R o m a

g ö zü n d e

B a tı

Ju liu s N e p o s

Rom a

im p a ra to ru

id i. O n u n

da 480

h a le n y ılın d a

im p a r a to r lu ğ u iç in d e im p a r a to r o la r a k ta n ım

la n a b ile c e k b ir k im s e k a lm a m ış t ı. B a lk a n y a r ım a d a s ın ın ta m a m ın ı d e n e t im i a ltın a a la n g o t k r a lı T h e o d e r i h K o n s t a n t i n o p o l is ’ te 4 8 4 y ı l ı b a ş ın d a k o n s ü llü k

v e r ile r e k

o n u r la n d ır ıld ı.

K o n s ta n tin o p o lis ’ te k i

y ö n e tim i T h e o d e r ih ’ te n k u r tu lm a k iç in o n u

İta ly a ’ y a

D oğu

Rom a

s e fe r d ü z e n le m e y e

ik n a e t t i. V e r o n a y a k ın la r ın d a 4 8 9 y ılın d a T h e o d e r i h ile O d o a k e r ’ in k u v v e t le r i a r a s ın d a y a p ıla n m e y d a n s a v a ş ın d a T h e d e r i h , I I . A l a r i h ’ in k o m u ta s ın d a k i

B a tı

G o tla r ın m

y a r d ım ıy la

O d o a k e r’i

z o r la d ı. R a v e n n a ’ d a ik i y ıl T h e o d e r ih ’ in

R a v e n n a 'y a

ç e k ilm e y e

k u ş a tm a s ın a d a y a n a n

Odoaker

o n u n İt a ly a ’ y ı b ir lik te y ö n e tm e te k lifin e in a n d ı. A n c a k k ıs a b ir s ü re s o n ra T h e o d e rih

onu

tu za ğ a

d ü ş ü rü p

k e n d i e lle r iy le

d o s t la r ın ı, a r k a d a ş la r ın ı ö ld ü r t tü . T h e o d e r ih

ö ld ü rd ü

493

y ılın d a

tü m

a ile s in i,

k e n d i a d a m la r ı

t a r a fın d a n F la v iu s T h e o d e r ic u s a d ıy la k r a l ilâ n e d ild i. 5 2 6 y ılın d a k a d a r İta ly a B ü yü k

y a rım a d a s ın ın

K o n s ta n tin ’ e

G o tla n n

ö yk ü n e re k

k r a lı o la r a k k a ld ı v e

R avenna’da

h a v a r ile r le

o la b ilm e k a m a c ıy la y a p tır d ığ ı a n ıt m e za r a g ö m ü ld ü .

eş

ö le n e

ö ld ü ğ ü n d e s a y g ın lık ta

D o ğ u r o m a İm p a r a t o r l u ğ u D o ğ u ’da

a rtık

D oğu

Rom a

İm p a r a to r lu ğ u

o la ra k

a d la n d ır ıla n

d e v le tin

b a ş ın d a k i A r c a d iu s h e n ü z 1 7 y a ş ın d a y d ı. 3 9 5 y ılın d a b ir F r a n k s u b a y ın ın k ı z ı o la n E u d o x i a ile e v le n d i. İm p a r a to r ’ u n h e n ü z ç o k g e n ç o lm a s ı n e d e n iy le m u h a f ı z a la y ı k o m u ta n ı R u f m u ş k e n d is in e y a r d ım c ı o lu y o r d u . A n c a k o a s k e r le r i ta r a fın d a n 3 9 5 y ı l ı K a s ı m

a y ın d a ö ld ü r ü lü n c e s a ra y ın e n

yüksek

genç

rü tb e li

m e m u rla rın d a n

E u tro p iu s

im p a ra to ra

d e s te k

o ld u .

A n c a k o d a 3 9 9 y ılın d a id a m e d ild i. B ö y le c e D o ğ u e y a le tle r in d e t ü m G o t k ö k e n li g e n e lk u r m a y b a ş k a n ı G a in a s ’ m

güç

e lin e g e ç ti. F a k a t o d a A n a

d o lu ’ y u y a ğ m a la y ıp K o n s ta n tin o p o lis ’ e g ir m e y e k a lk ış ın c a 4 0 0 y ılı A r a l ık a y ın d a ö ld ü r ü ld ü . K o n s ta n tin o p o lis ’ te k i y ö n e t im o n u n y e r in e y in e G o t k ö k e n li F r a v it t a ’ y ı g e tird i. F r a v itta 4 0 1

y ılın d a K o n s ü l o ld u . 4 0 2 y ılın d a

is e K o n s t a n t i n o p o l is t ü m ü y l e y a b a n c ı k ö k e n l i a s k e r î ü s t d ü z e y y ö n e t im e k a rş ı b ir tu tu m

iç in e g ir d i v e b u d e ğ iş e n p o lit ik a y a u y g u n o la r a k F r a v it t a

ö ld ü rü ld ü . 408 o la n

y ılın d a

o ğ lu

s iu s ’ u n

ö le n

im p a ra to r A r c a d iu s ’ u n

T h e o d o s iu s

z a m a n ın d a

g e ç ti. 4 5 0

y ılın a

y e rin e

b a ş k e n t K o n s ta n tin o p o lis

y e n i b ir s u r s is te m i ile t a h k im

henüz

k a d a r ta h tta b a tıy a

e d ild i v e b u g ü n

yedi

y a ş ın d a

II.

Theodo-

k a la n d o ğ ru

g e n iş le y e r e k

k a lın tıla r ı b ü y ü k

ö lç ü d e

g ü n ü m ü z e u la ş m ış o la n k a r a v e d e n i z s u r la rı in ş a e d ild i. R o m a d e v le t i n in 5.

y ü zy ıl

b a ş ın a

kadar

ç ık a r d ığ ı

k a n u n la r ın

p o l is ’ te a lm a n b ir k a r a r ile b ir a r a y a to p la n d ığ ı tu ru ld u .

431

T h e o d o s iu s

y ılın d a 434

E fe s

y ılın d a

k o n s ilin in

H u n la n n

438

y ılın d a

K o n s ta n tin o -

Codex Theodosianus

to p la n d ığ ı

g ö rü lm e k te d ir.

b a ş ın a A t t i l a ’ n ın

g e ç m e s iy le

o lu ş

A y r ıc a

ö z e llik le

T r a k y a ’ n ı n y a ğ m a la n d ığ ın ı v e s ır a n ın K o n s t a n t in o p o lis ’ e g e lm e k t e o l d u ğ u n u g ö r ü p H u n ö n d e r le r in in d ik t e e ttir d iğ i a te ş k e s a n la ş m a la r ıy la H u n l a r a k a rş ı d ış s iy a s e ti v e a s k e r î g ü ç le r i d e n g e d e t u tm a y a ç a lış tı. T h e o d o s iu s z a m a n ı n d a K o n s t a n t i n o p o l i s ’ te y ö n e t i m

B a tı R o m a ’ d a o ld u ğ u

g ib i G e r

m e n k ö k e n li G e n e lk u r m a y B a ş k a n la n d e ğ il, d a h a ç o k m u h a fız a la y ı k o m u ta n la r ı v e y ü k s e k r ü tb e li s a ra y m e n s u p la r ın ın d e n e tim in d e y d i. I I . T h e o d o s iu s i, 2 8 T e m m u z 4 5 0 ’ d e a tta n d ü ş m e s i s o n u c u ö ld ü ğ ü n d e y e rin e k im in

g e ç e c e ğ in i g e ç a n t ik d e v ir s iy a s e t g e le n e ğ in e u y g u n

g e n e lk u r m a y b a ş k a n ı A s p a r b e lir le d i. O n u n

o la ra k

y a p t ığ ı s e ç im e g ö r e T r a k y a

k ö k e n li b ir s u b a y o la n M a rc ia n u s im p a ra to r o lm a y a u y g u n d u . M a r c ia n u s H u n la n

y e n e re k B a lk a n la r ’ d a n

u z a k la ş tır d ı. H u n la n n

4 5 1 ’de b ü y ü k

b ir

y e n ilg iy e u ğ r a m a la r ı v e 4 5 3 y ılın d a A t t i l a ’ m n ö lm e s iy le a r t ık b ir te h lik e o lm a k ta n II.

tü m ü y le

T h e o d o s iu s ’u n

(= K a d ık ö y ) Le o

u z a k la ş tık la r ı g ö r ü lm e k te d ir . M a r c ia n u s , 4 5 1 k ızk a rd e ş i

k o n s ilin i

g e ç ti. O n u n

P u lh e r ia ’ n m

to p la d ı. 4 5 7

y ılın d a

da ö le n

y a r d ım ıy la

y ılın d a

K h a lk e d o n

M a r c ia n u s ’ u n

y e rin e

d ö n e m in d e K o n s ta n tin o p o lis g e n e lk u r m a y b a ş k a m

G o t

k ö k e n li A s p a r ’ ın d a e tk is iy le tü m ü y le G o t a ğ ır lık lı b ir a s k e r v e s iv il b ü r o k r a s in in d e n e tim in e g e ç ti. A n c a k L e o ’ n u n s o n y ılla r ın d a A s p a r ’ ın ö ld ü r ü lm e s iy le b u e tk i y o k o ld u . A r t ı k K o n s t a n t in o p o lis ’ te Is a u r ia k ö k e n li b ir g e n e lk u r m a y

başkanı

Is a u r ia b ö lg e s in d e n

v a rd ı.

A s ıl

a d ı T a r a s ik o d is s a

o la n

T o r o s la n n

K o n s t a n t in o p o lis ’ e g e le n s u b a y Z e n o , L e o ’ n u n ö lü

m ü n d e n s o n ra 4 7 4 y ılın d a D o ğ u R o m a im p a ra to ru o ld u . O n u n z a m a n ın d a D oğu

Rom a

İm p a r a to r lu ğ u n u n a tla ttığ ı e n b ü y ü k te h lik e B a lk a n y a r ım a

d a sı v e T r a k y a ’ y ı y a ğ m a la y a n T h e o d e r ih id i. Z e n o , T h e o d e r ih ’ i İta ly a ’ y a g itm e y e v e b ö lg e d e n la d ı.

R o m a ’ y ı e le g e ç ir m e y e ik n a e d in c e b a t ıy a y ö n e le n G o t l a n n

ç e k ilm e s iy le K o n s t a n t in o p o lis ’ in r a h a t b ir n e fe s a lm a s ın ı s a ğ

Ze n o ’nun

D oğu

Rom a

Zen o

ile

491

y ılın d a

ö lm e s iy le

y a ş ın d a k i

s e n a tö r

A n a s ta s iu s

im p a ra to ru o ld u . A n a s ta s iu s ’ u n im p a ra to rlu ğ u n u n ilk y ılla r ı

K o n s ta n tin o p o lis ’ e

g e lm iş

o la n

Is a u r ia lıla n

b a ş k e n tte n

u za k

tu tm a m ü c a d e le s iy le g e ç ti. B ir k a ç y ı l g e rm e n v e H u n k ö k e n li a s k e r î b ir lik le r in

y a r d ım ıy la

Is a u r ia lıla r ın

K o n s ta n tin o p o lis ’ te n

ç ık a r ılm a la r ın a

ç a lış ıld ı. B u a r a d a s ın ır b o y la r ın d a y e n i te h d itle r o lu ş m u ş tu . B a l k a n y a r ı m a d a s ın d a o r ta y a ç ık a n B u lg a r la r y a n la r ın d a S la v k a b ile le r i v e H u n la r la im p a r a to r lu ğ u n

iç k e s im le r in e k a d a r h e r h a n g i b ir c id d i e n g e lle k a r ş ıla ş

m a d a n u la ş a b ilm e k te y d ile r . A n a s ta s iu s b u y e n i o lu ş a n b ü y ü k is tila te h li k e s in e k a r ş ı b a ş k e n ti k o r u m a k a m a c ıy la T r a k y a ’ d a K a r a d e n i z k ıy ıs ın d a k i Ç a t a lc a s ın ır la n iç in d e b u lu n a n E v c i k is k e le s in d e n M a r m a r a D e n i z i k ı y ı s ın d a

S iliv r i’ n in

Makron Teikhos s a y ıd a

b a tıs ın d a k i

S e m izk u m la r

u za n a n

savunm a

iş le v in i

y e rin e

g e tir m e s i

o la n b u d u v a r y e te r li a s k e rî b ir liğ in te h lik e h a lin d e b u b ö lg e y e

s e v k e d ile m e m e s i n e d e n iy le sü re n

kadar

= U z u n D u v a r a d ıy la b ilin e n s u ru y a p t ır d ı. Ü z e r in d e ç o k

a s k e r b u lu n d u r u lm a s ı h a lin d e

m üm kün

b ö lg e s in e

b a r ış ın

A n a s ta s iu s

fa z la

S a s a n ile r ta r a fın d a n

büyük

m ik ta r d a

a ltın

y a r a r lı o la m a d ı. D o ğ u y e n id e n

b o z u lm a s ı

s ın ın n d a

u zu n

ih tim a li b e lir in c e

ö d e y e r e k b a n ş ı a d e ta

s a tın

a lm a k

r u n d a k a ld ı. H ü k ü m d a r l ığ ı d ö n e m in d e v e r g i to p la m a s is te m in i ta m a m e n m e rk e zile ş tirip A n a s ta s iu s

çok

y a p tığ ı

d is ip lin li p a ra

b ir

re fo rm u

ş e k ild e ile

5 18

d e v le t

g e lir le r in i

ta k ip

y ılın d a

ö ld ü ğ ü n d e

h a le fi

eden Ju s -

tin u s ’ a ö z e llik le a ltın d o lu b ir d e v le t h â z in e s i b ır a k t ı. J u s t in u s d a t ıp k ı A n a s ta s iu s g ib i ile r i y a ş la r d a ta h ta g e ç ti. J u s t in u s sa r a y m u h a fız la r ın ın k o m u ta n ıy d ı. S e n a to v e k ilis e n in e tk ili is im le r iy le o la n iy i iliş k ile r i o n a

im p a ra to r o lm a

y o lu n u

a ç m ış tı. K ilis e

iç in d e k i b ö lü n

m e d e A r ia n c ı la r k a rş ıtı b ir p o lit ik a iz le y e n J u s tin u s b u ş e k ild e B a t ı ’ d a k i T h e o d e r ih ’ in

d e s te ğ in i

k a za n m a y ı

u m u yo rd u .

T h e o d e r ih ’ in

dam adı

E u t h a r i h ’ i s ila h k a r d e ş liğ in e d a v e t e d e n J u s tin u s o n u n la b ir lik t e 5 1 9 y ı lı k o n s ü llü ğ ü n ü ü s tle n d i. T ü m

b u i y i n i y e t li ç a b a la r a r a ğ m e n B a t ı v e D o ğ u

Rom a

a r a s ın d a

s iy a s i

b ir

g e r ilim

o lu ş m a k

ü ze re yk e n

526

y ılın d a

T h e o d e r i h ’ in v e 5 2 7 y ılın d a d a J u s t in u s ’ u n ö lü m ü y le b u d u r u m s o n a e r d i. Ju s tin u s ö lü m ü n d e n b ir k a ç a y ö n c e y e ğ e n i Ju s tin ia n u s ’ u A u g u s t u s r ü tb e s in e

y ü k s e ltm iş ti.

Ju s tin ia n u s

Rom a

d e v le tin in

t a v ia n u s A u g u s t u s d ö n e m i d e ğ e rle r i o la n

pax = b a r ı ş

te m e lin i

salus=re f a h ,

o lu ş tu ra n

ıw s M / a = h u k u k v e

k a v r a m la r ı ü z e r in e o tu r tu lm u ş g lo b a l b ir y ö n e tim

p a r a to r lu ğ u n

b ir liğ in in

y e n id e n

s a ğ la n a b ile c e ğ in e

O c -

ta rzıy la

in a n m a k ta y d ı.

im Ju s

t in i a n u s a r t ı k i m p a r a t o r u n a s ıl g ö r e v i n i n - B ü y ü k K o n s t a n t i n e n b e l i r l e d i ğ i g ib i-

k o n s ille r

d ü z e n le y e r e k

y a p ılm a s ın ı s a ğ la m a k tı. B u

H ır is tiy a n lığ ın

le h in e

yasal

d ü z e n le m e le r

g ö r e v in i y e r in e g e tir ir k e n im p a r a to r d ü n y e v i

h ü k ü m r a n lık y e tk is in i ( = im p e r iu m ) ta n r ın ın h iz m e tin d e d in

a d a m ı g ö re

v iy le (= s a c e rd o tiu m ) b a ğ d a ş tırm a k z o r u n d a y d ı. Ju s tin ia n u s t ıp k ı D io k le t ia n

g ib i B a lk a n

k ö k e n li o lu p y in e

onun

g ib i

b a ş a r ılı b ir a s k e r î g e ç m iş e s a h ip ti. A m c a s ı J u s t in u s ’ u n im p a r a to r o lm a s ı ve

onu

e v la t e d in ip

b a ş k a n lığ ın a

önce

s a ra y m u h a fız a la y ın a

v e k o n s ü llü ğ e

s e lir k e n h i ç b ir e n g e lle k a r ş ıla ş m a m a s ın ı v e k a d e m e le r in d e

ta m

b ir

g ö rü ş

ta h ta ç ık a r ç ık m a z A u g u s ta b ir

ta b a k a y a

m ensup

a ş a ğ ıla n m ış v e

s o n ra

g e n e lk u r m a y

g e tir m e s i J u s t in ia n u s ’ u n im p a r a to r lu ğ a y ü k

b ir liğ i

şa h sı ü z e r in d e

v a r d ı. Ju s tin ia n u s

d e v le tin

eşi T h e o d o ra ’y ı

ü n v a n ı ile o n u r la n d ır d ı. A l t d ü z e y d e

T h e o d o ra

n e d e n le

d e v le tin

tü m

sosyal

ü s t k a tla rın d a

hep

c id d iy e a lın m a m ış tı. B u n a r a ğ m e n T h e o d o r a ö ld ü ğ ü

548

y ı lı n a k a d a r e ş in in h e r z a m a n y a n ın d a o lm u ş v e b a ş ta k ilis e ile ilg il i k o n u la r o lm a k ü z e r e tü m

d e v le t iş le r in e a k t i f b i r ş e k ild e k a t k ıd a b u l u n m u ş

tu r. B a z ı ta r ih ç ile r b u

n e d e n le Ju s tin ia n u s

d ö n e m in in

te k k iş i y ö n e tim i

o la n m o n a r k h ie d e ğ il ik i k iş in in y ö n e t im i = d ia r k h ie ş e k lin d e ta n ım la n a b ile c e ğ in i y a z m a k t a d ır la r . J u s t in ia n u s m e n s u b u o ld u ğ u K a t o l i k - O r t o d o k s in a n c ın e t k is iy le iç p o lit ik a d a b u n a y ö n e l i k b ir ç o k d ü z e n le m e y e g it ti. B u n la r a r a s ın d a e n d ik k a t ç e k e n i 5 2 9 y ılın d a A t in a ’ d a k i ü n lü P la to n Y e n i P la to n

a k a d e m is in in

ö ğ re tis i m e n s u p la r ı b a ş ta k u z e y A f r i k a

k a p a tılm a s ıy d ı.

k ö k e n li S in e s iu s o l

m a k ü z e r e s a d e c e A t i n a ’ d a d e ğ il İs k e n d e r iy e v e d iğ e r m e tr o p o lle r d e ü n i v e r s ite le r k u r a r a k g e le n e k s e l v e ç o k ta n r ılı d in le r in a n c ın ı c a n la n d ır a c a k ö ğ r e tile r i y a y ı y o r l a r d ı . 5 2 9 y ılın d a y a y ım la d ığ ı b ir g e n e lg e ile Ju s tin ia n u s Rom a

İm p a r a to r lu ğ u

s ın ır la r ı iç in d e k i t ü m

H ır is tiy a n lığ ı k a b u l e tm e y e

d a v e t e tti. E f e s

ç o k ta n r ılı d in le r e p is k o p o s u

ta p la r ı y a k t ı r ı p , k itle s e l v a f t i z t ö r e n le r i d ü z e n le y ip

in a n a n la r ı

Jo h a n n e s

is e k i

g e n e lg e y i h a y a ta

g e ç ir m e y e ç a lış tı. Ju s tin ia n u s ’ u n t ü m b a s k ıla r ın a v e a s k e ri g ü ç k u lla n m a s ın a r a ğ m e n H ı r i s t iy a n l ık d ış ın d a k i d in le r e in a n a n la r ı H ı r i s t iy a n l ığ a d ö n d ü r m e k m ü m k ü n o la m a d ı. Ju s tin ia n u s b u n u n ü z e r in e b a ş ta K o n s t a n t in o p o lis o lm a k ü z e r e

im p a r a to r lu ğ u n b ir ç o k y e r in d e d in i y a p ıla r ın

in ş a s ın a

h ız v e rd i. B u

d ö n e m d e y a p ılm ış e n ö n e m li a n ıt K o n s t a n t in o p o lis ’ te M Ö

4 . y ü z y ıld a y a p ıla n v e

K o n s t a n t in o p o lis ’ te g ö r ü le n e n b ü y ü k a y a k la n m a

o la n N i k a is y a n ı s ıra s ın d a ç ık a n b ir y a n g ın d a t ü m ü y le y ı k ı la n e s k i k ilis e n in y e r in e 5 3 2 y ılın d a y a p ım ın a b a ş la n a n v e 5 3 7 y ılın d a y a p ım ı ta m a m

kutsal bilgelik = Hagia Sofia

la n a n

k ilis e s i id i. B u g ü n

A y a s o fy a

a d ıy la

d ü n y a n ın e n ö n e m li m im a r i a n ıtla r ın d a n b ir i o la r a k b ilin e n y a p ı T r a l le s ’ li ( = A y d m ) A n t h e m i o s v e M i l e t ’ l i ( = B a l a t , A y d ı n ) I s id o r o s t a r a f ın d a n in ş a e d ilm iş o lu p d a h a s o n r a k i y ü z y ılla r d a d e fa la r c a t a m ir e d ile r e k g ü n ü m ü z e u la ş a b ilm iş tir . Ju s tin ia n u s d ö n e m in d e k i b ü y ü k im a r fa a liy e ti o d ö n e m in en

ü n lü

y a za rla rın d a n

K a is a r e ia ’ lı ( = K a y s e r i)

le m e a lm a n P e r i K t is m a t o n ( =

P r o k o p iu s

ta r a fın d a n

Y a p ı l a r ) a d lı k ita p ta a y r ın t ılı o la r a k a n la

tılm a k ta d ır . J u s t in i a n u s z a m a n ı n d a y a p ı la n d iğ e r r e f o r m la r is e y ö n e t i m , v e r g i t o p la m a v e m a liy e a la n la rın d a d ır . A n c a k z a m a n ım ız a k a d a r e tk is in i s ü rd ü re n

tıovelle o l a r a k d a b i l i n e n y a s a l a r c o d e x ’ i d i r . corpus iuris civilis o l a r a k t a n ı m l a n a n b u y a s a l a r k a t a l o g u

e n k a p s a m lı r e fo r m u

O rta

çağda

ro m a

h u k u k u n u n ç a ğ d a ş y a s a k o y u c u la r ta r a fın d a n te m e l a lın m a s ın ı s a ğ la m ış tır . A y r ı c a

J u s tin ia n u s ’ u n e m riy le

Institutiones ve

b ir y ıl

Digesta Iustiniani

s o n ra

ç a lış a n h u k u k ç u la r g r u b u

y a y ın la d ığ ı

is te k le r in in

yeni

y a n s ıd ığ ı

b ir

438 B u

g e n e lg e le r le hukuk

y ılın d a

a d lı h u k u k e s e r le r in i o r t a y a ç ık a r m ış la r

im p a r a to r g e n e lg e le r in in b ir a r a y a

Iustinianus y a y ı n l a n m ı ş t ı r . B ö y l e c e Theodosianus g ü n c e l l i ğ i n i y i t i r m i ş t i r . ra to ru n

533

y ılın d a

Codex Codex

g e tir ild iğ i

y a y ın la n a n

y a s a l d ü z e n le m e a s lın d a im p a

s ü re k li

s is te m i

g ü n c e lle n e r e k

h a lin i

a lm ış tır .

im p a ra to r

An ca k

m odem

h u k u k d e v le tin in v e h u k u k b ilim in in te m e lle r in in Ju s tin ia n u s d ö n e m in d e y a s a la rın

codex

h a lin d e to p la n m a s ıy la a tıld ığ ı d a h u k u k ta r ih i in c e le m e

le r i y a p a n u z m a n la r ta r a fın d a n k a b u l e d ilm e k te d ir . D ış

p o litik a d a

is e

J u s tin ia n u s

s ü re k li

o la ra k

b a tı

doğu

s ın ır la r ın ı

k o r u m a y a ç a lış m ış t ı. Ö z e l l i k l e d o ğ u d a S a s a n ile r ile 5 3 3 ’ te y a p ı la n “ s o n s u z b a r ış ” a d ın ın v e r ild iğ i b a r ış ın k a lıc ı o la m a y a c a ğ ı g ö r ü lü n c e S a s a n ile r b a z e n s ila h z o r u b a z e n d e y ü k s e k p a r a m ik t a r la r ı v e r ile r e k R o m a d e v le ti s ın ır la r ı d ış ın d a

tu tu lm a y a ç a lış ıld ı. B u n a

d ü ş m a n la rı

a r a s ın d a k i

ta h t

daha

b ir

d e n e tim i e lle r in e

k o la y

r ik a ’ d a

ş e k ild e

V a n d a lla r ın

k a v g a la rı

İta ly a ’ d a

k a rş ın

Rom a

b a tıd a k i R o m a

o r d u la r ın ın

a lm a la r ın ı

G o tla r ın

d e v le ti

b ö lg e le rd e

s a ğ la d ı. K u z e y

a r a la r ın d a k i

A f

ç a tış m a la r

J u s t in ia n u s ’ u n g e n e lk u r m a y b a ş k a n ı B e lis a r iu s ’ u n b u b ö lg e le r d e b a ş a r ılı b ir ş e k ild e R o m a

d e v le tin in h â k im iy e tin in y e n id e n

la d ı.

y ılla r ı

535

N a rs e s

552

İta ly a ’ d a

a ra s ın d a

k a p s a m lı

a ske ri

önce

B e lis a r iu s

o p e ra s y o n la r

o lu ş tu r u lm a s ın ı s a ğ s o n ra

ya p a ra k

onun

h a le fi

G o tla r ın

İta ly a

y a r ım a d a s ın d a k i h â k im iy e t in i y o k e d ip R o m a ş e h rin i y e n id e n R o m a d e v

le tin in

d e n e tim in e

Rom a

b ir lik le r i

d â h il e ttile r . K u z e y

İb e r ia

y a rım a d a s ın ın

A frik a ’dan büyük

Is p a n y a ’y a

b ö lü m ü n ü

y e n id e n

geçen Rom a

h â k im iy e t i a ltın a a lıp b u r a y a b ir a s k e r î v a li a ta n m a s ın ı s a ğ la d ıla r . R e n v e T u n a s ın ır la r ı ile A l p

d a ğ la r ı b ö lg e s in d e R o m a d e v le tin in h â k im iy e t i ta m

o la r a k s a ğ la n m a s ı a r tık m ü m k ü n düğünde R om a büyük bu

ö lç ü d e

s ü r m e d i. O n u n

y e n id e n

iş g a l

y ılın d a ö l

g e le n e k s e l s ın ır la r ı iç in d e k i b ir liğ in in

s a ğ la n d ığ ın ı g ö r m ü ş tü . J u s t in ia n u s ’ u n

is tik ra r u z u n

İs p a n y a ’ y ı

o la m a s a d a Ju s tin ia n u s 5 6 5

İm p a r a to r lu ğ u n u n

ö lü m ü n d e n

e ttile r .

