Türk Mitolojisinin Anahatları by orbis

rURK MirolotisiNitl A]{AHATIARI

{

4 =

-l

a F e b

U' -

B i r u l u s ue n i y i y a n s r t aany n a l a r d abni r im i t o l o j i d iBr u a y n a d a gereksinimleri o uJusun ve bireylerinin ve tutkulafl,ie ciilnyalarlnrn gdzlerdnrineserilir. zenginliqi tUmetplaklrqtyla Hiqkl,]skusuz mitoloji yalnrzca manevid0nyaytde0il,ayntzamandadiSdi.lnyayla iliskileri r . e l e c e k t edkU d e y a n s r t tG i s i j n c e l e rei ns i nk a y n a 6 r drrnr i e r .D i n , f e l s e f e s, a n a t ,d i i i l e r m i t l e r i nb l i y i j l r ik a z a n r n d pa i S e r B . aSka inanElarla etkilesimin sonuelaflnt, btiyi.lk tarihselolaytaflnimgelere yansrmasrnr, ol[imdoqumgibitemelyaSamsal deneyim]erin insanrn kendineve d nyayailigkintasaflmlafloda nastldalgalandtd n, britijn b u n l a n m i t o l o j i n i n y a r d t m ro l m a d a n a s l a a n l a y a m a z d r k . Y a s a rq o r u h l ub u k i t a p t at,a r i hb o y u n c ae e s i f liis i m l e r l fea r k l l y a S a m tTsi i r ku l u s l a n n ri n a n e l anf tl ,i m q e l e m l e r i n i , codrafyalard U r e t t i k l e r i s a ne as ie r l e r i b n i r b i r l e r i yi l ei s k i l i o l a r ea lkea l t y o rb; e l i r l i alanlarda d a h ad n c ey a p i l m r es a l r s m a l abni r l e s t i r e r e m k ,i e r i n srmgese d li l i n gi d z m e vk e k e n d i m i zbii r a zd a h at a n t m a ike i nj y i b i r frrsatsunuyor.

| tr-r] ..

i[?] lZGUF.xiresrvi Mnhij.d.r C.dd.rl No:6 n Kldrkdv/lsl lel.: (0216)3,1?30 'l _ 3!7 36 90 F a r : 1 0 2 1 6 1 33 10 i 0: '_ 5rr.t.,-...

lillllllillllillllllllllllil

D D -

D rl F

D g

MiTol0ri$ilti AlI[IilRTlAR

YASAR CORUHLU TARKMITUdJSININ ANAHAILARI

KABALcIYAYINEVIi 169 ANTROPOLOJI.ARKEoLoJI.MIToLoJI DIzISI1o

YaFarCoruhlu 1964 Flmda Trabzon'dadogdu. lsr1nbul Dawdpa$aLi*sini bitirdikrensonn lsr.nbul Onivcrsit6iEdebiyarFakohesin€gi.di.Tnrk ve lslan enah krJ6usdndebgEnime barladt.Arkeoloji ve sanattarihi bdlnmunde sanattanhi anabilimdalna devamederek19851e'dk*ko8renimini lamamladr 1986)dmda Mtnar Sinanllnlv.Eit.rl Fen-EdebiyarFakrr[6i arkeoloji ve emr rarihi bblomnndcasisranolarakgorev€ballad! 1985€6 ddnemind€Fks€k li$nsn "Anadolu Selcuklulannr T.r lezyi, mnnda Ona Atz ilc BaBlantlar' konulu €ziyl€ la@mladr. 198a 89 ddneminde baladrgr doktoB cal'imalanm 1992de tamrmlayanCoruhlu. tur[ R.nn I'vtlnda Hatffi knboli"ni bortkl teziylcdoktor unvanm aldt. 1993 rlmda Yrd. Doc. Dr- olaEk ogr€lim oyeliginc),tkehilo Conhlu. halenayn nniveFitedelisas doz.yind. lslamiyenendnceki Tnrk sa.an, lslamiyeltensnaki AsyaTtrk sanao.Toft lniroloiisi, lisaE usu dEzeydei*, Asra Tn.k dkeolojisi, Tnrk sanatmd. ikonograli air5nrmalankonulu deFler RF

Ya{arCoruhlu TnrhMitolojin^inArchlrlan @kbalcr Ya}lnwi, 2000 Binnci Beem:Hdirdn 2002 Yar@ Harlryanr ErgunKocah).k

YASARCORUHLU

OtsetHazlrLlkAltug GDay (Figrro KapakDuzeni:SerdarBal

Baskrlaylaok Matbaa$ MdeIiL YedigunM,icelidunesi

TURKMITOLOJISININ ANAHATLARI

KABALCIYAYINEVI Himaye-iEtfalSok.8'B GBaloglu 34410ISTANBUL Te| (0212)526 85 86 Faksi(0212)513 63 05 k balciy@turk.net

KI]TOPTIANEB1LG1 RARTI Cahloging.in-PublicadonDrra (ClP) Coruhlu,yarar Tnft MtololsininA@llittan r. Miloioji 2. Ark.otoji 3. SanatTarihi iSBN975_82aO_it,O

@rruro vrvrxu

teter|i h ail tuurlai'1ensit1' "Tnftdili; Ai ennen zetlginlerindendiri Tnrh nilleti' ailini Ae iJthesini, $\seh istikldiiri horumdenJbilen hl.rtaar'abdJ'" AivenMustaJa Jabact ai etu bott dnrugrnaan Kez.alAtatittktn yolunAan&identere

MITOLOJI-15 L SAI!'|,4.N1ST .''''',.''','..'''.,,'''',',1 ' ' 5' ' ' ' , . ' ' ' '

' l ' . G d k s €Tla n n l f vt eR u h l a r - .'.. - . ' . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..... . . . .1.8. .

rYelalluu(Ara$ Dun'€) Mensupllahlar/Ruhlar......... ........... ............ ......................52 'EskiTLirkMrrolojisrnde r Tozlc| Pudar

..............i6

l S a M n h g a S e c i l m e , s a m a t u n E g i d n i r c O 2 e l i k l e r i . . . ...... . . . . . . . . . .--' ' .'.. - . . . . . . 6 1 SatEnElbissi-.......................................:...1.....-''-......-...................... , S a m aD n a w l u . . . . . . . . . . . . . . ... . - -. .-.. ... . :...." .....................- . . . . . . . . . . . . ' . - . - - - - - ' ' . . . . . . 7 5

-'..'.''..... 85 SamnnKlllandg!DigdNsftIer................-'--.---'.-''........-'''.'. S a m a nT 6 r e n l e rvi e D l a l a n n d a n0 d e H e r . . . . . . . .'-- ' ' , ' . ' - - . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 6

Tdrenler...............

Olurn.

. . .. . . 1 2 1

. . . . . . . .. . . .1 4 9

KISALTMALAR LISTESI

AATD

AnatwttanAtaJurda'lnrh D'.nyas1D.rgisi

ag.e.

aam Adl gerenansiklopedinaddesi

a.gi AO AS ASTD AU DTCFTD AO EF BCAS CAJ CEA 9ev

DTCFD DT5 EWA Fâ&#x201A;¬FAD haz. ITS-TBA t'1A I,IATFK MATK MATSK tvll

I'4TK l'l|TKT IVlRDTB MUTAD

lnta oie talia A*eoloji v sawt Lgeuwverctr?st ^rR.ato)t-5anat ran Detg\L AnharaOni'tersitesi DiI )e Tarih-CograbaFak.Tnftobji Degsi Atattlh Onrrcrcitesi FtebiJatFah.Dergjsi BulletinoJtheCollogeA]/lsdndkiences CentralAsiaticJoumdl Cilr TIE Cambriag.Enctclapedia oJAr.heolog Ceviren Dil \teTarih-Cogt aba Fahnl?siDergisi Da& Tnrhistan\nSesi EncrcloryAia oJwofla Art AnharoUnitersitesiFen-Eaebilat Fah.ArastrnnaDeryisi MSOFen-EaebtarFahnllzsiDergsi Hazrrlayan blam Ansiuopdisi Bil4si Arat rmelart Jounal oJTurhishStudi?s-Tnrhlnh Malo4irt Ama\anl Milletl.rcrastTttrhFolhlorKoagresi MilletLrarenTnrholojiKongresi MiletlercrasTnttr SanatlanKangresi Matutleler',/e Incelenelet Milli Ttihobji Kongesi Milli rnrholojiKonsresi rebli$en oJ the Rtsesrcl, Depattne t oJtheToJoBunho Memoirs lJniv?^itcst TuI htuhArc4tn Manara Mto| Deryj.i

.:,d

SAD

sDlEs suf15Kl"ls STAD STY TDA TDAYB TDE TDTD TDVIA TED THKA TKA TKEK TM TTK TUA TY UATKK UOOTKK YAD

Sayfa Selcuhbt Ararnmalan Deqisi Shamans Dru,i A jaumdl oJExpe entalShananism SelcuhUnirersitesi Milli klcuhlu Knltnrv Medeniyeti Semineri SanatTarihiAratttmalanDergisi SanatTanhiYtll.li Ttrh Ansihlopeiisi Arosttmalan Tttrh DiLnJast TnrlDiIi kasinndan Ylllrg Bellete^ T,rh Dili te EiebiJattDergisi Tn& Dnnlolj ranh Dergisi TttrhiteDiyanetVahj IslamAnsihlopedisi TanhEnstit5t D€rgisi Tltu FolhlorArashm,alan Tnrh HaIhKnlfim Arasn.]f.alan rnrh KnknrnAra't1malart Tnrh Ktltnrn Elhitabl TtrkiyatMe. uasl Tntk ranh Kongren Tarh AmaoDcrgisi TnrhYurduDersisi UuslararastTnrhl<nlnru Kongresi UuslararanAsmanh ancesiTurhKnkriniKongr€si Ylhh Arust,nnalar Dergisi

oNsoz Bukiiap,rtr? Mirolojsinin ABCsi 0998) islmli kirabrngozdengeciriiipgenjilesonucunda onaya dlmesi c*!r. Elbeuebt 6ncekikitaplakarsrlasnrdrFn& cok dahafaztaeinografik malzemeve saut eseri icermekre,sdz konusu es€rlenn 6zel liklerine ve mideri nasrl yansur€na genisolarak deginilmekredir. Bu callrmada,Turk mitolojisinin rarihsel yoniryle ilSili eserlerdenoldugu t(adar, gDniunuzedek €ski inan(lannr korut?bilmii cerirli Turk ropluluklanndaFprlan bilinEel ardstrmalardanda yararla ldr Temel kulturel unsurlardanotu_san bir z€min &erinde, tarihsel gelisim dik-karealm"rak, Trirklerin ortagr oldugu ya da dahiloldugumitolojilerincelenmeye sonradan rahg dr. Konudahacok Turk toplu luklanmilgilendirecek biCimdecozumlenmeye cahsdrgricin, ai.nLmirolojigrubuna Siren diger topluluklarazorunlu olmad*ca degnilmedi;degi$iktoplutuktar, mitolojiye ilitkin bir konuya ahfta bulunmak ya da benrerlikleri orrayako),rnakgerekrigindesozkonusu edildi. Gen€ladamda €le alacakolursakTirk nirolojisi, Turk kulrur ta.ihi icin oldu 6u kada.. sana!tarihi iCin de butnk dnem rarrmaktadrr.Bazraragnmacrlar, Tnrk hitolqisinin sanaieserlerind€ifadesinibularnadrgmdan soz ederler; bu durum asIlnda Trirk sa.at es€rlerinin mirolojiyle yogrularak iilenm€m€sindenkaynaktannaktadrr.Unuyoruzki, bu Cal$maTrrrk mitolojisininsanareserlerine yanslmadr, g gorusrlnubn'!k olcudeorladankaldracakrr srrasrnda CahFmalanrn Ce9irliyardmlanm gordrtgumyrd. Doc Dr. Tulin Coruhtu}?. Bilgehanv€ Elif QigekQoruhlu,yave beni bu kirabr yazmayareFvik eden Mustafa(upusoglu'na regekkurubir borc bilirim. YagarCoruhlu KuqukYah,03.I0.2001

cfi|5

GIRIS

Turk mtolojisi, Tnrk sanatrndaoldugu gibi, Ora !e lq As),r'daprl€ohtik deyir' den beri gelisip bozkrr kulturunde yenlden bicinlenen ve proro Turklerce (kendi katkllanyLabirlikte) larklLblr biuun halDe getirile.eLyenden orlayi srkan bir olusum surecnresahiptir. Bu nedenLeTurklerden onceki devrelerinmfiolojik kalakterli Tnrk niitolojLsiLcu de or€m tagLr AsLl olank arkeoloji ve sanartarihi meLzemesi, €rken d€vrrlerekadar geri gnmeyeceksekde ozelLikleproto-Turk ve HunLardanrli' Turk mirolojjsineiliskin samt eserleriya da arkeolojik nesnele' baren ele aLdrgLmLz re zarnan,anan degLnecegiz. Dunya mrlolojileri bagLamnda,miLoslaflsrnat eserlerindenayrmrannrmumknn olmadrgracrkor.5oz konusu miiosLan yaritan rophm, onlari surekli olxrak gele cek nesiliereaktanr. Toplumurl gelislm Cizgrsriqinde mjtoslaon etkisinin ikinci pLandakaldrgrgonilurce de toplumun Ce9(li geLenekleri,bu geleneklerebaglLola

Eisaneise dog.ustir varll{lara iliskn ol.ylan konu .lLr. Destan (legcd), efsrnenin karlrrL ohrak insxnl.nn yariurgr bir olaydrr. Bumdayerynznndehikalinn|nl:nn yisayrp yaPtLgrisler ve baglanndangeqenolaylarLnyazryageqiilm€si, yeryLizriinde yas.madrlihn gibi seylenn tarihsel temellere dayanarxkrrasrLrlhP kaydedilnesi sdz konlrsudur. Bu Lrhlhga rxgmen desttnlar da genellikle mrrololi k^psamrnda ele ahmr. \'litolojinu kapsanngunlimlrzdehayii geniFlenlisrir.Destanlar,hikeye' ler, masallar,romanlar!e hatta insaDrngrinumuzekadar suren yasantrsrnrrkayrrlan ve Fimdiki hayahtnLzda nLlolojinin konuslLdu.i qnnku tum blrnlann icinde mil' l€rin yansrnalan ya da bagkalafmEbiaimleri nevcuttur. Erken devirlerdesosyalbilimciler mitleri masal,hikeye niteliginde -b.srt, gereekliklen yoksun- irruDler olarak kabul ediyorhrdr Arhk biLim adaDlan mitl€ri, air oldukLanroplumlarcablr zamanlarmeydanageldrgineinanrlan olaylann ku$al anlarmlarLolarak kabul etmekte ve bu yonleriyle topluma model oluslurduklanna dikkat cekmekLedirler.

rak ortaya konan el sanatr.hatta plasiik sanal ui;nleri gecrniFtensirznlerek gLrDn muze kadar ulasanmitolojik degerleri yansur Bu toplumun sanatrnLge.i pland, L - I . / e n r " n , . l b . , y J p . h e r - r m - . o 7l , o n u u d Mitlerin ortaya sLlmasrndakien onemli elken -ozellikle erken devLrlerso: konusu oldugunda- dindir. Toren !e biiluyle ilgili resitli uygulamaiarniti€rin olu sumunu besleyenen onemli kaynaklardtr.Kuquk bu)'uk her dinin yantilAr bir mi toloji vadrr. Kultilrun insanlar arasmdakibaglanof saglayadbu bnemli uDsuru, dogal ola.ak kendi sanarn da yaratacakur.Bu sebeplesanat rarjhiniizin, Tu.k mi tolojisiyle iigili callFmalaryap madan aydLnlaulabilmesimunkun degildir. Efsan€anlamrnagelen mit ile destankavraml.rLn, da kNaca deginntkte yarar var; unlii dinler larihqisi Mircea Eliadesoyle der Nlitkutsalbn dyknyuanlarr en eskjzanudx, ba$ldgrchlifnr^srllaniizgi,:amanda nit. dog.usru!a ,klannb.$nha saF olupbihis bir olayranhN 8t baskade}1sle snde,i5tereksil<siz ol.rakbutun ge4ekhk,}ani Ko:mosoknd, 'sleFeonun yalntzca gectiliniN.l.ur nanlyr9ama btr parca!olsunbn gercekhgnr Eliade mitin bir yaradihi oyhrisu oldugunu beLinir ve nrtlerdelci kisiLenn ohganusru varlkLar olarak himi zamaninsanlarli ili5kiye girdiEini ifad€ eder Boyl€ce dogaiistu!e kutsal larLrklar,insanrniNani azelliklcr edinmesnrisaglamrsolurlar.i

M Eliade,M'rk,h ozdliildl, qev.SenaRilal, s 15

I. SAMAMST MITOLOJI

Samanizm toplulukrhilattanonceki'allardanbu renaTnrklerir ve gevr€l€rindeki SadBnizm, lq Asyave orta Asla'da ya$d*lan bdlgelerdeuyguladrklan ve garnanya da adl vedlen din adamlan arac qryla gerceklestirilenbir inangve uygulamalar Bazrlannagorc bir dini ifade edenbu tedmin kar: rk gddigi inanr sistemi, ae lslarniyer,HrisrilanLk, Budizm gibi lam anlamyla t€€ekkulermigbir din d€tannlar, ruhlar ve insanlar arasmdailiski saglayanbir sist€m !€ tekniktir. bir gdn\e goreise bir din olnakla birlikte bu, onu lnmuyle kavrayabilec€k b giye sahip olmad$nzdan aq&CaonayakonulamatnakradE. gimanizm sdzcuguTunguzc.dakiFrnan isminden gelrmktedir. Bu sozcuk Rus adamtanaracft$yla bilim t€rminolojisine girmigrir.r Tork toplutuktann& lerimindencok kam sdzcugukullanllm$tf; bu ]'ii:den soz konusu inanclar

lGrncrhkiemek de mumkunduryrada Ona As'"'nn bazrbolgelednde grbj,ta nE ftvcy"t nEjr.ith dc dcnilebilirerken d€vir Turklen ve onlann kon5ulan arasmdacok dalE eski itibarcn totemist inanclar, ata kuhleri. hayvankullleri, doga ktltl€riylc gdrulmektedir.Bazrala rmac ar bura&n harekedeSamanizminTurklerc teldigi likri uzenndedurmakta,dolafsryla 9manizmin lV.-V. )uzyrllarOna Asyada bilinm€digini iddia emekledirler.' Araitrrmaq Gumilcv koilgili olarak "G€rek kem terimi ve gerekse'kamhk sdzu ilk defa\41. t.[zt spit edildiginden,Cungaryave Altay Turkleri an$nda da kamhk sistcminin y0zy lar am$nda ortaya lrkmrs olmasr ihtimali fazladr," gdrugiinti dil€ ,r Bununlabirlikte Sibiryadaki kaF resirt eriade cok dahaeski knhli v€ saoldugu dusunulenF da boyle yorumlanabilec€kinsan tasvirledne raltlanrnasr l), bu konu uzerindedahaeok arasrlfmayap ma$ gerekdgini ortaya koyu-

s. V. Omch flr.sllerl.D4 8ara,sanat, Fltut4 s.47. ;4. YararOcak,B.htatM.ndnhawtednd.kla,l,dnt n IMw Moulen,s.34-35. L N. Gum[€xEsft!ftril.r, ccv.Ah!€nBatur,3, 129. '

:. li.{

MI'OLOJI sAVANIST

rlJRi Mrfor oll\ N N ANAllArL/Fr

EbO Reyhrn ei Birnni el AsAdt'l-Bdhiye dn cl"Kurrntl Hdlie adh eerinde Samaniz' min. Budaortiya crkmadanonce var otdu gunu soyleyerek bu inanc sisteminin cok daha eski oldugunu beliniyor: S€n.tlarmeydln: Selmedenre Bud, (Bud.sil)onayac,kmadan6nce yeryu ziiniin dogusunda y.saltn innnlar sananiifonidiler Bunlarpulpe.entiler Eunlann kallntlbn bugu! Hindistan, nlkesindebulunfrakta' Cin, TugLrzguz dtr.Horasinhalkrbunhra yl,ntu der... BLrnlarzamanmebediyeline.ruhlann ren.suhtnc,tcleginsonsuzbir boslukra drgntk(e oldugunainantrlar.' Turklerde en erken devirlerden beri Resifr L SrbiryakalB rsminde gatnanolduSudurunulen tigur (s Anadol,"sa'Mn Turkler-Iue !€ Haka)€."4116,eI 82. Ocak2000.s 46).