Bugünkü

s a ğ lığ ın d a

k ıs a b ir s ü re M a c a ris ta n

s o n ra

u la ş ıla n G o tla r ,

c o ğ ra fy a s ı

o la n

P a n n o n ia b ö lg e s in d e n g ü n e y e in e n L a n g o b a r d l a r 5 6 8 y ı l ı n d a İ t a l y a ’ y ı e le g e ç irip R o m a r i k a ’ d a is e

d e v le ti h â k im iy e t in e k e s in o la r a k s o n v e r d ile r . K u z e y

güneyden

g e le n

A r a p la r v e

itib a re n e tk ili o lm a y a b a ş la d ı. B ö y le c e

İs lâ m

A f

d in i 7 . y ü z y ı l b a ş la r ın d a n

a r tık R o m a

im p a ra to rlu k d e v rin i

o lu ş tu ra n te m e l ö ğ e le r p o lit ik v e s tra te jik ö n c e lik le r in d e ğ iş m e s iy le y e r le r in i b ü y ü k ö lç ü d e o r ta ç a ğ o la r a k ta n ım la n a n d ö n e m in ö z e llik le r in i iç e re n y e n i b ir ta r ih î d ö n e m e b ır a k tı.

K aynakça Bellen, H., G rundzüge der römischen Geschichte. III. Cilt: Die Spätantike von Constantin bis Justinian. Darmstadt 2003. Blolckley, R. C., East Roman foreign policy: Formation and conduct from Diocletian to Anastasius. Leeds 1992. Brandt, H., Das Ende der Antike. Geschichte des spätrömischen Reiches. Münih 2001. Cambridge Ancient History (CAH) Cilt XIII; The Late Empire A. D. 337—425. Cambridge 1998. Cambridge Ancient History (CAH) Cilt XIV; Late Antiquity: Empire and Successors. A. D. 425 - 600. Cambridge 2000. Demandt, A., Die Spätantike. Römische Geschichte von Diokletian bis Justinian. 284-565 n. Chr. Handbuch der Altertumswissenschaft III, 6. Münih 1989 (Genişletilmiş ve Güncellenmiş 2. Baskı Münih 2009). Greatrex, G. - Lieu, S. N. C., The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars. II. Bölüm. 363 - 630. London - New York 2002. Jones, A. H. M., The Later Roman Empire 284 - 602. A social and economic history. Oxford 1964 ( tıpkıbasım Baltimore 1986). König, I., Die Spätantike. Darmstadt 2007. Kolb, F. Diokletian und die erste Tetrakhie. Berlin - New York 1987. Martin, J., Spätantike und Völkerwanderung. Oldenburg Grundriss der Geschichte 4. Münih 1990 (Genişletilmiş ve Güncellenmiş 2. Baskı). Seeck, O. Geschichte des Untergangs der antiken Welt. 6 Cilt. Stuttgart 1920 - 1922. (Tıpkıbasım; Darmstadt 1966).

Stein, E., Histoire des Bas- Empire. Brügge. Cilt I (1959); Cilt II (1949). G E Ç

A N T İK

D E V İR

T A R İH İ H A K K IN D A

E S E R

V E R E N

D Ö N E M

Y A Z A R L A R I

LATİN DİLİNDE YAZILMIŞ KAYNAKLAR Ammianus Marcellinus. Historia; ilk 14 kitabı kayıptır; günümüze ulaşan bölümleri 353 ile 378 yılları arasındaki dönemin olaylarını kapsamaktadır. Aurelius Victor: De Caesaribus. 360’ta yazılan eser A ugustus’tan II. Constantius’a kadar tüm imparatorların hayat öykülerini anlatmaktadır.

ESKİ YUNAN DİLİNDE YAZILMIŞ KAYNAKLAR Libanios; 3 1 4 - 3 9 3 arasında yaşamış hatip söylevlerinde döneminin politik olaylarına değinmektedir. Johannes Malalas; 6. yy. da yazdığı chronik = Günceler adlı eserinde döneminin siyasi olayları hakkında bilgiler vardır. Theophanes Confessor, 9. yy. da yazdığı kronikte Roma imparatorluğu döneminde meydana gelen siyasi olayları anlatmaktadır. Zonaras: 12. yy. da yazdığı eserinde Konstantin sonrası olayları anlatır. Zosimos: 6.yy. da yazdığı nea historia = yeni tarih kitabında Augustus döneminden 410 yılına kadar olan olayları anlatır.

R E S İM I

R E S İM 3

R E S İM 4

Res. 1: B ir tarafında fil tasvirinin yer aldığı aes signatum. R om alılar M Ö 4. yüzyıl sonlarında ve 3. yüzyılın ilk çeyreğinde yaklaşık 16 cm x 9 cm boyutunda ve yaklaşık 1.5 kg. ağırlığında döküm olarak yapılm ış üzeri tasvirli dikdörtgen bronz parçaları para yerine kullanıyordu. Res. 2: M Ö 3. yüzyılın ilk çeyreğine tarihlenen ve aes grave olarak adlandırılan R om a'nın i lk bronz sikke serisinin ana birim i olan as. Ö n yüzde her iki yöne bakan Ianus başı, arka yüzde gem i pruvası ile hem en yukarısında değer işareti olarak I harfi. B ronz as, 267 gr. (Peus Nachfolger A uction 3 9 8 ,2 8 A pril 2009, lot 321).

Res. 3: Rom a, M Ö 2. yüzyılın son çeyreğinde G allia'yı kontrol altına aldı ve bu olay anısına sikkeler basıldı. B urada yer alan denarius'un (L. Licinius C rassus ve Cn. D om itius A henobarbus, M Ö 121 -119) ön yüzünde tanrıça R om a başı vardır, başın hem en arkasındaki X işareti sikkenin 10 as değerinde bir denarius olduğunu gösterm ektedir; arka yüzünde biga içinde m ızrağını savurm ak üzere olan b ir G al savaşçısı resm edilm iştir. G üm üş denarius, 3.85 gr. ( Gorny andM osch Giessener Münzhandlung A uction 1 4 7 ,7 M arch 2006, lot 1897). Res. 4: Caesar'ın öldürülm esi, bu olayın anısına basılan sikkelerle de kutlanm ıştır. N itekim buradaki sikkenin ön yüzünde C aesar'ı öldürenlerden B rutus'un başı ve adı; arka yüzünde iki hançer arasında bir

pileus ve EID M A R lejandı görülm ektedir. îk i hançer, C aesar'ın hançerle öldürüldüğünü; azat edilen k ölelere giydirilen pileus, R om a halkının özgürlüğe kavuştuğunu; EID M A R ise bu olayın M art ayının 15'inde (Eidibius Martii) gerçekleştirildiğini işaret etm ektedir. M Iunius Brutus, M Ö 15 M art 44. G üm üş j denarius, 3.71 gr. (Numismatica Ars Classica,A u c tio n 3 9 ,1 6 M ay 2007, l o t89.

EKONOMÄ°

R E S İM 5

R E S İM 7

R es. 5: İm paratorluk dönem inde (principatus) basılan güm üş denariuslar, üzerlerindeki tasvir açısından C um huriyet dönem i denariuslarından farklıdır. B uradaki denariusun ön yüzünde M S 117-138 yıllarında iktidarda olan İm parator H adrianus'un başı, adı ve unvanları; arka yüzünde alçakgönüllülüğü tem sil eden P udicitia personifıkasyonu ile sikkenin, im paratorun 3. C onsullüğü zam anında basıldığını işaret eden C O S III yer alm aktadır. G üm üş denarius, 3.31 gr. (NumismatikLanzMünchen, 25 M ay 2009, lot 444). R es. 6: İm parator C aracalla, M S 215 yılında antoninianus adı verilen yeni b ir güm üş sikke tedavüle soktu. Ö n yüzde, İm paratorun ışın taçlı büstü, adı ve unvanları; arka yüzde elinde şim şek dem eti tutan Iupiter yer alm aktadır. G üm üş antoninianus, 5.04 gr. (Classical Numismatic Group, 20 M ay 2009, lot 1090). R es. 7: B azı sikkeler im paratorun ölüm ünden sonra basılm aktaydı; bu tü r sikkeler “p ostum us” sikkeler olarak adlandırılm aktadır. Ön yüzde Septim ius S everus'un başının yer aldığı buradaki sikkenin “postum us” olduğu, yani im paratorun ölüm ünden sonra basılm ış olduğu, sikkenin ön yüzündeki D IV O yazısı ile arka yüzündeki kartal tasviri ve C O N SEC R A TIO yazısından anlaşılm aktadır. B u sözcükler, im paratorun tanrı m ertebesine yükseldiğine işaret etm ektedir. G üm üş denarius, 3. 41 gr. (Numismatik LanzMunchen, 25 M ay 2009, lot493). R es. 8: İm parator B üyük C onstantinus (M S 307-337) sikkesi. Ö n yüzde im paratorun başı, adı ve unvanları; arka yüzde iki burçlu karargâh kapısı tasviri ile sikkenin Siscia'da (Sisak) b asıldığım gösteren darphane işareti SIS. B ronz sikke (follis), 3.61 gr. (Auctionshaus H.D. Rauch GmbH, 1 M ay 2009, lot 884).

R o m a D e v l e t in d e P ara ve E konom i Oğuz Tekin*

C u m h u r iy e t d ö n e m i G e le n e k s e l k u r u lu ş ta r ih i M Ö

75 3

o lm a s ın a r a ğ m e n , R o m a , i lk s ik k e le

r in i M Ö

3 . y ü z y ı l b a ş la r ın d a , y a n i k u r u lu ş u n d a n y a k la ş ık 4 5 0

basm aya

b a ş la m ış tır. O y s a

İta ly a ’ n ın

g ü n e y in d e k i v e

y ıl s o n ra

S ic ily a ’ d a k i E s k i

Y u n a n k o lo n i k e n tle ri d a h a M Ö

6 . y ü z y ı l ı n ik in c i y a r ıs ın d a k e n d i s ik k e le

r in i b a s m a y a b a ş la m ış la r d ı. B u

d e m e k tir k i , R o m a ’ n m

o lm a d ığ ı d ö n e m le r d e ( M Ö yoğun

b ir s ik k e

te d a v ü lü

h e n ü z s ik k e s in in

6 .- 4 . y ü z y ı l l a r d a ) G ü n e y İ t a ly a v e S i c i l y a ’ d a v a rd ı. B u

n e d e n le , s ik k e s i o lm a s a

da, Rom a,

s ik k e y e a ş in a y d ı v e g e r e k tiğ in d e b ö lg e d e te d a v ü l e d e n E s k i Y u n a n k o lo n i k e n tle r in in

s ik k e le rin i

(aes rude

denen

ham

b a k ır

/ b ro n z

p a r ç a la r

ile

b ü y ü k v e k ü ç ü k b a ş h a y v a n la r ın y a n ı s ıra ) k u lla n ıy o r d u . B i l i n d i ğ i ü z e r e R o m a , ta r ih i b o y u n c a ü ç fa r k lı y ö n e t im b iç i m i y l e id a re e d ilm iş ti. K r a ll ı k ,

natus

C u m h u r iy e t

o lm a k ü ze r e ). R o m a , M Ö

m i’n d e

h iç

D ö n e m i’ n in

s ik k e ilk

b a s m a m ış tır ; M Ö ik i

y ü z y ılı

Domi-

a r a s ın d a k i K r a l l ı k

D öne-

İm p a ra to rlu k

y a k . 7 5 3 -5 0 9

y a k . 5 0 9 -2 7

iç e r is in d e

Rom a

(Principatus

a r a s ın d a k i C u m h u r iy e t s ik k e le ri

söz

konusu

d e ğ ild ir . R o m a s ik k e le r i, C u m h u r iy e t D ö n e m i ’ n in o r t a la r ın d a b ir ta r ih te , M Ö

3 . y ü z y ı l b a ş la r ın d a n itib a r e n b a s ılm a y a b a ş la n m ış tır . B u

R o m a ’ y ı s ik k e b a s m a y a M Ö

ite n n e d e n le r n e y d i?

ta r ih le r d e

B ir ö n c e k i y ü z y ıld a , ya n i

4 . y ü z y ı l d a , R o m a b ir d i z i te h d it v e t e h lik e y le k a r ş ı k a r ş ıy a k a lm ış t ı.

* Prof. Dr. Oğuz Tekin, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Eskiçağ Tarihi Anabilim Dalı.

Ö rn e ğ in

M Ö

3 8 7 ’ d e K e ltle rin

R o m a ’y ı y a k ıp

y ık m a la r ın a

e n g e l o lu n a

m a m ış tı; K e lt le r a n c a k p a ra k a rş ılığ ı R o m a ’ d a n ç e k ilm iş le r d i. R o m a ’ n m o

s ıra la r

kendi

p a ra s ı

o lm a d ığ ın a

g ö re ,

K e ltle re

ödenen

p a ra

(G ü n e y

İt a ly a ’ d a k i E s k i Y u n a n k o lo n i k e n tle r in in p a ra s ı d e ğ ils e ) o la s ılık la y a m a l

aes rude d e n e n h a m b a k ı r / b r o n z p a r ç a l a r v e y a d e ğ e r l i p a r ç a l a r d ı . Aes rude d e n e n m e t a l p a r ç a l a n s t a n d a r t b i r a ğ ı r l ı ğ a

k a r ş ılığ ı ( a y n i) , y a m e ta ld e n s a h ip

o lm a d ık la n n d a n , p a r ç a la r h e r b ir

A y r ı c a , L a t in c e p a ra a n la m ın ı ta ş ıy a n

ödem ede

pecunia

ta r tılm a k

zo ru n d a y d ı.

s ö z c ü ğ ü n ü n , s ığ ır a n la m ın ı

pecu s ' t a n t ü r e t i l m i ş o l m a s ı n d a n d o l a y ı , aes rude ' n i n y a n ı s ı r a , b ü y ü k b a ş h a y v a n l a r ı n ta ş ıy a n

R o m a s ik k e le r in d e n ö n c e , d a (k ü ç ü k b a ş h a y v a n la r ın

y a n ı s ıra ) p a r a y e r in e k u lla n ıld ığ ın ı b il iy o r u z . M Ö

4 . y ü z y ı l ı n i k i n c i y a n s ı is e S a m n i t l e r le s a v a ş a r a k g e ç m i ş t i. B ü t ü n

b u s a v a ş la r , R o m a ’ n ı n k a s a s ın d a y e te r li n a k it p a r a b u lu n m a m a s ı v e ö z e l lik le

d e k e n d i p a r a s ın ın

lıy d ı. M Ö

o lm a m a s ı n e d e n iy le

g ü ç lü k le

k a z a n ılm ış

o lm a

4 y ü z y ı l, R o m a ’ n ın İta ly a ’n ın g ü n e y in d e k i E s k i Y u n a n k o lo n i

k e n tle r iy le iliş k is in in y o ğ u n l u k k a z a n d ığ ı b ir d ö n e m d i. B u y ü z y ı l ı n s o n la r ın d a , G ü n e y

İta ly a ’ d a k i N e a p o lis

(N a p o li), T a ra s /T a re n tu m

(T a ra n to ),

V e li a , H e r a k le ia , M e ta p o n tio n , T h u r io i v e K r o t o n g ib i E s k i Y u n a n k o lo n i k e n tle r in d e C a m p a n ia M Ö

o ld u k ç a

yoğun

b ir

s ik k e

d a rb ı

g ü m ü ş le r i d e n e n d id ra h m i v e

y ü z y ılın

s o n la n n d a

b a s ılm a y a

söz

konusuydu.

Rom ano-

d ra h m i b ir im in d e k i s ik k e le r d e b a ş la n m ış tı. E s k i

Yun an

k o lo n i

k e n tle r in in s ik k e le r in e a m a d a h a ç o k C a m p a n ia b ö lg e s in d e k i N e a p o l i s ’ in (N a p o li)

s ik k e le r in e

b e n ze ye n

s ik k e le r , o la s ılık la

R o m a ’n m

ih tiy a c ı

iç in N e a p o l i s k e n tin d e b a s ılm ış la r d ı. D a r p te k n iğ iy le b a s ıla n v e İ t a ly a ’ n ın g ü n e y in d e k i E s k i Y u n a n k o lo n i k e n tle r in in s ik k e le r in e b e n z e y e n s ik k e le r i o n la rd a n

a y ır a n ,

ü z e r le r in d e

ö n c e le ri

R O M A N O ,

s o n r a la r ı

is e

R O M A

y a z ıs ın ın y e r a lm a s ıd ır . A s lın d a R o m a n o -C a m p a n ia s ik k e le r i, h e r n e k a d a r ü z e r le rin d e R O M A N O

veya R O M A

y a z ı s ı y e r a ls a d a , t a m a n l a m ı y l a

R o m a s ik k e s i d e ğ ild ir ; ç ü n k ü b u n la n n R o m a d e v le tin in m e r k e z i d a r p la r ı o lm a d ığ ı,

-b e lk i

R o m a ’ n ın

s ip a riş i

ü z e r in e -

Rom a

m ü n fe r it d a r p la r o ld u ğ u

a n la ş ılm a k ta d ır . Ü z e r le r in d e

A p o llo n

b a ş ı-V ic to r ia

b a ş ı-a t,

Rom a

g ib i

ç e ş itli

s ın d a E s k i Y u n a n s in d e

is e

Rom a

s ik k e le r in in ,

Eski

yer

3 . y ü z y ılın

a ld ığ ı

son çe y

4 . y ü z y ı lı n ik in c i y a r ı

k a ra k te rli s ik k e y i b e n im s e d iğ in i, M Ö güm üş

ü r e tilm iş

b a ş ı-a t b a ş ı,

ta s v ir le r in

R o m a n o - C a m p a n ia s ik k e le r i (g ü m ü ş v e b r o n z ) , M Ö r e ğ in e k a d a r b a s ılm ış la rd ır . Ö z e t le , R o m a ’ n ın M Ö

d ış ın d a M a rs

Yunan

3 . y ü z y ı l iç e ri

k o lo n i

k e n tle r in in

s ik k e le r in in y e r in i a ld ığ ı a n la ş ılm a k ta d ır . M Ö

y ü z y ılın

ilk

ç e y r e ğ in d e

Y u n a n is ta n ’ d a k i

E p e iro s

K r a lı

P y r r h o s ’ u n İ t a ly a ’ y a g ir e r e k R o m a ile m ü c a d e le y e b a ş la d ığ ın ı g ö r ü y o r u z . A y n ı y ü z y ılın

o r ta la n n d a ( M Ö

2 6 4 ’ te ) R o m a , o s ıra la r A k d e n i z ’ in g ü ç lü

d e v le tle rin d e n

K a rta c a

o la n s a v a ş M Ö ş ın

esas

ile

s a v a ş m a y a b a ş la d ı. H e r n e k a d a r K a r ta c a

2 . y ü z y ı l o r ta la r ın d a s o n b u ld u y s a d a ( M Ö

o la ra k

M Ö

3 . y ü z y ılın

ik in c i

ile

14 6 ), b u sava

y a n s ın ı k a p la d ığ ı

b ilin m e k te d ir

(B ir in c i v e İk in c i K a r ta c a S a v a ş la n ). D o la y ıs ıy la R o m a iç in M Ö

3. yü z

y ı l , ö n c e E p e ir o s K r a l ı P y r r h o s ile , s o n ra d a K a r ta c a ile y o ğ u n b ir m ü c a d e le n in y a ş a n d ığ ı b ir y ü z y ıld ır . B u

y ü z y ıld a R o m a , y u k a r ıd a b a h s e ttiğ i

m i z R o m a n o - C a m p a n ia s ik k e le r in in y a n ı s ıra ,

aes signatum

ş ık

k g . a ğ ır lığ ın d a d ik d ö r tg e n

16 c m

9 cm

b o y u tu n d a v e y a k la ş ık

1 .5

d e n e n y a k la

b r o n z p a r ç a la n d a p a ra y e rin e k u lla n m a k ta d ır . B u n la r d ö k m e te k n iğ in d e y a p ılm ış

o lu p

h e r ik i ta r a fın d a b ir ta s v ir y e r a lıy o r d u . Ö r n e ğ i n , ş im ş e k

d e m e ti ü z e r in d e k a r ta l-P e g a s u s , ç ıp a -ü ç

caduceus, h e rh a n g i

fıl-y a b a n d o m u z u g ib i. b ir

y a zı

b u lu n m a zk e n ,

R o m a lıla n n ) y a zıs ı v a r d ır . B u dan

ü z e r in d e

R O M A N O M

Aes signatum

m e k te d ir .

a y a k lı k a z a n , ü ç

Aes signatum’lann b a z ıla r ın ın

d a b iz e ,

y a za n la r ın

ü z e r in d e

aes signatum R o m a ’ya

ç a ta llı z ı p k ı n -

b a z ıla r ın ın ü z e r in d e R O M A N O M

a it o ld u ğ u n u

p a rç a la rın n e re d e y s e M Ö

p a rç a la rın e n a z ın

3 . y ü z y ılın

iş a re t e t o r ta la n n a

k a d a r k u lla n ıld ığ ı a n la ş ılm a k ta d ır . M Ö

y ü zy ıl

ilk

ç e y re ğ in d e

s ik k e le r v a r d ır k i b u s ik k e le r r in d e

b ir im le r in d e

döküm

aes grave

te k n iğ iy le

y a p ıla n

fa r k lılık la r o ld u y s a

d a d a h a s o n ra y a p ıla n

le m e ile t ip le r v e b ir im le r b e lli b ir s is te m e s o k u lm u ş tu r . A n a o ld u ğ u

s is te m d e

as, 12

u n c ia ’ y a

iri

b ro n z

o la r a k a d la n d ır ılır . Ö n c e le r i tip le

e ş itti.