inan( sisteminin Gok-Yer/Su-Aalar5eklinde formule edildigi anlasrlmakmdrr. Bu sisrem, yukanda adlan

andt$mE cesirli

inanclarla bir aradi yer almakradrr. 5oz

ewen,dunyi, otekidunyaylailgili inanqiarve dnqunceler konusuinamsiararasrnda ortayacrkanbu buytlk'e kr.nasrk bulun.ya dogrudan Boylece de yer almaktadrr. dogruyanitoloji kapsamn.girmekteyi da cctrtlimLtolojikogeleriicermektedir' gamanistTanrrlar ve Ruhlat

pek cok rann ve ruh lirdrri anc.kbunhrla il8ili cok aynntrll Tnrk mitolojisinde bilgiyesahipdegiljz Bu konudrkibilgiler f:rrkl Tirk knlinlenne goredegigmekya da cclisrkiladel(rbulunmrktadu6me6n iler'de te, bunlaranslndaanlastlmaz gibi bazriraiumicrlnr lslamiyen'nonceTnrklerdelek Tann imndeginecegimiz saunmaklr, anli bunu k.nrtl.Fcak deliuerbircok kisive go.e crnrnbulundugunu

zal'rf katmaktadr. Bu konu temeldedinlerin coktanncrl*tan lektannc rga dog geli5tigi tezinekar onaya at an, tekhnnc qrn insanhklayagrt oldugunu ve sonralan toplumlann iDanslanmnyozlala.akcokknncrhgn onava ctktrF ifade eden baka bir t€zteilgitidir- Bu tez eski Trlrklerde tektannc r$n izlerinin bulunduguna [annlarya da ruhlannda var oldu& ger(egrnrortai5aretelsede. rkinciderecede dan kaldrrmaz. Bugln kulandrFru tann sdzcugu,IslamiyeuekiAnah ka''ramyla birleiP yeni bir adam kazanml5nr'Aslmda tann sozctgo, eski Tiirkcedeki lsnSri sozcugunden gelmekleve bu sozcukcesitli Turk lopluLuklanndabirbirinden kurtk farklarla kulla lmaktadrr. fornlliiyle ifade ettigimiz CeSiiLi T0rklerde tann tasawuru Gdk-Yer/Su-Atalar ktlrlerle birlike ka4lmlza glkmaktadrr'Bu nedenleerken devirdelek bir Turk dini ile karsrkarsryaoimadr$mh sbyleyebiliri:.Turklerindin anlaFglan,kavimbnn goslerdigi toplu.nsal ]aPr degiiiklikleri nedenile, z2manave vere bagh olarak hrkl rklar gdslermektedir'Bunaek olarak, devielin din anlalaFtvlahalkm din anLay!$ an$nda zaMn zamanucurumlar orta,€ crkmr9tu. Nitekim halk arastnda,tu' uvgulamabreg'menkandabetinriginizbmrl-vn esh rnan(larlabirleFn SarnanEr kcn, -{megin Goktnrk dewinde Orhun yantlanndan da anlanldB Sibi- bir Gok Tann trancr mevcuttu.YalnE bazrarr5urmacrlannsawndugu gibi bu' onun bir ce!i! tekannh din oldugu ar amrna Selmez Basaru.sur olank gokFzrinr: kabul eEn€kile IslamiyetinAllah kavramrarasnda hicbir ilinti yoktur' Kaldr ki inanclarda Gk Tann nn )am srraYer Tann dan ve tannsal telikler ta$tlan ruhlardan dt s6z€dilmektedir. BununlabirliktelslamiyetinOrtaAsya'dayayrhndan sonn bu dinin etkisiyle Mnslumanlarlailitkiye g€len Turk toPlulukianndalek Tann kavramrmnGok Tann k0l$i sayerindedah3kolay yerlestiEinide kabul etm€liyiu. Nit€kim X yuzy m ilk ceyregindeoguzlar araslndanSecenAraP gezgin 1bnFadlan,Oguzlann zorda kald*lannda (Mnshmanlan lakrnhk duyduklan icin) barlanm gdge kaldrrarak "Bir Tann" dediklerini bildirmektedir: lcLrindo bin ^Lne ugnr yada s.medigibii 9eySorirr ban *mla klldnp "Bir Iam" d6. BuTd.ke BirAllah dem.krn.ZirdTurkcedebir. qhii ft Tengri6. Allah Ttrklerde din rne{humu,Gok-Yer/5u-Aialarformutuneuygun olarak 9€killenmig

rler.lmeicinbkzRam.zanseecn(hrz),^lnn(-igny')ddl4nnacdrelti.kkrt?Tii,la'lhder',

T.tctnesi, s.3\ R *s€n, X AstrddltrLisran'AaBirlsla Sevvat{Ib^ Fcatan5e:/oho!^amesi

ruR(!rroLotL\L\lN N5 hrL\rl sArlANlsrirl-folojr

oldugunu dahr once beltrtmletikibu, Inrkle. lsLaniyerleilk karrrlaglkla zanan larda da boyleydi. Nrlekim lbn Fadlln s.y.hatnaneshd. oguhrd. ahlar kulrune iFareteden iu ifadel.re de ler yernektedir:

.1n, Trirk ropl luklanndada durumboyledirHer ne hdar Orhunyazrtlanncta kandaTnrk unrrsf'deyimikullanrLyorsa da, ceiutrdunyadinterivemrolojilenn_ de tann sozcigugokteiliskjlendrritnrs ya da gok ranntaDndan souedijn:srLr.ein lilerdede gok tannsr bihniyordu BeEer rekilde iskandrnav mitolojisjndeO.lin gbk rannsrydr. dillerdekirannsozcligrlgokyuzuya da gok rannsranlamrna CesirLi

Hrcbr seleibaderenncldr Aksft bn),r:i1.lernf I.b (AlLrh)de.lflri Islamiy.rin yayLlnuya basladLgrd€virlerde lurklenn lann rnlavrlnn

ne du-

rumda oldugunu konLryubira. basiteindirgescd. KasgarLr l4ahmud'un 9Lrso:lenn-

gelmektedir: Mogolcarrns/i,gokyu2uiCrncerisn,g.klazll,igoktannsltBabilce4nu, gbkyrlzntSunlerce ,ingir,aerk,parlak(gokyuzu)rb.'0

Y*e baraskatnle. gdge Tengn' derle, Yine bu rdonlar biiFL bn dag.bij) i,lt bn aAacgibLg.zlerine ulu g.nLrnen her geye T.ngn' derl. Bu Fzd.n bu gib,sqlere ederler)Yinebrnlar b'lgink'mse)r" lengngen"d{Ler. EunLinn )altunurler(sec.le Tann yaiFntr,z I s!,kl,klanndan

Eski Turk lehEelennde tangn, /lng.re,tangrd, turc,rencgrregjbi degiiit< "nn, qekiilere burunenrengrtsozcugrt hen gogii hen de Gok Tanriyr ifadeedryorclurr Konuylailgili otarakSeyjdov, gunumuz:turk roptutuktarndan furtay. ve Azerbay canTurklerininrann,Alray Tnrklerininrsngn,rsnge/i,Sorla.rnt.ngri, Hakrstenn lEr, ter: TuvaLrlann deeli Cuvatlairnrrfd, yakudanntangafd,tvrogotLann t.nger, Buryatlannlengen,rdnSriiKalnuklann lergfr s.,cuklerjni kLr anLt.tlgrm s.yleye_ rek,sozcugi'nen eskiTekijnden bugunekadarkuLlanttan birinleinde ng s€sterinin, sonradan saArrn ve8 lerkibinebolinmugoldugunuve bazrTurk roptuiuklarrnda n, bazrlannda d: g sesinindustugunnbetirtLr.':

Goksel Tannlar v€ Ruhlar Cnh T'tnn Eliadeyegore gok lrnnsL ya da gohreli rannlar tlkrinn dogLrlrl,gokyuzunun ya da yuksek bolgeler olusundrn kalnaklanlr]aliuzayrnsmdan LnsanlannLrlasamaraca$ (.megin tadr. O yuzdeDdirkl, eesitlr yollarla senianlaflnDLrnyaAgacrnl bas:nnk

Anlagrldrgr kadanylacok Tanninano ozeltiktebuyuk inparatortLrklann kuntt, dugudevirl.rdegenelbir krjlr olarakkabutedilnigur cok Tann da tannlann o bqugrl saytlrnrsohnatrdrr Orh Asya,dadevl€,kuran slltateleinhepsmde cbk Tannkthunirn bulunduguCin ka)naklanndan da antasrLmakradLi omeginqin res m' tanhi lyel, Sx'dabeiincia)anonuncuve Irminci gLrnteriarasndahalkrnnehir kenannda loplanaraksogunruhunakurbansunmasr,Tu.kterdeeskiilenben gok tann fikrinin bulundugunu goste.iyor.rrGoktiirk yaznlannagor. hatunlantahra crkaran,Turklerezaferkazandrnn,feiaketterden koruyanTLtrktannsr cak tan

olarak kulLadnaLan)ve cesitiLamaelarlabu ulasrlniazyerlereqrkabilennsanL.r, ar ok insanolnaktan, en azLndansMdan btr nun oltnaktansrkarlar G.lt L.nrLsrya da gokteki tannlar bu duennceyl€ve g.kyuzunin erkisiyleLasariam{ oln1alldr: sanoyedle,, adrgokF2rianhNna gelenre Sijkyiizunund mleninda oNrt Lann Nunf. talnaktrdtrlar KoryakhrdayiicehDn. nkrndN bin. yukanntrteleddisi.' \or oLan'olankidland,nlnaktadtrAlnxlarise.nr gokliLztrnunrannsalres' g.rk rlr!Dn. dunyahnntannsalyaEndr' llank. mb aynr:inlnda Kanru,,y.n, gokyu uu'ohrakda rrn,makadrlrr 3 Gok rannsrbazeng.kle ozdeglertirilmeklebirlikre, dahavrygrn olank e'renin gokte oluran yararLcErolarek .lgrlanrnriur Ancali yaradrLretansoDri goge e€kil ni9, rensilcisj olan bask. tannlan yeryuzunegondern,jslr. Bunnrla birilkte nnan Lardanmutlak bicimde uzaklasnanunr, darda kaldLklanndainsanlar yule ona bae

Arasnrmacrlann kullandrgrcegirtikaFaklardaHrntar, Tabgaetar, cokru.kter, I Uyglrl Kaganhggibi biluk Tufk ropluluktannda, Gok Tann jnancrnLn bastrn '

M . E l i . d e , a . 8 . . , s9. 9 - 1 0 1 ,t O l M E l a d e .a t . . . s 9 9 ' A rtul rd.!? .8".. ,t\olt'-

' .\hlay,. KasgrnrNl.hnrud.Divant Liildr ir liirk T.runrdi. (.v BcsLdr 93 97 Nl Ah Kr!ch.)'. s Dindrsr. i\'1th!e. inr|ldlv. lev

v '""do. co'-.o-,-

IIl, s 177 178

,; I.i'

,..

. . , , \ . o . - a a . a. " d u a . u ,t

hmh\ d.i. 51rr

^ ' n a n d, g . , s . 2 6 2 8

rr.;,r1".

ta..

5AM1NIsTM1TOLOJI

^,N^H^11-\R! LURXLlLIOLOIISLNIN

oldugu anlasrlmakradr O her seviDyaratlcELdlr,celi ve ebedidir' Orhun vazrtla Gok Drd; beLirlLldigigibi "Turk rindsi ohraL anrlnukLabjrlikie a}1]rvazrtlada (anns| kavnnrmn karsrsnaY.r'h de konuldugu gorulu': Yukandanau tblt. asagrila vrsz r$ vxnol'Igr'dx L' (amcan) tallhinc hakxnn yer,sul,r vr olnatlLlar

Yukrnd:ki lN

ve lruladdes

ikincil oldugu BirtakLmaraitrrmacLlarGok Tan d\rnda sozu edilen hnnlann beliiLr lean'Paul Roux'yag're Cl''k Tann ytrgansal nu ve sonuetaona baglandLgnL go'e insanlaravenr' Kou nutlulugu (Lul) ve raLihi (dtg), toplunsaL durlunlarLna veriLir' Bazentanrt noloiik ve topllrmsal duzeni saglarl ona dua edilir v' kLrrban ikincil gnq ise daime olarak a.tlandrrrlan,rLrhya da kursal kabul edLlencok savdaki ieerisindeoriaya c' Tannya baglanrr'" Ancak bu ba5langteignr dogruduri zaman halta onLLnyenne takan gelisneler baren ikincil o1an, birincil oLanlaesrtkonum^ gelisinii sonultozmolojik dLrsuncelerin irm$llr. Bu nokta, belki d. TurL dinrnin r'e mrLoloiinin iqine cunda orteyacLko$na is.rre!etmektedn; ancakbu temel rnana qehtsi de buyik onnda peL qok din.ten etkler karEo$ gibi ozellikle sam'nizmin degiinisu.. Tann ona kut Tlirklerde hukumdai, Goh TannnLn yerytzundekLtensrlcisi'lir' geLenya da Gok Tan ve gtlc lerir l.-urk milololisinde y;r da d€stanlardagnkten Oguz Kagrn gehek n'nrn kLzlanyl. evlenenkahrama lar vardrr Bunlann basuda OgLrzungokteD geLen r€dir U)-gttr TurksesindeyaztLmLgOguz KaganDesrannda krzla e\4enmesisoyle anlrlrlmakladu: bir E k \& nr OguzKaganbn yerdeTam'vaFlvannaktardi Karanl&bstr' Gnkre' ve aldan .lahapxrlakrrogu: KagenonF viinrdu R gorduk' o b'Sn dr Gunesren (ahrn'lal):ieslLve Pd iinde bn kr var.)alnrzorLtuIor CokEnzellnkr:dLlrsrnda grbi idr' o kr: ollc guzddrki gnlse(jo1t Iakbirben,var.h,DemtrbzLk(Kxrupvrldrzt 'r Tdrn gullryor,aghsaG.kTann agllvorGamLudt karakteri gost€r'n bir Benzerbir omegi, S Buluc un R'dloft'n akrardrgLefsane

15lllge Kaganyazu,Dogucelh'si 15 llu ilarlelericifh1<2ll N Orku' E\h TnrLL:dldr' s 29.66. rf .,

^Lr.v,

',e' ,7 N !;s!e

LJ.

11 c

oiLll

lo 'l'

d'\"

N'Ao

q" ' '

' \'I ,ArJr L dd J'1"'-Jd rrr''bl 0 t L'L"d ? 1 2 _ 1 4 1l d I wI/'i{ I "

ll, L5(cevtrt,s 12 l4 (o:sun neint G. R.trmer,r\rii, oll2 (d!di rr.nd",. s

masaldagdnyoruz Bura{lakahrahan, babasrnn lniiltanLn aLdlklansonraevlenme ster' Atrvla gok,'Lrzuneerl(arsad'r I anallar \€ gokten Tann Kanin krzrm almah gokren yeralrr .lemine yularlamr hcak airnn vardrmLvlaka'anhkler 'l€minden bnvuk kurlulup yenideng.ge Ctkari Cegnlizorluklara gbgus genp baeafliLolLrnca yandan' bir golendensonra kur ah." Goruldugu gib' br rip nitolojik morifler brr dahasonra€le alaca$mr babasrztur.me veya b,basu dogum konusuvla burunlef Radlofl, Sibiryada yapogr arasrLmalardaALiavlLann tanrrlarn en yucesi buinsanoglununata ve anasl TengereKayra Kan\n 'lLinval iun varhklarrn ba5Langrcr, ve insanlan yaratilgmranlanr. Aynca TengereKavra Kanln bugun gogun onyedincl katrndaoturarak oudan evr€nin kadeini idare eitigini ve ondan sudur volulla uq (bL s 26) yriksek tanrLmeydanageldigini belirtir' BunlardarliLki Bav Ulgendir" Eliade, AhayltlarciaasLl buyuk ranrLnrnBay Ulgen degrl, r'nsere Kavra Han (KayrncrGak Han) oldugunu kablLletnektedir' Ona gor€.lrenin varatrLrlrve dlulyanm sonu gibi konularla ilgili mrlle.de TengereK.yra Han darmaon plandadu''" YakutLarda(Sahalar),yukan dLrnyadakiUrun Aar Tovon (Urun Avu Tovon) do kuzuncu gdkte oturan, donyay !e Lnsanlanyaralnlt en bLiyiik tanrrdrr Yukan dun ya'a oldugu gibi, orta .i[nyaya dt hukmeder ve baika tannlan yon€tir ]vilik ve iyitige ilirkin k.vranlar bu tannyLajlgilidir' Dunval duzenlerve ev'enseLyasaLa m ularlmasr isler. Gnneg€benzetil.n bir kansr !.rdrr' Yerynzund' ivilgin due' nin hekim oLmasn ve korunmasml isieyenkan koca lannlarln iki oglu Ye rki ktzl (lrt To da yine iyi lasrtu tannlardr Eliade aynr !ann)l, dun)EnLnbafl A|a Bev yon-Aga)olarak verir Ona gore amblem gunet olan bu tan gnk SurlemesLylekonuimakta, kendisine.lua edilsede insanl.rtn islenne kanrmamaktadLrv€ bu kuul yalnrca isrisnaidurumlarda bozulmaktadLr.'' Ba' arastlrmalar.laULgeneatledilenyedi ya da dokLlzogul va da kL:dan kLmi kalnaklarda gok tannsrmn kElarLola.ak snz edrlnekledir' lnsanLararasrndayalnEca gamanlarbunlarLaiLiskikunbiln€ktedir Gak Tannnn sanaitarihjndeki tasvirlendaha lok simg€seldir Bunun gnzel bir omegi, oila Asyaila ak .y ya da boz oy olarak ,dlandrrtlan, I'urt denilen sadrrlar drr. Dahasonn da sozlrnn edecegimi,gibL, bir mlkrokoznos savrl.rnmeskeninve r3 S.Buhc, Ntry.alir Llahidtrhlsancsr," TrirhArd.r.No 7,1941,s 127. 'o W Ra,lloff, sibiryaddn,ce" Ahmei1enir. s .l 4,6. r0 M Eliade. s 2ll. sananizm, cev.IsmclBirhan. 2r M Elia.le,dgc, s.219.

lURK MITOLOIISlNlN AN^I JAnlRI 'AI{ANIST MTOLOJI

ozeiliklecadrlannnst bolunu, yrni kubbebicimli otanLannda uglann eevlik€bir_ lerligi bo1um,gogridoiayErylaGok Tann'yrremsilehektedLr.Cadnn mimaride en onemlietkenvebasamak olmaslda bundankaynaklannaktadrr

etmenmbenzednin eskiTurklerdede otdugunutfadeediyoribudurumdaNgamsan dilindenuosozcugn gdkyuzuanlanlnagetirve .enutu anlamrnrd, icenr. Boylece yarancrsr evrenin Nelara-nua (gognnruhu),onun Dcisi ot?rakgorulenKon, yani guneflebirlikredunyanrnduzenrniuglamaktadrr.:4

Gdk Tann ya da bazl toplulukLarda zamanlaonun yerinegecen0l8en, yurnn nirolojLsindeki Zeus(rannlannrannsD,Sumerlerdeki Anu ya karirhk gelmekredir. ZatenyukarLda Trirk djniyleiLgiliolarakifadeelrigimizlomul eski SumerLerde de

Yakutmirolojisinde, bazrarasrrrmacllann yap $ derlemetere go.e gunes,)ukan dunyadabulunanen buyuknlu tannotanUnjn AarToyon,un{Urun Ayu ToyoD, En Bq'rlk Ulu T.nrD kansrKun KubeyFtotundur(UrunA.rlt Uotun). Duny.I rsr_ ur, lemizlerve hayatrnsurekliligtnisaAlar.)5 AncakElir.le, kansrnLndegil de go g1l1r dokuzuncukxnndaorumngokrekirann\€ ruhlannbaikanmrnanbteminin 8irnesoldugunusoylemektedir.16 BuradacbzLrLmesj gerekenbrr sorun orrayr!rtoyori amadevirleregoreher iki dusunced€ ifadeedjlmisolabjlir

vardr.Anu Enlil-Eauclusngok-ye.denizFnnlannrsimgeliyorduBu sekli Huirler de benimsemi$ri." Benz€rlikler nedeniyle bazrarasrrmacrlar, MO lll. binyrldanbu yaM, hauadahae*en donemlerden b€ri Mezopotanya muoiojlsive ku[uru],teHi zarve Altaykulturlenarasmda birlakrmilDkLleroldugunadikkarq€kmirfir. Gnn t t't daAt Tannstja AaGnnete,Aya veYtldelaruTapnna EskiTurklerdegonilengune9,ay ve )aldE kulrlennin,Gok Tann knlrriylerli$kisi 9okerkendonenlerdearanabili..Nllekin Cin kaFaklannagore,Hun huknndan her sabahradrnndancrkarak8une9ive akgainlanda ayr ulutuyordu Bu inan$hr Vu-huanlar, Tabgaclar ve gunlmuzdeYakuLlarda devametmisli. ve bu konudaki nltolojik ve dinseled(ilerAnadoluTurklenndede karqrmEa e*abjlmekredir. Azerbaycanl Turk arastrmacrM. Seyidovagdre,eskiTnrklereair lanS ezcrjguminkoku ldne)du. Eski Turk yazulanndave birrok cagdasTnrk lehcesjnde tan, gunegindogduguyerdrr. Bu n€denletangl sozcngrigunesteiliskilidir ya da :r gnneiicagrran, dogmasrnr saglayan anlamrndAdrr Gumilev,Seyidovun gorusuyleiliskilendirilebilecek bir sekilde€ski Turklerde, da Gokrurklerde diger@plumlarda gbruldrigitnden cogunlukla farkh,o,gunbir guneskultnnunbulundugunubeLirtmektedir. Bua.a$rrmacrya gorecdk TanrfrLnrek sfah Drkrrr Cin t'1ihgrlvcy sl1daglnesin nlkeninuzenndedogurunulemsii eden bir davranrgolarakhlikundannoGgrnadogudangirdigi belirrilnekredir.BoyLece lsinda tannf temsiledengnn \rgrna raprlmrsolunuyorduGuniiev, XlX. ynzyrl sonunakadarKacinlerde gogekurbanadanarorenindetapimlannesneleuygulanan rin gokyuznve gnnesoldugundan sozediyor.Turklesmiieski SayanOgurlannya kn atalanoidugL,savunulan ve dahasonraRuslarrarafrndan kuzeyesuiulenNgana yrldaiki kez gunes$rgrna sanlrr,sozuedilenbu eskikurbangelenegnisurdorerek kurbankesmekteydi. gorulenlsrgrkutsalk brl Bu nedenleGunilev,Nganasanlarda 2':Bk".c rli.kkan, M'roioj,, s. to4 ')r I\4 seldov.d.t., s 52