Aes grave

d ü ze n

b ir im in as

ü r e tim i M Ö

c iv a r ın d a s o n b u ld u .

Birim:

Ön y ü z :

Ianus başı

Semis (yarım) Triens (üçte bir)

Arka yüz:

Satumus başı

gem i pruvası

Minerva başı

gemi pruvası

Quadrans (dörtte bir) Hercules gemi pruvası Sextans (altıda bir) Mercurius başı gemi pruvası Uncia (onikide bir)

DeSer işareti:

gemi pruvası

Bellona başı

gemi pruvası

dört nokta üç nokta iki nokta tek nokta

B u r a y a k a d a r v e r ile n b ilg ile r i to p a r la r s a k , R o m a ’ d a a lış v e r iş te k u lla n ıla n ö d e m e a r a ç la n n ı ş ö y le b ir ta b lo iç in d e g ö s te r e b ilir iz : M Ö

6 .- 4 . y ü z y ı l l a r :

B ü y ü k v e k ü ç ü k b a ş h a y v a n la r ile

p a rç a la r. M Ö

3 . v ü zv ıl:

aes rude

d e n e n h a m b a k ır / b ro n z

- A e s signatum

d e n e n v e ü z e r in d e ç e ş itli t a s v ir le r ile R O M A N O M

z ıl ı b r o n z d ik d ö r tg e n p a rç a la r ( R O M A N O M

y a z ılı o lm a y a n la r ın

y a a it o lu p o lm a d ığ ın ı b e lir le m e k z o r d u r ) . İ l k

aes signatum

R om a ’

ö r n e k le r i M Ö

4 . y ü z y ı l ı n s o n la r ın a ta r ih le n m e k t e d ir . -

R o m a n o -C a m p a n ia

s ik k e le r i o la r a k

a d la n d ır ıla n

güm üş

(d id r a h m i

v e d r a h m i) v e b r o n z s ik k e le r ; ü z e r le r in d e ö n c e le r i R O M A N O , d a h a s o n r a la r ı is e R O M A -

y a z ıs ı v a r d ır .

Aes grave

(a ğ ır b r o n z ) d e n e n , d ö k ü m

te k n iğ iy le y a p ıla n , a n a b ir i

m in as o ld u ğ u s ik k e fo r m u n d a k a b a v e iri s ik k e le r . -

R o m a n ın

esas g ü m ü ş

s ik k e s i d e n a riu s (a n c a k M Ö

3 . y ü z y ılın

n u n a d o ğ ru ) N u m is m a tik

a r k e o lo jik

v e r ile r e

g ö re

R o m a ’ n ın

y ü z y ı l b a ş la r ın a ta r ih le n s e d e , i l k R o m a

ilk

s ik k e le ri M Ö

s ik k e le r in in M Ö

r ih le n d iğ in i s ö y le y e n a n tik y a z a r la r v a r d ır . Ö r n e ğ in , M S la r ın d a (M Ö

y a za n

P lin iu s

(NH

X X X III,

4 2 -6 ),

2 6 9 y ılın a 1 . y ü z y ılın

“ P y rrh o s ’u n

3. ta -

son

y e n ilg is in d e n

2 8 1 ) ö n c e R o m a lıla r ın g ü m ü ş s ik k e b a s m a d ığ ın ı, ilk b r o n z s ik k e le

r in K r a l S e r v iu s (g e le n e k s e l o la r a k M Ö

5 7 3 - 5 7 5 ) z a m a n ın d a b a s ıld ığ ın ı,

b r o n z p a r ç a la r ı k u lla n m ış

ta r ih e

k a d a r R o m a lıla r ın

iş le n m e m iş

ğ u n u ( T im a i o s ’ ta n a k ta r a r a k ), ü z e r le r in d e ve

pecunia

pecus

(p a ra ) s ö zc ü ğ ü n ü n d e b u ra d a n

o ld u

(s ığ ır) ta s v ir i y e r a ld ığ ın ı

g e ld iğ in i, g ü m ü ş s ik k e n in

Q .

O g u ln iu s v e C . F a b iu s ’ u n

consul

K a rta c a S a v a ş ı’n d a n ( M Ö

2 6 4 -2 4 1 ) b e ş y ıl ö n c e b a s ıld ığ ın ı, d e n a r iu s ’ u n

1 0 , q u in a riu s ’ u n d e v le tin B ir in c i

5 , s e s te rtiu s ’ u n

o ld u ğ u k e n tin 4 8 5 . y ılın d a y a n i B ir in c i

d a 2 .5

K a rta c a

s ta n d a r d ın d a

Savaşı

b a s ılm a s ı

s ıra s ın d a

a z a ltıld ığ ın ı,

g e r e k t i ğ i n i ...D a h a

s ıra s ın d a v e Q . F a b iu s C u n c t a t o r ’ u n (M Ö

b r o n z a s ’ a (lib r a ) e ş itle n d iğ in i,

m a s r a fla r ın ı k a rş ıla y a m a m a s ı n e d e n iy le

dictator

b ro n z

as’ m

so n ra ,

a s ’ ın

lib r a ’ n m

a ğ ır lığ ın ın a ltıd a

H a n n ib a l’ in

b ir

te h d id i

o la ra k g ö r e v y a p tığ ı z a m a n

2 1 6 ) , b ir u n c ia d e ğ e rin d e a s ’ ın b a s ıld ığ ın ı v e b ir d e n a r iu s ’ u n 1 6 a s ’ a

e ş itle n d iğ in i” a n la tm a k ta d ır . A n c a k , h e r n e k a d a r P lin iu s , M Ö s ıla n i l k R o m a

güm üş

s ik k e s in in d e n a r iu s o ld u ğ u n u

26 9 ’da ba

s ö y le s e d e , n u m is -

m a tla r b u ta r ih i e r k e n g ö r m e k te v e s ö z k o n u s u g ü m ü ş s ik k e n in d e n a r iu s d e ğ il, d id r a h m i o ld u ğ u ü z e r in d e f ik ir b ir liğ in d e d ir . R om a’nm r a s ın d a , iş a r e tiy le

e s a s g ü m ü ş s ik k e s i o la n d e n a r iu s , İ k in c i K a r t a c a S a v a ş ı s ı

o la s ılık la

M Ö

yak.

2 1 2 ’de

b a s ılm a y a

b a ş la n d ı.

Ü z e r in d e k i

1 0 a s d e ğ e r i n d e o l d u ğ u b e l ir le n e n d e n a r i u s , y a k l a ş ı k 4 .5

a ğ ır lığ ın d a

o lu p

lib r a ’ n m

1 / 7 2 ’ si

d e ğ e r in d e y d i.

D e n a riu s ’ u n

g ra m y a rıs ı

q u i n a r i u s , ç e y r e ğ i is e s e s te r tiu s a d ın ı t a ş ı m a k t a o l u p d e n a r iu s la k ı y a s l a n d ığ ın d a d a h a a z b a s ılm ış la r d ır . H e r ü ç ü n d e d e ö n y ü z d e R o m a b a ş ı, a rk a yü zd e

D io s k u r

k a rd e ş le r y e r

a lıy o r d u .

Değer

iş a r e tle r i,

d e n a r iu s ’ ta

X ,

q u i n a r i u s ’ ta V , s e s e r tiu s ’ ta is e I I S i d i . Z a m a n l a ö n c e a r k a y ü z l e r d e , d a h a s o n ra

is e

ön

y ü z le rd e

tip

ta r a fın d a n y a k la ş ık M S

antoninianus'a

güm üş

s ik k e s i o lm u ş tu r . 2 5 r in d e z a m a n la

d e ğ iş ik lik le r i

o lm u ş tu r.

D e n a riu s ,

C a ra c a lla

2 1 5 ’ te t e d a v ü le s o k u la n ik i d e n a r iu s d e ğ e r in d e k i kadar

d e n a r iu s

(y a k la ş ık

400

y ıl)

R o m a ’ n ın

ö n e m li

1 a u r e u s ’ a e ş itle n m iş ti. D e n a r iu s ’ la r ü z e

s ik k e b a s ım ın d a n s o ru m lu y ü k s e k d e v le t m e m u rla r ı (m a -

g is tr a t) v e a ile le r i ile ilg ili tip le r v e y a z ı l a r d a y e r a lm ış t ır . D e n a r i u s ’ ta n önce,

a d ın ı

a rk a

yü zd e k i

d ö rt

a tlı

( quadriga)

a ra b a d a n

a la n

q u a d r i g a t u s ’ l a r ( quadrigati ) i l e y i n e a d ı n ı a r k a y ü z d e k i V i c t o r i a f i g ü r ü n den

Victoriatus'\w

a la n

o la n b u s ik k e le r d e n ö n c e

( Victoriati) t e d a v ü l d e y d i . H e r i k i s i d e quadrigatus, d a h a s o n r a d a victoriatus - u

güm üş z u n b ir

s ü re d e n a r iu s ile b ir lik t e te d a v ü l e tm e le r in e r a ğ m e n - y e r le r in i d a h a s o n ra d e n a riu s ’ a ra ğ m e n ,

b ır a k m ış la r d ır .

yü zd e

quadrigatus,

g e re k

iç e r m e k te y d i.

D e n a riu s ’u n

M Ö

Ia n u s b a ş ı, a rk a y ü z d e

o ra n ı

victoriatus

g e re k s e

2 . y ü z y ıld a

güm üş

d e n a r iu s

yüksek 20

o lm a s ın a

o r a n ın d a

a lt b ir im le r iy le

b a k ır

b ir lik te

ön

g e m i p r u v a s ın ın y e r a ld ığ ı a s v e a lt k a tla r ı

d a te d a v ü ld e y d i. G ra c c h u s (v e y a

k a rd e ş le r in

r e fo r m la r ı

d ö n e m in d e ,

o la s ılık la

M Ö

1 4 1 ’de

1 4 6 ) b ir d e n a r iu s , 1 6 a s ’ a e ş itle n d i; b ö y le c e d e ğ e r iş a r e ti X

X Y I o ld u v e u z u n o r ta la r ın d a n

pondere An cak

ile

M Ö

A u g u s tu s

y ılla r b ö y le d e v a m

itib a re n as’ m 8 2’de

çok

s ta n d a rt S u lla

d ö n e m in e

e tti. B r o n z s ik k e , M Ö

b a s ıld ı.

M Ö

a ğ ır lığ ı

Rom a

za m a n ın d a

kadar

(C a e s a r

9 2 ’de

lex Papiria de aeris

u n c ia ’ s m m

s is te m

d ö n e m in d e

y e rin e

2 . y ü z y ılın

y a n s ın a

son

b u ld u .

k ıs a

s ü r e li

in d ir ild i.

M Ö b ir

8 0 ’den e m is y o n

d ış ın d a ) R o m a ’ d a h iç b r o n z s ik k e b a s ılm a d ı. R o m a ’ d a C u m h u r iy e t D ö n e m i ’ n d e a ltın s ik k e d e n a d ir e n b a s ıld ı. A n c a k ö n e m li v e o la ğ a n ü s tü d u r u m la r d a b a s ıla n a ltın s ik k e d ö n e m in d e n itib a re n ( M Ö

(aureus),

Caesar

4 6 ’ d a n ) d ü z e n li o la ra k b a s ılm a y a b a ş la n m ış tı.

C a e s a r d ö n e m in d e b a s ılm ış a ltın s ik k e le r d e C a e s a r ’ ın p o rte s i g ö r ü lm e z . An cak

çok

g e çm e d e n , C a e sa r’ a ya şam

boyu

dictator

unvanı ve

y e tk is i

v e r ile c e k t ir ( M . Ö . 4 4 , Ş u b a t ? ). B u d u r u m , s ik k e le r ile d e d u y u r u lm u ş t u r . B u

s ik k e le r in

ön

y ü z ü n d e , C a e s a r ’ ın

b a ş ı r e s m e d ilm iş tir . R o m a

d e v le

tin d e y a ş a y a n b ir k iş in in , y a n i h a li h a z ır d a ik tid a r d a o la n b ir k iş in in p o r te s in in s ik k e d e y e r a lm a s ı i l k k e z C a e s a r ile o lm u ş t u r . D I C T

Dictator Perpetuus,

P E R P E T V O

dictator a n l a m ı n ı t a ş ı m a k t a d ı r . S i k k e n i n a r k a y ü z ü n d e , ç a r p r a z y e r l e ş t i r i l m i ş fasces v e k a n a t l ı caduceus ; s o l d a , t o k a l a ş a n e l l e r ; a l t t a b a l t a ; y u k a r ı d a globus v e s a ğ b o ş l u k t a d a r p h a n e m a g i s t r a t ı L . B u c a ’ n ı n a d ı y a z ı l ı d ı r . B u r a d a k i s i m g e l e r d e n fasces, le ja n d ı,

c u m h u r iy e t caduceus,

m e m u riy e tin i,

felicitas'ı,

y a n i ile le b e t

m a g is tr a tlığ ı,

c o n s u llü ğ ü ,

r e fa h v e b a ş a rıd a k i m u tlu lu ğ u ;

d ic ta to r lü ğ ü ;

globus,

dünya

ege

m e n liğ in i;

pietas' ı

b a lta ,

s a d a k a ti);

to k a la ş a n

( d e v le te , a ile s in e ,

concordia’yı

e lle r,

ta n r ıla r a

yani

N u m is m a tik

lite r a tü r ü n e

“ H irtiu s

a ltın la r ı”

4 6 ’da R o m a

v a lis i A u lu s

H irtiu s

ta r a fın d a n

saygı

uyum u o la ra k

g ö s te r m e y i,

iş a re t geçen

e tm e k te d ir . s k k e le r

M Ö

b a s tır ılm ış tır . İk in c i t r iu m -

v ir l iğ i o lu ş tu r a n M . A n t o n i u s , M . L e p id u s v e O c t a v ia n u s a d ın a b a s ılm ış a ltın

s ik k e le r d e

s o n ra

onun

v a r d ır .

k a tille r i

İç

Savaş

ta r a fın d a n

iş le n m iş tir . C a e s a r ’ m

s ıra s ın d a , C a e s a r ’ ın b a s tır ılm ış

a ltın

ö ld ü rü lm e s in d e n

s ik k e le r d e

o la y

k a tille r in d e n B r u t u s ’ u n b a s tır d ığ ı a ltın b ir s ik k e d e

ö n y ü z d e B r u t u s ’ u n b a ş ı ta s v ir e d ilm iş k e n , a r k a y ü z d e d ü ş m a n d a n a lın a n s ila h la r ın o lu ş t u r d u ğ u b ir s ila h y ı ğ ı n ı r e s m e d ilm iş tir . Rom a

C u m h u r iy e t D ö n e m i’ n d e

y ıllık

d e v le t b ü tç e s i v e

p a ra

b a s ım ı

S e n a to ’ n u n k o n tr o lü a ltın d a y d ı. R o m a ’ d a d a r p h a n e , e n a z ın d a n C u m h u r i yet D ön e m i

b o y u n c a , C a p ito lin u s

ta p m a ğ ın d a y d ı;

daha

(K a p ito l)

Domus Âurea

s o n ra

T e p e s i’n d e k i

y a k ın ın a

Iu n o

ta ş ın m ış

M o n e ta

M S

y ü z y ı la k a d a r o r d a fa a liy e t g ö s te r m iş ti. S ik k e b a s ım ın d a n fiile n m e m u rla r

is e

üç

k iş id e n

o lu ş m a k ta y d ı.

B u

m e m u riy e t,

s o ru m lu

“ tr e s v ir i

a u ro

a rg e n to a e re fla n d o fe r iu n d o ” ( = I I I V I R I A A A F F ) o la r a k a d la n d ır ılm a k ta o lu p “ a ltın , g ü m ü ş v e b r o n z s ik k e d ö k m e v e b a s m a d a n s o r u m lu ü ç lü k o m is y o n ”

o la ra k

2 8 9 ’dan

itib a re n

duğu

T ü rk ç e y e

ç e v r ile b ilir .

B u

g ö r e v y a p t ığ ı, ü z e r in d e

aes signatum

k o m is y o n u n

R O M A N O M

p a r ç a la r ın b a s ım ın d a n

M Ö

aes grave' n i n

y a k la ş ık

y a zıs ın ın

b u lu n

b a s ım ın d a n

s o ru m lu o ld u ğ u a n la ş ılm a k ta d ır . Y u k a r ıd a k i

a n la tım d a n

so n ra , R o m a

C u m h u r iy e t d ö n e m i

s ik k e le rin i

ş u ş e k ild e ö z e t l e y e b il ir iz : a)

R o m a ’da

v a n la r ile b)

s ik k e

aes rude

Rom a

b a s tır m a y a ) s ik k e le rin i

ilk

b a ş la d ı.

G üney

a n d ıra n

b a s ıld ığ ı

S ik k e le r in R O M A c)

büyük

küçükbaş

hay

d e n e n h a m b r o n z p a r ç a la r k u lla n ılıy o r d u . s ik k e le r in i M Ö

C a m p a n ia b ö lg e s in d e p o li)

ö n c e s in d e p a r a y e r in e

iç in

ü z e r in d e

3 . y ü zy ıl

İta ly a ’ d a k i

s ik k e le r

b a ş la r ın d a

Eski

(d id r a h m i

Yunan ve

basm aya

k o lo n i

d ra h m i)

(y a

k e n tle r in in esas

o la ra k

e le g e ç tiğ i iç in v e b u b ö lg e d e k i N e a p o l i s ’ te ( N a R o m a n o -C a m p a n ia

o la ra k

a n ılm a k ta d ır.

ö n c e le r i R O M A N O , s o n r a la r ı R O M A

s ik k e le r i

y a zıs ı v a rd ır;

y a z ı s ı n ı ta ş ıy a n s ik k e le r b e lk i R o m a ’ d a b a s ılm ış tı. R o m a ’ d a ilk d a rp h a n e M Ö

s ik k e le r in in

R O M A N O -R O M A

y in e R O M A N O M

2 8 9 ’ d a k u r u ld u . R o m a n o -C a m p a n ia

le ja n d lı

aes signatum’\ann tresviri monetales' i n Tresviri monetales, C u m

o la n la r ı

ile

y a z ı l ı o la n la r ın ın b u d ö n e m d e v e

g ö re v y a p tığ ı R o m a

d a r p h a n e s in d e b a s ılm ış tı.

h u r iy e t D ö n e m i b o y u n c a (h a tta İm p a r a to r lu k D ö n e m i’ n d e s ım ın d a n s o ru m lu b ir k o m is y o n d u .

d e ) s ik k e b a

P lin iu s ’ u n

v e r d iğ i M Ö Bunun

Rom a

güm üş

s ik k e s in in

(d e n a r iu s ) b a s ım

y ı lı o la ra k

2 6 9 , n u m is m a tla r c a e r k e n b ir ta r ih o la r a k y o r u m la n m a k t a d ır .

d a h a z iy a d e

d e n a r iu s ö n c e s in d e k i d id r a h m i o ld u ğ u

ü z e r in d e

r u lm a k ta d ır . e)

R o m a ’ n ın e s a s g ü m ü ş s ik k e s i d e n a r iu s ’ u n M Ö

y a k . 2 1 2 ’ d e b a s ıl

m ış o ld u ğ u g e n e llik le k a b u l e d ile n b ir g ö rü ş tü r . i)

R o m a C u m h u r iy e t D ö n e m i ’ n d e a ltın s ik k e

r ılm a k ta

o lu p

n a d ire n

aureus

o la ra k a d la n d ı

b a s ılm ış t ı; d ü z e n li b a s ılm a s ı C a e s a r z a m a n ın d a n

itib a re n d ir . g)

B ro n z

ç ık a r ılm ış tır A u g u s tu s

s ik k e

( aes

M Ö

grave ) ;

y ü zy ıl

b a ş la r ın d a n

itib a re n

d a h a s o n ra d ü z e n le m e y a p ılm ış tır . M Ö

d ö n e m in e k a d a r b r o n z s ik k e (C a e s a r d ö n e m in d e

te d a v ü le 8 0 ’den

k ıs a b ir sü re

d ış ın d a ) R o m a ’ d a b a s ılm a d ı. h)

Rom a

C u m h u r iy e t D ö n e m i

s ik k e

s is te m in in

esas o la ra k g ü m ü ş

d e n a r iu s ’ a d a y a n d ığ ı (m o n o m e ta lis t) s ö y le n e b ilir . İ m

t o

l u

R o m a ’ da A u g u s tu s ( M Ö

e m

2 7 -M S

1 4 ) ile b e r a b e r C u m h u r iy e t D ö n e m i s o n a

e re r v e İm p a r a to r lu k D ö n e m i b a ş la r. A u g u s t u s ’ u n k e n d is in i

princeps

yani

“ b ir in c i y u r tta ş ” o la r a k ila n e tm e s i n e d e n iy le b u n d a n b ö y l e İm p a r a to r lu k

Principatus D ö n e m i o l a r a k a n ı l m a k t a d ı r . B u d ö n e m y e n i b i r i d a r e ş e k l i o l a n Dominatus D ö n e m i ’ n i n b a ş l a y a c a ğ ı D i o c l e t i a n u s ’ u n i k t i d a r ı n a k a d a r b ö y l e s ü r e c e k t i r . Principatus D ö n e m i R o m a s i k k e l e r i , D ö n e m i a s lın d a

C u m h u r iy e t D ö n e m i s ik k e le rin in d e v a m ı o lm a s ın a r a ğ m e n b a z ı f a r k lılık la r g ö s te r ir . A u g u s t u s ’ u n v ir le r d e

d e fa r k lılık

ik tid a r ın d a n

ib a re n , s ik k e le r in

ü z e r in d e k i ta s

g ö z le n m e k te d ir . C u m h u r iy e t d ö n e m i s ik k e le r in d e k i

s iv il y a ş a m d a n s a h n e le r a z a lm a y a a m a a s k e ri ( v e s iy a s i) k o n u lu ta s v ir le r a r tm a y a b a ş la r . A u g u s t u s ’ u n i lk ic r a a tla r ın d a n b ir i d e s ik k e le r in , ö z e ll ik le b r o n z s ik k e le r in y e n i b ir d ü z e n le m e y e ta b i tu tu lm a s ıy d ı ( M Ö

2 3 ).

A u g u s t u s ’ u n y e n i p a r a s is te m i: 1 a u re u s

= 2 5 d e n a r iu s

1 d e n a riu s

= 4 s e s te rtiu s

1 s e s te rtiu s

= 8 d u p o n d iu s

1 d u p o n d iu s = 2 as 1 as

= 2

1 s e m is

= 2 q u a d ra n s

s e m is

A u g u s t u s , a ltın v e g ü m ü ş s ik k e le r in b a s ım ın ın k o n tr o lü n ü

k e n d i s o ru m

lu lu ğ u n a a lır k e n , b r o n z s ik k e le rin b a s ım ın ı S e n a to ’ y a b ır a k t ı. S e n a to ’ n u n y e tk is in d e

b a s ıla n

b r o n z s ik k e le rin

ü z e r in d e

Senatus Consultö)

h a r fle r i

yer

n e d e n le r

a lıy o r d u . F a k a t

ta m

o la ra k

s ik k e

b a s ım ın d a

b ilin e m e m e k te d ir .

s e n a to

b a ş lı b r o n z s ik k e le r i o la r a k a s , d u p o n d iu s , v e B u n la r d a n

as,

b a k ırd a n

/ b ro n zd a n ,

k a ra rın ı

İm p a r a to r lu k

g e r e k tir e n

D ö n e m i’n in

b e lli

s e s te rtiu s ’ u g ö s t e r e b ilir iz .

d u p o n d iu s

s e s te rtiu s , p ir in ç te n

(. orichalcıım ) b a s ı l m ı ş l a r d ı r . G e n e l d e a s ’ ı n ç a p ı v e a ğ ı r l ı ğ ı , d u p o n d i u s ’ t a n daha

k ü ç ü k tü .