Yakurlar,grtnesive af karde5sayryor,ba,r krhrananlaanontannisregiyte rLr rediginiifadeediyorlardr. Bu nedenlesamangiysilenuzerindemadenihalkalarver a l y o r d u . b L ',. 7 1 ' Y j k L r , , . . b e t x r . t . \ . , h r i , i , n l ' . t e , k , , , " t cg " , , . i , r . r ; t , Jrnrn ve bazenonlankaranlk dunyasrna sam9an hapsed€n korurLrhlardan sozeder Onla_ ra goregunesve ay utulmasmn seb€bibuydu.Onlaray ve gnnesiuNlnntannda, hpkl Turkiyennr ceiirli yerlerindeotdugugibj davut ealarak,gnriiitn lrkirarak ry :? vc gnneqikorn ruhlardankurtarmaya qahqryorlardr Ay ve gnne$etaprnma,ceslrliTLrrklopluluklarmdaoktugugibi Kazakiarda da yaygnd'.EircokKazaketsanesr !e geienegind€ bu konuy, omek olugruracak k1nn, rar\?rdrr Bi. Kazrkelsanesinde eskidengunesv€ a}1niki guzelt<rzoiduguanlairt_ rnakadrr:Bunlarbirbinni ktskanryormus, guneslrrn Fzunu ormalam\ !e boyle, ce arn yuzundekil€keleroluinrg Otey:ndanay da guner€yaklarmryor ve onu uzaktankrzdrmuyaGalrgryormug yine konLryla jlgili olarakakrantanbaka bir geknekteyse,Hunlardaoldugugibi Nem: gunundercak kadmlan gunesdogunca onaegilerekselarnverirler:3 Onacig Islamyazarlanndan Ebn Zeydet-Belht,eI Bd ve,Ta,ihisiinli eserincle Krgplann bn krsmnm guneieve bir krmrmn .la gdAe laphgmrnivayer edildigi ni belirtmekrcdir.Benuersekildeyine onaqagyazarlanndan ldrisi, Kinraklann :r

L . N . c u m , l 6 ,a, 8 . . . s I l 5 . l t 8 - i l 9 " Y.v6ilyev,Sahd t"rttLn,s 7. '" M . E l i a d e , a . gs. .2, 1 9 . ' U 6qr, re J I I uJn/--. B,rldrg,\rdn Lrfl.ulr. lJ,x[,rr I !r lJnn., r_t . . l b r r y e v \ j r r k F o t t ,r u r o r \ . . . n i . N . , @ \ . n , , r , ,, / . 4 D r r J^ r r d d\ . r r i EilSiSihrr !,ldtilcr1,haz gdrkTurit!e Elm.s( c,s t9o

r,...,

ruRK Mrol{)lqNN

^N^t!\l uRl

Sabrilerindinini benimseyerekguneseve meleLleretaptrginrsoyLer} ldil Unl Tatarlanndanderlenenbir durda (hil.t ya da dilek) yein, gogun, gune9in ranfl sayrLdlglzamanhfln izlei belli beliGLzsezihnektedir: Y* ara$alacasrhall Yq anasras,lbikel t.arv"""ir" DaNannagiicunu ver, j ... c o 81n... llignrdebizedevd, BalLyoruzdileginLe ., m -. rJd ' ro" Gilfts sahitol "

sAirANlST Nllrolc

erkek, yirmisl disi krrk cocuk dunyaya gelir. Bunlar birbirlenyle evlenirler ve bbylece soz koDusuTnrk loplumu ortrya cLkar Etsaneyegor€, bu (ocuklar ana babalan olunce onlan yaratlLdlklarLnagaraya gdmerler e magaramnagan kapanp onune A. Cay, bLi efsaneyiN€vnz'la iliikilendimlekte.lir. Ona gore yaralrLmaislemi gunesStratanburcundayken,y.ni 2l Haziran-20Temmuz gunlenn.leba9lamr9,bu' na dokuz ay on gun eklendigindedogum mart ayna (ashndamart nisrn) denk gellnigtir.'' Ote yandan disinin yaratrl$raynr aya denk gelmezi cnnkir onun lummad desi Sunbuleburcundayken(Basak)pismeyebaslamrglrr(23 Agustos) Buna dokuz ay on gunu eklediginizdedogun ya da yaradrls haziranayrna rasthr Ashnda bu srralam, Nevruz'danrok b3har b.slan8cr (erkegin yarxdrlist ve yx2 donimrjLba9

MErh eskl bLr Turk ralihEisiolan Ebil Bekr b. Abdullah b. Ayb€k ed Devada

langrcmr(diiinjn yandihtt ilxde eder masaLye hikayedeay erkek, gunes disi olamk aLgrla Turklere ari bircok el-san€,

bize guneginbir hnrr ol.rak ri'nin €senndennakledilenbir Trirk yandLlE elsanesL,

mr. Bu Umay kuhuyle baglannhdrri runkli bir nnnca ya da dlsi ruh olan bu llah

gosteriyor.Bu merinde dolayh olarak ,ym da gune$raralindanya.ahl algrlandrgrnL nE oldugu itade edLliyor. Aynca erkek iein kullanLland), dlam (ay baba) ve disi

4n zamandaguneslede ilirkilendirihn\tir. Bu )rzd.n Anadolu SelEukluminui sine ait biftakrm orneklerdeerkek ve hadnn r€rnsil€n(dajreya da rgrnh daire) irin ' de ay (hilal) ve gunegkabarLmalarL bulunmakradr Bu gekillerin Trirk ha! sanalrn'

karstmtzactkan qe iqin kullamlan d) !d (ay yuzlu) tabjrlen, Turk lkoDografisLnde matik ay )ruzLninsan tasvirlerineiiare! etmektedir. TurkLerdekLbu guzellil<anLa)a

da yrygrn oLarakkarsrmLzarrkan hilyelerle de iliikisi lardrr Peyganberin vasrna

5rn lfade eden tammlamalaredebiyallada genisyer bulmusrur A. lnan\D Llettiginegore, ilkcagdayagmurun meydanagelirdigi sellerin etkisiy

nnln anlauldrgrhilyelerdeana merin, bazenhilal tekli olusturulmus bir daire )a da yalnEca b'r darre icLneyerlellirilmistir

le, K?radagcrolarak amlan bir dagdxki nagaraya suruklenenlanur, insaM beuer

Grinegve ayrn kurselhArmnguntrnuz Anadolu'snndakiMusLurn.nTurkLerin rnrnt|iannda da ba,r izleri kalm\tLrt omegnr giLnerve ry tutrlmasrnda t.neke q.rlLna'

yanklara d.kulmur. Bahrk halindeki su 'e toprak bir sure bu yankLardakalnLs Dahasonragunei Saralan(Yenger)bu.cunda'e gustu rsrsryla,kaLrbadokulnus su

rak ya da halaya kursun stknaraLal' ya da ginesin bu dunmdan kurtauLmayaqaLr

ve topragrpjsLrmigibo)-leceiic temei unsurun seklLendirdiglbu yrgn lizenne ba Tnrkee Ay Atam denilen'e adr Ay ka bir unsur olan rnzgann dokuz ay esmesiyLe,

rLlmasriideo Turkrle nin qegirliyerlerindegorulur. rlary t ta, girnesdoEarkenuFr jnanrlrr ru b€lki de Hunlardan beri yan kiginn evnln berekeLninkaybolacagrna

Babaanlamna geLe bir insan orlaya rrkmrg MagamnLnbumda ana kaml iglevi gordugu dikkar lekmektedir Ay Aiam iyi havah,IatlLsLrlu,yafanaya daha eheri$li

suren guner dogar dogmaz,oDasa)gr gostererekseL.m lerne gelenegininbir van'

bir yere lner. Bunda kutsal dag re mxgarakultune itarer edilerekyliksek yerden alq?k bir yere, daha uzak bir ihtimalle gokten yere Lnildigi kastedlhyorolmalLdrr. Aynr isLemlerdaha sonra bir Lez daha t.knrlanir Ancak o suadagunes Siinbiile yndrzLndaoldugundan, topragrnpiFnesi guncs a5agry,indiginde gersekleFirv. pi

s'nasLdrrve bu nedenLesunepdogarkenuykuda bulunnrmrk, giinesedululan nygrnn iladesldir ve bereketinsaglannusLicin gereklLdrr. Degiiik a.rshmalarda, ceiirli Turk toplulukla lda re llogoLlaftLabazr trldrzLann, yrldE kunelen ve gezegenlerinonenli sayLldrgr,haita bunlan tapLldLgrLtade edilmekredir.l. P. Roux)'a gore ozeltikle 7 ve 9 ge,egenlerolan Venus ve Mrrs

Senbu ropraktandisi yaratrlLr Ay v, ile Ay Atxniln ellenmesi sonucundayimlisi r!

R 5e5en(h.z).lilan C"!/ata.la'M Cor.Ili/hkrw ltlh L'lh.lct, s lo8 r I Nadrof, ldrl-Unl l,hdannda Nevnz B^yirmlan, Ns!ruz !. Renlkr 'tnh DurydsLtu1d NdR. lhtd Riia 5,rknl8ildifll.n, haz. SadrkTxral ve Eltus K lc, s 295

" A. Cay, rnth Eryenehan tsq rdtu N.v,tz, ' 28 ' Anadoh SelEuklumimdrsindeki ooekler 4h bkz c. Oney. sun an.l Nloon Rornes in the Shapeof Uunln H.ads nr natoli.n Sel.jukArdnredur," ,4Darolr.d. sal,1ltl, 1969 1 9 7 0 ,s . 1 9 5 2 0 1

TUnk[lrio] otrsrNrN ,^N^HAIL{Rl

Olr MITOI 5 MANlsI

pek rok ritin kaynagmoir.rsturur. Bu nedenle7 ve I ile bu sayrlannkarlannaonem veriLmigtir.Bunlardan VenUs,tani Erlik Leiliskilendirilir ve Rolrxya gor€ satak s6ktuguzamanlldrzlan oldiren bir savascr olamkdusnndlmusltirXL yulddan sonra\rkh bi. yrldu olank Cobanyrldr:iylakansonhr Bu ikrlden N{irs ise o2ellikle Krrgzlardakdtn e&iler geurengezegen olaraktanrnrr Ulkeryrldrlan (i'r ye' dile, VIll. yuzy da il mevsLmgeurenyrldrziardrritersinekortrmelsim getiren yLldLz da vardrr.BriyrikayL, yedi h^nlar,JupLierya da Terrzi b rcu uyunlu k2h.a

Sdnan,n veondaall,nbn onaltrnc, yaiayan kathdaatrn bir daguzennde Selmistir: tahtiizennde oturanBrI Ulgen: kaunda orunDKra6.nTenBe€ seman,n doku2uncu ves.mn,nyedindk ondayasayan gijkleyen.ydrnlar.n Tengere: akrllMergen 8,rnet ana(k,inrnr) bur.dabulunurb

nanlar olarakalgLtamr. YineRoux'yagore, ozelhkLe, Turklerin lanrLlannlannsr gezegenine ve lkizlefe zamanaman oiarakandrgrSiriusFldErna, saturn(ZtLhaL) raprlmrsur.IOrtacaglslan yazarlanndan Zekanryab. Muhammed b. MahmodelKazvini,unluAidru'l Biliidve Ahbadll-lbad adh eserinde kimi Turklennyrldrzlara mprrgrnrbeli.rirk.nFunlanekle. M€sleklenkendiyrldrzlaflMerihin sanaoolan harpve darptrr.'" Tum bu yrldElann,yrldrzkrimelerininve gezegenlerin, cok ve Yer]eiliskisini yaeayan saglayansa KulupyrLdrzr, TurkiyeTurkresindehala diger ismiyle Demrrkazrk y dLzrdrr. DrinyamneksLnjni(ayismund,)regkiledenDunyaAgacr,KutuDlLdr zfnm olusturdugu eks€nebaglamr (Kuzeyy dla ya da DemrrkazLk Bazrlurk loplulukianndaKutupyrldrzr 'aldut

Bugundahacok Altay \€ Yeniseyqevrelerinde kullamlanUlgenrsmrnrnyerini -bu sozcukFarseada bazenKuday Ai l-.oyon) Hudaolarakgecer-(ya da Yakudarda sozcugualmaktadrrA lnan'agoreKuzeybau Mogohstan'daki Soyutlarbu ilaha bu, gelenKayn Han (veynAlraylardaTengereKayraKan,yanrRad t'rik han anlamrna g.re m€rhanellis€ma) demekredirUlkenso,ctrgtiKazakv. Krr lofun gevirisine gu lehcelenndebuyuk've ulu anlamlannr icermekieolup, aury silesindeilgint birimde ulu Yer'demekrir.Bu noklacogu kezGok Tannnrn yerinekullan an bu belkieskidenya da ba,r Turk (opluluklannda sozcugun Yer Tann olabrlecegine d€ (ulu zensjn)olarakda kullan 4arereder."Ulgenismi geedonenlerdeBayUlgen Goruldugrlgibi Gok Tannmn yerinekullanrldr$kabul edilenUlgen isminin gerc€kteGok Tann olup olnadrgrp€k belirgin degildir Eliadebu konuylaiLgili olamkioyle demekte: ...venleno2elliklci8dAe il\kin olm\la btrlikk'.btr bnnn,nner ol.ak \t oredcnben bir llce gdkt.nnn olmad,Eruinanmakich nedenlcr\ard,r 8ay Ulgdr dalMcok bn alhosler(havadurunru)veve.inlilik/dogurganlk rannngrbig.runLrJor, +nrku esr\e

gogundiregisarhr ve tannlannadannrbu duegebaglad'g'na rnanrlr. Baskabrr miueysesozuedilenb! yrldrz,gogungobegiolup yerin gobegiylekoznik eksen aracrhgryla birbirjnebaglanrr.r5

vlrdrtsutulerincogalma!ve urunlerinbotolnas onu ciindedjr... coksalda qocugu Eqenin)rmrl$L vc diiDyamnsonu Abi konllardaki m lerdebr5.olii hep Tengele

Ulgen

KalaaHanqndiEayUlgen isebundahic ye.!loa?... Buotgu,biratmosfc!(v. rainr el dhlcrle re.in ilik) rannsnnya\aryrvasbi! grjkrannsrnnte.inialmN. drnh! ran hindeoldrkc. srk.Nrlananbi. olgudur!

Ulgen, RadloftunSibirya'dayxpirgrderlemelerde, sudur yoluyl. Kayrai.nd.o meydanagelmis.goktekinc onemli ilahnn ilkidir Radloffbu konula soyleifade Tengere KayiaKanbugnndahisenannonyedincr karndaotNr veor^dankirnaun kadenniidareedd.KaFaKanthnsudu!yoluyla as.gdakiu( yuksekilahDreydana rr

J. P Rou, Cdk, cdk{engri ve Turkler ilc luogollardrY dtrl.r,' AntLhDnnJoda _T!rrkh!d. Dn." aA/., s Di er ve ii,tolo/ler,s. 143:J P Roux. C.l.nehs.lT.du,nldftlo I102 'R s e F . n( h . 2 . )o, g € , s 1 4 6 rJ P Roux, Gdk,Gok tengrive-l[rkler ile Mogollarda Ytldzlar," d g:v, s. ]'tl: IldElar nzc' J. sr nne genelolamk ayncabkz. U. (HaM) liolnberB, IJr. Mltholog oJAURo.c5Finha-Ugnc,

Belki de Ulgen, buynk dellerler kurmui Turk ropluluklarrnrnGok Trnn olarak adlanddlgl ilahrn dahaaz onemlj, buyuk devlerkuramamreTurk topluluklanndaki ddnnimuT ieklidir. Bir iyillk ilahr olan Ulgen ay, gnn€f ve yrldrzlardan yukanda ya9ar. ULgenin bulundugu yere uzananyoldaki engellerjancakganranasabilir Erkek taman yalnE B

w. nadbff. 5,1,,ryo lan. ceu.A. Tcmi.. c l[,s 6. A l t u n . r d r h r . w E r g l n) d a J n , . a . , 1 l r , d e l y r r t , b r l q , \ d r d , , . .r " M flbdp. >andn.D,,ev .T.r&rk!n, ) Ij. OE tJ/ )jg }!^-n I {L.F uJB,r,o7kr sadediyorveUlgen\n baz,duellikle,inede8hiyor rrkz I OBel,Tr,i M,{dlojisi,c t. s +26 428. t

ANAIIATLARI TI'R( IlIITOIOJISININ

caengellerden bin olanAltun Kazgukya da DemirkaztkdenilenKutupFldEinakrdar ula$abilir.BazLtasawurlardaonungognnyedinci,dokuucu ya da onaLunc' (Cizim I). kanndaoturdugubelirtilmektedir Allrn kaprlrsarai'lve altrn rahu bulunanU]gen,Senelliklei$an sekhndetasaq'ur ozelltolarakUlgeni ifadeedenqesitlielnogafikve sanatsal edilt Ancaksimgesel gi olannesneler de bu tannmntasvirl€nolarakeleahnmahdtr.Anohinin akrardrgr TamandualanndaUlgen'inbelirleyicibircoksrfaholduguda goruinr' Dualarda8eyz Parlak(At Ayas),ParlakHakan(AyasKaan),gnnliuc[ (fttnnrtci)'v:rkrcr(ht] gibj ifadelerle nileienir' gehri),simgekri(ydlgrn(r) bnemlidir.Anohin'egore Aliavllarda Ulgen'ekurbansunmakceij!]i acrlardan (bq{k bLr Ulgeneuq, altr,dokuzya da oniki ylldabir loren yaprlarak,ue yasLnda ngmen kurbanr olasrhklabeyaz)bir k6rak kurbanedilir' Anohinbelirlmemesine bolluk,bereketle refahdurlxnmn kesenve kalabahkbir haLkkitlesininyer aldrgL, edildigitoreniidareedenkisi iamin olmahdLr'Eliadeyegore,Ulgen'ekurb:n su' donenleri hanc, Gok itaret eder' Baslangte nulmasronun Gdk Tann olmadrgma Tannyakanhkurbansunulmam$ur. Bircokyerdeezelive ebediolarakkabul€dilenOlgen,insn !e dunvamnyaradF luDda batrol: olnari atmosferolrylanmduzenler,yrldvlan idareeder.Gokkuiagrm,iMn ve halwanlannbatlannr,kirpik ve gobeklennio yamtmDltr lEanlann yasayacagl yerleride yoktanvar edenodur Olgeninyedi ogluvardLr:Karakus(muhlenelenkamal)krstt. Buun Kan(veya (veyaPakuKan),Er Kanm' Ya -Kan,Baktr-Kan PuraKan),Burca-Kan, dneml! birinin KarakusolmastTurk sanattarihi bakimrndan Frkekevlatiardan dir; runku sanatIarihimizdeyrrrrcl kW (kartal)lasvirLei son d€recevaygtndtr' dahasonradeginecegimiz Kanala)n zarnanda sibi Gok Tann'nmsimgesidir' ULgeninsaytlarrdokuzubulankrzlarr,Akkrlar ya da Krvanlardenil€nilham kukla bilininde yaprLantozler' Tamantnelbisesi peril€ridir Bu krzlan temsiLen (bkz.s 7'1) olannarya,?]nuzenneiligtinlmekteydi Yqlh lnsaniankdrulikt€n koruyan ve bayarveren bu ruh mnn Lllgen tamhndangonde Ulgenansrndaelrilmii ve ondansuduretnis gokselbir ruhtur' Alnca rnsanlarla kE bucilik gorevigomr lnana goreFman dualanndaYiv&, Ulgenin enir eri iut srrnah,dizginig6kku$gr,kamcErboz alevolangoktenhaberleralanbir tanr'-

Cuin L AftayIiamaruntlnn Ulgent ulalndk icrn izledi$yol En aluaoniindearesFnan ve klrban sunulancadtrbullnmk' 'dr llenl. t m r n , n r . r D ", 9 r r l ' u ( r n J u r i t J r , l J n d u C. u nu Gacr)ve kurbanedikn ar 8oruluyor.Bumd. kurbantnderisi bn kazrkuzerinekonulhur siman dokuz d.u, kay'n agac'nt krlana.akgdgec&ha)a b.slar.Agic. okug,ndabit hnnyla kar a5r ve karn ag&ndlki dal s}1sm goe dokuz yerde konak' lar sonn samanilh b€ylz kumla.rkrncisimri kunla knpl, !e ucnncnsnbulurlannaEsrnd.bullnan !c anzdcn gecc. Burada. c,knklansonn kurbanctig, .u stnmak tcin+lci olalak

rJR( rrrrorojlslNrNANnrulrrrur

sATL{NISTNI1TOLOJI

drf. Aynca ropluiukland ve kisile.in yaradrlDrndayardhcL olmus, aite ocagtnas€ kil vermig Ak Yayrk oLarakda anLlLr Yine lnana gore Yeyrk rehberlik ernezse9a-

ruhlar, koru)rcn neleklene

run goklereqrkanaz." Ancak bu durum tart4maLrdri ctLnkusananh goge qkma,

lofun aniattildanndancrkardrgrnnzagore cennerrekibu ruhlar, yaFyan insanlann ataLanolup bir sure sonrayan rann halne gelerek gerekdgrndehayatt,ki akrabala' 1r nna yardrn ederler

srna yardrmcr baska rannLerve ruhhr da bulunmaktadLriYalka arfedilen cefirli ozelliller brrka nnnlara da arlediLir

insantaraeilik edenruliardtr. BLraradaiyi insanlann, dogm yoLtLabulLuianlann,tani akrularn yasadrklanat/cennetbLrradadrrlad

Yayrk\an fazla soz etniemeklebirlikie Yayrlt Han\ ELiade'nlnneden Denizin

Arohin, ALny|lann YaIk dedigi tanndan daha aynnnl soz eder. O kotulukler den korumak, hayat vemek icjn insanlafln arasrm gonderiLmLglir ve onlarla birlik

Efendisi olarak sundugu anlasrlmazbir nokra olarak kalmaktadr. Yalnz Radlolf,

te yaiaribu nedenleKuday adr),lada rrj'lrr Ulgenle insanLararrsrndaaracLlLkya

AhaylLlarnrYer'SLriannlai,/ruhlanndansoz ederken,bunlxrdan Talay Kan,, 1a9ms sulafln hanl anlanrna gelenYayrkIlan dr denildjgrni belL jr. Eiladenin so, euigi

parLensarnanrkull?nrp kLrllinmdr$ sorusLrna ya lL aramakyersiz oLuri qnnku in gannnx ihryas loktur. Bu d.r buynk bir oLa sarlar arasrndayagryorsa,blr aracrlLt(Ia snrklaqanan unsurlrnun bu inan)9adahagee.l.nen.Le eltlendiginLgosreri],or Ote yandanyine.^nohrnin YayrkkakLma toreni dedigi saqLtoreni de Llgi ceki

YOak llltn buyuk b:r olanhkla bu LiaholmaldLr ELiade,YayLktn aynca lamann esrik yolculuguna9*ln.dan once basvurduguyardLnc ardan biri olan bir ruh ya da tann oldugunu ifadeedef."r

cidir lor€n ilkbaharda, davarlann ve krs.aklann sagrlanilk sutuyle buLgulu 1o

Hotnberg, Yayrk Hrn\n Tuian Prensi oldugunu, yukanda anlafilanLarabenzer

nrtrnLnasrndanoLusturulanlapamn saqrLnasrseklindeyaprhr Bunun bahann geli'

lorenlerin yaprldrgrm,yuksek bLr dag uzerindeona klLrbanv€rildiginl, .LunLrnkLr hncL gunu rorenlerindeev ternizleM (anndrnna)a)1niisin bu rannmn sagrLidlgrnl ve bazenolunun akltgl halaanlan gen getirm€sinin islendiginLsotLer. AyrLcabir

Fini kutlama (Yeni GiD{'lenxz) uygulanalanyla ilifkisi olduAu anlairlmali|adrr. Nitekun bu torendede gelen)aln leydah olnasr ternenniedilir Anohniin su tespitinh de etnogfaflarve sanattarihcileri icin onenli oldugunu

Yay&naoLnabelaz tuma5rania$ir (pur)l'ap,lrrbu fura belaz5ennorb.i, kulak,el, ayakyekuFokkonllur Ayaklanna kr 5entdihilir Br fnriar (kxklah.) linni ya d! oruzkadarolur HepsibeJaz krldanorirlenblr ife uhm6k hur agaoanrna Eenlnar

ain ark, laDfrndal.rki

Radlotlun Alraylafdanyaptrgr derlerneLed€Anohin'in aktardrkl.rrrylaulu5ma yan yerle. vardrr Nltekin o besincLkatta en yuksck yaratan tann denen Kuday Ya yucinm buluDdugundans.z ede. ve Bay UlgeD'in rki oglundan biri olan Yayik'tan dahasonra b.hsedLtir. Radlotlun derlemesindebu birincj oguldan aynr zamarda May'ana olarak soz ediLmesL ilgineLrr Diger ognlsa Dsaniann hanisi ve prn sryr' lan May at! olarak belirtilir. Ulgenln ikj oglLrnunyaladrgi yef gogtu uquncukao' dLr ve burada alnL zamandaTnrk miLolojisiicnr .rnemli bazrogeler bulunuri .rnegin yasarmnkapagr oLdug kabul edilen, Radlonun deyrmiyle sut-ak kol (soL)ile onLrnyanrid.r kursal bir dag obn Snro DaALda buradabuiLrnur.Soz konusu daAda tedi Klrday, yani yedi t.n!r yarar Bu rxnulann rebala , YalucL (yararan)denilen

cocugundogumu Lcn onlln bir nhla bl.hkte tannmn mesajrnryeryuzLrnegoturdu gunu ve bu ned.nle kendisineYayuqiUdj&tshi)denildigini de belLrtmekredLr " Bu son bilgi herhaldedxha eski d.netnlerden gelenUnayla da ilgilidir.

Sryla A! gozli kartal da denen bu rann/ruh yine gokselnhlar srn lndandrrr jnsanLankorur ve onlann arasrndaFiar. Su, ay ve guneiin parralanndanyaranlmDor ALrayl ara gore bu ruh insamn hayatinl degerlendi.irve hayaLrnda gercekiesecek degjsik likleri haber lerir BLrlazden ikj dilli k€kene han (rkr lrld r hddn-hele) adl veriLen bu goksel ruha, bu bLlgilerinderlendiAil1lLardarakr sacLsryapryorl.dr. Aynca Ya yrk'la birlikte kurbanrn camm Ulgene goruren bu ruh, esrik yolcuLugund,gamanr, yolun.lan eevimek rsr€yecekkoru ruhlardan korur. Karhh SuyLaile birlikte goriLnenve onuDkinebenzergor€vi olan bir ruhrur. lsareri bulali

'r r! A Jnxn.Idri]1tpv. 8r8!in.ldDrdni:tr,s ll 14 rr A \i. Anohn, Alky lur.nhAnr Ail N1ekalcle.,Mdftdl.hrr lhrl.mdr

e€\ i\ lnan, s. 115.

w . P v r d l . I l . d 8 . . cl t t . s 6 " M Eha.le, !n,ranr:,r.cev lsnretBirkan,s. 116;W Radlof,,.{.., c I'.s 7 o/Al1ldftr Fintu,Ugri.Srb.ran.s.165 166 U. 0ro*o1 not,"tr"'g. rhr Myrhdloty "

TUR( Ml rOLLrltslNtN A\AH^ I r^Rl

[ilrorqJI 5,{\rANrsr

olasrhldrdumandrri ciLnhuAnohin'h derlenesulego.e onun adma, cadrnn tepesin

5it11hastahklan gonderenkoru ruhtar olarak (Yakudarda)llagdan Buu.ay royon, Dohsun Duyar, Dalbar Cuonah,CaadayBolloh, Kere UbahaLaahHarun ve Cabega Buuray Toyon'un adlan srralanabiLir

deki ankhktan ocak|. buLuDaD atesirzerineduman !,kmasr icin s! serpitLr.

Tnrk topluluklarrndasavai iannsr ohn baskarannlar ve kahramanlarda vardrri omegin Erlik bazensams tanDsr kinligine buninnr. Chih yo, Aip Er Tunga gibi

5amrnrn i(urbam baFtann Ulgen e rletenee bu tannmn elcisisayrlanrultur; yer u| p, ,4dg .n>.m'n 8^{' ,..la rJl onuro pe.'- | g''reubr, I Sunulankurbam da alarakalnn lahtLndaorLrranUlgen'et.rkdLmeder BoyleceA1nn,

kahramanlaflnda bu konuyla thskisi vardrr

Yer-su(Orta Dunyave AgagrDnnya)Tannlan ve Ruhlarr

kaz,ga(DemirkazLL/KuzelyrLdrzDkadar geleblLmaolan Famanagei donerkenuzenne btnecegLbtr kaz re.Llir Samanve eiliklileri (suyla, Karlk ve Yayrk), Budist

GenelArrklamalar

ve diger Asya DitolojilenDde hnrrlann/ruhla.rn ya da nnemli kisiliklerLn bir hay

Orhun yazrllanndakibaz] satrrlada Yer 5u ruhl:n ya da ilahlaflndan bahsediln€t<-

vanu srrtrndabir yerden bir yere ugnusr ya da gitnesi gibi bu hayvanLnsLr[na bi nerek yeryliztne nrrlef

Eaa iarnanisderin gijkrelii biilun olayl.n Ulger'e baglxmalafln. ragmen, binakrm sananistler Sokle ilgili kimi unsurlin da ilah olarak kabul ederler.Yrldrnn rannsr bu gruttandrr. Yerdekiliotu ruhirrL i:leyen bu rann, k.tn ruhLann saklandrgrvar sayrhn agaclan alelDi gonderir BoyleceuzerLneyrldLrLn .lusen agaeunbir parqa almp saklandrgL zamano pareanrnbulundugLryere k.tu ruhlarrn ve cinlenn gime mesi saAlann$ ollLr. BazrTurh topluluklafl yrldrrnn LanrLsrna snt ya da ayran saqr ediyorlardl Yrldrnm Uygurlarda da kulsal sallyordu.

UygLrrLaryLldrrLm du5er

ken gbge dogru ok atarlardl J P Roux, Tahiacrlannbazr inan$lannlr, Nssreddin Hoca hk.alanna ve Volga Bulgarlanndauzerjneyrldrnm dusen evin, ieindeki egya-

Yukandaki l urk lannr (ve)Tilrt ku$alyd vesu (ruhlan)s.) le )apn4h Tirlt lalkL yol<oloaln drlt, halk olsundrye,babamlherisHaknn! (ve)anlen llbilSeHrru'u go8rjntepesnrden lutup (daha))aksegekaldrmnglar mhakkak ki.1' Kara,veranlamna gelen YagrzYer ubin, Orhun yazlrlannda lnali gok" ihdesiyle yan )ana gecert bu husus G.k rannl anlaranbu eok.,nemli ibare yamnda YagLzYer'in, dolalsryla yer rannsL(ve nhlannrn) onemini g.sremekiedrr Cesjrli ara$rmacrlar Yer ya da Yer Tann kavramm difi olarak gonnekte, buna b.rglLola rak da yer ilahesl deFmini kullannMkradirlar ,Ancakkimr arastrnnacrLar ayn brr yer tannsr (veyr tanrLqa$)olduAunu kabul e|nrmekredir. ZannederLz ki, bu konu dakj bilgilerjmiz arrnadrkqasoz konusu husus tam acLkhgakalusama)acakrrr.

larla birhkte lerk edilnesi gerekrigi lnancrnadayanarak,gok gurlemesi ve yrldLn

Yer-Su ruhlarL, uzerLndeyaiamlan yeri iensil eden ruhlar ropiuhrAu oldugl irin, daglann eleklerLnde,nehirlerin lsynaklannda (prnat, denizle e 's olurur-

mrn, Iannsal bir cezalandrrmaoldugunu rddra eder" Y Vasi\'ev, Cagrlganlcci te nin Yakultarda(SahaLar) yrldLlrn rxhu oklugunu belirtmektedir,alnL eserdeayn

lar. Bir gortl|e gore sayrlan l7'dir Ebn Reyhanel,Birrlni, e:]-Asarnt BahiJeM et, (rninLr'/ Hairls adl krrablndaKimak ulkesindebir dagdabulunan bir prnara raprtdr

ca Eth lseite/g.kgurultnsuruhu olarak ailarrlnai.radrr."

$nr royle anlalryor: KinaL rilk€sinde Menk0rdenendrgdabu g.l gibi bn hd, sn g.zu lirdt Bu Eozrn hikran brlyukbn krlkan gen,5ligindedir Suyu,Az,nakadrr doludur Cogudrla bu sudanbn o.duiee,Iakarbirpanmk dlhi ekslmezBtr Eozirnyanudabu nt nzennde rcdeeden btr adxnrnalaklannn,pnnakhnyta beraberrNcllrnrn !e drtr.inin 'z' \rrdtr Ogu2Tnrkl€.ibunlangbrun.ercde ed(ler I'

Sdldt T.rnrrdrrl. Yuhdr DunldnrnHdrl.lli vc'-enK.tt Rehla'r KEkanclk, durrnanhk v€ acrnasrz|grnrannlan olan llbis Kuha re Ohol Uola, Ya kutlarrn savastanrrlandu. Aynca gdAun cesirll y.rleinde bulunan ve jnsanlam e€

I l, Roux,Tlirkler( l\loAollridrl(is'leJenYdmm, ,lnrh Dorld ra C.l.n.frnl lnj,lunlarda 1106 Drnk r w ltitolorrkr5n:lngu,I.n YyesBonnelo,y.s 1: Y vx]ylev,sdhaItrftl.t. s 7

T. T.kn, Orhorya:rrldn, s I 1 ((riltigin Yaar' DoEnylzii s:!r Lo l1) R Sesen(haz.).Lldn aog,utaaldnnaaijre tnrhlerv Lntt.utft.t&, s. 195

.4NArt\ n,\Rl r-R( \rnlnollslNlN Yer-Sunhlan (veyailahlaro insinlarla ilgilj pek qok scyi duzenlerl€r.Dag mh' lxn da bu grubrn icine girer Hayvanlann cogalm.sL sigl'k, korrllLikLe.den korun nu onhnn sayesindcolur Yer-Sr mhlan da ili ruhhr runresinden olup tbz yenne Eski furklerdc yer kirlrle.ine brgl olarak brrgok inrne gehsmierir Bunllrdan biri de kutsal dag ilc ilgihdir Ku(s;rldaglar yeryiizununnerkezinde yer altyor ve drnyamn ekseninioLusturdukLan kabul ediliyordu Eski TurkLerdekural olarak ta nrnm$ cesitli dagl.r vardr. Bunlann cn ranrnm$lanysaOtuken dag|k ve omanlk nl.mydr Buyuk Turk devletlen bLrr.vrdeller merkezryapmrglardrr: . 5ihdi de tesarolnikrz,n T .k hnenl Ori,ke!onrunu a oixru. ise llkede nrih.er

Ortacaglslxnr kiFaklannda Trrrkle.in kursal daglaralaprklanna ,a da onlara saygrgosterdiklerine,b.zi torenlcri daglarda)-apoklannzdair bilgiler vardrri ome gin Gerdizi, Zclnu'l Ahla, isimli ku.brnda Cjgiller ve Tnrki9lerden (Turgisler) balisederkenkonuyla ilgili olarak iunlan sbyliryor BunlarTurkirldolupbozkrdaotururlxr.Bagka LicdaA.Fe Ulugdagderld.Burasrku Cnkrir.Burad.n10000srvanekir Bu dagbatkabr daA.bn$ik$ Turklerbu so, nuncudagataparlar.BudaAadmldnll ederler. Bunn'nAllah'n ikadetgihrolduBu' (zanlannd.n) " nu soyled€r llahiseonlannded'klenDden munezzehft. Aynt yazar krtabrnrnbaskabir yerinde Tuguzgnzlann(Dokuz Oguz) ulkesinden soz edefk.n sunlan soyler: Tugu:Euznlk6n . )eryrizi,ndeki diAhnn cn )aL*E brlunur. Eunlarbu dagdadua eded€r,adaklartulirl.r. kurbanhrkc*rler r{esi sencqin yeregeldiklenzanDnb' dkt,klankoniklervcki,llenn.lduAu Eibikild,gLntmzg.rlarve yagnuild trratrndatr drgiiikiigeug at|ln.d,gu gbru.ler1q R'r belgeolamk kullanabrlecegrmr:bu iladelerden.nla5,ldLgLnzere dag. tep. ya dr yukek yerler Turk topluluklarrnd:rbulukiuklennden !€ soge olan yakrnhklanndan dolay ba:en Lannolarak kabul cdilmig, bazende nmhiemelengoAev€ ye.e

[nTololr s,l\raMsr yor. Ozellikleher yrl aynryeregelerekaym rituell€ri tekrar eoneleribu konuda yer btrakmryor Snpheye Mrirldh/in1ri.dftt'l-A/d,? bahsedrlrrken ldnsjnin ^"tzfienr'l kllabnda Kimaklardan belinildigi gibi bir bilgi verilnekredir: ibaderyen hakkrnda yukanda Dagnbaanda mem(denbuyukbir tur Lrlanseh.i}!k*k bir daEhaltlaiafindadn h.lk'bu putataparlar. onaadakadarlar, Lnra edilnisri.Buharalinrn herraraftan onu Tnrklerin komsusuCinde ber dagkultunumeydamserirendaglannhepside ve uzerlennderok sayrdaTao rapna$ bulu TlrklerdeoldugugibragaclakaphydL Kazvinlnin,unln Adni'l-B]d'are Ahbaru'l. baa isimli esenndenbar ifadclerse el-Birnninin esennden aldrgrnr belirtiyor),bEe daguzenndekiher s€Ou ifadeleri yin kutsalya da orcmli oldugunusosremekredirBu,asagLda ahnoladrgmrparcada kutsaldaglarve yadatasrarasndakiiliski de gonilmekredir: Tttrkdiyannda birdagva.drBudagdaD koyunlargecerken nmakhnraslannrup dx yaBmur yagmash dile ayakldn yrnle whr

Tureyil konusuylailigk'li olamks* srk orLayaqrkanmagarakulru de (bkz.s. 24) bu konuylailgilidrr !e kuntaninrcmeefsanelennde de gorulur Belkiyabancr ka)'nakholnaklabirlikteGokturkhukumdarlanndan binnin magarada geyik iekline girmistanncayla benberolmasrnr anlahnefsan.dede bu hususnrSulanrr Oreyandanbilindjgjgibi kuntant[reyisefsaneleriyle ili$kisi bulunanve Turk lerindusmanlanndan kaearaksrgrndrklan daglannarasrndaki bolseden(Ergenekon) kumrluilannranlaranve cokrurk donemLne dayanan Ergenekon Destanlda renrel, de,dagve yer kultleriyleih$kilidir Ancakb desrand.Tu.k ko,molojlsindeonem, li bir mout olan dernirunsuruda Lsinicinegimektedir Nirekimbir demircinin onerisiyle Tu.kl€rdagdabulun.n bir demiryaragrmenrereksrgrndrkhnterden Crbr v€ aralannnlopraklannainerler Yerunsuruicinegirendenir eskiTurklerdekutsalsa) lyordu Bununen buyuk

ibade! edilen alanlar ol.l.ak liLrllanrlnnsLardrrSozu edilen kaynaktakiikinci Llade, bircok Turk roplulugunda duzeDlenntisr(rk alanlar i€kltr e ve.nemli klsmr dag. repeya da )rksck y.rlerd. btrlunan rap ma yerlerinurlarhgtn arrk olarak goslerl 's xullrgn y:u guncycephesi, rl. Nxmk orkw, EstiIr r Ydrdrn,s 23 24 ,

$ R sq{n (haz ), a.8.d..s 106 It R $sen (hrz.). age , s 147 Sesenina}Iren.,n 96 efdnda q$TEiyenlan. Eb0 Zeld el'Bclhin,n anla(rg,nabenze!btr hlk )€de Ge,Turk ulk6indekr bir dagda.Turkler rou kat k'p da yadnru.yrg@,n d,yc hayvanlannbmaklannakece ve yiin bagladann$ Tlinaer bu daAr ras,ndanaldrktanparcalaususadrklahnda suyunicinde harekelcrrndek yagmur yag

aNAH^ Mrror.JlsrN|| rL\Rl liJRX

sAIL{NIST NiTOLOjI

sebeplenndenbin de Tirklerin )rnlannda demrr yahkhnmn bulunmasr\€ bunhnn Altay\n Denircilcn olarak anrlanTnrkler rareludaD islenmesi, ozellikle silah

bir de\rnin kan danlalarlnr rakip edencoban, buldugu bu krhcr kotarak Artila ya getii. Hnkumdar bunu, llah !arafrndandunyr hakrmiy.tinin kendEine !erildigi'

yaPmLndakullanrlmasrdrr.K.!u rul an kolduguni inaD an dennr, belki d€ yuu ytll.rca, yeni olmus nrsanlarn bekLerilencesedLenuzcnnc konulnustur Ore )an

ne darr bir isaretsayar Bu efsaneces'rli kaln?klarda degisrkiekillerde ,nlarrlrr.e

d.r demrri irleycn ve on. set'l vefen denirciler dc ajnen ka,anmi, bircok elsan. ya da hika)|ecleyer alnrlsor Haiia bazen Yakutlard:rkiK,Ad) sahsr glbi demirci ustalannrnkorunrcu ranmsrndanbahsedilmisiir5r Denirin ya dr genelolarak madenin kursal sayrlmaebiska mnolojik cevr€lerde de stk stk kar5unr:a qrkan kutsal krLrqya da brgak karramDr halrlarmakradLr Bu

Son devirlerde Turk roplLrluklanarasrndayaprlan arqlrmralarda tespit edilen destan,hikaye, nMsalve efsanelerdeyerin onemine iliikin bircok sey anlanhr. Seldova gore Koroglu hikiyesinin Turkmeniskn degiikesinin rlk ieklinde Koroglu mezarda,yani topragLnrcrnd€dogar BbyLeceonu ter dogurrnu$ olur. YakrilLann Olonho hikayelennde,zayrfdog.n kahramanianntopmga bastrilarak ondan aldrk'

kutsal krhq ya da brgak rnorifiyleilk kez Cin resn)iririhi Hdn-ShLi da Hunlann krr

lan grdayla gnrbuule$tikleri, gu(lu bahadrrlarolduklu aDlanhr Dogan qocugu rop.agm nzenneko)ma gelenegiya da z?yrf !e hrstll olrnhn toprakl. temaseuir-

ban loreni anlafilrrkcn kxrgrlNr)oruz:

me gibi uygulamalarCinlilerde !e ba,r eskr Avrup, kuhurlerinde de kargrnr?a crk-

Han Ch'ang!eChdlg DeDB brlikr shan-)r vebtryrk n)onullarik d.gdanNo Nehn nin dogusuna indjler Kurbanetmeknaked,yla.,aycbeyizbu ar koydula..Shar-)a, ChinSlub(r$ (k,lqyla)bi! neral kasrkald,!e (rrn kln,nD simfla karlsordro zanan LaoihxngShlr-yii ulafindankesilcnYuechihkn]|nrnkafnra$.tckr kabrohnk kullan,l,)odu Bnl,kreic.rcklor )emini{rile. rr Ancak anlauhn bu hrk.ye de eesrnda )-.f unsrn'yl:r ilgili olmasi gerekirken belki de rannsil bir nesncoldugundandolayrya d:r rengrndenorirru b4ak .!a dr ll-