S e s te rtiu s

is e , ç a p o la r a k , ik is in d e n

de b ü y ü k tü . H e r

üç

s ik k e n in d e g e re k ç a p la r ı, g e re k s e a ğ ır lık la r ı im p a r a to r lu k b o y u n c a d e ğ i ş ik lik g ö s te r m iş tir . B u n e d e n le , b a z e n , a ğ ırlığ ı v e ç a p ı e n y ü k s e k n o k ta y a u la ş m ış

ö r n e k le r

ile

a ğ ır lığ ı

b ir b ir in e k a r ış a b ilm e k te d ir . B u

çapı

a şa ğ ı n o k ta y a

g ib i d u ru m la rd a

g e lm iş

ö r n e k le r

s ik k e n in m e ta l r e n g i d e

a y ır t e d ic i b ir ö z e l l i k ta ş ım a k ta d ır . A s , b a k ır o ld u ğ u n d a n , k ı z ı l ım s ı y a d a k ir e m it r e n g i; d u p o n d iu s g ö rü n ü m e

s a h ip tir . M S

s e s te rtiu s d a , p i r in ç

o ld u k la r ın d a n , s a rı b ir

4 .- 5 . y ü z y ı ll a r d a b a s ılm ış o la n

geç R o m a

b ro n z

s ik k e le r i is e ç a p la r ın a g ö r e b e t im l e n ir le r . R o m a ’n m

e s a s g ü m ü ş s ik k e s i o la n d e n a r iu s ile a ltın s ik k e s i a u r e u s ’ u n

principatus

b a s ım ın a

a ğ ır lığ ın d a

o la n

d ö n e m in d e

d e n a riu s ’ u n

devam

a ğ ırlığ ı

e d ild i.

z a m a n la

Ö n c e le r i

a z a ltıld ı.

4 .5 0

g ra m

A s lın d a

n a r iu s ’ u n a ğ ırlığ ın d a k i d ü ş ü ş d a h a C u m h u r iy e t D ö n e m i’n d e , M Ö

de-

2. yü z

y ıld a b a ş la m ış tı. D e n a r iu s , u n c ia ’n ın y e d id e b ir a ğ ır lığ ın a d ü ş m ü ş tü y a n i 3 .9 0 g r a m a ğ ır lığ ı

c iv a r ın d a y d ı.

s e k iz d e b ir i a ğ ır lığ ın a m a k la

k a lm a d ı,

lib r a ’ n m

z a m a n ın d a ( 3 .4 0

s a flığ ı

a ğ ır lığ ı

5 4 -6 8 ) z a m a n ın a k a d a r b u

te k ra r a z a ltıld ı

g r .) g e r i l e d i. A n c a k

o ls a

a za ltıld ı. A ğ ır lığ ın d a k i

d ü ş tü .

da, Com m odus

H a d r ia n u s

iç e rd iğ i g ü m ü ş

o ra n ı %

(M S 9 0 ’ ın

(M S

177-19 2 )

1 17 -1 3 8 )

in d irim ,

d e n a riu s ’ u n ,

z a m a n ın d a

dönem i

a ltın a , C o m m o d u s

in d ir ild i. S e v e r u s la r d ö n e m in d e ( M S

u n c ia ’ m n

s a d e c e a ğ ır lığ ı a z a lt ıl

d o k s a n a ltıd a b ir i o lm a s ı d e m e k ti. B a z ı u fa k a z a lm a

söz konusu kadar

İm p a ra to r N e r o ( M S

k o ru n d u . N e ro

a r tış la r

3 .0 0

sonunda

g ra m a

d e n a riu s ’ u n

d ö n e m in d e

de %

7 3 ’e

3 . y ü z y ılın ilk ç e y re ğ i) g ü m ü ş iç e ri

ğ in in a r t ır ılm a ç a b a la r ı o ld u y s a d a b u d ö n e m d e g ü m ü ş o r a n ın ın %

55 ’e

d ü ş m e s in e e n g e l o lu n a m a d ı. D a h a s o n r a la r ı d e n a r iu s ’ u n g ü m ü ş o r a n ın d a b a z ı d a lg a la n m a la r o ld u y s a d a b ir d a h a e s k i g ü n le r in e d ö n e m e d i. M S

215

(A n to n in u s )

y ılın d a

k u lm u ş tu r. B u r ın

ü s tü

güm üş

n ü ş m ü ş tü r.

k a p la n m ış

Antoninianus,

neden

a d ı v e r ile n

ta r a fın d a n , o n u n

y e n i b ir g ü m ü ş

a d ın a

s ik k e

iza fe te

te d a v ü l so

s ik k e n in iç in d e k i g ü m ü ş m ik ta r ı za m a n la a z a ltılm ış , b a k ı

o la ra k , R o m a ’ m n m a s ın a

İm p a ra to r C a ra c a lla

antoninianus

a s ıl g ü m ü ş

o lm u ş tu r.

n ih a y e tte

ta m a m e n

b a k ır b ir

s ik k e y e

dö

“ k ö tü p a ra iy i p a r a y ı k o v a r ” p r e n s ib in e u y g u n s ik k e s i o la n d e n a r iu s ’ u n te d a v ü ld e n k a lk

Antoninianus' l a r d a

ön

yü zd e

im p a ra to r ta s v iri

v a r s a , im p a r a to r u n b a ş ın d a ış ın t a c ı, im p a r a to r a ile s in d e n b ir k a d ın b a ş ı v a r s a , o z a m a n b ü s tü n a ltın d a b ir h ila l y e r a lm a k t a y d ı.

M S deyse

2 6 0 ’ lı y ılla r d a %

2 ’ye

güm üş

s ik k e n in

kadar düşm esi ve

a ltın

s in d e , İm p a ra to r A u r e lia n u s M S

iç in d e k i g ü m ü ş m ik t a r ın ın s ik k e

b a s ım ın ın

n e re

a za lm a s ı n e tic e

2 7 4 ’ te y e n i b ir s ik k e r e fo r m u y a p tı v e

y e n i b i r a d i g ü m ü ş s i k k e d e t e d a v ü le ç ı k a r t ı l d ı . Y a k l a ş ı k 3 .0 0 g r . a ğ ı r l ı ğ ın d a v e

18 m m

r ın d a y d ı. B u a lır

ç a p ın d a k i b u s ik k e n in iç e r d iğ i g ü m ü ş m ik ta r ı %

s ik k e le r in a rk a y ü z ü n d e , X X I

b ro n zu n

A u r e lia n u s ’ u n r e fo r m

veya K A

güm üşe

s o n ra s ı s ik k e le r i

e ş it

ş e k lin d e iş a re t y e r

o ld u ğ u

Aurelilianus

5 c iv a

a n la m ın a

g e lir .

o la r a k d a a d la n d ır ıl

m a k ta d ır . A u r e lia n u s d a r p h a n e s is te m in d e d e d ü z e n le m e y a p m ış t ır . M S

284

a s k e r le r i

y ılı K a s ım

ta r a fın d a n

“ d o m in a tu s ”

a y ın d a

im p a ra to r

denen

N u m e r ia n u s ’ u n ila n

e d ile n

im p a ra to ru n

ö ld ü rü lm e s in in

D io c le tia n u s

m u tla k

(M S

h ü k ü m d a r lığ ın ı

a r d ın d a n 2 8 4 -3 0 5 ),

ta rtış m a s ız

k a b u l e d e n y e n i b ir y ö n e tim

b iç im in i b e n im s e m iş ti. D io c le tia n u s a y rıc a

e k o n o m ik

y a p tı. B u

a la n d a

d a re fo rm

s ik k e b ir im i te d a v ü le s o k u ld u : g ü m ü ş

Antoninianus'larm

d u r d u r u lm a s ın a

A n a d o lu

b ir lik te

ik i y e n i

v e g ü m ü ş k a p la m a

follis.

b a s ı m ı is e d u r d u r u l d u .

D io c le tia n u s ’ u n M S nun

b ü y ü k r e fo r m la

argenteus

3 0 1 ’ d e y a y ım la d ığ ı N a r h K a r a r n a m e s i, e n fla s y o

y ö n e lik

k e n tle r in d e

b ir

ic r a a ttı.

(A p h r o d is ia s ,

K a ra rn a m e n in

S ta r a to n ik e ia ,

N ysa

k o p y a la r ı g ib i)

b a zı

p a rç a la r

h a li n d e e le g e ç m i ş t ir . B u k a r a r n a m e d e n M S 4 . y ü z y ı l b a ş l a r ın d a A k d e n i z d ü n y a s ın d a r a to r lu k

yüksek

e n fla s y o n

h iz m e tin d e k i

o ld u ğ u n u

a s k e r le r in ,

a n lıy o r u z . K a ra r n a m e d e , im p a

g ittik le ri

y e rle r d e

ih tiy a ç

d u y d u k la r ı

m a lla r ı y a d a h iz m e t le r i a lm a k is te d ik le r in d e , t e l a f fu z e d ile m e y e c e k b ü y ü k lü k te

fa h iş p a r a ta le p e d ild iğ i v e b u y o lla h a k s ız k a z a n ç

ğ in d e n d e m

e ld e e d ild i

v u r u l m a k t a d ı r . S o n u n d a b u g id iş a ta d u r d e m e k iç in m a lla r ın

e n f a z la n e k a d a r fiy a t a s a tıla c a ğ ın a iliş k in b ir k a r a r n a m e y a y ın la n m a s ın a k a r a r v e r ilm iş t i. F a k a t D io c le t ia n u s ’ u n b u k a r a r n a m e s i b a ş a r ılı o lm a m ış , f iy a t a r tış la r ı d u r d u r u la m a m ış tır . Ç ü n k ü b u k e z h a lk e lin d e k i m a lı s a tm a k is te m e m iş tir .

D io c l e t i a n u s ’ u n N a r h k a r a r n a m e s in d e f iy a t la r / ü c r e tle r : 1 k ilo b u ğ d a y Y a r ım

litr e ş a ra p

Y a r ım

litr e k a lite li ş a ra p

3 2 5 g r a m s ığ ır e ti

1 0 0 d e n a r iu s 8 — d e n a r iu s 3 0 d e n a r iu s 8 d e n a r iu s

3 2 5 g r a m d o m u z e ti

1 2 d e n a r iu s

İş ç in in g ü n lü ğ ü

2 5 d e n a r iu s

F ır ın c ın ın g ü n lü ğ ü

5 0 d e n a r iu s

B e r b e r in tra ş ü c re ti

2 d e n a r iu s

T a r ih te

“B ü yü k”

( Magnus)

la k a b ıy la

a n ıla n

C o n s ta n tin u s

(M S

3 0 7-

3 3 7 ) d a , R o m a s ik k e le r in d e r e fo r m y a p a n im p a r a to r la r d a n d ır . C a e s a r z a m a n ın d a n b e r i d ü z e n li o la r a k b a s ıla n d u r u ld u v e o n u n

a ltın

s ik k e

aureus ' u n b a s ı m ı solidus a d l ı

y e r in e lib r a ’ n ın 7 2 ’ d e b ir i a ğ ır lığ ın d a

d u r yeni

b ir a ltın s ik k e te d a v ü le s o k u ld u . R o m a s ik k e le r i, b a z ı y e n i b ir im le r v e y e n i d ü z e n le m e le r le A n a s ta s iu s (M S dan

4 9 1 - 5 1 8 ) z a m a n ın a k a d a r b u ş e k ild e d e v a m M S

5 . y ü z y ılın

s o n u n d a y a p ıla n

e tti. A n a s ta s iu s t a r a fın

s ik k e r e fo r m u

e n ç o k b a k ır s ik k e

le r d e k e n d in i g ö s te r ir . E n

b ü y ü k b ir im in a d ı fo llis ’ tir v e b u d e ğ e r s ik k e

n in

b ir M

a rk a

yü zü n d e

büyük

h a r fiy le

g ö s te r ilir . B u

f o llis ’ in

D io c le -

tia n u s z a m a n ın d a b a s ıla n fo llis le is im b e n z e r liğ i d ış ın d a h iç b ir b e n z e r liğ i y o k tu r . B ö y le c e M Ö 800

y ıllık

dönem de

b ö lg e le rin d e

b a s ıla n

3 . y ü z y ı l b a ş ın d a n M S Rom a

d e v le ti

s ik k e le r ,

a rtık

5 . y ü z y ı l ı n s o n u n a k a d a r o la n

ta r a fın d a n fa r k lı

b ir

im p a ra to rlu ğ u n k a ra k te rd e

ç e ş itli

(ö z e llik le

ü z e r le r in d e k i t a s v ir a ç ıs ın d a n ) b a s ılm a y a b a ş la d ık la r ın d a n “ R o m a

s ik k e

le r i” o la r a k d e ğ il, “ B iz a n s s ik k e le r i” o la r a k a d la n d ır ılır la r .

K aynakça Baydur, N., Roma Sikkeleri, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 1998. Burnett, A., Coinage in the Roman World, Seaby Ltd., Londra, 1987. Carson, R.A.G., Coins o f the Roman Empire, Routledge, London-New York, 1990. Crawford, M., Coinage and Money under the the Roman Republic: Italy and the Mediterranean Economy, Londra, 1985. Duncan-Jones, R., The Economy o f the Roman Empire: Quantitative Studies, Cambridge University Press, Cambridge, 1982. Duncan-Jones, R., Structure and scale in the Roman Economy, Cambridge University Press, Cambridge, 1990. Duncan-Jones R., Money and Government in the Roman Empire, Cambridge University Press, Cambridge, 1994. Erim, K.T. - J. Reynolds ve M. Creawford, “Diocletian’s currency reform. A new inscription”, JRS (1971), s. 171-177. Finley, M.I., Antikçağ Ekonomisi, (çev. H. Palaz-Erdemir), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2007. Greene, K., The Archaeology o f the Roman Economy, Batsford, 1986. Howgego, C., Sikkelerin Işığında Eskiçağ Tarihi, (çev. O. Tekin), Homer Kitabevi, İstanbul, 1998. Jones, A.H.M., The Roman Economy. Studies in Ancient Economic and Administrative History, (ed. P.A. Brunt), Blackwell, Oxford, 1974.

Rom

a n Ãz a s y o n

“ L ik y a K a y a M e z a rla rı” Myra, (Demre), Antalya.

L îk y a O r n e ğ în d e R o m a l il a ş t ir m a v e ROMALILAŞMA Filiz Dönmez-Öztürk* R o m a lila ş tir m a , ye n i d ü ze n e

Rom a

ta r a fın d a n

u y u m la r ı iç in

ta k ip

e g e m e n lik

R o m a lıla ş m a to p lu m la r ın R o m a ’ y a u y u m R o m a lila ş tir m a hem

p o litik a s ı

a ltm a

a lm a n

to p lu m la r ın

e d ile n b ilin ç li b i r p o l it ik a n ı n

g e re k s e

a d ı ik e n ;

s ü r e c in in b ir ifa d e s id ir . G e r e k

R o m a lıla ş m a

sü re ci

hem

u y g u la m a

d e s o n u ç la r ı b a k ım ın d a n R o m a İm p a r a t o r lu ğ u ’ n u n d o ğ u v e b a tı y a

r ıs ı iç in f a r k lı l ık l a r a r z e d e r . B u d u r u m e lb e tte k i im p a r a to r lu ğ u n d o ğ u v e b a tıs ı

a r a s ın d a k i

deyse

küçük

fa r k lı

k ü ltü r

y e r le ş im

d ü ze yi

b ir im in e

ile

a ç ık la n a b ilir . D o ğ u ’ n u n

k a d a r H e lle n iz e

o lm u ş

n e re

to p lu m la r ıy la

k a r ş ıla ş tır ıld ığ ın d a , İs p a n y a y a d a G a l y a g ib i s iv iliz a s y o n , y a n i k e n t k ü l tü r ü ile

ilk k e z R o m a

m a lıla ş tır m a n m

e g e m e n liğ i s a y e s in d e k a r ş ıla ş a n t o p lu m l a r d a R o -

ö n c e lik li a m a c ı h a lk la r ı k e n t k ü ltü r ü n e k a v u ş tu r m a k o l

m u ş tu r . D o ğ u ’ d a is e , k e n tle ş m e o lg u s u z a te n R o m a e g e m e n liğ in d e n ç o k d a h a k ö k lü

b ir g e ç m iş e s a h ip o ld u ğ u n d a n “ R o m a lila ş t ir m a ”

ile a m a ç la

n a n to p lu m u n s iv iliz a s y o n u d e ğ il R o m a y ö n e tim in e u y u m u d u r . G e r e k D o ğ u g e re k s e B a t ı iç in R o m a lila ş tirm a ’n ın ilk a y a ğ ın ın e y a le tle ş tir m e

o ld u ğ u n u

s ö y le y e b ilir iz .

v e r ilm e s i, L a t in c e ’ n in k u lla n ım ı,

Y o l

a ğ la r ı,

Dea Roma ''n ı n

Rom a

v a ta n d a ş lık

hakkı

v e d a h a s o n ra im p a ra to r

Filiz Dönmez-Öztilrk, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü

k ü ltü n ü n t e ş v ik i, k a m u s a l y a p ıla r ın R o m a ö r n e ğ in e g ö re in ş a s ı, im p a r a to r p o r tr e s i ile s ik k e d a r b ı b u p o lit ik a ç e r ç e v e s in d e d e v le t e li ile h e r i k i b ö l g e d e d e t a k i p e d i le n d iğ e r o r t a k u y g u l a m a l a r o l m u ş t u r . R o m a l ı l a ş m a is e R o m a lıla ş tır m a n ın g e le n

sonucu

d e ğ iş im le r d ir.

k u lla n ıla n

Rom a

g e liş im in d e

o la ra k

to p lu m u n

d e ğ iş im le r i,

yaşam

g iy im

tip i k a p -k a ç a k la r d a , R o m a

R o m a lı a d ı ta ş ıy a n g ö re

B u

b iç im in d e

ta r zın d a ,

saç

v a ta n d a ş ı o lm a d ık la r ı h a ld e

ş a h ıs la r d a , e v y a d a m e z a r t ip le r in in R o m a

d a im p a ra to r k ü ltü

m eydana

b iç im le r in d e ,

ö r n e ğ in e

d ış ın d a k i r e s m î o lm a y a n

Rom a

t a n n v e ta n r ıç a la r ın a a d a k la r d a iz le m e k m ü m k ü n d ü r . Y u k a r ıd a

y a p ıla n

g e n e l a ç ık la m a la r ç e r ç e v e s in d e

R o m a lıla ş tır m a

R o m a lıla ş m a o lg u la r ın ın , b u g ü n A n t a ly a K ö r f e z i ’ n in k u z e y u c u n d a n b a ş la y ıp

F e th iy e ’y e

ka d a r u za n a n

a n tik

L ik y a

B ö lg e s i’n d e

k a d a r e tk ili

o ld u ğ u s o ru s u v e b u b a ğ la m d a R o m a Ç a ğ ı ’ n ın K ü ç ü k a s y a ’ sı o la n A n a d o lu ’y a

genel

b ir

b a k ış

k a za n d ır ılm a s ı,

ç a lış m a m ızın

a ğ ır lık

n o k ta s ın ı

o lu ş tu r m a k ta d ır . L ik y a ’daki R o m a

e tk ile r i b ö lg e n in

Rom a

e g e m e n liğ in e

y a n i e y a le tle ş tir ilm e s in d e n ç o k d a h a ö n c e b a ş la m ış tır . B u lıla ş tırm a v e R o m a lıla ş m a

g irm e s in d e n

d u ru m

Rom a-

s ü r e ç le r in in b ö lg e d e te r s te n iş le m e s in e n e d e n

o lm u ş t u r . Y a n i i l k o la r a k R o m a lıla ş m a o lg u s u b a ş la m ış ; b u s ü re c i s o n ra dan

R o m a lıla ş tır m a

ta k ip

e tm iş tir . L i k y a ’ n ın

Rom a

ile

ilk

k a rş ıla ş m a s ı

s iy a s i g e liş m e le r e d a y a n m a k ta d ır : B ü y ü k A n t i o k h o s ’ u n M Ö M a g n e s ia ’ d a a rd ın d a n M Ö

M a n is a )

R o m a l ıl a r ta r a fın d a n

y e n ilg iy e

1 9 0 y ılın d a

u ğ r a tılm a s ın ın

1 8 8 ’ d e im z a la n a n A p a m e ia B a r ış ı ile L i k y a

to p r a k la r ı, b u

s a v a ş ta R o m a ’ n ı n D o ğ u ’ d a k i m ü t t e f i k i R h o d o s ’ a h e d iy e e d i lm i ş t ir 1. A n cak III. M a k e d o n ya Savaşı ( M Ö ya

1 7 1 - 1 6 8 ) s ıra s ın d a R h o d o s ’ u n M a k e d o n

K r a l ı P e rs e u s ’ a o la n e ğ ilim in d e n r a h a ts ız o la n R o m a , s a v a ş s o n u n d a

L ik y a ’m n

ö z g ü r lü ğ ü n ü

ta r a fın d a n

ö n c e e lle r in d e n

ta n ım ış tır

(M Ö

1 6 8 / 6 7 ) 2.

L ik y a lıla r ,

R o m a lıla r

a lın a n , fa k a t d a h a s o n ra g e ri k a z a n d ır ıla n b u

b a ğ ı m s ı z lı k iç in R o m a ’ y a m ü t e ş e k k ir k a lm ış la r v e b u ş ü k r a n la r ın ı ç e ş itli ş e k ille r d e fın d a n

d e v le tin

b a ş la y a n

maia

s e r g ile m iş le r d ir : R o m a

T a n rıç a

re sm î Rom a

ta n r ıs ı

k e n tin d e k i C a p ito l’ d e

Iu p p ite r ’ e

ta p ım ı4 v e

s u n u la n

ta n r ıç a

ik i

o n u ru n a

L ik y a lıla r a d a k 3,

ta ra

L ik y a ’ da

d ü z e n le n e n

Ro-

ş e n l i k l e r i g i b i 5.

' Polyb. XXII 5, 2; Behnvald 2000: 84, d.n. 274. 2 Polyb. XXX 5, 12; Liv. 45 25,12 v.d.; Behrvvald 2000: 88, d.n. 287. 3 ILLRP, no. 174 = CIL I2, no. 725; VI, no. 372; ILLRP, no. 175 = CIL I2, no. 726; ayrıca bkz. Ferray 1988: 185 v.d.; Behnvald 2000: 111 v.d; ADAK 2002: 130, d.n. 10. 4 Dea Roma kültü için en erken belge Orthagoras yazıtıdır. Bk. SEG 18 (1962) 110 . 570 = OGIS, no. 551; bk. Şahin - Adak 2007: 49, d.n. 3. 5 Robert 1978: 277 v.d. = Oms VII, 681 v.d.