Yer kuhuyle ilgili bir efsanedeCinli h2a asrk oian Turl( haknDdaD soz €dil mekt€dir. Ci.liler, krzr Tlirk hakanmanemleketin ortasrndabulLrnanve kutsal sr flan bir tair (nuhtemelen yada ta5Lreya kayasr)kendilerinc v.rnel€.i kaFilgrndx verebileceklerinisoylerler.tsu ia:a sayg gosterildigi,anun (yi da taprmrken) ulke' de bolluk ve bereketolunnus. Hakan tarr Yemreyera.r olur. ParcepercaCine gorurulen lasrnson parrasrda girikten sonranlkede felakederbxslarl SizCinlipr€nssimrlecvhndinu,btzin desi:denbra yr(|DhnnE $remekicin no lanmEolacak. h Lrlh raslanlzin nruhrelemnrmleketnrzcckullrn,ln:mak'adr 5L

Lc goge kurban torenr esnssrndakullanrlnrgrrr. Chu-tlrin Kaonun araFrrrmasrnil sorc, soge kurban torenlerindekullaDrlanChnrglLr brcagryl da k,l,cr (muliremeler

zinyenn,zebE bu mshn degcrlendtrehm, dedih ve T,An ih rn,iul,r Bu taslanal,p qok gbtrmek is'ediler. l:akiL u5la. bipkt ve Cmc S.runnennken'yokru. Cint Bununijzenne hila', nreseve.ipyakL,tr,uzerlerine sirl€ di\kuphelxN kuqukpdc. lah ayrd d ondm $nn dr bu pa4alanalrr* Cint gitrilers5

mce deDile. iki rartrtrl(eskin krsr krLre)zananla bir ruh ya da ilah haline gelmiFrir. lnan$a sore, Ching-lu zanun icinde gogun dokuz kin,ldan birnde bulunan bir trh olarak kabul €dilniiti. Tcleur Turklerinde ka.Fn za arkanhlng,1]hve Dogu Turklstandaki gingrah(ktrqrlk brcak)sozcigunun bu kutsal silahla llgili oldugLrsanLhr Oie Fndan Herodofun kirabrndakan ve sambr ken5rrrnak igur kuilanLldig soylenilen dh,ndhes,br rip bir krsa krlcr ifade edi,vor BoyleceTurklerde de yava5yara5 geligenkutsni krLc motiti. Cemen mitololisindeki Kral Anhula \€nlen ve insanr

Bu olaydansonr. kuslar ve ha)ryanlarruhafruhal bagrnnayr baiiar. Ulkenin ba' slna rurlu felakerlergelir. Brrcok kagana.ka .rk.Ia olur. Bunun uzerineUygurlar merdeketlerind€nalnlmak:omnda kalarak Koqoya goc edcrler

dunlamn hakuni haline gerir.n kutsal krh! ekanesnrdeoldugu gibr A\npa Hunlir n d a d a g r u l c . e k r . A t r l r n . r r erl r ' l a r .

r t.r

Anila ile rlgiLibu cfsine Pnsl<osve Jo anetln anlaurklarnda yer ahr Buna go rc kutsal sayrhn Arcs krhcr bir cobamn v.suisryla Altila\ n eline gecer Tesaduten

" Y. \dilyer.sdk Ilr rri.5 a jr (: K&, " I he Ching U ShenShnnesot Ha. Sword \\irEhrl in I tsilng nu Religion."(]AJ. c \'. $fl L l!60. r 221

Yer ilahlannrn en kudrerlisidir Dunyamn rnerkeziDdeolduAu varsayrlan!e ucu Ul 8en1nevinekadar uhian btr calnn (dunya agact bulundugn ye € orLtrur onun so Kan ve T€mir Kan isimli iki oglu vardLr BunLar.insanlartar.frnd.n sunulan geyleri '4 55

S. Eclu.dt, Efdn.d.Ar,id .4rrrlav. Hunidn.cev S€.il B{llr. J 1]O t-rau,t!h,rr. \ 26 M seyrdov,Can 5anun,rl)lu a;dyna8idnM

ANAHAN'\RI IdRI( MI IOLOJISININ

sar!\NlsrMlrotoil . u n L J d h n . r > r gy l a d u n v r y r ) e y r J nI

nemnuniyede kabul ederler Yakutla.dabu Ahayh ilahrn yerin€Aan Alahcm Hotun denilenbir ruh O.ta Dunyann en buyuk ruhu olank anrlr. Insanlar,ha'"ranlarre doAanh koruyucusudur

r o r u l . r l , l e r d e n r " r n r z . c y .. n ' " n l f l I r t . . yan ruhlari Odun Haan ve CrnisHaan, dunynnrnyoneomr icin gerekli olan yasalan drizenleyenilahlar: Crlga Haan Toyon ve Tanha Haan Toyon, kirinrn dogunNndin

Buluk kalan agaclanndaoturan ve olluk-ye9il alanl.rda kasrrgaseklinde gezenbu tann, insrnlann ekolojik cevreyi rahrip etmesineCok uzulnr ve aglarmrs Yine bu

idbaren k.denne hukneden unnlardtr. Aynca Knruo Cohogoy Toyon, iannlann

tannnm orlar, agaclarve diger bitkilerin ruhlan olan ogullan ve kLzlanvardr Bu

yon, insana can veren tann, llotoy AIr ise hakmiyet tan.rsLdrr.YNkutlardabunlar

nun d\md? Eliade, zanan zanan yere in€n, sonsuulugunguclu beyi olarak niteLe n€n ve dunyadakivarolusuremsil eden bir tann olan Ulu Toyondan b.hs.der 56Bu

dan baskada yer-su ile iligkili rann ya da mhlar vardrr.5q

da belki Yo Kan ile kryaslanabilir

Umay

kana

atlanylailgili ve aynr zamandagenelolank arlann taDnsr,Uluu Suorun To

Tanncaya da diri ruh olarak eLealabilecegnnizUmxy hakkrndaki en erken belsel.r Talay l(an

Orhun AbideLendir Tonyukuk yazlrnrn 38. saonndadurmanrDcoklugu karirsrnda

Denizlein hakimi, olulenn koruyucusu!e yertuzundekr burun sulann hukundan

gen donm€k isteyenlereTonyukuk'un verdigi cevabrnbLr bol mLlndc Umay zikrc,

drr, Altaltrlarda bazenYalk Han olar:k da annrr. Evi onrdi denjzin bi.lesrig yer d€dir Ele aldrgrm[ bu lann Yunan muo]ojisindeki, deniz iannr Poseidon(Nepru-

dilmektedir: (Buhlan kadat selenl$ '(9.|i) -(du) dcd1lcr. (rna pek de zo'luk) hFsemedild (ruhldn TannUmay,Kucil Ye! ve Su Galiba, brze)yardhcr ohvc(lilcr N)€ kxq,yo

nus) ve Mezopolanya tannlanndan Eaya kargrlLkgehr Tam olarak Talay Kan'laaynt niteljklere sahip olmasa da Yakutlarda,suyun te mizligini, bahklann cogainasrnrsaglayanbir ruh vardrr (Y vasilye\,e gore Kuoh Bolloh royonrukulaan Ayrr).r'

Tonlukuk un ikna edici konuimasrndansonm Gokturkler sav.srka:anan larxl olur Kultigin yarurnLndogu cephesinin31. sannndada Umaydan b.hseditm€kredir

Radlotr,Talay Krn dan sonra baika onenli yer ruhlafl (veya hanlan) oldugunu

Uday nisaliannenHatuDunkutu syernde, kard$nnKuligr] erkeklik!d,., elded ti. Ona[ryashda,amcon]lakatr,ndevlerii(in soylebasa,rlar kazandr."'

Begini Han Aden Kandr (bu sahsiyer, Kazakla.vas,rarylrMusiumdrhrdan gecmii rir) Alunc'i, AbakanNeh.ininhukrrddanolan\,lordokan yad, AbakanKandq Te

Sozriedilen bu pareadacok Tann]'L remsileden hukumdann hinlmrnrn d. Umay\

lesCdh'nun dogusunda AbakanNehrininmenba,ndroturu. ve orada),agmu.,l2hr

temsil e(igi anlarrlnaktadrr.Kuiunu ashndi Unraydan alan H un onun yardrmr)li

olank rakdBedrlr Yedincisi. altayhalkhrnhanGiAlky Kandtr:karun)a,lr *nala kada.ylkrlcn Beluhamembalannda orurur Sekizincisi, Kemcik'inve Yenjsey hen

Kliltigin i dunyayagelirmir, Kulrigin de bu kur sayesinde:amanr geldiginde crkeklik adma sahip olmuFlur. BuradaD€de KorkLrfra& gorulenbir erkegin adLnrnson-

balannn:enginsahrbiKtrg6Kandr. Dokuzunctrhan YabasKnn, onlncusu ldar

ralart yararhhk ya da kahramanlk gerekLire bir is yap kkn sonra konuln.sr gel€neginin eski bir qeklini goruyoruzi cunkir bur.da erkekl* .dr bir saman ya d.1 ozansayesindedegil Umay s.yesindeelde ediliyor Bu iladelcrden.crkqaUmayin kadm (anne) ve cocuklarlailgili bir rannra ya cli ruh oldugu belli olnakradrr.

Kandtr Digeryedihannuhtelilboyhra.6nda muhrelifMla. atrnd! z,kredilnek|edtr KuzelAhaydadulul,n adlarsunhrd,Yabr.KrD. K.yra Kan,PuyslnKan,P,rbi I(an,)lansarKaD,Pr.cuKanveOkr0 Kln.$ YakLrtLarda da benzergehLdedegisik yer ve insanlarlailgili rlahlar vrrdrr: Ba) Bayan.y,buyuk ormann, avcrllgrnruhut Mohol Toyon/tsuomraHotun, yol ruhtan,

'" Iu Eliade. )"rur?,. cev lsne(uirktn,s 22), t r l u r u h r c i n b k zY v i t r l y e v . , . E . . ,7s ''3 w . R a d l o IdI ,9 . . ,c . l l l , s 7

Bunlar hakhnda bkz Y vastLye!,d 8 s., s. 7-8 ti Lir.teyc gore br iLihlidrn av t:nn! rl^y Balnay G,c) gognn doAu boLg.endeorurur. rarhlard. ve omanhkla bulunabilir rc ona si Fh mandi kurb,n ediltr A\'tinnsn, .ri btr rinn sayanalanmr.cry. 8oE, bu son orcl|, grhdendohrl o slLnda btr yer rannsd,r Bkz iu. Iil,ade.,sa,un!?,r.qN |'rerBtrk n,s 2t9

T. Tekin, Tun)'lhfitd:rrr, s l6l7 "' T Tekin, orfuh Ydzrldr, s l7

ruRK\iITOLO]I!ININANAIL\TJNNI

l\ilrololl sANhNlrr

llk olarakSamoilovic'in Gokturkdevnnear Ul.n,Barorkiremi! yazL negretiigi tinda da Kogmen,Mukaddes Yer,suve Hm T.nn smlamasrndaddrdnnctiolarak Unay Hflun sayLlmakradr.. belli belirsizsezilmektedir Buradabir derecelenclirme

nesi icin kamqagrnhrBa,encocugundogmadan i,nceruhNnrkorudugularsryrlaD Unay; sag.ylar,5orl.. ve Behirl€rarasrnda yasrna gelenekadarqocugunruhunu rc 67 temsiletmekredir

Um.y. Orhunyazllannd. diri bir ruh olarakanihrken.Altn Kol I 'zunrnda .d, Bey(beg)olarakseqer "bu bizim rdrmz Umaybegdir"" Fakai,bu dLrrumda nomal sayrlabiliricnnknsoz konusuolan tanncaya da disi mh LnsanlarLn dogumuylailSilennekledrr. Bu nedenlebu yuc€varlgrnisni erkekolsundrsi olsunin sanlaravrrilebiLirNitekiinTrrrkknLinrundekiad vemeyle ilgih geLeneklerdc, hir

Umayhakkrndagcnisbilgi leren Seyidor,Umayl bir yrndrn gune$leiliskrlen dinrken, bir yandanda djirl unsur ol.n yerle ilgili gonnekiedir KursalYeirn (Otuken)Turk topluklarLDa yardrmermesigibi Urnayda yalnrzcocnklandegi1,bu-

isimba:enanlamrndan dolayrkadrnadaerkegede venlebiln. Umaysozcngunun etimolojisihakkrndaqesulilikirler rlen snrulmnitnr.H N O.kuna go.ebir ilaheyiya da digiruhu ifadeedenbu sozcLigiuasl Sanskintce olmahdr Nilekim eskiHint nritolojisinde Uma ismli bir tnnncava.dr" Unu so:gelmekre crigurrrk anlamrna olup o,ellikleeskiHint tannsr5ilamn kansrnrnismL olarakgecmekiedir. l9rk,kokenolarakgrlnesve dolayrslyla rirkla ili$kilendirillncsl nedeniyletannraUmayla baglamrhdrr DivantiLtgdtitrlrhte UmayaiaprldLgmda oglancocukdogumunungerceklerrL gi ifadeedilmekr.,ayncaonundogund.n sonralrkan son (plasenia) oldugubelir tilnektedir."J. P. Rouxyagor€,Kasgarh Mahmud\rnUni.y oldugunuiLerisurdu gu plasenrayla insanrxhu arasndasrkrbir igkivrrdr. Van der Leeuw'ingdruruni plasentanm kabuledenbu aragdrmrcr, dogundanhemensonrarucuduterk etmeene ragmenbu vad,Aabagh kalmar snrdnrentuh onnu olNiurdugunub.linir 65 Onagorebu nlhla KaigarLr'nrn beliruigi,UmayaynLtanndrr Boyleceyeni dogan qocuk,muhrenelenanakamrndakieFineya da son olarakbelirtilenplasentaya, ya e ni Umayismindekitek bir ruhasahiplir Umaygununuzdekadrnlanve cocuklankoruyanbir ruh bicimini alm\ ollrp, Tunguzlarrle birhkte Guneysibirya ve Ailay Turkhnnde g6rulur Buralardaki gore,Umayher zamanrocuklaberabe.di.tanc.konun cocuguterk ettigi inanclara zamanlarda olur. Bu aynlma LEunsurduguzman qocukbastalanr Unayin ro gulmesidir Agtadrgrzlman cuklaberabs oldugunun'sareti,eocugunuykudeyken gittigi hastaLandrgLnda koruyucu ruhun dui'inuliir Umaf getrr sazriedilen Cocuk br H. NamrkOrkun..ltri lt't Y.(rrlan,s 512 " H N t u n ,ok r k u n ,d 8 . . s . 7 6 . 6aKasgMINl,hmud.DivdrnLrSrr-rt'Tr/[,cev.BeinAhlay, c l,ss 127. 6. 1u,i!.tdc Olnrr,qev AykurKaz!n.r8l,s llT,lla J P Ro{x.Alrd_v '6 J P R.ux, Irrftl.rrrv.Mogdildnnlsh,Dt!,s136

tun Tnrk hilklannr,hr(rabnrlh hsanl.n kon)an, onlarakur reren bir rannc.dtr BunedenleKrrg[laragoreUmay,apr uamanda bol mahsulalnu,vanml ve mulkun yardnn arrnasrnada eder.Seyido\"a goreUmayln OtLrk€n kuluy]e iliikisi de vardrr. OnagoreOrukentde!'leri,hikimiyerikoruyaDbrr rlahedrrBu ranrrri. haLlnla ra rduktuk,bolluk ve kul verirdi Bu ozelligiaz onceUnr:rylailgili sijyLediglmiz ozelliklerlecah5r ya da en azrndanpanlel duser Orukendahagenelolarakdusu Y€rknlu (dogaana)ile tlgilidir Boyleceiopragrnxnaolmrsr fLkrille nuldngunde Umaydus ncesiuyuiur. 6re yandanher$eyehatarverengnneiinde Um.yla ilgisi !:rrdrr. C;unesnr san rengi FrzundenTurk halklanndaUnaya san Kr: da denillnekredir. cunerin rsl vermesidolalasryla ve Umay,ares ocakkulderiylede iliekilendirilir ltger sozcAu Turkcekabuledersek ay sozcugu de um.y sozcngune yakrndurmakradrrTnrk mi lolojisindeagrelanninsamnruremesryle iliFkisj.le bu konLryl.ilgilidir ''' K"dirzadeKadir'egore.BazrTurk ropluluklarNda gorulenmarnaLuhu,dogun hamisininadrdrr.An.hid, Ayrsuya da Unay Ana isimlerifarkh bolgelerde degrgik zamanlarda esanlamlkabuledilmLg gibi gorunnyor.Oteyand.nAnahidinsannesli nin amp Cogalmasrnt gozeteneskrbir Mecusirannc.sdr !e yine bu rrigrr.m.crya SoreUmayAna knhuyleiliskilidir.@ J. P. Roux,UmayLnrocuktanv€ kadrnlankomnasrylajlgili olamk onun lohu-

D situt. T,irkler faafindrr S*elldrdrrihnBir l!tuA.l ttuhu, (ev A Tailrl, r,lsu foEdelidl FdkrlrsiDdfAr, c 2, s 207. I { . S € I d o ! .a & e . s, 8 2 , 8 8 , 8 s , 9 1 , 9 1l 0. 2 . d e h l h b i l Sris n s 8 0 - n 4 B u m d ab a z tT u r k toplulukhnndaUmiya 5anK,z denrlmesi cok il8nqrjrilunku latLkesn'drKizda$ yoresindeki1 '.irktuorler ar6,ndadrlaLrlan sank1z dsanesi,rc acrktrkgdimekrcdir. Sar KE isn! ennn ohn bnha degilUnrar\n($ dayorumagorc'trnn\nn)korumajndaolan btr kr. a afifrabulunuyor.l* gekk 8! bak,mdcn..san ccttrr"rurk,rnrndek, gelLn$:crrgu, qn!!./rsllrgrrne5le srnl'gadegilmuhtcnElcn iti5kilendrntcn. cocuklannvekadrnlcnnkoruyucusuUnra)a itarereun€kledir K (2drEade."DoAlnnaBaghllamrRuhbr.Sareusrhr fe crncrit ?\takntrr.lr.\m c 2.

rIlRK rqrrolojlslNlN

ANA]I.{1j,{Nl

5'^r6NlsrMlrolojr

sahk hummasLmremsjl eden bir ruh ya da reyran otaral algrtananAi Kansfmn (Al bis) dnFnam olup olnadLgrnLogrennenin ilgLne otacdgrnrs.rluyor. Fakar Se). dovun dedigi grbi, Albrs gerqektengun.lin, ateijn, nah,edrci sr.aLhgD tjmsatiyse onun Unaydan a)n bir flrh olacagrmdurunmek de traragibi gorunnyor Ote yandanagagrdada beLirrilecegi uzere,Urnayla jtgLhuygulamatardaonun :e man zaman koni nirelikli bir hale getdrgL de dniunuturs., At KarLsr be|ri de Umayln ta kendisidir ya da onun kn(ulngn remsit edenbir Feklidir. Nirekjtr Turk topluluklannda Umay atesruhu ohrak da kabut gornusrur Yine Sinor'un akiardrgna gore, Umay la ilgil gjzLive rehtrketLbir uygulama da yaplLyordu sanan vrsrrasrylayapLlanbir lorende, sagLktrbL. bebeAinrLrhunakte,

gtkten iki ayisiiin gelerekkadrnaerkek roeugu dogururkenFrdrm erigi rf.de edri mekredi.. Hara ayncabazendogun esnasndabeya2brr ha)'at srvEL (sut?)akrtabi en.el'L-doo'1 tlr

b-hparro.8r du l,r,,Bo "In-lr.)r.

lv halikbcnift icin lntter,senki rlk gundeortaDakanda(Fni uzd:) iken hryd n& y,in' banaakL,rv. deBnr:Senslirchlineldse ve olmezhaldxuilolacaksn \r bu sana sag,laninekrcn gcl..ek.bnnunsavesinde dog i c.cuklannc.gahcrkllr Yine Han'a mn ifadesinegore,Altay lurklei

de alnL iekilde locuk Nhunun (ya-

ni kutunun) g.,kiebulundugunu kabuLediyorlardr Anoh:n, Teleurlerjn gogun dor, dilncn katLndaoturan Enem Yapcl'nD (Ya)asi Ana) qoqugaruh verdigineinand da,

dLlerekkBrr blr kadLnD qocuk sehibLolmasrsrglanmayaca|sdL],ordu Toren sonucunda kadrmn gebekalnas unluluyor, anali ruhu naklediten,yaDi UmaI\ gerircn bebek o1uyordu.'ioG.ruldugu gibi Umay kutru zaman ,amtrn rehhketi !e iyLLigiD y.mnda kolulirk getirici bir uygulamayadonugebLlnrkredjr.Bunu ktsnen Mezoporanya ve Avrupa'nD karanlLkguelerl€ilgili regrtLikulllerindekj bebetrkurbanLayr_ BazrtopluluklardaysaUnay (lmay) arer ruhu, baren de .]un nelegi otarak ka bul edilnigor Umay kulru Yakurlardayerjni ,ananla .r)rsrrdemien ruhjara brrxk mlstr. Bunlar berekerve reiahrsaglayanruhlardr lMnca g.re yakurlarLnOgo tnr, ta, qocuk rmsf dediklen bu ruh btr ku5 qeklindeqocugunbasruzerindeoter v€ bu-

Dogun|laher o andadogacak .ocugunonruntn uzunlugrnuhusus,br ku.ba kay dermeksureoyle tayrneder.leleullennanlar,khnm soE,hlba kildedLlarangeldig,rnran ruh G!r) vir.udueb.drylen€rk dmek mecbnnlerirdedr. lger kundrk cocugu!ih6e TeleuduanDegogusLdind.ki n(r satualt EneDrYayu{iiqin erialaicar Tdeilderlu.da! nada ha)aanlann tuhlannn (hu, brg.k hed,y.r oldugurada rnan,)orla. Anohnfegor haranlannruhunuv...n lrmm-Krn girgunucu.Lr ki0nda oturu)'orAlhll,laDr dnn Elakk,lenninrele.ven Rrdloff.n nkeL Frarcr K!da! Ya yu(inin beFinci8ok Lanndaoru.duguu anlatlyorve ayoLtckildrVerbnskry de co cuklannyd.Lrc6lolankudretlimelehYayrei\ringoguf berno Lalnd. oru.dulunu verbLtsk'yln soyluyor. le&ik dLiliramd ladalanndxY2lucikldn ,laheolarak[n.n

nunla (ocuAunnestininberekedtolacaAL haber v.mji

olur. llguerir ki, Turk ts lam kLrhurnndekarsmLzaqrkanve daha qoh talih kusu otarakatg anan Hunu jle ji grti eeFirliinamiLarbu mh ya da ruhlar iein soylenenl€reaz ya da qot uyar. Huna

Yalur',Yayuq'anrcolahk gonihvor s:nd gogiD besincika0na,senmori rlevaql otdugu2arun rlahe)rbu Gidleselamla. An!n|u ,lxlql KhaDAnneYaFd dr)t de isimlend,nrFakatbunu Lakipedenen enreresan sel samorralahnda. soyleneniLr

ku5unun benzer turden baqkauqar hayvanlarlailigkisi vardLr.r'

Yayucibciincig,jt kidndr .lilrtrk olanrlakhyan $t| belir golde/ Ly 5arkrdrr:Anne TrfkayLGobek baFnrcdze.sin / sda vahrnt Fktrnyorumet layuci Khan

Uno Hara, Ayrsu ya da Ayisrr denLlenruhran aynnrrlL olarak bahsemektedrr. AyisiL aslnda djgi bir ilahediri Yakutlar onu KoLLrn(KaruD,Harun)olarak anarlar BeLirtildiginegore o eski efsanelerdekigok rannnrn knsrdrr Hr.isrjyantrk d€vnn

5ur beyazrgdl sur ak 8{jtcemd lolseledrder brndn IndLli! bi+rk kbrlc ?r cocukruhununrnavi cenndkn)rrlii:irne geld,g,.,gosr-jr

de de Allahrn aDasrolarak kabul ediLm\rir (Meryeml€ jiiitrllerdi.jinr!

Bir mezar ya dr prnar bagmdakragacrndaLlaDna,4.Llahlanaocuk diLemekuzer€

oLnatr).

YakutlarlohusayLuc gun sonra terk edenAyisr!'in qolugu korunak ve ona baknakla gorevli oldugunu kabul ediyorlardr Balha bir efsanedeyse dogun sancrlan geidiginde kadrnrn Soge dua eftjgj ve

7 c D s i d o r ,d I m . s . 2 0 7 - 2 o B 7' Bu k.nxda bk: y Coruhlx, Iur& Sdadr,nda tjqua lar icrn bb s l5 ,t2

sa,,botr:rni,s 25iayn.a,lgLli d,ger kui

kuquk bez salLncakbegiklerrnasrinusr, lslaniyeuen onceki Unay kuLdntLnlulerj olarak degerlendirilebilrr.Bu resptt dogruysa Umay kiLlrunrinyer, su, agac,olum kultleriyle LlLikilioldrLgubir ke, daha \urgulanmi oluyor (Res:n 2).

U I tara (Holmbe.g). .Alhth KavLnledeDo!!n TY, s. 2, Agxsbs 1954.s 14J 145

re Co.uk Ruhlan. lev Erden Kalran.

ANAHAlrjRI IORXMITOLO.JBININ

Turk sanarmnhi kapemma giren bazrheykel v€ kaya resimlerinin Umayl rasvir e.tigi ileri snrulmUFtUr.Gdktnrk de!-rine ait bazr h€ykeller,Ku kbtan n Taro (Cambul)5ehrindeki bcjlge rnnzesurdebulunan G6kiurk devri kayar€smi,yine Gdklurk saMnmnbir 6rnegi olan Kudirgekayaresimlerindeki kadLntasviryaprlm\ lerindenbu)'rik ebatu olam, Unay olarakkabuledilmisve saygrgormuitur. Gr.rndmirz Orta Asya'snn, el sanallanndanazarl& olarakkullan an farkhniteliktekiUmaytasvir(Resim3, 4). li dokurnalara da rastlanmaktadrr Ana Mayg ve Ak-ene R6im 2. Tnrkmenisenln Nisa k€nrinde Ebo Ali Dekkak Torberi yak! nDdakr pMr bamda bulunan dilek

Altayhlar tanindan inaml?niki diri mhtur. Ak-€n€yarauo €ril tann Ulgene yaratma kudrelini ve ilhamn vemirtir. Ana May8l ise ulusu koruyanee k€ndisirc ulus ana$ da denilen ruhtur.

Ruzs.r ve Yagmurla llgili Ogeler Bu ruhlarhem Gok hem de YeFSUunsurlanylailgilidir. Baa Tnrk topluluklanna gore, ruzgar ya da kasugacesnl ruhlann i$idir| dmegln Yakudanninandrgr ruhlardanTral-holorukl(cue. ruzgarve karrganrnruhu olarak'unulmakradrr" Ayncayagnur yagmas'n'saglayan ruhlar da vard)r Eski denrlerdenkala:raklanan rnanltlamgore;ad, yada'"\"),r batl.a rsrmlerle

Y.v6ilyev,d.ge.,s. 17. Ka8arl Mahnud, bu rarm adn ]al olarak anmaktadtr.Dahadogrusu yat sozcugunon adann, taslarla)rgmur v€ ru28drSetimek icin yap'lan k2ml'k (QamanLk)olarak ac*tamkradtr. Bir bagkayerdede 'Bir ru u kamlktu (kahinlikrir). B€Uibashrasla.la(yad. taayla) Fpnr. Eoylelikleyagmuive kar FSdtnlll; ritSti enirili.. Bu Tnrkler aFrnda (anrnfr$ bir grydir. Benbunu Yagna olkesindegdz,ohleSordum-Orzda bn yangmolfru5tu. mevsim 'zz idii bu surcdekr )'agdrnldt!e ulu Tam tun iaiyle Fngn sndnroldd," demekte' dn. Bu sozcnkKa$8adrMahmudun erinio nuhlelif yerle.indeEecm€kt€di.Bkz.Katgarh Mathud, Diwnn lrSat-l!-ftrft LE nesi,Cev.B.siD Aratay,c I, s. 3. 307-308

anrlanbir mim" gerektigindeyagmur, kar )zgdrmak ve ruzgar esti.mek igin kullamldrgna ilirkin rivayetlenn soznnu etligimiz bu konuyla ve kutsal dag rcmasrylailgisinh olmasrgerekir. Yagmur tarr konusundaonacag lslam kay' naklan da dahil olmak nzere bircok es' ki metindecok sat'rdaetsaneya da mr hikayeleranlatrhr. rolojik iz raFr'.an Ortacaglslam cogntyacanndan, Gerdlz|ni'az.ynn'l Ahbar, Yakore]-Hamavi'ninMu'cemnlBtldan, Ebq Zeyd €l'B€lhinin sl'Bed've'Tddh,Ebo Reyan elhtn el-BirDninin €l-A5ani'I'Bahite Kwnnnl-HaliJe, yin€ Bironinin €i-Ce-

Resim3 Tasuzdine yrp'1n19umy ta$in. Tara, (€ski cambul) KastayevDevlet sa natlan Mrtzesi (Fotogral Yaqr CoruhLu

r998).

natu Ji MariJetnl Csiavir adh es€rlerinde ve yaz n bilimey€n H. 520 lanhli Macneln'tTeeanh aah yan'ada yadata$ndanbabsdilnektedir. A.lahlanlrnn bir k6mr mnotojik bir hsml da mitlerdenetkilenmisriva' yetler seklindedir-Afagrda da deginilec€gi gibi, bazranlanmlardabu konudaki dvayetlerlslamileStidlmittir;omegin Gerdlzl'nin eserinde)€da tasrnm kokeni Nuh peyganberin duasmabaglanrr: Resim4. Nazarl*olarakkuUaNlan.kece Nuh peygahberAllah'a dua edip yap'lm'9 den Unay l6vin. YafeJebir ieim (dua) dgrerngini, bu dMy okuFnG yagmuryagmaen' niyazetu Ailahonundu6n kabule i. Yaler'ebir isim (dua)ogr4ri. Yatesbu isdi Yada,)ad. jala. a/cata(Yakutlarda),eda (Altayda) cama.sy. Cayl.ay(Kpcak grubu), ja)l,lajras (K.gElarda) A)ro y€d.. rda. ka vb. bu rasavenlenisimle.dir. Bkz. A tnan. Tanh? v BuAi^gnez^. t r6oi M. selidov, C/n-:!nan ve 0\6 GqnagldnnaUt'l@i 8all4. I l6,l lO,ll2l H- Tanyu,rnftLtd. Tatla llgili lndnclat,s. 15-19-

^N^ltin- Rr raR(rrlrololrsl\LN

Mlrorojr 5AriANrsr

birtxsuze.iney,zdr lhriyxr.nunudamasrrcinbLrrasrbolrunaas! Bu jshrleyaA xr yagdrqn''srediAi z,.r.n yaEnxrgelirdrBuns' rrya nn'H bx su ha3rrrasrla\rrndi Bulasaonurogullanminsc,olduhi Oguz,H.lluh (Karlul). H.zarvebenzdlerigib1,

rinjn hukumdannm oglu Belkike, TurklerD yaglnu ya da kar yagdrdrklannm dogru olup olnadLginl sorduAunuanlanyor. O da cevabenbunu Turklerin )rpma drgrnr,ama gercekt.n (bir taela)yaAnur yagdtrrldLgrnrbeLirtiyo e alalanna dair

.nun n6li logaldr SonG.bu tas rbebryh 16! arasNd:,nlasmazlkcrh, Br las ogx2hunelird.ldi Yrfennoglllan Birgun rdpla.r! krua cekel,D,u5 hn,e crkaFa oni 'deln!. de.lild Bxnunuzditu OAuzlaralnlr.kiLdebaka bi. hs )r!!lar B! n nn (duayt onunlzcnnede Iazd,larOgu:l,nn buyqu bu sahrerasrboFuna:sL Xa

rok

Aulanndan bin br]]rqna ka6l okmrs! IrukuNdardanayni,p hhttk,flain,dar, rlol li5ile rn bir maiyyeledrnmrld diB{ kendin.baAIl,aydurlxgu Drelelisidden!e yapadk.oD'jDeqLkarhiyvdrlan.vhlrrl doguyrdogruFnel.li r'Lhdld.Id YaAmx lilein dllu dogudac&$ nokra! bulu.nud,gnns.yledllthribir I(e va , Ydlder"8u ya nesbu d.gD ardndrn )eF lok yekrn ohnk d.gu onda nzr.in. diLgrugrr 9ry1en

.arlanrnh.gung.hnc.,kun rekdlerTi5 H,tllhlam hFsein. dx5tu OguzhrFprk lar ehre rasrI lilluhlan ve.di Lsa5kr yanlannda lLaldrflrkhnn rasia) ag,nurFren( len bu cbeprendu'6

l<ar.'dedilerHxkiimdar"oradayasarn i.sdnu \E h:laanlarFk nu? dedi Orlar 'E ervr,'dediler 'olleyt nasl oturabihlod.n dedi onhr'Odddki in$nlar dighr d.Euncxodlan cek'luhr.Cuet alrLnda deNizlerve nagaralarednrmNlerdrGr:ine5

Goruldugu gibl Isiami d.nem mlrlerine gore, muhtemelenAllahln sozununya zLholdugu br tasranlba.et sayrlanyed. rasr,AlLahrr Turklere Nuh ve YalesaracL lLgrylaamagamdLr O Tu.klefe ozgu bif ayncahknr Bu riadelerdeyada taernu ko

onlardagdanagdannaras flryl anloaEelince, Sdrncete kadr kahrlarSondsrkarlar. kildnr Bu kila Solselenir B! lai ahrlar Her halaan aBznabtr u5 alarik basmrhari)n lnda btr bului Nldana geln.otrlrrlaSurti *asna g,Er,.nla,r SijlEelendnnd|aln

keninin lsLamilestirildiAinigonnekteyiz Oysa buun ]rkanda Kazvini'nin esenn den verdignniz dag ve vagnnr tafr arasnldakiiliikiden de anlasrldigrgibi, bu Ia!

oraya!an.ca, nEeleli kendsind.nlauhns.krldebuld! Halqanlxlnnueine aula k kadr i'lkel. rairramd,ve bn tasrxnFnltualdr.Adarnl..bu hsl,.drn la5,yxbil.liklen rineg.jrlirdlild Bura5zamdnmudaonlannelindednYaAdu.yagdrnakislerlor bu g.ke buht neydanaEelirR latnur yagarKar ya da doh yagdrta5,az,c&sallarlar,

dar anlamdadag kulti, genisanlamday€r kiiltuyle ilgiiidir Mr.nsln't T.rd,ih isimll kiraprx konuyla ilgili anlarrlaniardaha once ele aldlgr mrz parcaylakEnen .rtnsmektedir Yalu brrad. Nrfiun taFr verdiAi Yafes,Cey hun N€hri'ndeoLduktensonra tasrGuz aLr ye bunun uzeine kardeslerarasrndarar-

mk sr.iles. braz d,ha lazlasrllarlf, kd ya da doiu Fgr. M-de bnndanibt€rLir tsuhususonlannbuldugubir caredrFldn.]i.tlahlnkudreiylemeldam6elenbir olay

tLsmac&ar. Son nda kun qekmeyekarar rerLlir Guz tasrn bn benzerinLyaperak, dalu sonLakunda kazananTurke verLr K ndan 120 }'ll sonra yagnur yagdLmuk ge.ekin.e, Guzun hiLeyaptrgranlaiLlLrtciLnkn hic y.gmur yaAmaz lnrk o dbnem sahip olan cuza meknp yauirak yaprhn hileden iikayerEi olur, ot€kiys. Tijirkun ve rajfesininAllah r incirtigi ilin drialannrnkabul olmadrgm ve yalan sol

Bu hik,lyede,ashndatanamLyh eski Turklerd€ki daA kultu ilade edillr1ektedir

de ra

ledigi cevabrnrverir Ancak d.ha sonra Gu, LrnyagrnuraihtiyacLolunca, gereek ta51 erkanr !e yaprlandLrasonucundaAllah onlrra y3gnur !.n. Bu dlNmda liiL. iyice onaya lllar ve Turli ile Guz ar?srndalLkan savaita, o doDemdekiGuz oLenBeygir En ilgi r.kici nitierden blnyse Yakut tarahndaninLatrhr Yakur, [b! 1 Abbas el Men'ezinjn, tanlsngrDavud b llansur isinli eski Horasanvalisinrn, OgL[ Trrk]e

jLginsbir hikaye anlauyor

Gunesindagrnaldndan yere qok yakuLdogmasrve uze.in€ dustugu sel'lerl )"akmasr, bu dagrncok 'rksek ve gune5eyakLnolarak lasa\aur ediLdigini gonerni belkr de lann oLarakg.rnLen inrden bir dagdr. D:ha eski Turk ve Cni nLrololiLerindeki 'Fgmur yagdlran gok ejded' temasrbunda yagniur yagdrran tas temasrm doniis muslur. B.yLecebLrradagokle yci arasrnayerleimli kutsal dig (eken) lasawriruna isarerle,kozmLksisr€n de vurgulanmLgoluyor. Ay ca Fkarrdaki netinde yer alxn bazr itadeler rnagarakulruyle ilgih oLank da yorumlanabilir Ancak yukandakL atrnonLnson crirnlesrndeg.ruldugu gibl mrlsel bir [,ilgi lsLarni]etririlnistir. Yakut lvlenezitlen I'apogLahnnlann devanrnda, SananogulLanhukundarr is

R Seeen(h., ). lsldmar!,alr.tldrhd Gdt Iurftkr r /uftLlli.idn.s 72 Nl s.rido!. bn ei sanenn,,llt boun,unu akLaml.. \t bxnur lGzlini rrr.finddn ,i\ryd ed,Ldigin,s.yluyor Bkz Nl. Selidov.Ga,r sd)idn !conun Gdlndtldr,'d LthrfriAih4. s t21 \r.tun c.ririsi,!in bk: R 5.5cn (ir.z ). tldft cdlrdlw.da,,na c.jr. Li|ftlt' v. 1u4 Ul&.l.r, . l l. 11 Seidor. airn san,n !t OnunGa),halld'naU,,Lni rdirt, s 122

Rs.ien(haz).dg..sr16'llT.RuefsanedenkEibirb(mdebllsed.dA.hun,bubil ginin lslam trihlileririden lbnul-Fakihin esanrde bulunduEunubellrlryor A I..r,Idih t. !. augxnsd,r.nr:,,. s lbr

TIJR( MITOLOIISININANAIhIARI

mail den bizzarisilrigini anlaurgrbir baskahikayede,TDrklerin bli]u yoluyla yagnur yagdrrd*lan ve bunu savafasn"smdadulronlannr yenmekiein yaplklan an Latrhr. Buradakiyagmurberekeranlamrndaki yagmurdegil,felaketgerir€n,ordulan teletedenbir yagmurdur.44s Fhnda KuzeyHunlanmnidaresinde yagayan Yuebankbilesinin kahinlenCucenterin eidrnlannakarsrkoyabilmekicin (ok Siddelli yagnur yagdrnp,fi(tna crkarmrlardr.T' Blronl, Turklerdenbirine y:gmur yagdrrmasr igin bir denemeyapiLrrr,ancak ginFin baiansEhklasonuclanu.Sonuctabir bilim adamrkisiliginesahipolanbu genishalk kitlesiyanmdaokunuFkimselennde orlacagTurk yazan,bu nvayetlere inanmasma oldugugibi lar bir ire yan satrrd)gmibelinir ve yapnrdrgdenemede madrgrzamaninsanlannbu tagn Trirklennulkesindeetkili oldugunuileri sdrdrlk lerini sdyler.e Yadahakkndrki en eski bilgiler \41. )uzyrldayaayan kimligi bilinmeyenbrr sunyeh rahibinkronigindeyer alm,sn!. Bu rasya da yagmuryagdrrmaylailgili inan\lann, Trirklerdeve Mogollarda \4.-\4t. yuzFllardaonayagrkoF belirtilmek yagmuryagdrran yadacrlar tedir Gunileve gore,yadata$Lyla sanandegildirve yadaXx. ,tal a kadar$g'r,.! velr donuzkamrndad, crBerv€yahutb,'ka bdlgelenndd alhanceiitli geknbd€kikocnk D5lannlzennedMlar okumk suEtiyl€yagfrur bir bdrlctrllk 9€klidir.'' )rgdrmak icin uygulanagelen gore, V. yirzyrlln yadaiagrkullammndanbabsdenbir efsaneye Goktnrklerde ilk yansmn sonlanndaGdktnrklerinatalan5o kabilesinden afnlmE ohrak Guney Altayda yasryorlardr.Bunlar onceleriyetmg kardestir.Bu kardeslerdenilki kunan dogmusolanNilidudur (A. lnan'dalcjininislb{). Nisidu,istedigizamanruzgaresn--

"'o- "r ",o.1,."h,1,.32

Yadataslnn qesitLi dnemlitarLarla iligkisiolduguda ileri snrulmijLsttiri ornegin Azerbaycandayagr9,{ak ve cakmakB5rylabaglanhl gorulmiridr. Brrbiriyle bagdagnnlanbu ratlararescrkarmakdolarsryla$imiekcrkurmakisin kullamhrdr yada|arryesimiasrolarakda anlasrlm$tr.Asya Oteyandanbazraragurmalarda mrtololilerinde bzelliklede Cin nitolojBindednemlibir yer rutanbu tasrnyadaile

s. 16l i L N. Gumilev, a&e, s 126. A lnan,Idnirtev. Blgln Sdndni?n, R.se*n (h.2.),a.&e, s. 199. s 127 L N. Gunnlev,,.&.., A. lun.l-adhr. ve Bugtn !,notrn. s. 160; M Seydov,G, )dn@ v. Orw GdthaAbntu Uaon 8d4, s. l19-120.