M Ö

10 0

y ılm a

kadar en

L i k y a , k o rs a n la rın n e d e n iy le ,

M Ö

b ü tü n

78 -74

a zın d a n

iç iş le r in d e b a ğ ı m s ı z h a r e k e t e d e n

A k d e n iz’de neden

y ılla r ın d a

S e rv iliu s

o ld u k la r ı o lu m s u z k o ş u lla r V a tia

k o m u ta s ın d a

b ö lg e y e

s e fe r d ü z e n le y e n R o m a l ı l a r ’ la k a r ş ı k a r ş ıy a k a lm ış t ır . K o r s a n la r ı v e h a y d u tla r ı y e n e n V a t i a , o n la r la iş b ir liğ i y a p a n O l y m p o s , K o r y k o s , P h a s e lis , A tta le ia

g ib i

A tta le ia ’ y a

k e n tle ri

s a y ıs ız

c e za la n d ır a r a k

İta lik

to p ra k la rın a

y e r l e ş t i r m i ş t i r 6. K u ş k u s u z

koym uş

ö z e llik le

İta lik le r ’ in

b ö lg e y e

y e r le ş tir ilm e s i a y n ı z a m a n d a d a h a f a z la R o m a e tk is in in d e b ö lg e y e n ü f u z e tm e s i d e m e k tir . M Ö b ir

8 8 -8 5 / 4 y ılla r ı a r a s ın d a k i I . M ith r id a te s S a v a ş ı ’ n d a R o m a y a n lıs ı

p o litik a

izle y e n

b a ğ ım s ız lığ ın ın s ın d a

L ik y a ,

savaş

sonunda

g a ra n ti e d ilm e s i v e

s a y ılm a k la

S u lla

R o m a ’ n ın

ö d ü lle n d irilm iş tir 7 . B u n d a n

ta r a fın d a n

dost ve s o n ra

iç

iş le r in d e

m ü tte fik le ri a ra

Caesar

k a tille r iy le ,

C a e s a r y a n lıla r ı a ra s ın d a ç ık a n iç s a v a ş ta n d a n a s ib in i a la n L i k y a l ı l a r ’ a , C a e s a r ta r a fta r la r ın a k a r ş ı g ö s te r d ik le r i s a d a k a tin k a r ş ılığ ı, m ü c a d e le le r in a r d ın d a n M a r c u s A n t o n i u s t a r a fın d a n b o r ç la r ın ın s ilin m e s i v e v e r g i m u a f iy e t i ile ö d e n m iş t ir . İ l k im p a r a to r la r A u g u s t u s , T i b e r i u s v e C a l i g u l a z a m a n la r ın d a L ik y a ,

iç

iş le r in d e b a ğ ı m s ı z b ir p o lit ik a

İm p a ra to r C la u d iu s ’ u n

lık la r n e d e n iy le M S ş e k ild e

b ö lg e d e

k o n m u ş tu r.

B ir

y ö n e tim

ta k ip

y ılla r ın ın

e tm e y e

b a ş ın d a

devam

ç ık a n

k a rış ık

4 3 y ı l ı n d a b i r R o m a E y a l e t i h a l i n e g e t i r i l m i ş t i r 8. B u

“ R o m a lıla ş tır m a ” b ö lg e n in

p o litik a s ın ın

ilk

ayağı

e y a le tle ş tir ilm e s i, R o m a ’ n ın

e tk i

u y g u la m a y a a la n ın ın

k o n u s u b ö lg e y e k a d a r u z a m a s ı o lu p , b u d u r u m D o ğ u ’ d a , k e n tle r in ve

boule

eden

söz

demos

g ib i R o m a e g e m e n liğ in d e n ç o k d a h a ö n c e s a h ip o ld u k la r ı id a r i

b ir im le r in in

senatus

ö r n e ğ in e

g e liy o r d u . İm p a ra to rlu ğ u n

g ö re

y e n id e n

b a tı y a rıs ın d a

h e n ü z k a b ile te ş k ila tı ta r z ın d a y ö n e t im

o rg a n ize

is e , R o m a

e d ilm e s i a n la m ın a y ö n e t im i ö n c e s in d e

b ir im le r i s ö z k o n u s u o ld u ğ u n d a n ,

b u r a d a R o m a e g e m e n liğ i s ıfır d a n b ir te ş k ila tla n m a d e m e k ti. L ik y a

B ö lg e s i e y a le tle ş tir ilm e s in in h e m e n a r d ın d a n k a p s a m lı b ir y o l

a ğ ı ile d o n a t ılm ış t ır . B ö l g e n in a s k e r i o la r a k e le g e ç ir ilm e s in d e n s o n r a , 6 5 y a d a d a h a f a z la y o l a ğ ı ü ç a y g ib i k ıs a b ir s ü re iç e r is in d e t a m a m la n m ış tır . B u n u n a r k a s ın d a y a ta n n e d e n le r h e r n e k a d a r k e s in o la r a k te s p it e d ile m e s e

am aç kom şu

e y a le tle r le

b a ğ la n tı k u r u lm a s ın d a n

daha

fa z la s ı

o l m a l ı d ı r . Ç ü n k ü a s ıl n e d e n b u o l s a y d ı , b ir k a ç y o l a ğ ı b u a m a c a h i z m e t iç in y e te r li o lu r d u . B ü y ü k ih tim a lle R o m a y e n i e le g e ç ir ile n b ö lg e d e t a m b ir k o n tr o l s a ğ la m a y ı v e b u n u a s k e ri o la ra k d a g a ra n tile m e y i h e d e fle m iş

6 Cic. leg. agr. 1 5; 2 50. 7 App. Mitlır. LXI 250; Behnvald 2000: 113, d.n. 382; Adak 2002: 131, d.n. 18. 8 Behrwald 2000: 129 v.dd.; Adak 2002: 133; Şahin - Adak 2007: 63 v.dd.

tir . A s k e r î a m a ç la r ın y a n ıs ır a b u k a p s a m lı y o l a ğ ı ile p o l it ik a m a ç la r d a g ü d ü lm ü ş o l m a lı d ır 9. B u

ş e k ild e b ö lg e d e k i e g e m e n lik h a k k ı n ı y e r e l a h a

liy e g ö s te r m e k is te y e n R o m a b u n u “ R o m a lıla ş tır m a ” p o lit ik a s ın ın d a b ir p a rç a s ı o la ra k g ö rm ü ş m in e

o lm a lıd ır . Ç ü n k ü

b ir b ö lg e n in

k a d a r u la ş ıla b ilir liğ i d e m e k , ş ü p h e s iz R o m a

e n k ü ç ü k y e rle ş i

e tk is in in

b u ra la ra

n ü f u z e d e b ilm e s i a n la m ın a g e liy o r d u . L i k y a ’ d a ö n c e lik le R o m a lıla ş m a s ü r e c in in b a ş la d ığ ın d a n , “ R o m a lıla ş t ı r m a ’ n ı n ” is e b u s ü r e c i t a k i p e t t iğ in d e n y u k a r ı d a s ö z e t m i ş t i k . t a p ım ı ile

Rhomaia

ş e n lik le r i R o m a lıla ş m a s ü r e c in in b ö lg e d e n b ilin e n i lk

iz le r i o lm u ş t u r . B u d in s e l e t k ile r E r k e n e tm iş tir : A u g u s t u s ( M Ö la k a p la r la

2 7 -M S

o n u r la n d ır ılm a s ın ın

İm p a ra to rlu k Ç a ğ ı ’ n d a d a d e v a m

1 4 ) , o n u r u n a d ik ile n h e y k e lle r v e a b a r tılı y a n ıs ır a ,

b ir

m ü ş 10; e ş i L i v i a

ile

a r d ılla r ı G e r m a n ic u s

(M S

d in s e l iç e r ik li

14 -3 7)

iç in

Dea Roma

(M Ö

o y u n la r

d in s e l a la n d a k e n d is in i g ö s te r e n b u R o m a s ü r e c in in

b a ş la n g ıc ın ı

te m s il

e tm e k le

b ö lg e le ri

ç o k ta n

Rom a

e y a le tin e

b ir e r

ta n rı

o la ra k

15 -M S

da 19 )

ta p ım ve

d ü z e n le n m iş tir " .

g ö r

T ib e riu s

İlk

o la ra k

e tk ile r i b ö lg e d e R o m a lıla ş m a

b ir lik te ,

h iç

dönüşm üş

kuşkusuz o la n

kom şu

L i k y a ’ n ın

a d ım

a d ım y a k la ş a n R o m a e g e m e n liğ in e y a r a n m a ç a b a la r ın ın d a b ir ifa d e s id ir . A n c a k a s ıl n e d e n b u b ile o ls a , s ö z k o n u s u

g e liş m e le r h e r d u r u m d a L i k

y a ’ d a e s e n R o m a r ü z g â r la r ın ın g ö s te r g e s id ir . R o m a lıla ş tır m a n ın Rom a

b e lir g in

o la ra k

v a ta n d a ş lık b a ğ ış la r ıd ır. B ö lg e le r in

izle n e b ild iğ i

a la n la r d a n

e y a le tle ş tir ilm e s in in

b ir i

a r d ın d a n

b u r a la r d a e g e m e n liğ in i s a ğ la m la ş tır m a k is te y e n R o m a , y e r e l e litle r i id a ri b ir

a ra ç

g e le n

o la ra k

k ö k lü

k u lla n m ış tır .

a ile le r in in

B u

am aç

m e n s u p la rın a

b ö lg e h a lk ı ile y e n i y ö n e t im

d o ğ r u ltu s u n d a v a ta n d a ş lık

e y a le tle r in

hakkı

önde

‘ b a h ş e d ile re k ’

a r a s ın d a b ir k ö p r ü o lu ş t u r u lm a y a ç a lış ılm ış

t ı r . Ç ü n k ü e ş r a ft a n o l a n b u k i ş i l e r k u ş k u s u z y e r e l h a l k ü z e r i n d e y e n i e le g e ç irile n b ö lg e n in

to p lu m s a l y a p ıs ın a y a b a n c ı o la n R o m a ’ d a n ç o k d a h a

f a z l a e t k i l i o l a c a k l a r d ı . R o m a v a t a n d a ş l ı k h a k k ı n ı e l d e e d e n b u e l i t l e r is e k e n d ile r in i c e k le r in d e n n e d e n le

a r tık

v a ta n d a ş ı o ld u k la r ı R o m a ’ n ın

k e n d i ç ık a r la r ı ile R o m a ’ n ın

yeni

Rom a

v a ta n d a ş la r ın ın

b ir p a rç a s ı o la ra k

g ö re

ç ık a r la r ın ı b ir tu ta c a k la r d ı. B u

hem en

h e p s in in

yüksek

b ir

sosyal

s ın ıfta n o lm a la r ın ın y a n ıs ır a , R o m a ’ y a , ö z e llik le d e im p a r a to r lu k k ü ltü n e

9 Şahin - Adak 2007: 74 v.dd. 10 TAM 2,2, no. 556 = IGR 3, no. 546. 719. 721; Balland 1981: 45 v.d., no. 23-24; ayrıca bkz. Magie 1950: 529; Schuler 2007: 384, no. 1. 11 Tlos kentinde Tiberius’un annesi Livia’mn bir kültü bulunduğu bilinmektedir, TAM 2,2 no. 549; Germanicus onuruna Patara’da teşkil edilen kült için bk. TAM 2,2, no. 420 = IGR 3, no. 680; Balboura’daki Tiberius kültü için bk. IGR 3, no. 474; Phellos’taki Tiberius kültü için bkz. Zimmerman 2005: 258, no. 3. Konu hk. ayrıca bk. MAGİE 1950: 529; 534; Adak 2002: 132; Adak - Şahin 2007: 49, d.n. 4.

h izm e t

e tm iş

L ik y a ’da

k iş ile r

g e re k s e

a ra s ın d a n

K üçük

Constitutio Antorıiniana v a ta n d a ş lık

hakkı

s e ç ilm e le r i

A s y a ’ n ın

b ir

g e n e lin d e ,

te s a d ü f d e ğ ild ir.

G e re k

M S

e d ile n

2 1 2 ’de

ilâ n

ile im p a r a to r lu ğ u n b ü t ü n ö z g ü r s a k in le r in e R o m a

ta n ıy a n

C a r a c a lla ’ n ın

A u r e l i u s ’ ta n s o n r a , e n s ık r a s tla n a n

gens

(M S

gens

2 1 1-2 17)

adı

o la n

a d ın ın T ib e r iu s C la u d iu s o lm a s ı,

İm p a r a to r C la u d iu s ’ u n ( M S 4 1 - 5 4 ) b u p o litik a y a ö z e l b ir ö n e m a tfe ttiğ in i g ö s t e r m e k t e d i r 12. K s a n th o s ve

L ik y a ’da

Kadyanda

O in o a n d a

Rom a

v a ta n d a ş

s a y ıs ı

b a k ım ın d a n ,

P a ta ra ,

k e n tle ri b a ş ı ç e k m e k te d irle r. B o u b o n , B a lb o u r a

v a ta n d a ş la r ın ın

y o ğ u n lu k ta

o ld u k la rı

d iğ e r k e n tle r

a ra s ın d a i k e n , L i k y a ’ n ın ö n e m li k e n tle r in d e n o la n R h o d i a p o l is v e O l y m p o s ’ u n b u b a k ı m d a n g e r i d e k a l d ı k l a r ı d i k k a t i ç e k m e k t e d i r 13. R o m a v a t a n d a ş lık

hakkı

a lm ış

ş a h ıs la r

d ış ın d a

b a zı

k iş ile rin

hukuksal

o la ra k

h a k k a s a h ip o l m a d ı k l a r ı h a ld e , ç o c u k l a r ın a R o m a l ı ş a h ıs i s im le r i v e r m e le r i R o m a l ı o lm a y a d u y u la n h a y r a n lığ ın b ir g ö s te r g e s i o l m a lı d ır . E y a le t le r d e “ R o m a lıla ş t ır m a ” y a d a R o m a lıla ş m a d ü z e y in i n b ir d iğ e r g ö s te rg e s i R o m a

İm p a r a to r lu ğ u ’ n u n r e s m î d ili o la n L a t in c e ’ n in k u lla n ım

o r a n ıd ır : B ö lg e d e n b ilin e n L a t in c e v e H e lle n c e -L a tin c e ç ift d illi y a z ıtla r ın a z lığ ı L i k y a ’ d a L a t in c e ’ n in y a y g ın o la ra k k u lla n ılm a d ığ ın ı g ö s te rm e k te d ir . H e lle n iz m

ile b ir lik t e k e n d i d ille r in i b ü y ü k ö lç ü d e t e r k e d e r e k H e le n -

c e y i b e n im s e y e n L i k y a l ı l a r , a n la ş ıla n L a t in c e ’ y i a y n ı d e r e c e d e k a b u lle n m e m iş le rd ir . B ö lg e d e n o lu p , b u d u ru m

e n fa z la

L a t in c e y a z ı t P a ta r a k e n tin d e n g e lm e k te

e y a le t m e r k e z i o la n b u k e n tte R o m a h iz m e t in d e b u lu n a n

b ir ç o k İ t a li k y e r le ş im c i ile a ç ık la n a b ilir . B ö lg e d e n da

ç ift d illi y a z ıtla r ın

çoğunun

e le g e ç e n L a t in c e

re s m î n ite lik li o lm a s ı L i k y a ’ d a n

b ilin e n

ç o k s a y ıd a k i y e r li R o m a v a ta n d a ş ın ın L a t in c e b ilm e le r in e r a ğ m e n g ü n lü k h a y a t t a b u d i l i k u l l a n m a d ı k l a r ı n ı 14, y a n i a s l ı n d a d i l a n l a m ı n d a R o m a l ı l a ş m a d ık la r ın ı g ö s te rm e k te d ir. Ç ü n k ü b u n la r m e z a r y a z ıtla r ın ı y a d a ta n r ı la r a a d a k la r ın ı v a ta n d a ş o la r a k m e n s u b u o ld u k la r ı d e v le tin ‘ a n a d il le r i ’ ile y a p m a y a d e v a m Rom a

k ü ltü r ü n d e n

s a h ip o la n H e ll e n K ü ç ü k A s y a ’ n ın

çok

daha

d iliy le

d e ğ il

e tm iş le r d ir . B u n u n n e d e n i b ir ç o k a ç ıd a n

k ö k lü

yüksek

b ir

g e liş m iş lik

d ü z e y in e

k ü ltü r ü n ü n b ö lg e d e k i a ğ ır lığ ı o lm a lıd ır . A y n ı m a n z a r a g e n e li iç in d e g e ç e r lid ir . B u n a

k a r ş ılık im p a ra to rlu ğ u n

b a tı y a rıs ın d a L a tin c e n e re d e y s e g e n e l g e ç e r te k d il o lm u ş tu r. L i k y a ’ d a R o m a lıla ş m a n ın

ilk

izle r iy le

in a n ç a la n ın d a k a r ş ıla ş ıld ığ ın

d a n y u k a r ıd a b a h s e tm iş tik . R o m a D e v l e t i ’ n in ta n r ıla ş tır ılm a s ı d e m e k o la n

Dea Roma

in a n c ın ın

12 Şalıin-Adak 2007: 71. 13 Jameson 1973: 285. 14 Ünver 2005: 107 v.d.

y a n ıs ır a

im p a ra to rlu k

k ü ltü n e

b ö lg e d e

ö z e n le

s a y g ı g ö s t e r ild iğ i, ç e ş itli im p a r a to r la r iç in in ş a e d ilm iş t a p ın a k la r ile b u k ü ltle b a ğ la n tılı k u r u m la n n le tle r d e k i a s lın d a

gücünün

y e re l h a lk la r ın

m e k â n la r d ı. B u

v a r lığ ın d a n

ö n e m li

a n la ş ılm a k ta d ır . R o m a ’ n ın

s im g e s i o la n

R o m a ’ya

im p a ra to r k ü ltü

s a d a k a tle r in in

d e re c e s in i

eya

ta p m a k la rı

g ö s te rd ik le ri

k ü lte b a ğ l ı lı k , y a z ıt la r d a k e n tle r in s a h ip o ld u k la r ı i m p a

r a to r k ü lt ü ta p ın a ğ ı s a y ıs ın ı ö z e n le z ik r e tm e le r in d e n d e a n la ş ıld ığ ı ü z e r e , z a m a n la k e n tle r iç in e n ö n e m li s ta tü s e m b o lle r in d e n b ir i h a lin e g e lm iş tir . İm p a ra to r k ü ltü L i k y a B ö lg e s i’ n d e R o m a D e v l e t i ’ n in i lk im p a r a to r u o la n A u g u s t u s ’ u n t a n r ıla ş tır ılm a s ı ile b a ş la m ış g ib i g ö r ü n s e d e , a s lın d a M Ö

y ılın d a K s a n t h o s ’ ta h a li h a z ır d a C a e s a r iç in b ir ta p m a k b u lu n d u ğ u b ilin m e k t e d i r 15. H e m

k e n d is in d e n

im p a r a to r la r ın

hem

k e n d is in in

ta n r ı o la r a k t a p ım m ı v e b u k ü l t k a p s a m ın d a ç e ş itli y a p ıla r ın in ş a s ın ı te ş v i k e d e n İ m p a r a t o r C l a u d i u s i l e b ö l g e d e k u r u m s a l l a ş a n i m p a r a t o r k ü l t ü 16, M S

y ü zy ıl

boyunca

II.

y ü z y ıld a

g e liş im in i

devam

e ttir m iş tir .

K h o m a , O l y m p o s , P h a s e lis , R h o d ia p o lis , S id y m a v e K s a n t h o s k e n tle r in d e n b ilin e n

im p a ra to r k ü ltü

ta p ın a k la r ı ile

K a d y a n d a , T e lm e s s o s , T lo s ,

S i d y m a , P a ta r a , A m e a i , A p e r l a i , Id e b e s s o s , A k a li s s o s , K o r m o s , P h a s e lis , R h o d ia p o lis k ü ltü n

L ik y a

O in o a n d a ’ d a nen

K o r y d a lla

k e n tle r in d e n

B ö lg e s i’n d e

g e n iş

b ilin e n

b ir y a y ılım

İm p a r a to r V e s p a s ia n u s ’ u n

M egala Isolympia Vespasianeia 17

im p a ra to r k ü ltü

b u ld u ğ u n u

(M S

r a h ip le r i

g ö s te r m e k te d ir.

6 9 -7 9 ) k ü ltü

iç in

d ü z e n le

ş e n lik le r i g ib i d in s e l i ç e r i k li o y u n

la r d a k ü ltü n b ir p a rç a s ı o la ra k “ R o m a lıla ş tır m a ” b a ğ la m ın d a d e ğ e rle n d i r ilm e lid ir . Rom a

e g e m e n liğ i

ile

b ir lik te

b ö lg e d e k i

b ir

d iğ e r

d e ğ iş im

k e n tle r in

k a m u s a l y a p ıla r ın d a g ö z e ç a rp m a k ta d ır: R o m a Ç a ğ ı’ n d a s a d e c e k ıy ıd a k i büyük

lim a n

k e n tle r in in

d e ğ il

iç e r ile rd e

b u lu n a n

dağ

k e n tle r in in

b ile ,

R o m a ö r n e ğ in e g ö r e n e r e d e y s e y e n id e n in ş a e d ild ik le r i d ik k a t i ç e k m e k te d ir . H a m a m ,

aquaductus

(K s a n th o s , P a ta r a , A n d r i a k e , P h a s e lis , Id e b e s -

s o s , O in o a n d a , B a lb u r a ), z a fe r ta k ı (P a ta ra , K y a n e a i, B a lb u r a , B u b o n ),

granarium

(A n d r ia k e , P a ta ra ),

sebasteum

nypheum

g ib i y a p ıla r d a h a ö n c e k e n tle r in k a m u s a l y a p ıla n d o ğ ru d a n ta r zın d a

Rom a in ş a

e tk is i

e d ilm iş

ta ş ıy a n bu

yeni

y e n i y a p ıs a l yapı

(L e to o n , A n d ria k e )

a r a s ın d a b u lu n m a y a n ,

ö ğ e le rd ir.

e le m a n la rın ın

m e v c u t y a p ıla r ın d a d a R o m a ö r n e ğ in e g ö re b ir t a k ım

Tam am en

y a n ıs ır a ,

e k le m e le r v e d e ğ i

ş ik lik le r y a p ılm ış t ır . K a m u s a l y a p ıla r d a k i R o m a e tk ile r i k ıs m e n lıla ş tır m a ’ n m ”

k ıs m e n

R o m a lıla ş m a ’ n m

b ir

Rom a

k e n tle r in

p a rç a s ı

15IGR 3, no. 482 = OGIS, no. 555; ayrıca bk. MAGIE 1950: 529, d.n. 45. 16 Şahin - ADAK 2007: 72 v.d. 17 IGR 3, no. 487; WÖRRLE 1988: 238, d.n. 66.

“Rom a-

o la ra k

kabul

e d ilm e lid ir . Ç ü n k ü d e v le t e li ile

b u n la rın

in ş a

b ir k ıs m ı v a lin in

te ş v ik v e

euergetes

e ttir ilir k e n , b ir k ıs m ı

d e s te ğ i ile y a n i

d e n ile n

y e re l h a y ır

s e v e rle r ta r a fın d a n k e n tle r in i g ü z e lle ş tir m e k v e R o m a k e n tin e b e n z e t m e k iç in y a p t ır ıla n te s is le r d ir. K a m u s a l y a p ıla r ın d ış ın d a k iş ile r in k e n d ile r i y a d a a ile le r i iç in y a p tır m ış o ld u k la r ı R o m a ö r n e ğ in e g ö re in ş a e d ilm iş ta p ı n a k c e p h e li m e z a r y a p ı la n

(P a ta r a , A r y k a n d a , M y r a ) y a d a p e ris tilli v i l

la la r ( A r y k a n d a , P in a r a ) ş a h ıs la rın k e n d i a r z u la r ı d o ğ r u lt u s u n d a R o m a ’ y a y a d a R o m a lıla ş m a ’ y a d u y u la n h a y r a n lık la v e y a k e n d ile r in i g e rç e k te n b ir R o m a lı

g ib i h is s e tm e le r i n e d e n iy le

in ş a

e ttir d ik le r i y a p ıla r

o ld u ğ u n d a n

b u n la r d o ğ r u d a n R o m a l ıl a ş m a ’ n ın g ö s te r g e s id ir . Ç a lış m a m ız d a o lg u la n n ın

e tk is i b ö lg e n in L ik y a

d e ğ e r le n d ir d iğ im iz

“ R o m a lıla ş tır m a ”

y a n s ıd ığ ı b ir d iğ e r a la n o la n Rom a

e y a le tin e

s ik k e d a r b ın d a

d ö n ü ş m e s in d e n

önce

R o m a lıla ş m a

L ik y a ’da R om a

g ö rü lm e y e

B i r l i ğ i t a r a fın d a n d a r p e d ile n s ik k e le r in ö n y ü z t ip i o la n

b a ş ın ın

y e rin i

A u g u s tu s

b a ş ın ın

a l m a s ı 18

henüz

Rom a

b a ş la r . A p o llo n

e g e m e n liğ in e

g ir m e d iğ i iç in im p a r a to r p o r tr e s i ile s ik k e d a r p e tm e g ib i b ir z o r u n lu lu ğ u o lm a y a n L i k y a ’ d a R o m a lıla ş m a ’ n ın izle r in d e n b ir i o la r a k k a b u l e d ilm e li d ir .