5^[{aNlsr Mlrolojl

iliJk'lendirilmesi normal gorunriyor. Nnekrm yuka.rda betiruigimiz Cinli ydann esenndeyada tasDrn daha qok gok rengi, srn, ak ve yesil renkterindeotdugu ifade ediliyor. Bilindtgi gibi yerim rasrda bu renkterdeolabitiyordu. Ancak yada rasLta, rih boyunca baskacesirli tarlar ve nesnelerlede iliskil€ndirilmisrir. Boylecebu ta, 5m baka nesneierlebagdagtmlmasronun barka mirlerle baglamrl! olnasrna da se_ bep olmurtur. Yadamnhalan kamrndan cftantan bir tas otdugunailirkin bir riva_ yeten, yani onun bir canh rcindencrkarhldr$ dusuncesinden dotayr bazr yerterde bu trs canir sayrlm$rrr: Yrkurlaryadahjnasrade.ler Bu hr. yakutlar,gore.r. inck.qr, kun g,bi hay1nnta nn icindebulunur.En kuftdi sra i'sr kurdunkamrndanr&,nl,n rantr Satabsryla $manlaryagdur,yaank i yagdrnbilnbrintith\ finnn esrirnkrSaraian canhbn ci simdir l$an kataenaben2eryLjz!, Bdz{,kulaF,aga cok arrk gd.iilur:Kadrnya da bir yabancnueli yadr Soz[dokunusa6tnr.kuwerinikaybeder. Canl!era elealhlP yukan kaldule

deftal sogrk ruzgares€r,tagmur veyahurkar yaB.. Etindebu rasr bulunanadlm uz.k yola crkaEaarhrn y€lesire kuyrugununatrmabunu baglaMar lerEmezi.laimaesenserinm,Sara[hda nhat ra]urseyahar e.ld Famanlardan binne salaI kairalvemislir3l

Bualnoda bagkamirlerleiliskili olan iki hususon planacrkmakradr;Bunlar ilki $manlardanbirinebu ragn bir karratlaratrndan veriimesidi.ki. sozi edr, kranalmuhlemelen tamann kartalanAsrdrya da belkid€ sok rannsrnrnrensit_ . IkincBisaranncrnir ve insanbair seklinderasavlureditmesive bir kadtn da yabancnndokunmasya da bakmasr (rwart) sonucunda olmesimorifidir.Bu Itlzeozellikleonacaglardan iribarenyaygnlafanVak Vak AAao remasrnrharrrtatr, . Bu agarda insanya da hapan bagtanbulunuyorve bunlarolgunlagirktannda duilryorve ohiyorlardr(bkz.s lL1)

Ttrk-Mogolropluluklannrn inanclannda gok kutsalsryrlanateirede bir ruh otdu_ inamlmakraydr. Buna Aretintemizleyici, kotu ruhlar.lanve hasral tardankoruwcu bir un.urolduguk buted,td,gr r(,n on3kJ,ban,unutdugu ,e ,aqryrprtdrgr irlinrnektedi..Altay Tnrklerin'nve Mogoltann duatanndakirasvirlerdearesruhuun otuzayakhditi bir ruh olduguitadeedilir. AltayhTaiunistTurkle.arasrnda anlatLlan bir efsaneye gorc, onceleritoptayrcl A lnan, Ian:hk vr 8ugil, Sarr4ntzn,s. 162 19

^NrLtrrLinl nllsrNrN T!RKMITO

r]|1r\L5I\lIrolo]l

Lrltlabeslenenilk n$.nlamn.Leie ih0,ve!l.n I'oknilrli rtcak tann onlara e! yem.Le rinr bu)I,r\rnctrarcscihtiyac duyuldus. Ten. Ulgen biri ak bni kara ta9la gelerek rteFh nasrlyrkrl^crgrnr rnsxnlirr ogrctni5 Efsaneyegort o bir LriLn uzeine kov' i, dugu ezilmie ku.u oilrra oteki tasla luratal< yanmrsrnLsagLanu! \'ekur Tulkleri'

se uptrkLann' yazar Aynca Hurrdr I Alem'dede (trgrzlenn rtese tapngrre olLrleri ni yakLrklar beLirtiLmekredir " Burrdan da anlasLlnaktadrrkr. gelirors olrn Tilrk ropluluklarraLegerapmakLansok sa)grdu,v akn, dah. a: gelEmisTurk rophrlukli

go.e isi at.9, goklerin u(nncn kalnda oLurrn Uluroyon h.afrndan. nin elseneLerine 'are5kargasi yolLryh irsanlair gon.leil jlri'' qerrtli k.vnaltlerda belirrridrgLne gore. bazr turli roPlulLrldrnrt.ie taPr)oflircLrl .megjn unlir CinlL r.hrp JlLiand:ang \rll. yii:yrlde xrahnncLi seyah$ etrigi G.k'

nysa itele tapmaktaya dir areie kael olan davranrrhn bLrrlafl izleyrn gezginl.r ,re da araglrnucrlar tatahndan taprna'oLarekyor|lrnl.nr.ak|adr.. Bu konu aym zanunda ocak l<ulrl{'riylerlgjlLolmalLdrf Ocak kr.rlrlrde genellLkle

lzerine onLnnazLar "" olsa Oni Asyada ateiin ku|sal s.rlrlniasrnrZeillLittlukle llgi li garen I Racele karir alumilev, GokriLrklein alei kutsal s.)trrxsrtla ZerdiLft

irilraren bLr kuLrlenn ge aralarknltu iqerisindedegerlendirilir lhrn TLLrklerDrden ornegin ErLl (Ldil) boyn eerli oldrgu c.sitli araiurnuhr salcsin.le anLaeLlmakrxd[. yardrr. Bum taprmLrrre aralar kulLuyteilgiLi olaril Tnrkleinde od !e ocak nhu 'od anasr're od ahsfndan soz edilir Bazl Yakutlar Hxran Temjerl)e at€5in hu )i olarak kabul ederler lcinde Tlirklenn de yer aldrgr sarnanisrSrbirva ropLuluklan nn qoAundaatesruhu ocagnral$ternnle .gik br vauilerreoLu|aDihrLyar bn kadnr

dr9 gorunusitLb:trjylebenzerLikoldl',q\Lnlrbelir luktekLi{ei knLin arisrnda,valDrzca rir onx gdre lr^nda atele tafrltrken, GokrurkLerdeaLeglekotu ruhlar kolulmikta

teklinde tasanur edilir. coldLrrda geLinyeni evnrdeijnce are! aDaya(y. da arcr ni ne) takdnn edil€rek aLesrenit bir havat !e qolt socuk djlenir Arelc su ya de eop

r'll r..l u.n )..n I Nir€kim GoktiirkleriD at.sj kursrl!€ kotu ruhle.dtl lcmL:ley].i olerak kabul .r rjkl.rnri. 568Ue Bizanselsrsi Zemarl&os (Zemarh)ve ber.berindekil€ir1eLe!Ler.

doktilmem.sl, ,reiin .nLden kanlnhmmasr,

turklerin ateie teptrgrnr!e bu ned.nLeagx(tin otuma ye.LenolmadLgrnrso)lemek te.Lrr om gofe egar areslLnsurudur!e ar.ie ol.n sxygrl2rLndenG.,lirLirklerxgr(

ecrkcagostennekredir" Bu i:lerniD br:L yetlerde mizlennek zomnda bLraktLmalan gilnumn: Nc!nr knrlemai.rrndaltes iz.nnden arlamaksure(iyle gereekleioriLdiAi dikkail lel<mektedl.. Boylece genel ohrak atesin Iurklerce kursal sallLrnasu'n Anclk bruunL,r lrarilaki xr,:retaparlk ile bir iigisrnin oldnglr zannedrlmemektedLr' bi.lLkteyLrl$ndaki .mege ben,er sekLlde,Gokturkl.r dDrndaki bazl Turk ropLuLLLk

av hayranLanmn riry ruLanianmn

ate|e driiiiruhnemesLonun raliarsrzolnamasr igln ingorulen yesaklardindrr Ate5 (ocak) FvanLn !e oradakL hayann siLrekliligrrrn simgesidir Birc.li yedc .te5 erildir Od tegin, )rnl ocagn prensi unla Tlrrklcrde krLeik ogulhr ilin kullanllLrdr (-nrgiz llan delLetind€bu nvan, otqrg'nyx d. oq€in olDusrur Baba ocagrmn,yari eski atesinsahrbl kneuk ogul ldi Ceiirl tenerde .relin diei bir rann oldugu da belinlLir Degirrl(T!.k toplLrl kl.Inda b.reker i(ir dLr. cdLlp, Llk urun

lanmn .t.!c taprklenne dxir ri\,^yetler,orhqag lslan kayn,rklannda.Lx lerilmekLedir: omegin K.r:vlni, brzr Turklerin yrLdL:lrrr hzLhnnnsr .Ic!e taphgrnri ldrisi,

AyrLcabeuer ]:lellerindcn dolen (yayLlnrasr, cosmasr)a da azilnae, k.rir ruh yb larLuzakra turabilnresi ) TiLrklerve knrnsLrland! aree,samamndirfl .go stl oh-

l;gislfrin ateF.!r .liger ^ydlnLrkLxIarrpugrn, ,\!Ij, KirgLzlann.liilerini vikrP rte-

lak habul edjlir RoLN,bu nedenle eline .leylen iLabrl.Dya da .re5 ri:efurde )-Lrfll yebilen i,lusliLrnaneylilalann da srmrn gibr eterLDelendisioldlrgLrnusollcr. Arcrui

AF.a bk: Nl Umz. I(rft l\lrroliJl^i.1992.3 165-16t' B O ! t l . l a r h t r r r i , l q i j i . c L l . s 5 0 1 a 0 2 i L l l uT o ) ! t r i d o z e l l i h l t . i ! e a t r i r r . m e n h t r k h o dr r)oca bk:. 11 Ehide, Sddir!?,r, $r k.rd Lrtrkrn.s 220iald9 u.ernreg.ncl bllgiL'r Lajn bk7 U llin. HoI.b{8 dg.. s 1+9 4jg L LLg.Li,tiiinDit-!.ril!,4r,rd.!.r S. Krulil, s SB L r - c u D i l e ! d S r . s I l 8 I s k r h i n d a c i r r | r n n h l r or r r . h B u r i h r n l s a n n r u l r u d r l i i ,1.h,\,g,n v. rhhlr.ir r.rj .Lm kurrl nrrk.:ledi ,4r$ 6kr han d^ a)rn :uaotta SokL'!' .gx!u buLru n jl.hr r(cs]\L.r h.:lind.n renrlledrlor gnne5.air guc(tr Aret alnr ztrnxndx hlkrli !c du:.n1. iL$krlfli Z.dlstluktc insanae bolrldL. 1.hrilLrr' s! d(Eil trresko lonL.fu Bku I C a:i!Ptr..4r lllrnrit.d En.l.ld,td.drd.fllzdrttuul-t-tnbols. s 6e' L \ auDil.r.ngf s llB:aln k.nrdi l]L I l.ig.n ng..s 64

yok edLcio:elljginden dola]L yeryiiulrneaiLrarLgi silnmek lsrenendlirlerin .es.r leri ve e5vaLarL eregrevakrlLr BLrrrird. TurkLFde yaphg cagdar rnanrsltrli rlgLlL tesprtlerftLenbahsederek.Turki),e'.lchrshlann ocak uz€rindcna(lalltaftrkyi de ikr atet arasrndin geqirilereh i) iLetrlDlebLle.ekl.rinelnanrldrgrnr, Ana.lolu'de Srbjr yada oldugu gibi, ot rulaD odanLn.korii rLrhlan koyl1uk i(in y.nnakrx olan irdrq agao.laLlaDylariGulcndigini betirfir.'' I t s e s e(nh r : ) . a g . , s 6 + . ! 1 . 1 1 7 ,l + 6 . I G.kn.iil

1.r,tu nLld/daDr -

r. ul.ioik/

\P.

,,.

so.irgli, ro.

q.v G.nul YLlna:. /\f.[ Yves bnnel.I,

Dlryd rf

r 84, 85 AF.r

'qMANI9T MITOLOJI

INN |^fi nn] ToRKMITOLOJISIN1N

Aesle ilgili degliik miBel uygulamalard, vnrdlr Mesodi'nin A.d'ibn'l-dnnJa isimli eserinde ateglefal bakmarorenianlanlE

Turklersihi!, Hilklnda.lannrn senede nury7enbirgu ridd€tvekinehibiinsanLardr yak'l't. Hiiknmdar yuk*k bt yer nu \6rdtrBugll!hukumdar bt ateg adrnabuy'jt s.,yleder Bununu:en denatege dogruegilmirbakarken ka$rbirgeyler kihmleratege nali (ye$lanlamrna da8el. neiresren ylkandogrubircehlcyuk*lnEgerbucehre bilir) i* y.Amla vebollug..beFz F Larakltga, k!.mr, i* kan dokulmesne.sn ie delalei basrahklair vevebaya. siyahis€huki,mdann olumune )a d, uak yolculuBa yadagazayacrkmaya acele edere' ederSonrcnkolusahukumdaryola

kargro ohrak bu salaFqtylaozdeslestiril' mr. Erlik ttan YarnahlnSaminizm.leki mi$ir. Onun olum tannsrolmasrd? belki bu dahaeskr tasamrlara dayannakradrr (Cizttr. 2). yer aldrgrkor! ruhlar znmresiinsanlaraher rijrhl kotuhigu, Erlikjn basrnda hastalg ve olum! geiiirler. Bunlardahaziyadekorkuncaekilli yaraoklarya da cinlerdenmeydana Celir. Bu kdtuluki1ahr,yine tanrr Ulgen tarafindanyarat mD tzenndeklbir yerde,Radlotfa eoreaeagdunlann beinci ya da olup,cehennemin dokuzuncukatmda ot rur. Buradademir Callh bir samyr, gumusen bir tahn vardr. Bir gorusegoreErlik, her birinin bir tannstbulunandokuzubakadanmeydayaratmEve bu $rklaburaF aydrnlatm$ur.Rad' na gelenyeralfindakarabh giiLneq loffa gdreyseErlik in oturdugu tabakadandaha asagLdagunahkarlannsumldirgu

A!e9ruhu d)Srnda bzr Tnrk ropl luklan, orneginVolg: Turklen ty tyesi,)€ni e! sahibiolarakanrtanbir ruhainanrrlarBu mh evi korur, aileninmutlulukve retahastahkgerirebilir.Bu hrm saglamaya cal6rr,ancaknemnun olnadrgtzamanlarda nedenleev ruhunatllda bir kezkurbankesili.ya da bulaMc sunulur.BenzersektlEv nhu ya da ev iyesiyleilgjli inan4larTrirde Yakutlarda ev rdhunainamrlar.o' kiy€Tirklerindede karsrmuagrkmaktadrr."'

yer olancehennembulunmakudr. Erlik her t[rlu hasralklar gdndererek insanlardankurbanlar ister. Bu hrrbanlar verilmedigi rakdirde, oldrirdlgu insanlann canlannl yakalayankyeral! dunyastna gotnror ve kendisinekole yapar. Aliayhlar 0zellikle hrnat,gn hnk,rm surdugu zamanlardaErlik'ten cok korkar ve onu kur'

Yeraltrna (AsaF Dfnya) Mensup llahlar,auhlar

banlarlaaldatnaya caLstr.

Erlik Yerahnamensupkotu ilahya da ruhlar?umresinin baada Seymna karsrLrkolank gore,kud' eleaLnrbilecek Erlik bulunmakradrr. Erlik sozcogubaa arasrnnacrlara redi anla ma gelene/klEsdzcugunun degiimb i€klidir v€ Altayhlaragore guElu kuwedi d€mektir.BudistmLtolojidekiohim mabuduolan (v€ blr bogayabinen) Erklig Yamamnetkisiylebu adr almLsolmahdrr yoksaOgelin savundugugibi onun lran mnolojisindekiEhrimenl€ilgrsiyoktur. Venusleiligkilendidlmi$rir.Gncln,yiglr Erlikin orrayacrkrir gecdonemlerde (erklikve erlik) br kLfiolansavasq(Venlis),ranaganrkengorunenFldrzland'lduaFl konulardabkz.I. Plul Roux,T{diknn v. Mo8ollamE5},Dni, s. 178-180iB. Ogd, c. 11,s.498,504. Tti? Mitolol6i. e r R . 5 c 5 . (nh a z . d ) ,. 9 . . , 55 7 q'z l, 1942,s.125. s. Buluc,5d,@nl:ln.T,rA,eyr er Y. Kalrfar,DqgnAnadohd, Eshitnfrl'ldntlannD,lzlen,s.48i RdatA@. irarPrt ra &fri rn,n hanrld, veHalftHehinl'li,s,6l-63.

Samandualanndabir canavarolarak tasviredilenErlik, saglamvucutlu bir ih' tiFr olarak dusuniitmilttUrGozkn ve kaslan kara, caralsakalh, yabandonuu Dabenzeyen azrdisli,karave krvrrcrkge h, kat" renkli bir ataya da okuzebinen, )dan kamc r, kanabenzerparlakyrizln bu k6tuluk ilahr ikonografikdzetliklenyle sa nat krihimizde zamanzamankaalmlza !r' Lar.Bazryerlerdeonun d€mirdenk rcr ve kalkam oldugu da anlanlLr

CErm 2. Yamatdrirlerinden erkrlennis Edik ltanl Sost€ren, Nx olumunefendEi t!4ila,n bir Iuk Cok renkl karro.piyer Yaprmrnda )aldt, it krh ve ipek d€ kullanrlm$o!. cho!in-l.m. Tap'nagtMuErlik'in7 ya da 9 ogluve 2 y. da 9 kr- zesiMogolisranK. Isuntabn k'rografrndan ci2im.(P B€rgerve T. Banholomew, zI vardr Onundokuzoglu olatakKaras, MongolioTheIlgt! oJAfilggs t<hn. LonIlaulr. Srngay,Komur Kan, BadEBiy, Ya- don 6r Sah Franci{o lbanm y€n Hong ba9.Temu Kan. Ucar Kan, Keret IGnm Konel 1995.s 168,Res.40).

L n ( [ ] n o l r l r ! N r N ^ r nL ^ r ' r

'll I lcr1, r

_-t

.,.. olDrm.kl. birlikr., \rnhD Ulgene l.trrban sun D u k u r e r cg . { . ! i l i i L l i e n .b u k r z l a r l a m x n r \ . 'rll'I ',.- ir.I ,p l, nl' r . . r : I l . ' I . L ' r r' ' r A . r ' r ' nnc il.t.nrr{ b.rikr rlrhlar lar.find,n (:rlNdL | - r\ l'.r '..,', r, n . r.l I t. .,1 J ',. ' , 1 , , \ ' 1 . r , ) . . ' , .! r - l : r l . , n l n . , I i s m r b i t l r i r s c k r :g o : h K \ t e y A n a v . L r l . S o l .

lr.

Ll. l

.rl ,n, l. ,,1

ll. l ,

1r.,,

,rl, r)!' Ill ,, .,. | "

o'.rr,

l I

ot.,p

l<'itll)hrnlcsindc !rr .lxn \lunanrined Sryih Kr . .rl'l.f,

. , . ,\ . ' " , d o

5, ar)

li.nnr t 5,$h K3lrme !tl.dilrn hr .[ rf,qln Topkapr Saraq \l! :$L KuNlhinei H 2t-l il\I S Itrio8lu. J^dfi r,i.n llnd.j lhf \ l L t l ) . l s l d r b u l l 9 3 i . R e s' i 0 )

Tufk nnrolqrrnde I'rr alanl:rlik dr5rndrl ,r u l.' e.lr I rrl ,rn . . r r . , r r rr l rr' , ' 1 . . r .l . 1 , . r , i 1 , , , 1 . . - . r . r b . J r n | -

ll,

n \ 1 . r r h L l l . n n r \ l i r K o t u r u h l a r a- { h a r ' l a r c h lr, ' . . . . , i ' l 1 . ,l ,rl,- l:nr rrtn o , . .rIL r t,rl .l'l, rl

llLrso:cuk U,vgur..d! alm lme.dl

(bir kclr)e beue).n !e erk.ldcri l)oArnrk iln uerirf rtl.y.n k.di LrrvrLurrlrrtL' b r r ) . t x n k ) d e n i l e nb r ( r k r . r k . i r u r t r l )y r { h y a r r k l e F ag e ! d o n c n r l e r dLe! r t r r L l i r i KaraKuri)aben:erbrlirinltllxrpuitxklsrnrr:rrrlianreLrlilirrlllfsin(i(ri o l a n K o r m o s L e r l e ' i l i 5 k r soi l i t b r l c . c Arrl f n 5 ! r u l c n K r n N l u r B u u u nd r b r r ( r h r n h a s r a l L k l laerr â&#x201A;Ź n f a " l i l c r l . r iv i n x l . . I n 5 r r rb) n l r m k o l d u r d u g u n ei n i n r h r L l ! k r \ l . r u y a n r k h ka r e s r n doal a n k r s r o r . l d r g r : l r i r i t ng . l d r g r n ih r s s e r n . k l .L i r l L k r eh u r L r l ' m a k i e i n h e r h a n gbLr r h a n k c r r t b u l r r n r n n : U . : t ! r n r a n b i r i n s a D k . r lrt t n d r r I r k a r q b o y u n d a d r rZ a n u n : a n [ n d r l < r t rb t r k e d i l eb e n z e rD o g uK i r i d t n r : d c , l l . t , p u f n K a n l o s ay a . h K i r a k u r r ' y r r r l l t ( h l e r ltn, s l r n i r : . r i n ec r l l a n r po n L lI ) f f . s s i :l ) r -

srlrrt)l(nu raknu (veyabognu) .,zelLigtr,r varlLkdahaeok KaraKoncolosohrrk ltrli nir. Turklslarn kuliururde cnrlcr'sc)rrir lar, kotu yarauklar(e reldc e:kr lrirlt. Hlnt, lran Ntolojilrri re m.n\hr)l,r b u n l a n nb i r k a m a s r n d 3 no l u i u r ( ) : . l I k le Turkiere alt ortagagre d]h. gt( don.nr lenn ya:ma kitaplarmd. ll

tLudcnnrhk

lan cok goruru:. Bununla bnhkr. q.n.L lslam delri m olojisurur .h'!rrrduAu b

ii)(.!r \,:.rLgrnuD de ktrrsLlrgld',.'' tr"l,, o',.. Urn.lyl.ilgili olank elealna)r llli|t] r L : A l b e s u , , \ lR | l h u , l K a r L s rr,\ 1 ,r \ ] i \ n i

dinsel kokenLi anlayri da bLDlifr fll.n

gibi rsnnlefleanrlan nLh, muhrenrdcr Li|)rv rDsoDredangeliien rkicj rlkelcir' gorc

v a r L k l a r L ial g i l i i n a n r s h r n ,N l L r s 0 v r l j\lft

o l u n F u z i n h m d a b a g k a l a t n nssc l ( l i d r r ,l l r l < r b i r . l c y i i l c o n d a nr L r r e u l i n rL! i i r m l r