C la u d iu s

ta r a fın d a n

b ö lg e n in

b ü tü n e y a le tle rd e o ld u ğ u

e y a le tle ş tir ilm e s in in

hem en

a r d ın d a n

g ib i ö n y ü z le r in d e im p a r a to r p o r tr e le r i ta ş ıy a n

i m p a r a t o r l u k s i k k e l e r i n i n k u l l a n ı l m a y a b a ş l a n m a s ı 19 b u k e z “ R o m a l ı l a ş t ır m a ’ n m ” b ir p a r ç a s ıd ır . B u n u n la b ir lik te R o m a , İm p a r a to r lu k Ç a ğ ı ’ n d a L ik y a

s ik k e le r in in

Rom a

ta n rı

a rk a y ü z le r in d e

k u lla n ıla n

p e rs o n ifık a s y o n la rı, R o m a

Spes ya

d a L i b e r t a s 20 g i b i

ik o n o g r a fis in in

e tk is i

a ltın d a

k a lın d ığ ın ı g ö s te rm e k te d ir. Y u k a r ıd a la n

L ik y a

“ R o m a lıla ş tır m a ”

“ R o m a lıla ş m a ”

o lg u la r ı ü z e r in e y a p ı

B ö lg e s i m e r k e z li d e ğ e r le n d ir m e le r d e n

n ın , im p a ra to rlu ğ u n k a s ı izle y ip

doğu

y o la

ç ık ıla r a k , R o m a ’

y a rıs ın d a b ilin ç li b ir “ R o m a lıla ş tır m a ”

iz le m e d iğ i s o ru s u n a te m k in li c e v a p

p o liti

v e r ilm e s i g e r e k tiğ i d ü

ş ü n c e s in d e y iz . Ç a lı ş m a m ız ı n b a ş ın d a d a d e ğ in d iğ im iz g ib i B a t ı ’ d a R o m a e g e m e n liğ i

a ltın a

g ire n

b ö lg e le rd e

ta m

a n la m ıy la

Rom a

ile

b ir b ü tü n

le ş m e d e n y a n i R o m a lıla ş m a ’ d a n s ö z e tm e k m ü m k ü n ik e n D o ğ u ’ d a b u n u n ç o k d a h a s ın ır lı b ir ç e rç e v e d e k a ld ığ ı a ç ık tır . B a t ı ’ d a o ld u ğ u g ib i D o ğ u ’ d a d a e g e m e n lik a ltın a a lın a n

b ö lg e le rin

p o rtre s i

z o r u n lu

ile

s ik k e

g e r ç e k le ş tirile n a m a c ın , h a lk ı

d a r b ın ın

u y g u la m a la r R o m a lıla ş tır m a k

e y a le tle ş tir ilm e s i y a

h a le

o lm a k la

b ir lik te ,

o ld u ğ u n u

18 Troxell 1982: Pl. 20-25, no. 111-123. 19 Troxell 1982: Pl. 42-44. 20 Troxell 1982: Spes: 245 C4; Libertas: 247, CIO.

g e lm e s i

Rom a b u n la rla

s ö y le m e k

d a im p a ra to r

D e v le ti

e li

g ü d ü le n

g ü ç tü r. B u

ile a s ıl

u y g u la

m a la r g e rç e k te e m p e ry a lis t p o litik a n ın b ir s o n u c u o lu p , s a d e c e R o m a ’ m n d e ğ il d a h a ö n c e k i v e s o n ra k i h e m e n b ü tü n im p a r a to r lu k la r ın o r ta k u y g u la m a la r ı o lm u ş t u r . R o m a ’ n ın D o ğ u ’ d a g e r ç e k a n la m d a R o m a lıla ş t ır m a ’ y a y ö n e lik e n b e lir g in u y g u la m a s ı v a ta n d a ş lık h a k k ı b a ğ ış la n d ır d e n ile b ilir . Ç ü n k ü a s lın d a b ir a y r ıc a lık o la n v e s a h ib in in t o p lu m lığ ın ı

a rttırm a s ın ın

m e le r in in

y a n ıs ır a ,

d e y o lu n u

açan b u

im p a ra to rlu k

b a z ın d a

iç e r is in d e k i s a y g ın m e m u riy e tle r

h a k , k u ş k u s u z m e n s u p la r ı iç in

ü s le n

g e rç e k a n

la m d a b ir R o m a lıla ş m a ’ n ın ifa d e s i id i. A n c a k R o m a ta r a fın d a n v a ta n d a ş lık

hakkı

H e lle n is tik

b a ğ ış ın d a Ç a ğ ’da

o lu r s a - L ik y a s e ç ilm e s i, y ö n e lik

b u lu n u la n

a ta la r ı ö n e m li

k iş ile rin

b ilin ç li

b ir

kent ya

da -L ik y a

ş e k ild e

iç in

daha

d ü ş ü n ü le c e k

B i r l i ğ i m e m u r i y e tle r in d e b u lu n m u ş o la n k i ş i le r a r a s ın d a n

a s lın d a

o lm a d ığ ım

b a ğ ış la r ın

g ö s te rm e k te d ir.

d o ğ ru d a n Kent

R o m a lıla ş tır m a

e litle r in in

a m a c ın a

v a ta n d a ş lık

b a ğ ış la r ın d a h e d e f k itle o lm a s ı d a h a z iy a d e R o m a ’ n m

hakkı

o n la n y ö n e tim in in

b i r p a r ç a s ı y a p m a is te ğ i ile i l g i l i d i r . A n c a k a s ıl a m a ç b u d a o ls a b u d u r u m v a ta n d a ş lık

hakkı

a la n

k iş ile r in

k e n d ile r in i

o ld u k la r ı g e r ç e ğ in i d e ğ iş tir m e m e k te d ir . H i ç h a k k ın ı

a la r a k

Rom a

yaşam

ö rn e k

te ş k il

R o m a lı

ta r z ın ı b e n im s e y e n

ta b a k a la r ı v a ta n d a ş lık h a k k ın d a n k e s im le r in e

b ir

yoksun

e tm iş le r

g ib i

kuşkusuz R om a

daha

önde

h is s e d iy o r v a ta n d a ş lık

g e le n

to p lu m

a ş a ğ ı s e v iy e d e k i

o n la rın

k ıs m e n

to p lu m R o m a lı-

la ş m a ’ s ın ı s a ğ la m ış la r d ır . A n c a k b u t o p lu m k e s im le r in in a n tik k a y n a k la r a ç o k s ın ır lı o la r a k y a n s ım ış o lm a s ı s ö z k o n u s u d ü ş ü n c e m iz in g e r ç e k liğ in i k a n ıt la m a m ız ı g ü ç le ş tir m e k te d ir .

K a y n a k ç a v e k i s a l t m a l a r l is t e s i Adak 2002 = M. Adak, “Lykia ve Roma”, şurada: S. ŞAHİN - M. ADAK (edd.),

Lykia İncelemeleri I, İstanbul 2002: 129-136. App. Mithr. (Appianus, Mithridateios) = Appian 's Roman History, with an English translation by H. WHITE, I-IV, Cambridge(Mass.)/London 1912-1928 (The Loeb Classical Library). Balland 1981 = A. BALLAND, Fouilles de Xanthos, VII: Inscriptions d ’époque

impériale du Létôon, Paris 1981. BCH = Bulletin de Correspondance Hellénique. Behrwald 2000 = R. BEHRWALD, Der Lykische Bund, Bonn 2000. Cic. leg. agr. (Cicero, De lege agraria) - The Speeches o f Cicero, with an English translation by J. H. FREESE, London/New York 1930 (The Loeb Classical Library).

CIL —Corpus Inscriptionum Latinarum (Berlin 1863-). Ferray 1988 = J.-L. FERRA Y, Philhellénisme et impérealisme, Rome 1988. ILLRP = Inscriptiones Latinae Liberae Rei Publicae.

Jameson 1973 = S. JAMESON, “Lykia”, RE Suppl. 13 (1973) 265-308. Liv. (Livius, Ab urbe condita) = Livy: From the Founding o f the city, with an English translation by B. O. FOSTER - F. G. MOORE - E. SAGE - A. C. Schlesinger, I-XIII, London/New York 1919-1951 (The Loeb Classical Library). Magie 1950 = D. MAGIE, Roman Rule in Asia Minor, I—II, Princeton 1950. MDAI(I) = Istanbuler Mitteilungen. OGIS = W. DITTENBERGER, Orientis Graeci Inscriptiones Selectae: Supp lementum Sylloges Inscriptionum Graecarum, I—II, Leipzig 1903-1905, ND: Hil desheim 1960.

OMS = Opera Minora Selecta. Polyb. (Polybios, Historiai) = The Histories, with an English translation by W. R. Paton, I-VI, London/New York 1922-1927 (The Loeb Classical Library).

RA = Revue Archéologique. RE = Real-Encyclopädie der klassischen Altertumswissenschaft. ROBERT 1978 = L. Robert, “Catalogue agonistique des Romaia de Xanthos”,

RA 1978,277-290. Schuler 2007 = C. SCHULER, “Augustus, Gott und Herr über Land und Meer: Eine neue Inschrift aus Tyberissos im Kontext der späthellenistischen Herrscherverehrung”, Chiron 37 (2007) 383-403.

SEG = Supplementum Epigraphicum Graecum. Şahin - Adak 2007 = S. ŞAHİN - M. ADAK (edd.), Stadiasmus Patarensis

Itinera Romana Provinciae Lyciae, İstanbul 2007. Tarn 2,2 = E. Kalinka, Tituli Asiae Minoris, 2: Tituli Lyciae linguis Graeca et Latina conscripti, 2: Regio quae ad Xanthum ßumen pertinet praetor Xanthum oppidum, Wien 1920. Troxell 1982 = H. A. Troxell, The Coinage o f the Lycian League, New York 1982. Un ver 2005 = G. Ün ver, Lykia ve Pamphylia 'mn Latince ve Latince-Yunanca

Çift Dilli Yazıtları Işığında Romalılaşma Süreci, Antalya 2005 (Akdeniz Üniversitesi SBE Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Wörrle 1988 = M. Wörrle, Stadt und Fest im kaiserzeitlichen Kleinasien, München 1988. Zimmermann 2005 = M. Zimmermann, “Eine Stadt und ihr kulturelles Erbe: Vorbericht über Feldforschungen im zentrallykischen Phellos 2002-2004 mit einem Beitrag von Christof Schuler”, MDAI(I) 55 (2005) 215-270.

K ü ç ü k A s y a ’n in ‘R o m a n Iz a s y o n ’u Pınar Özlem-Aytaçlar*

K ü ç ü k A s y a ’ n ın R o m a İm p a r a to r lu ğ u e g e m e n liğ i a ltın d a o ld u ğ u İs a ’ d a n önce

y ü zy ıl

ile

İs a

s o n ra s ı

e rke n

y ü z y ılla r

a r a s ın d a k i

u zu n

p e r iy o d d a , s iy a s î, k ü ltü r e l v e to p lu m s a l d e ğ iş im le r e u ğ r a d ığ ı y a d s ın a m a z b ir

g e rç e k tir.

B u n u n la

yaşanan dönüşüm ü

b ir lik te , R o m a

e g e m e n liğ i

a ltın d a k i

to p ra k la rd a

ifa d e e t m e k ü z e r e e s k iç a ğ ta r ih ç ile r i ta r a fın d a n u z u n

z a m a n d ır k u lla n ılm a k ta o la n v e b u y a z ı n ı n b a ş lığ ın d a d a y e r a la n ‘ R o m a n iza s y o n ’

te r im in in ,

K ü çü k

Asya

iç in

k u lla n ım ın ın

d e re c e

uygun

o l d u ğ u , b ir s ü r e d ir ta r tış m a k o n u s u d u r . B u ifa d e , i l k b a k ış t a , R o m a İm p a r a t o r lu ğ u ’ n u n b ilin ç li o la r a k y ü r ü tt ü ğ ü p o lit ik a la r la , g e n iş b ir c o ğ r a fy a d a yaşayan

h a lk la r ı

‘ R o m a lıla ş tır m a ’ sı

o la ra k

a lg ıla n a b ilir .

O ysa ,

K ü çü k

A s y a i ç i n , h iç d e ğ ils e k ü l t ü r e l , s o s y a l v e d in s e l a la n la r s ö z k o n u s u o l d u ğunda

b ö y le s i

im k â n s ız d ır .

b ir

R om a,

k im lik

d e ğ iş im in i

e g e m e n liğ i

a ltın a

g ö s te re n a ld ığ ı

g ü ç lü

k a n ıtla r

to p ra k la n ,

b u lm a k

e lb e tte

s iy a s î

o la r a k e t k ile m iş t ir . İm p a r a to r lu k id a re s i a lt ın d a , s ın ır la r d e ğ iş m iş , id a re v e h u k u k s is te m i, v e r g ile n d ir m e v e d a h a b ir ç o k k u r u m s a l y a p ıd a ö n e m li fa r k lılık la r

o lu ş m u ş tu r .

A n cak,

b ir

‘ R o m a lıla ş m a k ’ ta n

b a h s e tm e k

iç in ,

t o p lu m d a y a ş a y a n in s a n la n n y a ş a m la n n ın n e d e re c e d e ğ iş tiğ in e v e e ğ e r b ir

d e ğ iş im d e n

k a d a r ın ın

b a h s e d ile c e k s e ,

is e R o m a ’ n ı n

e tk is iy le

bunun

k a d a r ın ın

k e n d iliğ in d e n ,

o ld u ğ u n a b a k m a k g e re k ir. B u

n o k ta d a

' Dr. Pınar Özlem-Aytaçlar, Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri Bölümü.

ö n c e lik le , K ü ç ü k

A s y a ’ n ın

Rom a

e g e m e n liğ i

a ltm a

g ir m e s in d e n

önce,

y ü z y ılla r d ır iç in d e o ld u ğ u ‘ H e lle n iz a s y o n ’ u v e b u k a v r a m ın K ü ç ü k A s y a to p r a k la n

söz

konusu

o ld u ğ u n d a

ifa d e

e ttik le r in i

ta n ım la m a k

önem

ta ş ım a k ta d ır . K ü ç ü k A s y a , İs a ’ d a n ö n c e 8 . v e 7 . y ü z y ılla r a k a d a r , b a tı k ıy ıla n n d a k i Yunan

k e n tle ri

o lm a y a n , g e liş tir m iş Ly d ia

b ir

yana

b ir b ir in d e n

iliş k ile r i

b ır a k ılır s a , H e lle n

çok

fa r k lı

ç e ş itli y e r e l h a lk la r ın P h r y g ia

d e v le tle r i,

n e d e n iy le

H e lle n

k ü ltü r ü

c o ğ r a fy a la r d a yaşam

a la n ıy d ı.

ö z e llik le

k ü ltü r ü y le

e lit

ile

fa r k lı İç

B a tı

k e s im in

k ıs m e n

y a k ın

iliş k ile r i

fa r k lı

k ü ltü r le r

A n a d o lu ’ d a k i

tic a r î

k a r ş ıla ş m ış

ve o ls a

k ü ltü re l da,

iliş k in in g e n iş h a lk k itle le r i n e z d in d e b ir e tk ile ş im e y o l a ç tığ ın ı s ö y le m e k m üm kün

g ö rü n m e m e k te d ir .

B o ğ a z la r ,

M a rm a ra

D e n izi

İs a ’ d a n ve

önce

8 .- 7 .

K a r a d e n iz ’ in

y ü z y ılla r d a n

güney

b a ş la y a ra k

k ıy ıla r ın d a

k u r u la n

Y u n a n k o lo n il e r in d e k i Y u n a n l ı l a r ile y e r e l h a lk ı n t a n ış m a s ın ın ç o k e r k e n d ö n e m le r d e n itib a re n g e rç e k le ş tiğ in i s ö y le y e b ilir iz . G e n e ll ik le , k o lo n in in k u r u ld u ğ u y a k ın b ö lg e d e k i h a lk z a m a n la a s im ile e d ilm iş t ir . A n c a k k o lo n i k e n t l e r in in g e n iş h in t e r la n d la n o lm a m a s ı n e d e n iy le iç b ö lg e le r u z u n s ü r e H e l l e n k ü l t ü r e t k is in d e n u z a k k a lm ı ş l a r d ı r . Y e r l i e lit le r is e H e l l e n k ü l t ü rü y le , za m a n

iç in d e

g id e re k

daha

y o ğ u n la ş a n

iliş k ile r g e liş tir m iş le r d ir .

K o l o n i o la r a k k u r u la n k e n t d e v le tle r i, Y u n a n lıla r ta r a fın d a n y ö n e t ilm e k te d ir le r . A n c a k , o lm a d ık la r ı b ild iğ im iz

k e n t d e v le tle r in d e k i y ö n e tic i

s ö y le n e b ilir .

k u z e y b a tı k ıy ıla r ın a le rd i.

Sadece

k o lo n iz a s y o n

Ü s te lik

g e le n

a ile s in in

e r k e k le r in

h a re k e ti

g ru p la rın k a tılım ıy la

sonucunda,

K ü çü k

Y u n a n lıla r y e r li h a lk ta n

soyunda

s a f b ir

b ile

Y u n a n lı

saf Yu n a n

g e rç e k le ş tiğ in i

A s y a ’ n ın

k a d ın la r la

kan

k u ze y-

e v le n m iş

a ra m a y a n

sadece

Y u n a n l ı k o lo n is tle r d e ğ ild i. Y ö n e t ic i k e s im in d e , ç o ğ u z a m a n y e re l h a lk ta n y a d a b a z e n İr a n lı k a d ın la rla e v lilik le r y a p tık la r ın ı b ilm e k te y iz . D o l a y ıs ıy la , za te n n a n lıla n n ,

y e r e l h a lk ile k ıy a s la n d ığ ın d a s a y ıc a o ld u k ç a to p r a k la r a

e tn ik

k im lik le r in i

b a s k ın

k ıla c a k

a z o la n Y u k itle s e l

göç

h a r e k e tle r iy le a y a k b a s tık la r ın ı s ö y le m e k y a n lış o la c a k tır . A n c a k , b a s k ın o la n

o lm a y a

devam

edecek

başka

b ir

ö z e llik le r i

v a rd ır:

D ille r i

k ü ltü r le ri. Y u k a r ıd a k iy le k ıs ım la rı iç in

k ıs m e n

ö rtü ş e n

b ir

g e ç e r lid ir . A n c a k

sü re ç

k ıy ıd a n

K ü çü k

A s y a ’ n ın

b ir a z u z a k la ş ıld ığ ın d a

güney ta b lo

d e ğ iş ir v e y e r e l k ü ltü r le r / k r a llık la n n a la n ın a g ir ilir . K ü çü k a r d ılla r ı lu ğ u ’n u n

A s y a ’ n ın d ö n e m in d e ve

H e l l e n i z a s y o n u , a s ıl o la r a k g e rç e k le ş m e y e

d o la y ıs ıy la

H e lle n

b a ş la m ış tır .

k ü ltü rü n ü n

B ü yü k

A le k s a n d ro s

M akedon

s ın ır la r ın ı,

L e v a n t , A s s y r ia , M ı s ı r , M e s o p o ta m ia , İr a n v e h a ttâ m o d e m

İm p a ra to r-

K ü çü k

A sya ,

A f g a n is t a n ’ ın

b a z ı b ö lg e le r in e d e k g e n iş le tm iş o la n A l e k s a n d r o s ’ u n İs a ’ d a n ö n c e 3 2 3 ’ te

ö lü m ü n d e n s o n r a , g e n e r a lle r i im p a r a to r lu ğ u b ö lg e le r e b ö le r e k y ö n e tm e y e b a ş la m ış la r d ır . o ld u ğ u

A n a d o lu ’ n u n

dönem de,

K üçük

S e le u k o s ’ la r A s y a ’da

s ü la le s in in

b ir ç o k

yeni

e g e m e n liğ in d e

Yun an

k e n ti

k u ru l

m u ş tu r. Y e n i d a lg a H e lle n k o lo n iz a s y o n u o la ra k a d la n d ır ıla n b u d ö n e m de, yeni

k u r u la n

k e n tle r e

Yunan

d ü n y a s ın ın

fa r k lı

ş e h ir le r in d e n

g e le n

Y u n a n l ı k o lo n is tle r y e r le ş tir ilm iş tir . B u n u n la b ir lik t e , H e lle n is t ik d ö n e m d e d a h i , K ü ç ü k A s y a ’ d a k i Y u n a n l ı v a r lı ğ ı n ı n h â lâ ç o k d ü ş ü k b i r s e v iy e d e o ld u ğ u g ö z le n m e k t e d ir . A n c a k Y u n a n tip i önce

H e lle n

k ü ltü r ü y le

ta n ış m a m ış

iç

polis' l e r i n ,

b ö lg e le rin d e

A n a d o lu ’n u n d ah a k u r u lm a s ı

ye re l

e litle r in d e b u ç e k im m e r k e z le r in e y ö n e le r e k “ H e lle n le ş m e s i” , e n a z ın d a n o k u m a - y a z m a d ili o la r a k Y u n a n c a ’ n m t ü m A n a d o l u ’ d a g e ç e rli t e k d il h a lin e

g e lm e y e

b a ş la m a s ıy la

a ç ık tır k i , H e lle n is t ik k r a llık la r

d a h i,

te b a la r ın ı

te d ir le r.

İd a re

s is te m i

tü m ü y le

ö r n e k le r d e n

s o n u ç la n m ış tır .

d ö n e m d e , y e re l h a lk

y a p ıs ı,

tü m ü y le

re sm î

Y u n a n ’dan

k u r u m la n a lın m ış tır .

b ir i, K ü ç ü k A s y a ’ n ın

k u r u lm u ş

o la n

s o n la r ın a

ka d a r,

B ith y n ia küçük

Yunan

yanı

s is te m in e

ve B u

s ıra ,

şu ra sı

g ö re

id a r e

m e m u riy e tle r i d u ru m a

ile

k ö k e n li

y e r le ş im le r d e

y ö n e tim en

iy i

dönem de

B ith y n le r ,

yaşayan,

ye re l

e tm e k

v e r ile b ile c e k

k u z e y b a tıs ın d a H e ll e n i s t ik

k r a llığ ıd ır . T h r a k ta r ım s a l

Bunun

to p lu lu k la r ın ı y ö n e te n

k e n tle ri

y ü zy ıl ya

s iy a s a l b ir b ir lik le r i o lm a y a n v e k ü ç ü k b ö lg e le r e h ü k m e d e n y e r e l b e y l ik le r in

id a re s i a ltın d a

yaşayan

b ir h a lk tı. Ö n c e

L y d ia ,

s o n ra

A k h a m e n id

k o n tr o lü n e d e n iy le b u s a v a ş ç ı b e y le r d e n h e rh a n g i b ir i ö n e ç ık ıp s iy a s i b ir b ir lik o lu ş tu r a m a m ış tı. P e rs k r a llığ ın ın y ık ılış ı v e B ü y ü k A le k s a n d r o s ’ u n a r d ılla r ı

a r a s ın d a k i

d e ğ e rle n d ire re k

e g e m e n lik

kra l

o la n

m ü c a d e le s in in

o rta y a

Z ip o ite s , a s k e ri o la ra k

ç ık a rd ığ ı

H e lle n le r le

b o ş lu ğ u

ç a tış ırk e n ,

k ü ltü r e l o la r a k H e ll e n d ü n y a s ın ın iç in e g ir m e y e b a ş la m ış tı v e k e n d i o ğ lu na Yunanca

b ir a d

k r a llığ ın ın tü m

(N ik o m e d e s ) v e rm e k te

te re d d ü t e tm e m iş ti. B ith y n ia

s iy a s a l t a r ih in d e , ö z e llik le “ k e n tli” b ir y a ş a m a g e ç ild ik te n

s o n ra h ı z l a , b u k e n tli y a ş a m ın k e n d in e ö z g ü k u r u m la r ın ın y e n id e n ü re ttiğ i k ü ltü r e l y a p ı b e n im s e n m iş tir. K e n t li y a ş a m v e b ir k e n ti o lu ş tu ra n s iy a s a lk a m u s a l-k ü ltü r e l o r g a n la r K ü ç ü k A s y a ’ n ın y e re l h a lk la r ı iç in y e n i ş e y le r d ir v e k e n d ile r in e y a zılı

a n ıtla r

ö z g ü b ir d ille r i o ls a d a , b ir ç o ğ u n u n , d a h a ö n c e s in d e

b ır a k m a

g e le n e k le r i

o lm a d ığ ı

iç in ,

e rk e n

dönem den

itib a r e n b ilin e n t ü m y a z ı l ı b e lg e le r i Y u n a n c a ’ d ır . B u

n o k ta d a , g e n e lle m e le r y a p m a d a n

ö n c e , c o ğ ra fi o la ra k ç o k

g e n iş ,

ı r k , d i l , d in , e k o n o m ik v e to p lu m s a l y a p ıla ş m a a n la m ın d a b ü y ü k ç e ş itlilik g ö s te r e n b ir b ö lg e d e n b a h s e d ild iğ i u n u tu lm a m a lıd ır . D o l a y ıs ıy l a , y u k a r ı d a k ıs a c a b a h s e d ile n H e lle n iz a s y o n s ü r e c in in , K ü ç ü k A s y a ’ n ın h e r k ö ş e s in d e a y n ı z a m a n d a b a ş la m ış , a y n ı e t k in lik le y a ş a n m ış v e a y n ı s o n u ç la r a u la ş m ış b ir a k ım o ld u ğ u n u d ü ş ü n m e m e k g e re k ir. Ö n c e lik le , A n a d o lu ’ n u n

b a tıs ın d a k i ş e h ir le r d e y a ş a n a n H e ll e n i z a s y o n

ile , iç k e s im le r d e k i b ö lg e

le r d e y a ş a n a n a ra s ın d a ç o k b ü y ü k f a r k v a r d ı r . A y n ı f a r k , b ü y ü k ş e h ir le r in t o p lu m s a l y a ş a m ın d a g ö z le n e n ç a r p ıc ı H e lle n le ş m e s ü r e c i ile , d a h a k ü ç ü k y e r le ş im le r d e ,

k ö y le rd e

yaşanan

d e ğ iş im

a r a s ın d a

da,

doğal

o la ra k ,

b e lir le n e b ilm e k te d ir . Ü s t e lik , b u to p r a k la r , K ü ç ü k A s y a ’ d a k ü ltü r e l o la r a k b e lir g in b ir i z b ır a k m a y a n P e rs d ö n e m i h a r iç , h iç b ir z a m a n te k b ir egem en

güç

k ü ltü re l y a

a ltın d a

b ir le ş m e m iş tir.

D o la y ıs ıy la ,

te k

b ir

d in s e l,

d ils e l,

d a s iy a s i y a p ıla n m a s ı o lm a y a n K ü ç ü k A s y a ’ n ı n , R o m a

m e n liğ i ile b ir lik t e b ir d e n b ir e ü n i fo r m

ege

b ir y a p ıy a k a v u ş tu ğ u n u s ö y le m e k

d o ğ r u o l m a z . R o m a , z a m a n iç in d e tü m K ü ç ü k A s y a ’ y ı k a p la y a n k a r a y o lu ve

ile tiş im

m ayı

a ğ ıy la , s is te m li ö r g ü tle n m e s iy le g ü ç lü b ir s iy a s a l b ir li k k u r

b a ş a r m ış tı.

İm p a ra to rlu ğ u n

ü cra

k ö ş e le r in e

u la ş a n

d e n e tim

m e k a n iz m a la r ı, h a m m a d d e k a y n a k la r ın ın k u lla n ılm a s ı v e v e r g i s is te m le ri k u s u rs u zd u .

Ancak

R om a, bu

g e n iş

c o ğ ra fy a d a

k ü ltü re l b ir

ü n ifo rm ite

k u r m a n ın im k a n s ız lığ ın ın fa r k ın d a o ld u ğ u n d a n , K ü ç ü k A s y a to p r a k la r ın ı so ru n s u z

y ö n e te b ilm e k

N ite k im

A u g u s tu s

y ö n e te n yeni

to p lu lu k la r ın

ş e h ir le r

r ia n u s

ş e h ir le r in

iç in ,

y ö n e tim i

d ö n e m in d e n

V e s p a s ia n u s

eski

daha

ö z e r k o lm a la rın a

b ır a k m ış tı.

kendi

h a lin e g e ld i. B u

y e r le ş im le r i

d ö n e m le rin d e

id a r e s in e

im p a ra to rlu k ,

o lu ş tu rd u ğ u b ir k ü m e

o lu ş tu ra n

id a r e le r in d e

ş e h ir le r in

itib a re n ,

polislere da

izin

k e n d in i

u y g u la m a ,

d ö n ü ş tü re n

s a ğ la m la ş tır ıld ı.

H adRom a,

v e r e r e k d o la y lı b ir k o n tro l

m e k a n iz m a s ı k u r m u ş t u . G e r e k l i d u r u m la r d a s ın ır la r ı d e ğ iş t ir m iş , v e r g ile r i - a ş ı r ı y a k a ç m a m a k k a y d ı y l a - d ü z e n le m iş , a n c a k b ir is y a n a n e d e n o la c a k h iç b ir r a d ik a l d e ğ iş ik liğ e g it m e m iş t i. R o m a ’ m n , K ü ç ü k A s y a ş e h ir le r in in id a r e s in d e K ü çü k id a r e

d o ğ ru d a n

Asya

e tk is in i

ş e h ir le r in in

e d ilm e m e s in d e

a r tık

a ra m a k

g ö rm e k

zo rd u r,

za te n

H e lle n is tik

g e re k ir.

ancak

bunun

dönem de

R o m a lıla r ,

Yun an

n e d e n in i,

o ld u ğ u

g ib i

ş e h ir le r in e ,

k o n u m la r ın a b a k m a k s ı z ın t e k b ir a ç ıd a n y a k la ş m a k t a y d ıla r . B u d a Y u n a n ş e h ir le r in d e s ta tü n ü n ö n e m in in k a d e m e li o la r a k a z a lm a s ın a v e ş e h ir le r in t e k b i r y ö n e t ic i g ü c ü n id a r e s in e g id e r e k d a h a a ç ık h a le g e lm e s in e n e d e n o lm u ş tu .

B u

d u ru m u n

a ç ık

ifa d e s i,

ş e h ir le r in

eski

d e m o k ra tik

y a p ıla r ın ı k a y b e t m e le r in d e b u lu n a b ilir . D e m o s , h a la m e c lis te t o p la n m a y a devam A n cak,

e tm e k te d ir v e ‘

ekklesiast'

k a r a r la r h a la

o la n la r v e

M e c lis

‘ v a ta n d a ş la r ’

H a lk

a d ın a

a y r ım ın ın

a lın m a k ta d ır .

y a p ılıy o r

o lm a

s ın d a n d a a n la ş ıld ığ ı ü z e r e , m e c lis te o y v e r m e h a k k ı o la n la r a r t ık s a d e c e b e lli b ir z e n g in liğ e k e s im in

Rom a

ile

s a h ip e lit v a ta n d a ş la r a r a s ın d a n ç ı k m a k t a d ır . B u y a k ın

b a ğ la n tıla r ı v a r d ır ; k e n d ile r in d e n

ta le p

e lit

e d ile n ,

h a lk a p a r a y a d a y iy e c e k y a r d ım ı y a p m a k , r e s m î b in a la r in ş a e tm e k y a d a v a r o la n la rı o n a r m a k v e y a r e s m î m e m u r iy e tle r a lm a k g ib i s o s y a l h iz m e t le r i y e r in e

g e tir e r e k , h e m

ş e h ir le r in e k o n o m ik o la r a k k e n d ile r in i R o m a ’

y a r d ım ın a

m a k ta h e m

a z m u h ta ç

k a la c a k

ş e k ild e

b u lu n m a k ta d ır la r . D o la y ıs ıy la , K ü ç ü k A s y a z e n g in lik le r iy le

d o ğ ru

o r a n tılı o la ra k

(ı euergesia )

s a y e s in d e

ö zle m in i

g ü v e n lik

e ttir m e le r in i s a ğ la

ş e h ir le r i, R o m a

ş e h ir le r in

k e s im in y ö n e t im i a ltın d a v e y in e b u k e s im

g ü n le rin

id a m e

d e s u n d u k la rı h izm e tle r le k e n d i h a lk la r ın ın r e fa h ın a k a tk ıd a

re fa h

ç e k m e y e n , te r s in e ,

z e n g in lik te n

R o m a ’n ın ,

s ın ır

e y a le tle rd e k i

iç e r is in d e

m em nun

b ö lg e le rin e

y e rle ş im le r d e

b u n u n b ir g ö s te r g e s id ir . R o m a g e tird iğ i ö n e m li k a tk ıla rd a n m a s ı y la , ş e h ir le r a r a s ın d a

iç in

eski

Pax Romana ' n m

in s a n la r ın

g ü v e n lik

d ö n e m in d e , yer

‘ h a y ırla r ’

s a ğ la d ığ ı

y a ş a d ığ ı

y e rle r

küçük

g a rn izo n la r a lm a m ış

s e y a h a t e s k is in e

b ir u la ş ım

n a za ra n

çok

b a r ış ,

o lm u ş tu r.

ö n le m le r i

g e liş k in

e lit

d e m o k ra tik

e g e m e n liğ in in , K ü ç ü k A s y a

b ir i o la n

a la n

ta r a fın d a n y a p ıla n

y a ş a d ığ ı

y e rle ş tird iğ i

s ık ı

id a r e s in d e

d ış ın d a ,

o lm a s ı

to p ra k la rın a a ğ ın ın

daha

k u r u l

k o la y d ır .

Ş e h ir le r i s ü s le y e n b ir b ir in d e n ş a ş a a lı b in a la r , h e y k e lle r z e n g i n l iğ in o l d u ğ u y e r d e , g ö s te r iş v e ih tiş a m ın d a k a ç ın ılm a z o ld u ğ u n u n g ö s te r g e le r id ir . F e s tiv a lle r,

tiy a tr o

g ö s te r ile r i,

g la d y a tö r

d ö ğ ü ş le ri,

ü n lü

h a tip le rin

s ö y l e v le r i , t ıp a la n ın d a y a p ıla n y a r ış m a la r , k ıs a c a s ı ş e h ir li y a ş a m a a it h e r tü r e ğ le n c e v e a k t i v it e , e n g ö s te r iş li h a liy le y e r in e g e tir ilm e k te d ir . G ö s t e r ile r e

ö y le

çok

p a ra

h a rc a n m a k ta d ır k i , H a d r ia n u s , A n t o n in u s

P iu s

M a r c u s A u r e l iu s d ö n e m le r in d e ş e h ir le r in b u g ib i g e r e k s iz h a r c a m a la n n ı a z a ltm a k

iç in

k a ra rla r a lın m ış tır. A n to n in u s

P iu s , y a p ı

fa a liy e tle r in d e k i

is ra fı ö n le m e k ü z e r e , b ir ş e h rin y e te r s a y ıd a r e s m i b in a s ı v a r s a , y e n i b ir b in a

yapm ak

y e rin e , b u n a

e m ir v e r m iş tir . B u n a ş a m la r ın ın

geç

a y rıla n

p a ra y la

r a ğ m e n , ş e h ir le r in

y ü zy ıl

h a ttâ

v a r o la n la rın

z e n g in lik v e

3 . y ü zy ıl

iç le r in d e

k o r u n m a s ı iç in

re fa h

dahi

iç in d e k i y a

k e s in tiy e

u ğ ra

m a m ış o lu ş u d a g ö s te r m e k te d ir k i , ş e h ir le r in y ö n e t ic i e liti ç o k u z u n s ü re b o y u n c a , h â k im R o m a ile v a ta n la r ı a r a s ın d a k i d e n g e y i b a ş a r ıy la k u r a n v e bu

d e n g e n in

d o ğ a l o la ra k

g e tir d iğ i e r k i n e s ille r b o y u

k u lla n a n

fig ü rle r

o la r a k v a r lık la r ın ı d e v a m e ttir m iş le r d ir . Rom a

e g e m e n liğ i

ile

b ir lik te ,

K ü çü k

Asya

ş e h ir le r in d e

yaşanan

ö n e m li b i r d e ğ iş im d e , R o m a İm p a r a t o r lu k k ü ltü n ü n b u ş e h ir le r e g ir m e s i o lm u ş tu r . A u g u s t u s z a m a n ın d a o lu ş tu ru la n b u k ü lt, y e n i d ü n y a d ü z e n in i, im p a r a to r lu k

a ltın d a

b ir le ş e n

yeni

dünyayı

te m s il

e d iy o rd u .

B u n u n la

b ir l i k t e , R o m a , k ü l t ü n ü ş e h ir le re z o r l a s o k m a m ış tı. T e r s i n e , ç o k e r k e n b ir dönem den

itib a re n ,

Yunan

k u r m a k iç in b ir b ir le r iy le v e A s ia

ş e h ir le r i,

im p a ra to rla ra

adanan

ta p m a k la r

y a rış m ış la rd ı. K ü l t ilk k u r u ld u ğ u n d a , B ith y n ia

e y a le tle r in d e n b ir e r ş e h re ( N ik o m e d e ia v e P e r g a m o n ) im p a r a to r

a d ın a b ir ta p ın a k d ik m e v e fe s tiv a l d ü z e n le m e iz n i v e r ilm iş t i. K ıs a

sü re

iç in d e , M y t i le n e , M y la s a , E r y t h r a i, T h y a te ir a , P r ie n e

g ib i

ş e h ir le r d e ,

im p a ra to ru n

izn iy le

k ü lt

k u r u lm u ş tu .

A la b a n d a Zam a n

iç in d e

im p a r a to r lu k ta p m a k la rı b ü y ü k y a d a k ü ç ü k , Y u n a n lı o la n y a d a o lm a y a n her

ş e h rin

s a h ip

o lm a k

is te d iğ i

ş e y le r

h a lin e

g e lm iş ti.

H a ttâ ,

za te n

im p a ra to rlu k k ü ltü

iç in b ir ta p ın a ğ a s a h ip o la n b a z ı ş e h ir le r b ir İk in c is i

iç in

b a ş la d ıla r .

izin

is te m e y e

a d a n m ış

ik i

ta p ın a ğ a

b ir d e n

D o la y ıs ıy la s a h ip

b ir

ş e h ir f a r k lı

o la b ilm e k te y d i.

B u

im p a ra to rla ra

re ka b e t

g ittik ç e

k ı z ı ş t ı v e s o n u n d a b a z ı ş e h ir le r 7 ta n e im p a r a t o r lu k t a p m a ğ ın a s a h ip h a le g e ld ile r. B u

r e k a b e tin

a ltın d a y a ta n n e d e n

is e s a d e c e

im p a ra to rla ra h o ş

g ö r ü n m e k d e ğ i l d i . Y u n a n l ı l a r , im p a r a t o r lu k k ü lt ü n e s a h ip o l a r a k a s lın d a e s k i H e lle n is t ik k r a l k ü ltü g e le n e ğ in i d e v a m

Neokoros'\uk,

ta p ın a k k o r u y u c u lu ğ u y a n i d e ğ il,

büyük

e k o n o m ik

k a za n ç la r

e ttir m iş o lu y o r la r d ı. A y r ı c a

a it o ld u ğ u ş e h ir le re s a d e c e o n u r

s a ğ lıy o r d u .

F e s tiv a lle r

s ıra s ın d a

c iv a r d a n a k ın a k m g e le n in s a n la r ın ş e h ir d e y a p t ığ ı h a r c a m a la r , s u n d u k la r ı k u r b a n v e a d a k la r b ile b ü y ü k b ir g e lir k a y n a ğ ı id i v e

za te n ze n g in

o la n

ş e h ir y a ş a m ın a e k k a t k ı s a ğ lıy o r d u . B u z e n g in lik t e n f a y d a g ö r e n ş e h ir le r in b a ş ın d a E p h e s o s g e lm e k te d ir . S m y m a ş e h ri,

z e n g in lik te

b ü y ü k lü k te

is e o n u n b a ş r a k i b i d i r . B u

P e rg a m o n

M ile to s

s ıra s ıy la

ik i

ta k ip

e d e r . B u n l a r , h e r b i r i e n a z 2 0 0 .0 0 0 n ü f u s a s a h ip , A s i a ’ n ı n e n b ü y ü k v e z e n g in ş e h ir le r id ir . R o m a e g e m e n liğ i ile b i r l i k t e , K ü ç ü k A s y a ’ n ın ş e h ir le r in in g ö r ü n ü m ü ve

id a re s i

g ü d ü m ü y le

b e lli

b ir

d e ğ iş im e

u ğ ra d ı.

d e ğ il, k e n d iliğ in d e n

Ancak

d e ğ iş im ,

o lm u ş tu . S ıra d a n

h a lk ın

im p a ra to ru n

g ö z ü y le

b a k ıl

d ığ ın d a b u , o lu m lu b ir d e ğ iş im o ld u ğ u iç in , k o la y lık la b e n im s e n m iş ti. V e a s lın d a , b u d e ğ iş im , s ıra d a n in s a n iç in o d e n li ç a r p ıc ı d a o l m a m ış t ı. Y e r e l ç iftç ile r to p r a k la r ın ı e k m e y e duğu ve

devam

e ttile r . S a d e c e

to p ra k la rın ın

a r a z ile r ö n c e d e n k r a la a it k e n , ş im d i ş e h ir le r in m ü l k i y e t in e

d o la y lı o la ra k R o m a ’ y a v e

y ıs ıy la

ödenm esi

g e re k e n

b u lu n g e ç m iş

R o m a l ı b ü y ü k a ile le r e a it o lm u ş t u . D o l a

v e r g ile r

de,

ş e h ir le r

a r a c ılığ ıy la

R o m a ’y a

ö d e n m e k t e y d i. R o m a ’ n ın e g e m e n liğ i ile , id a ri v e e k o n o m ik y ö n d e n y a ş a nan

fa r k lıla ş m a

b ile

s ıra d a n

in s a n ın

h a y a tın d a

büyük

b ir

d e ğ iş im e

yol

a ç m a m ış tı. R o m a e g e m e n liğ i a ltın d a in s a n la r , g ü n lü k y a ş a m la r ın d a k i e n b e lir le y ic i a la n la r ın ı y a n i d ille r in i, d in le r in i, k ü ltü r le r in i R o m a ’ n ın a ile le r in

k ü ltü re l

e tk is i

ç o c u k la r ın a

d e , e lb e tte ,

v e rd ik le ri

sosyal

S o k ra tia n u s

s ı n ıf a tla m a ya

k o r u y a b ild ile r . is te ğ i

ta ş ıy a n

D e m e tria n u s

g ib i

p s e u d o - L a t in is im le r le k e n d in i g ö s te r m e k te d ir . A n c a k R o m a v a ta n d a ş lığ ı a la n

Y u n a n lıla r ın

cognomen b ir lik te ,

d a h i,

yeni

L a tin

is im le r in in

o la ra k k o r u d u k la r ı g ö rü lü r. Z a t e n ,

İs a ’ d a n

s o n ra

2 1 2 ’de

h e rk e s e

y a n ın d a

a s ıl

is im le r in i

Constitutio Antoniniana Rom a

v a ta n d a ş lığ ı

ile

hakkı

ta n ın m a s ıy la b u a y r ım d a o r ta d a n k a lk m ış tır . Rom a

K ü çü k

A s y a ’ s ın ın

egem en

k ü ltü r ü

is e

ta r tış m a s ız

Yunan

k ü ltü r ü id i. H e r d u r u m d a , im p a r a to r lu k K ü ç ü k A s y a ’ s ın d a Y u n a n l ı o lm a k

çok

ö n e m liy d i.

Panhellenion’u y a rış ın a

H a d r ia n u s ,

ü y e le r i

k u rd u ğ u n d a , tü m

g ir d ile r .

H e lle n

sadece

Yunan

ş e h ir le r in d e n

o lu ş a n

ş e h ir le r Y u n a n l ı o ld u k la r ın ı k a n ıt la m a

g e ç m iş le r in i

is p a t

e tm e k

a m a c ıy la ,

Y u n a n lı

k a h r a m a la n la r c a k u r u lu ş ö y k ü le r in i s ık s ık d ille n d ir iy o r , b ö y le b ir ö y k ü le r i y o k s a la r ın

d a , b u n u ö z e n le

a n a v a ta n ı

y a r a tıy o r la r d ı. Ş e h ir le r H o m e r o s

o ld u k la rın ı

ilâ n

e tm e k te

K a r a d e n iz k ıy ıs ın d a k i k ü ç ü k b ir k a s a b a doğum

y e ri o ld u ğ u n u

büyük önem

id d ia

b ir b ir le r iy le o la n

ta ş ıy o rd u . Ilio n , h e m

y a r ış m a k ta y d ıla r .

K ro m n a

e d e b iliy o r d u . Y u n a n

g ib i y a z a r

b ile

H o m e ro s’un

m ito lo jis i v e

B ü y ü k A le k s a n d ro s ’ u h e m

l ıla r ı, T r o y a l ı l a n n m ir a s ç ıs ı o lm a s ıy la e tk ile m iş ti. Y a

ta n r ıla r ı

de R om a

da, yan

b a r b a r b ir

k r a llık o la n P e r g a m o n k r a llık h a n e d a n ı A t ta lid le r b ile k e n d ile r in e Y u n a n a ta la r e d in m e k le k a lm a m ı ş , A s y a ’ n ın H e ll e n i s t ik k ü l t ü r ü n ü n k o r u y u c u l a r ı r o lü n ü d e ü s tle n m iş le r d i. İs a ’ d a n

s o n ra

2 . y ü z y ılın

K ü çü k

Asya

k e n tle r in d e , s a n a tın

h e r a la

n ın d a b ir e s k iy e d ö n ü ş g ö z le n ir . L ite r a tü r d e 2 . S o fis t ik o la r a k a d la n d ır ıla n bu

d ö n e m , ş iir d e , e d e b iy a tta , m im a r i y a

a r k a iz a n

b ir

d ö n e m in in

m o d a n ın

e tk ili

h a liy le

d a h e y k e lt r a ş lık g ib i a la n la r d a y a ş a n d ığ ı

b ir

z e n g in A s y a k e n tle r in in k a lb u r ü s tü h a tip v e

d e v ir d ir .

Rom a

s o fis tle r i, K la s i k

ç a ğ ın ö n e m li e s e r le r in in k o p y a la r ın ı ü r e t m e k t e , s ö y le v le r in e k o n u o la r a k İs a ’ d a n

önce

5. ve

4 . y ü z y ılla n n

a lm a k ta y d ıla r . Ö z e llik le

İs a ’ d a n

büyük

Yunan

filo z o fla n m n

e s e r le r in i

s o n r a 2 . y ü z y ı l y a z ı l ı e s e r le r a ç ıs ın d a n

ç o k z e n g i n b i r d ö n e m d ir . A n c a k b u e s e r le r in n e r e d e y s e t a m a m ı y a r a t ıc ı lık ta n

u za k ,

e s k iy i

ta k lit

eden

yeni

h iç b ir

şey

ü re tm e y e n

k o p y a la r

g ib id ir le r . M im a r id e d e a y n ı a k ım ın iz le r i a y ır d e d ile b ilir . E p h e s o s y a d a Sm ym a

g ib i b ü y ü k ş e h ir le r i s ü s le y e n g ö s te r iş li b in a la r ın c e p h e le r in e v e

h e r y a n ı k a p la y a n h e y k e lle r e d ik k a t li b a k ıld ığ ın d a , b u e s e r le r in t ü m ü n ü n K la s ik / H e lle n is tik m em ek

m üm kün

heykel

d e ğ ild ir.

k a b a r tm a la r a

K la s ik

çağ

k o p y a la r ı

Yunan

o ld u ğ u n u

k ü ltü r ü n ü n

b ir

fa rk e ta n la m d a

a b a r tıla r a k y a ş a n d ığ ı v e te k r a r ‘ m o d a ’ h a lin e g e ld iğ i b u d ö n e m d e Y u n a n d ili v e

k ü ltü rü

ö y le s in e b a s k ın d ır k i , b u n d a n b i z z a t R o m a

im p a r a to r la r ı

b ile e tk ile n m iş le r d ir . H a d r ia n u s , ‘ Y u n a n c ı k ’ a d ıy la a n ıla n a c a k d e n li H e l le n d o s t u d u r . İm p a r a t o r M a r c u s A u r e l i u s , e s e r le r in i Y u n a n c a k a le m e a lır . Z e n g in

R o m a lıla r

k o p y a la r ıy la

v illa la r ın ı

a r k a ik

Yunan

h e y k e lle r in in

m ükem m el

s ü s le m e k te , ç o c u k la n n ı Y u n a n l ı e ğ itm e n le r e te s lim

te d ir le r. Y a n i , R o m a ’n m

e tm e k

e g e m e n liğ i a ltın d a k i t o p r a k la r d a k i id a r i e tk is in

d e n b a h s e d i y o r k e n , te r s in e b ir e t k i n in , b u s e fe r k ü lt ü r e l a ç ıd a n

R o m a lı

la r a u la ş t ığ ın ı s ö y l e m e l i y i z . Rom a

İm p a ra to rlu ğ u

ş e h ir le r in d e

d u ru m

e g e m e n liğ i

b ö y le y k e n ,

iç

a ltın d a k i

k e s im le r d e ,

y a ş a n d ığ ı a la n la r d a b a m b a ş k a b ir y a ş a m

K ü çü k

A s y a ’ n ın

ö z e llik le

k ırs a l

Yunan h a y a tın

s ü r e g itm e k te y d i. G e r ç e k te n d e ,

ö z e llik le k ırs a l k e s im s ö z k o n u s u o ld u ğ u n d a , R o m a e g e m e n liğ in in in s a n la r ın

g ü n lü k y a ş a m ın a

yaşayan,

fa r k lı

H e lle n iz e

e tn ik

e tk is i y o k kökenden

d e n e c e k k a d a r a z d ı. F a r k lı b ö lg e le rd e

h a lk la r , R o m a

o lm a s ü r e c in d e y d ile r . R o m a

d ö n e m in d e

a s lın d a

h â lâ

İm p a r a to r lu ğ u d ö n e m in d e K ü ç ü k

A s y a ’ d a b u lu n a n y a z ıtla r ın n e re d e y s e ta m a m ı Y u n a n c a v e d a h a a z o lm a k k a y d ıy la

L a tin c e

A r a m ic e ,

F e n ik e c e

y a zıtla r a d ille rle

y a z ılm ış la r d ır . ya

K la s ik

K a rc a ,

Lyk c e ,

a z d a o ls a r a s tla n ır . A n c a k R o m a y a zılm ış

ö r n e k le r d e n

çok

H e lle n is tik

Lyd c e

d ö n e m le r d e

P a m p h y lia

d ilin d e

d ö n e m in e g e lin d iğ in d e y e re l iz

k a lm ış tır .

B u

dönem de,

ö z e l l i k l e A k d e n i z ’ in k ı y ı s ın d a y e r a la n y e r le ş im le r d e e le g e ç e n y a z ı t la r ı n - b a z ı L a tin c e

re s m î y a zıtla r y a

d a m ilta ş la r ı d ı ş ı n d a - t a m a m ı, b u r a d a k i

k e n tle r d e y a ş a y a n in s a n la r ın a r tık ta m a m e n Y u n a n c a k o n u ş tu ğ u , o k u y u p y a z d ı ğ ı v a r s a y ım ın a d e s te k o la c a k ş e k ild e , Y u n a n c a y a z ı l m ış t ı r . K e n t le r h ı z l ı b ir H e lle n le ş m e v e a s im ila s y o n u n y a ş a n d ığ ı y e r le r k e n , k ır s a l a la n la r d a h a iç e k a p a n ık v e t u tu c u b ir y a ş a m a s a h n e o l m a k t a y d ı. Ö y l e a la n la r , ş e h ir le r d e n fa r k lı o la r a k , R o m a s a h ip

o ld u k la r ı

ye re l

B ith y n ia , T h r a k a n tik

dönem e

ö z e llik le r in i

k ö k e n in i, k iş i v e

dek,

P o n tu s

G a la tia ’n m

k ırs a l

k e s im le rin d e

d ö n e m in d e

v a r lığ ın ı

s e r g ile y e n

v a r lığ ın ı

K e ltç e

sü rd ü re n

izle r

y e r is im le r in d e

d ilin in

ye re l

k i k ırs a l

e g e m e n liğ i d ö n e m in d e b ile h â lâ b ır a k m ış la r d ır .

k o ru r. P o n tu s ’ d a

sü rd ü rd ü ğ ü

h a le n

k o n u ş u lm a k ta d ır .

d ille r e

a it

geç

b ilin m e k te d ir .

c a n lı

Rom a

k a n ıt

is e

P h r y g c e ’ d ir . P h r y g ia , K ü ç ü k A s y a ’n ın m e r k e z in d e y e r a la n , İs a ’ d a n ö n c e 8 . v e 7 . y ü z y ı ll a r ı n g ü ç lü b ir k r a llığ ıd ır . B ö lg e d e , b u d ö n e m e a it P h r y g c e y a zıtla r a y ü z y ıla

s ık lık la k a d a r,

dönem

g e lir .

hem en

Ancak,

hem en

2 . y ü z y ıld a

ç ık a r. A n c a k b u P h ryg c e

r a s tla n ır .

h iç

is e b u

bundan

s o n ra ,

P h ryg c e

y a zıta

r a s tla m a d ığ ım ız

d il, y a z ıtla r

s e fe r k a r ş ım ız d a , Y u n a n

v a rd ır.

N e o -P h ry g c e

o la ra k

ü z e r in d e

İs a ’ d a n

s o n ra

2. b ir

te k ra r k a rş ım ıza

h a r fle r i ile y a z ı l m ı ş , f a r k lı b ir

a d la n d ır ıla n

d ild e

y a z ılm ış

m e tin le r 2 . v e 3 . y ü z y ı ll a r b o y u n c a y a z ıtla r d a k a r ş ım ız a ç ık m a y a d e v a m e d e r v e s o n ra o rta d a n k a lk a r . N e o - P h r y g c e m e tin le rin , Y u n a n c a y a z ılm ış m e za r

ta ş la rın a , m e za ra

fe lâ k e tle rin o lm a la r ı

ifa d e s i

ilg in ç tir .

konuşuyor

za ra r

o la ra k

Ö y le

y a zıy o r

ve re c e k

k iş ile rin

la n e tle m e

g ö r ü n m e k te d ir o ls a

d a , ö z e llik le

b a ş ın a

fo r m ü lle r i k i,

b ö lg e

d in s e l

g e lm e s i

ş e k lin d e h a lk ı,

iç e r ik li

d ille r in i k u lla n a r a k , ta n r ıla r ın a d a h a y a k ın o la c a k la r ım

is te n e n

e k le n m iş

a rtık

Yunanca

m e tin le rd e ve bu

eski

y o lla d a h a

e tk ili s o n u ç la r a u la ş a c a k la r ın ı d ü ş ü n m e k t e y d ile r . Tü m

ö r n e k le r , R o m a

dönem i

Küçük

A s y a ’ s ın d a , e n

a zın d a n

iç

b ö lg e le r d e , y e r e l d ille r in h a la k o n u ş u ld u ğ u n u g ö s t e r m e k t e d ir . B ü y ü k ih t i m a lle , b u b ö lg e le rd e y a ş a y a n

in s a n la r , - b e l k i h a y a tı e v in

s ın ır la r ı d a h i

lin d e g e ç e n k a d ın la r h a r i ç - k e n d i d ille r iy le b ir lik t e Y u n a n c a ’ y ı d a ik in c i

d il o la r a k k o n u ş m a k ta y d ıla r . A n c a k , o n la rın k o n u ş tu ğ u Y u n a n c a , 4 . y ü z y ıl A t in a h a tip le r in in k o n u ş tu ğ u Y u n a n c a ’ d a n o ld u k ç a f a r k lıy d ı. ‘ B a r b a r c a ’ o la r a k ta n ım la n a n b u b o z u k Y u n a n c a , k ır s a l k e s im e ö z g ü

y a z ıtla r d a

d a k e n d is in i g ö s te rm e k te d ir. K ır s a l

k e s im

söz

y a z ıtla r d ır . Ç ü n k ü

konusu

o ld u ğ u n d a ,

e lim izd e k i

yegâne

k a n ıtla r

a n tik y a z a r la r ın ç o k a z ı k ita p la r ın a k o n u o la r a k k ırs a l

y a ş a m ı, h a y a tla r ın ı ç ift ç ilik v e h a y v a n c ılık la k a z a n a n , b a s it k ö y y e r le ş im le r in d e e le

s a d e h a y a t la r s ü r e n in s a n la r ı a lm ış la r d ır . D o l a y ı s ı y l a , ş e h ir le r d e

g e ç e n y a z ı t la r ile

daha

iy i

k ırs a l b ö lg e le r in

a n la y a b ilir iz .

o la b ile c e k

y a zıtla r

D e m o g ra fik

v a s ıta s ıy la ,

y a zıtla r ın ı k ıy a s la y a r a k b u

yapı

ş e h ir le r d e

h a k k ın d a Rom a

ö n e m li

b ir

d ö n e m in d e

fa rk ı

kaynak

ç o ğ u n lu k la

Y u n a n v e b ir o r a n d a d a L a t i n is im le r i ta ş ıy a n in s a n la r ın y a ş a d ığ ın ı, k ırs a l k e s i m l e r e a it y a z ı t l a r d a is e g e r e k y e r i s im le r i n d e g e r e k s e k i ş i i s im le r i n d e h â lâ y e r e l is im le r in d e Y u n a n is im le r in in y a n ıs ır a k u lla m la g e ld iğ in i g ö r e b ilir iz . Y a da

d a , y u k a r ıd a d a d e ğ in ild iğ i g i b i, h e p s i Y u n a n c a y a z ı l m ı ş o ls a

ş e h ir k a y n a k lı

y a zıtla r d a k i

yüksek

Yunanca

ile

k ö y le r d e

e le

geçen

y a z ıtla r d a k i g ra m e ri b o z u k , d e fo r m e Y u n a n c a ’ y ı a y ır t e tm e k z o r d e ğ ild ir. B in le r c e

y ıllık

ta n r ıs a l c e z a la r ın

y e re l

ta n r ıla r a

o la ra k g ö rd ü ğ ü

y a z ıt la r ı, ö lü le r in in

adanan

iç in

a d a k la r ,

h a s ta lık la r ı,

k ö tü

ta lih i

ta n r ıy a k e fa re t a d a k la r ı a d a y a n

m e za rla r ın ı k o ru m a k

iç in , g ü v e n lik

in s a n

m e m u rla

r ın d a n d e ğ il, ta n r ıla r ın d a n m e d e t u m a n v e b u y ü z d e n ü z e r le r in e y a z d ı k la r ı la n e tle m e le r le c a y d ır ıc ı o lm a y a

ç a lış a n in s a n la r ın m e z a r t a ş la n

hep

k ır s a l k e s im e ö z g ü d ü r . Gene

K ü çü k

A s y a ’ n ın

k ırs a l

k e s im le r in d e ,

tıp k ı

Yunanca

ye re l

d ille r in b ir a r a d a y a ş a m a s ı v e g ü n lü k y a ş a m d a k u lla n ılm a s ı g i b i, b in le r c e y ıllık

ye re l

d in le r

de,

Yunan

m ito lo jis in in

ta n r ıla r ıy la

b ir a r a d a ,

iç iç e

g e ç m iş b ir ş e k ild e v a r lığ ın ı s ü r d ü r m e k t e y d i. H e r k ö y ü n b ir y a d a b ir d e n fa z la y e re l ta n n s ı v a r d ı v e is im le r i Z e u s , A p o l lo n g ib i Y u n a n ta n r ıla r ıy la b ir le ş t ir ilm iş b u y e r e l t a n n l a r iç in t a p m a k la r in ş a e d i lm e k t e y d i . R o m a ’ n ın e y a le tle rd e

çok

g e liş m iş

b ir

ra ğ m e n , k u ze y d o ğ u L y d ia g e le n

‘ itir a f y a zıtla r ı’

g ö s te r m e k te d ir

k i,

hukuk

s is te m i

ku rm u ş

( confessiones ) o l a r a k

b u ra la rd a

o lm a s ı

g e r ç e ğ in e

P h r y g ia b ö lg e le r in in k ö y y e rle ş im le r in d e n

yaşayan

a d la n d ın la n

in s a n la r,

g ü n lü k

m e tin le r d e

yaşam daki

her

t ü r lü ih tila f , â d i s u ç y a d a b a s it a n la ş m a zlık la r d a b ile m a h k e m e le r y e r in e t a p m a k la r a b a ş v u r m a k t a , a d a le ti s ö z ü e d ile n y e r e l t a n r ıla n n d a n u m m a k ta y d ıla r .

T a n n la r,

g e ç m e k te d ir . B u b e lk i

k ırs a l

a la n la n n

“ h ü k ü m d a r la r ı”

o la ra k

y a z ıt la r , sa d e c e b ir e y le r in d e ğ il, b a z e n

h a y v a n la r ım

m e v s im i,

ta n r ıs a l

ta n n la r la

b a r ış m a k

k ıra n b ir

b ir

c e za

iç in

s a lg ın

o la ra k

fid y e

h a s ta lığ ı,

a lg ıla y a r a k ,

v e r d iğ in e

d a ir

b e lk i “ günah

ö r n e k le r

tü m

k u ra k

y a zıtla r d a b ir k ö y ü n , geçen

ç ık a rttığ ın a ” s u n a rla r .

b ir ve

K ü çü k

A s y a ’ n ı n k ır s a l k e s im le r in d e , b u d ö n e m d e k a r ş ım ız a ç ık a n d in s e l c a n la n m a n ın , Y u n a n p a n th e o n u n u n ta n r ıla r ıy la y e r e l ta n r ıla r ın s y n k r e tiz m in d e n o lu ş m u ş v e k ö y y e r le ş im le r in d e k i in s a n la r ın g ü n lü k y a ş a m la r ın d a b e lir le y ic i r o l o y n a y a n k ü ltle r in y a n ıs ır a , te k ta n r ıc ılığ ın d a iz le r in e r a s tla n m a y a b a ş la n ır. K u ts a l v e â d il o la ra k ta n ım la n a n ta n rı (y a d a ta n rı ç ifti) H o s io s kai

D ik a io s ,

im p a ra to rlu k

d ö n e m in d e

P h r y g ia

b ö lg e s in d e

r a s t la d ığ ım ız v e ta n r ıla r ın a r tık ‘ s o y u t’ v a r lık la r o la r a k t a p ım iy i b ir

ö r n e k te ş k il

eden

b ir k ü lte

s a h ip tir . Y i n e

s ık lık la

g ö rd ü ğ ü n e

dönem de

‘ g ö k s e l’

(ö r n e ğ in L y d i a ’ d a M e n O u r a n io s ) y a d a ‘ e n y ü c e ’ ( Z e u s H y p s is t o s ) o la r a k ta n ım la n a n h a b e rc i/ m e le k p a g a n la r ın

ta n r ıla r y o ğ u n k a v r a m ın ın

a d a k la rın ı

s u n d u k la rı,

y in e

‘ b ir v e

pagan

o la r a k ta p ın ım

adak

g ö re n ta n r ıla r d ır . T a n r ıs a l

y a zıtla r ın d a

k e n d in i

g ö s te r d iğ i,

b a zı

te k t a n r ı’ o la r a k a d la n d ır d ık la r ı ta n r ıla r ın a

y a z ıtla r ın d a

g ö rm e ye

a lış k ın

o ld u ğ u m u z

in s a n

s u r e tin d e k i t a s v ir le r iy le b o y g ö s te r e n ta n r ıla r ın b a z ı d u r u m la r d a y e r le r in i “ yüce

ta n r ıs a llık ’

g ib i

soyut

k a rş ıla ş ırız . H ır is tiy a n lığ ın

b ir

ka vra m a

b ır a k tık la r ı

r it ü e lle r i a r a s ın d a o la n

b ir

dönem

g ü n a h ç ık a rm a y a

ile da

v a f t i z g ib i s e r e m o n ile r in k ö k e n l e r in i , h a ttâ b a z e n t ıp k ı I n c i l ’ d e y e r a la n t e r m in o lo ji ile u y u m y a zıtla r ın d a

b u lm a k

s a ğ la r ş e k ild e , L y d i a m ü m k ü n d ü r. E lb e tte

P h r y g ia b ö lg e le rin in itir a f

k i, H ır is tiy a n lık

p u ta ta p a r lığ a

k a r ş ı d o ğ m u ş tu r v e b u e v r e n s e l d in ile y e r e l v e c e m a a ts e l k ü ltle r a ra s ın d a b ü y ü k f a r k la r v a r d ır . A n c a k , R o m a d ö n e m in d e s a y ıla r ı v e in s a n la r ü z e r in deki

e tk is i

a rta n

y e re l d in le r , za te n

y ü z y ılla r d ır tu tu c u , k e n d i

k a p a lı b u to p lu m la r d a H ır is t iy a n lığ ın e n e r k e n d ö n e m le r d e n

iç in e

itib a re n b e

n im s e n m e s in e d o la y lı o la ra k z e m in h a zır la m ış g ö r ü n m e k te d ir . K ıs a c a s ı, A s y a ’ n ın k ır s a l y e r le ş im le r in d e , R o m a d ö n e m in d e h a le n d e v a m

e d e n b ir

s ü re ç o la n H e ll e n i z a s y o n u n b ir ö lç ü d e s a ğ la d ığ ı b ir li k v e o r t a k l ık h is s in in o lu ş m a s ın a , k ıs a b ir s ü re s o n ra H ır is t iy a n lık d a h iz m e t e d e c e k tir.

S o n u ç o la r a k , R o m a d ö n e m i K ü ç ü k A s y a ’ s ı, Y u n a n k ö k e n li o ls u n y a d a o lm a s ın

tü m

ş e h ir le r in d e

Y u n a n c a n ın

k o n u ş u ld u ğ u

H e lle n

k ü ltü

r ü n e u y g u n b ir y a ş a m ın s ü r e g ittiğ i b ir c o ğ r a fy a o la r a k k a r ş ım ız a ç ı k m a k ta d ır . K ır s a l daha

geç

g e le n e k s e l k o ru d u ğ u

k e s im le r v e

daha

yaşam ve

iç

b ö lg e le r

d o la y lı

o la ra k

ta r zın ı,

d ilin i,

Rom a

d ö n e m in d e

is e , ç o ğ u n lu k la

k a r ş ıla ş m ış d in in i a s lın d a

H e lle n

k ü ltü r ü y le

a la n la r

o la ra k ,

h a lk ın ın ,

k ü ltü r ü n ü

b e lli

o ra n la rd a

h a le n

H e lle n iz a s y o n

s ü r e c in i

y a ş a m a k ta o la n b ö lg e le r d i. D o la y ıs ıy la , R o m a d ö n e m in d e h e n ü z ta m a m la n m a d ığ ın ı s ö y le y e b ile c e ğ im iz H e lle n iz a s y o n K ü çü k

A s y a ’da

Ş e h ir le r d e

ku rm a k

köy

k ü ltü r ü , R o m a ’ n ın

is te d iğ i

b ir liğ e

y e rle ş im le r in d e K ü çü k

Asya

fa r k lı

s ü r e c i, a s lın d a R o m a ’ n ın

h izm e t

eden

ş e k ille r d e

ü z e r in d e k i

yegâne

yaşansa

e g e m e n liğ in i

u n su rd u .

da,

H e lle n

k o ru m a s ın d a ,

a s k e rî le jy o n la r d a n , R o m a h u k u k u n d a n y a d a im p a ra to rlu k k ü ltü n d e n ç o k d a h a e tk ili b ir a ra ç o lm u ş t u . R o m a ’ n m , ö z g ü r lü ğ ü n ü e lin d e n a ld ığ ı h a lk la r a , k ü ltü r le r in i d ile d ik le r in c e b ir

‘ te la fi’

n iy e ti

a ra m a m a k

y a ş a m a h a k k ı ta n ım ış

g e re k ir.

Bunda,

Rom a

o lm a s ın d a

sadece

İm p a r a to r lu ğ u ’ n u n

a k ıllıc a y ü r ü ttü ğ ü v e 6 0 0 y ı l b o y u n c a y a ş a m a s ın ı s a ğ la y a n id a r i p o lit ik a s ın ın

y a n ıs ır a , H e lle n

e rite n

gücünün

a ltın d a k i

K ü çü k

H ır is tiy a n lık

k ü ltü r ü n ü n

e tk is i Asya

k ö k lü , ze n g in ,

v a r d ır .

H e lle n

to p r a k la r ın d a

in a n c ın ın

gene

d iğ e r k ü ltü r le r i

k ü ltü r ü n ü n ,

y a ra ttığ ı

to p r a k la r d a

Rom a

b ir lik ,

b ir

iç in d e

e g e m e n liğ i sü re

filiz le n m e s iy le

s o n ra p e k iş e

c e k t ir . R o m a is e , id a re s i a ltın d a d a h a k o la y lık la tu ta b ile c e ğ i b ü tü n s e l b ir y a p ıy a

h izm e t

d e v le t

d in i

V e r g ilıu s ’u n g ö re vi Asya

ve re c e k

o la ra k

Aeneas

y ö n e tm e k tir

b ir

kabul

d iğ e r

o la ra k ,

K e n d is i

bu b ir

s e fe r

H ır is tiy a n lığ ı

L a tin

o la n

y a za r

a d lı e s e r in d e d e ( V I , 8 4 7 - 8 ) b e lir t t iğ i g i b i , R o m a ’ m n ve

T ü r k iy e

t o p r a k la r ın d a y a ş a m ış

o la ra k

unsur

e d e c e k tir.

a d la n d ır ılm a s ı

b ile ,

o la n bu

C u m h u r iy e ti

d ö n e m in e

Y u n a n lıla r ın

h â lâ R u m , y a n i ‘ R o m a l ı ’

g ö re vi

b a ş a rıy la

k a d a r,

y ü rü ttü ğ ü n ü n

K ü çü k

a ç ık

g ö s te r g e s id ir :

Başkaları yum uşatıp işleyecek tuncu, demiri diriltecek İnanıyorum, can verecekler mermer yiğit yontularına, Daha başarılı hatipler yetiştirecekler savları savunan, Göksel olayları, devinimleri ölçecek, bilecek, saptayacaklar. Unutma, ey Romalı, egemenliğin altında yönetm eyi ulusları, Yasaları koymak, barışı sağlamak, düşkünleri korumak, Dikbaşlıları yola getirm ek görevindir senin.

K aynakça: Corsten, Thomas., “From Indigenous States to Roman Provinces: Developments in Society, Economy and Mythology in Asia Minor”, (yayımlanmamış konferans metni). Magie, David., Roman Rule in Asia Minor to the End o f the Third Century After Christ, Princeton, 1950. Marek, Christian., “Hellenization and Romanization in Northern Anatolia: An Overview”, Symposium on Mithridates VI and the Pontic Kingdom, Aarhus, Denmark, 11-13 January, 2007. Mitchell, Stephen., Anatolia: Land, Men, and Gods in Asia Minor, I - II. Oxford 1993.

HUKUK

N ADİGÜ NAL Roma Hukukunun Temel Kriterleri, Kavram ve K urum lan • '

TURHAN KAÇAR Eskiçağ Hıristiyanlığı'nda Yol Ayrımı: Kadıköy Konsili ve Mirası EDEBİYAT

BELG İN ERDOĞMUŞ

BE DİA DEMİRİŞ

Rom a H ukuku

Rom a Edebiyatı: Başlangıcı. Sınırları, Özellikleri

DİN

ERKAN İZNİK Pagan Bir İmparatorluğun Hıristiyan İmparatorluğa Dönüşümü: Geç Antikçağ'da Roma İmparatorluğu

GÜL ÖZAKTÜRK Tarihin Akışını Değiştiren Söylevler:

Orationes Philippicae Ü. FAFO TELATAR Rom a Edebiyatında Paistoral Şiir

MİMARİ

ROMANİZASYON

SUNA GÜVEN

FİLİZ DÖNMEZÖZTÜRK

Roma Mimarlığını Anlam aya Çalışmak TARİH

MEHMET A L İ KAYA A nadolu'da Roma Egemenliği (İÖ 205-25)

MUSTAFA H. SAYAR

Likya Örneğinde Romalılaştırma ve Romalılaşma

PINAR ÖZLEMAYTAÇLAR Küçük Asya'nın 'Romanizasyon'u

G eç Antik Devir EKONOMİ

OĞUZ TEKİN Rom a Devletinde Para ve Ekonom i

ISSN

13D3-7E4E0-0

III il i

9 " 7 7 1303 7 2 4 2 0 7 "