HrrisuyanhktakLbenz.ri rntrn)ilir n ltlrl15-

y x d r i l x h r i r . , | c a k b u d u m n d r k o L r r u h l a r : L r n r r , : : s r n c l e nqduLnrk, uo l o h r s a h

m a s r n d a n e y d a n ag c l n i l r i r l l L n h r r i l l | -

t:i)ct cder !e lohusa hunnrsrnr iill)iri,fil f(1fn olur. tsu1undrrrnda b.:eD Albri r ) \ ' l ao : d . s l . i r i r i l e na n c r k a v n h j r r L , hJ , r s , r ; r h b , l c c c,k{ l b r s l e F ] \ l b n d r c ! r l . l ! r ( h r . ) r n h r L r i k ' s r n d e D dK u r r J K , , r ( o l . s . l \ , L r \ i f r d r i s r n l lg o r . Y r n i l n . . | . i l r

l i n o r n e k l e rd e g e n e Ll s l a m 1 r : r r J r r r n | r

l n o r : . r o ! s o : u n d e ns r l r r e . : c l l i k l . l l s . \ h r r i ( t r ! . k i l a d r g rh e r k e s .l e j L ( l rs o r u l . ! r l ( l u r . n l i r , r ub i r \ a r l L k n r . B n r N b ! s o r u p b i l . n t . ( l i g in k d r d . o n h n b r r ( . r ! . , l ao i . l t r l ) l d . . n i t a i l e r { n n , L m u : rk i l h r u l i t i r n r sc s k Lt r s a \ l u r l e r d r no h i 5 u r K l r . , K , , n . . l o s .q . r r r n r b a K r r E i ( - r r i r . r b i L r r L ! r : r r l i r i : l f i n d . k u d u r l ! e l ( a n l i u r r

r d t l h { F r t r r \ r t r . rr ,

\ +l

t.1

nigiir. Bu son grup, lslam drtruniD(I. hu

kihpl:.rnda g.rulLu Y.lDr: bn g.ut)h r1Sili mrn)arurlâ&#x201A;Źrin uslrbu Hrrisu!.r) \i d1 Muse\i geLeneklennden s3l S. rok,\\i

lrsnna Ndrl. \. Dinrrilrri rih.r ) r'ri kin,o ohnk luLlurr il,lLli r rrh nn8.if,n erk,sm Lr5,!rn) l)n .nr h{,,1 L d g , nl r l , r c h e r . 1 6 I n h , u ! r , . d , \ I I , r r r ! . rfri Or.tr1.&\ tu,.j.,f i1,.! tr.,(r! ,lL i,i lr.ni l,)la,l irl,iirrir.{r.\dri,rrl..

v . t r . ( l L ldL$r ( i | r r r d r r J n r r r k l i l i k L u b r r d m r L r . i r r . : f l D a h a e d d iO n E e l .( l f N i u ranohnknielemekr.drr&L\,:(Kuurc'\r.kl,d.!:,dtr)onagD.c5rfr.L,n,ik,tr,,L(Lf g u n u d . i f a . l ee m . k r a | r l l i k L k r | L nA r n u m u z I ! r L \ ' . ' s n d e d e h 3 : L , v . r . l . r d . l L r ) ' l ( , , ll l', '.' .. r. /l Il )/r" I, s 429 410

T.RX MITOLO]IsININ ANAT TINRI

leneklerinebagbdrr. Cinler v€ Seyran uzenne (urrn dJ I irrxk,ms, ,. veryerlerde yeralenbr gileri ise:yn bir grubakoymahlaz. O<manhdonem'neJn Mddln'l-Saddeisimr humn, hasrahgrbir yaznadJkiminyErn-de )"pankb L L,r ruh )r da c,n rasv'redrlmekre drr.$ Bu minyaurdeofladabi' dhi crn m.!. u<ryan.r(rplrk oLnk drzl"rr renkligovde:ryle uz€rindeoturmaktadr.Sjvriaa disi yamgndan ve :levb rolugugorulmpkred,r Nar,i srkmakra geklindedii. gozlenalev Solukrnavininhastahk ve y.s rengroldugunuhau'lam,k s.rel. ,bkz .

Resim7. Cold ve Grly.klan aii AmurTdzled(M And,OyutrveBtgi ftrh Knl|,ninAe Otan Krqanr, k

l8I' Bununrkryrnrnd.b,riq k"\i b"rh orgel boynulu In"anrel.Lndebrrh ve govd€lirkr bas ka cin dahavardrr. Onldaki hul]rm hasralgr ruhu rvJklanndJn yenrdogmurb,r kdldrrdrgr bebeg. rL mJ,<ridrr 8u l].\rr brzee.l. Iurkhr dekiUmJyAnr kultunute Albas'r ruhunuhaI. [Lmrkrrdr, belkrde bumdrl,Jsr.d,len lohuv

Eski Tnrk Mitolojisinde Tdzler (Pudar) Trirk mitolojisindegorulenve erkendevirlerdenhibarenortayaq*an rozler(ruh), yani idolleresasolarakannnizn ve fetiiizmleilgilidir.'7Bu tozlerinoitaya!rkFndaysaen onemli€tkenat?larkuilrj. yani atalamgosterilensygrdan dolay olusan inanelarburunudnr(Resim7). Animizmesasolarakve en basugekhyiebuiun varlklann, canhcansrzher seinanmakt,r.lnsanlanndegaikinanclannagore farkh )ln bir ruhununbulunduguna ozellikleresrhip olanruhlarlailgili olin animistinanc,mhlan ya da aralantemsil eltigineinanrlantozlericin de g€eerlidir.AnimizmTurk mitolojisindesoz konusu olanYer5u inanelannLn baskabir iladetarzdu. Ancakderelerde, vadilerde,aAac-

MlToLoJr s]{MAr'rlST

ileri snnilendogaustu yaFadrklan larda,kayaiardayr da halvanlanngovdeLerinde varltgr ol' \,"rI*lann dDrndakalanunsurlarda bu kavramieinegirebilir'Bedens€l girdigi isine animizmin oz€l mayan,ha)€let,cin, ruh gibi varl'klann tumrinunde bir bigimi olan ara)a tapnma ya da saygr Sosreme olgusu tdzlerin olusumundaki kavramrrun aile budnlugunu Alayasaygrya da iapLnma cn dnemlietkenlerdendir. ya da korulucu sonuclanda vardlr' saglayLcr Cin kararaklanndaGokr.irklerin amlannayedinci aym yedrici gunundekurban sunduklanac*tanmakudr. Bu kurban,bir erkekve bir disi kurttanolusanbir alageraekleiiyordu. denilenbir magarada Ote ya rapmaFklindeydive atalarmagarasL tapmabicimindekibu ataktlltu, oluleretaprnan )"ndanayordevirdeinsan'alalara . bir laprBgE ya da ohiyutemsiledenyerh mear taerya da heykelinyanrndada icta ediliyordu.Hunlardaoldugugibi insananlann ruhlannada kurbansunuluyorou erl.end^ r .urkler.nd.-r,rl.n rn"anl,urbrnedrldrg.ndu. Baz . "r,,rmacrlrr d.n d€ soz ederler;ancak bu ranEna[dtr.'d

k6men ilgisi olan fetigizm,esasrtibariyledogada Toz k ldnun g€liFmesiyle (tas, ya da maddelerin penre, vb.) biriakrmnesnelerin kutsal deri, boynuz bulunan inamlmast,bunlannnazardan sakrn' ssy masr(ielerindebu)'riselgucbulunduguna inanmagibi anaclarlaku anrlmasrnedeniyle' na, bltu yapma,ugur getir€€egine rdir. Toz denilenpullannen basitsekiliende aslndaput olarakkullan mayanfetig denilendogalmadd€lerinbagkaniaddelerya da neydanageririlens€killernzenne e tutturulmassonucunda oluguyordu Tozler,aialarkuhuyleilgili olaEk cok eskidevirlerde(proro-Ttirkd€vn) inan! -lan hayran-ataya da halvan-anakullknn€ de igaret etmektedir. Ha)ryar'antata ko-

nusuylailiikiti en ilginc ve lamnn{ omek OguzTurkleriyleilgilidir. Nitekim Ogu2 boylann)n her birine au bir ha)ryan'ana./ara kavramrM karrrhk gelen kut sitngeleria)'mzamandabirer tdzdu.Dolayrsrylabu in.nclarlailgili olan ongunlar da,hnhin ieindene kadardegisikvecheahrlarsaalsrnlar!02 kavramricine girerler. Bu tozler, alm zamandakoruyucu ruh tasamruyla ilgilidir. Ha)aanarulah koltum:nbir lansrmarolarakgunumuzde bu inancag6re, d€ baa yerlerdeyagayan

Mirolq&/a!, ResimjqnlbkzN1And,Mir/ddr krls OrnadrJ5l4D! s. 71.Ress 256 F Bozkun,xlx i!ryI $nlannda Ort. AsF Turkleindegd.iilenfetislerintoemcilikeki Irngd lan andtrdqn, ileri sumekredn. Bk: F Bozkun,rrrftl.rn Drri. s 16

J. P.Rou, "AElarKuld TnrklerveMogollar," cev GonrlY,lm,z,AtrdhDir.yd!e 6eldn.i?*l ToplunlardaDi^kt v. Mitolojilerso:ltgt, yon. Yv6 BomeJot,s 8l i ayncadahaalnnrl bil' gi icin bkz.J. P Rou, E5hicaltc Ola{agd4Altay T1)thl.nnae AUn. ces AykL,LKa2anc,gil,s r9l-202. M. Utu, dge..2O5i 5. veyi5Ofl.k, tao 'otuao hetkrAeDin. Bn!t. g^a\ tJere, s a6 al.

r r n k f L T l r1 ) t l ( r N i ^: !N ^ L L i \ L L \ R L

5 r \ r a N rM s rl o r o J r

h . r h u n g rb i r k i h r i n m n n . ( | n a d a m n n t r d a n n e r D Lbi L r l i L s r n i nb i r h . ] , r a n _ e s r r ) r n oldulLr lebll c{ljlj. Bu olur konl}tcu\r drr irurhm bu hryTan oklugunde krlrrr nrn dr rnmekLcyr claherhingi bif n(jcn l . b n , n s x D . l . l L r A:ra n ) r n o ' r L n k L r r u ) 1 , . r ruhu th hryrtrn[ui.nrckrc(hr

I.krrlir

d!. Srlta,vlarda,Ki:.k !c KlrgElxnl,r !r biiki lurk b.\'hrnldr q.frth efsar(lerdr R6n u Dlubdrr nrdekr .d*b!Ar k.brflnri (c On.I nstrlc sdir r !f l 9 7 8 . l l eU r il

bu konuyi isrrer rden husLrslirur.l't t s u r r n h j l g i l i b i f S a g r vn e n k ' b . r r u d e

Ult C.rni k,rnn u:.' hircddel.\ifi Sosldnr\ ..hdd,luJ.lskir .\,,Du T o p ( r D. d L b r r l t l u r . b r r r ) n r i g € . ( e k L c i r Ankirr ti -snnnrldn. rirken bir g.k !r brr kara b.ginrn brbrf

leriylc nrucr.lclt crtiltlerni ronr. T.p..D gok boga)r sxl.[nl Yenilcngok bogr kurt brcnlrnt girer.k LrqaridohlEi\tr l.p can hcndr ha}arn esi olan karabogiyi yardrm crrni5oiLrr lllr nenkrbede henr hrcun deAjr(ntn€hem lomyncu'ruh ren.sr hcrn dc h.tlan usluhunLrneD oneDLi s:rhncl. nndfn ohn hxylan mLrcrdfleraslLrl.rine degunlmektedrr(Re'm il) lslamr!.rr.n sonrx hr)tan donuna gtriP birbirlfriyLe nuc&lele eden kimlann )-crLnl .i.niiLi' re se,lhler almrrr.. O:ellilJe BekLrtr m.mkrbrmelermd( bu kcmLr!li ilgili ilqrnc C.irtll Turk lopLulul(Ilnndr oldunu glbi Yrkutladr dtr koruyucrLrLth du5utrrs lard! lLiade)c gore her timanrn sikh tu(Lrgu hi\aan rnrrs, onurr koruyucr rulru dur Gtrclu sxnnnhida bu kontyucn nLh karrll. boga, bo: ayr, sLgur)i da t.) gLbi u h u l ) 1 rk n p c k r i r h a y a n l a r o h L r J r r k e ng,u q s u z5 a m r n h n nk o n r y L L cm G l n u m u : I u r k r o p l l r h t l J a n n drrc k o m i r l , t nn d a, r a plri n x r a s t tDr ) i h r r g o r c . r ) : fl' gonso:cuglhun .hha !ok r'{ogollxirl.r,16 (o:) sozcugu unsc rlrrl(l.rd. Fv$ d u g u n . d . r l r f u ( l . n l r r . t r r B u k . n u ( l d b r . I n c c l . m e sbi u l u r r r nA I n . n , Y e n r s ' )" 'l Alra! Tu.kienDin trJ. ro: '.:cLrgunu l(r llJndrklin, l ubr ' Uni!ha! lurklennrn r a n h m r g e l m t k L L : e rler l . Y i k u t l i r r n r d n . q d rvi r d e . m d g f ts o z c u k l e n nrie r c r hc r t L l t l e r l I r b € l r r u ! o t A v m l f i : r r n n a c r r o : l c r n , s o y h Lo l n l . r n r ! e j i r n r l n h n n s c r ' l r ' ' b t r b u ) u l t l o : u . n ( 1 u g u i t rb . l i r t i r o r ( \ r l r r l a p r l ( | g n l , A l r . r ) l r r d i h . r o t m s l n-rl o z l e r x r u t o : , k a r r L o : o l m i k u z e r el k r ! ' i ) b e r i n r ( ! . L r ro l . n r l r h l a r d r r . ezel(lLn n l n r s n , t s u g u D t u , { l r i v | l i r v e Y e n r s e y l i l e. rl c d a g l a n t rv e h ' r r i r r l ' r D b i : r l i r r n '

Ancak lllrade,Yakurl.rLn1,.-Jrtd(hiy!.n ena, Rrrs(.sr/jd lrui. yikut s.ylr).rstrklr i n l c h n l " ' )d c d i g in h h n k o r u v r c ur u h o t , ] l a kk r b u l e d e r k e r , \ l D . n ) n r o : . r L a r i k k i b u l e r t ' g r t m e g e ri n n n r : r n n y t il i r k h b i r r e r t r k o t ( t u g u n un , \ l . , . f e k o n u n . l m u s b i r i r m i m n N h L ry i d a o ( . r i s 1 zg o t t r u h t e n n . t . rbLirr i o l d L r g u n b r c l L ryr o r i : E s k i C r n , n l h k l . n n d . H u n h r r € ( ( n i r ! r t 1 . r d . L { , : l e r i .r i r t r ! r n d , i I t , r h s . . t r l m e k t e d r r .l : r k e nA l r r y m e : . r l i r L n d ab u l u r t l | n\ e n n r h ( r n r l $ l ] L r b i ) r r t t ( i L r e g n i i n r e p e s i nder l { i h n i sS c y i kh e l k e l i l , L rh u s u s h r t i k r o r n c t r L c r d ehnr r i t t i r r , ' r O r e F n d . n q D k u r n . k l . u n t i t r n l a r r l . I ! m g L r r \ r i ) t ] l y r t r r ( t r b l r t t L r np r e n sini yenen (]nlilerur 0lc geqirdiltlrn ai|n l)ur b.lkr !t! bilhngr(r t ro:[rn LaDnsn, r e t i n d eo l d r l A u n ai i a f c r e d i v o r ( l u :c u n k r ib . l i i t d i q j n f g o r e l t L l n p r c n ( j b u a l r n 't h e y k e L nk a r 5 r s r ngac q c r c ka i o l t i n n ! r t t u r l n s u n u \ , , r d n T o : d o r l c n k e q L d e yDr p L l n l 5 h a l r n r r r n s a n : c h l u d e k rt r u i r t r t t r t , t r : c r r r s virler Tastrk dclrin(lrn ,)ncev. sollm dfulr crnnfri r\ncit TrL]lt bo:lLrr tiirtLurun. u y g u no h r . k h a ) 1 r n b . 5 L ! o : k r . l r ( r . s ) ( o k \ o g u D, , t r r a kg o r I t n r c k r e ; . r lrrr : e r k l e T u r k l e c y a y g r no l . n k u r l o n g u n ud N ' . : o l . r r k t r l l a r r l l } , , r d B r L r k t + lgl i b r kurt ongunu Wu sunlardanUlAurtira ltrdir ])!-tisolt t-urk k.r.rjJrd. on.n)L bir v.j HLrnlarartfedilen Norn Uli r)rezarlalIrtin birir(te on.rvr qL]t:Lllant yrrn sek l i n C et o r b r n l nt o z k o n u s u \ , t rat g r l j, r l d n g uj r h : r t r ) r r h l d r r . U . t i i L t i r e n k r t t r k e q e l r nn dikilnrcsuldenlr(y.lina grltn rorba r) r m€:.r(h butLuun rrhrrdrn 1,rprtnr5 kurt ba5ryla b e r a b e dr r r e g er a k r l t r q r n r lkau n o n g u n r y l ai t i i k i t i d t . n k . l c v l c t n s n D S e s rb a l r a k ! a d a s . l c a k o r ( l r ) . a r l t m t r r r t t o r o l r r l J . r , H u n l i r ( i ( r k l L k l e r ! . U y g u r l a r d ah:r u a b r i k a T u r k r o t t n l u t ( l i n D , Ldri b . y f r k l e . b n l p r L _ i : t . n n g.himi5 s e k i l l e r i ) 1 .i l g r l i v d i l ! ' r r a r r L r l h g r r r n l . r x n t 1 y y I A n r n l s n D ) . r p l r A re q r k t i , ma, Norn Uh dan srl,inlin robi tclthntr|j L(,: fhlius rcin d. (tog.u.lur ltir din,_ g e a s t h o n ! ( n n n k t ( t ( l L ny r p r h r ! 1 r c , r b a 5 c k t r n d e kNi L r . l e s i .J u : f t i r . n L Li r i r . n . . h a r e k e et ( l i y o n n u sg i b j ( c a n L r v n rgl sr b j ) g o r u n u y o r c l r tr . r h i n r r i(jne gler) rir:gil

, \ l n a n .r r : r t o n , r 1 , , : K c l n x t L l t r h L r r J I L , r n u n r , r , t / , r . . n . r t i . r .! , l 5 s - l i r \ 1 r r I r d o r . L j : l c n t j . l r ] , l . t r d rt r n r , : k a n r . : \ f \ . n b i i r (j , : L k . r u r . t L t . t L i g m b ii y r n r i b k :N r \ . ! d u v . r ! , . s r l ro' l M n . y n L r S " u ' u , , . . r i . . 1 . 1 1 t l lK t r l , , . N tsj . 4 5 s i l l r r ! 'n: r r r t ' , d , . 5 , u , o , t . ( . r l s x r . rl n r k . ' ns l l i rot t. e,i',. 1,1,,,n1.,, ,t,,.ix t ll {uln, 1!,rr r. iddDkr{n,/r. r t7. irr rr b

tril( $rrd olrs\ N1\^rr,fr^RL nn c,kard,g,send de bu anlrna krthda buhuuyord! ''" C;oktiLrklerde deribir iorb. ismdr s.kirdrlirn

ke(e idolter FprrLardr Ynie i( yaAryla y a g l . n a nb r t a s v i r l ear y n r : a m a n ' l as r a l i u : e n n er , , n u r n l u v o r d L L . ' " NoLnUladal<iklrl balLni gorc daba gerceh(i oleD col(lrk

bryrilN(la keqekts

srn brr ejder govdesiniandrnr |eltil.le yrprlmrr olup kLrm.s bi).rgi

geeD evresnrL'

isaretetmektedir Bu krsmrn u2erindekrkurl b.sr da genellikleludenden vrprl,yordu Kur| be5LL toz ya .ia sancagrnen gelfmi! ras rlenne Dogu Turkist,n lreskoLl

w@^

nnda rastlannrktadLr In yalgrn olxnLangeyik, klLrt, ltirtal reldrndeolrn ]nlvan bLqinrlj ro:le. ba:en qadlrn oniinde duran bir dtreAerakl[yor, bizen ana difegunn ucuM .LeDkgelecek lekilde, cadrrn repesjneyerlerllriLiyordu(Resnn9) Bula n.tLiLnda y.prlan hutla gibi lasfirler de qadLrn rcine ahl:ra saygrnrnbu ihdcsi ola.al. isnrvor yr dr lonLr yordu (Cjzim l, 4, 5) Chrchoukinin bir sibirya seyeharind€bLrklugulkL cskr Yrlut elyiznasrnda l. kLulanncadrlanndaki tozlerdenbeiisedJll]elledir llunlir tahhd?n yaprlnr\. l<alrn

Cizin I {solda) \jogohsrinda tespt ediloi bron? roz (E \t N1 Tlxbe sdu,naD, lnl] liratsAdt, Leipzig 1981,s 80) Crznn + Krlnnklar:.ir

Cizin 5 !r Cold 5xnan,n,n oreki dilyaya tolculuAu $naendx laldx 'kui hn']'gr Ko.n ve Eucu ..Ur ruhli, "(U Hrm! Hohrberg. tltr M]rho iogr'oJ,4URd.a FD,o l/t"., silr.adD, c IV. Ne$,Yo.k 1964.Res 19)

kecedenyxl,!m\ bn

agacLLabukl,r)'le orrrilr !e liercxn

gozlu rasvnlerdif El_vaznusrne 1

q?'.

ler.le Yakullarn llgill halvimn €tinj lem€ye baslxdLlihnnda, soz konlrsu hel'keLc'klerin)^r,Lrn\ryagh srvrzh

dLklarL belirtrlnrektedif. Bxrk.r bir

kelnikta bu tozLerLnke!e, deri gibi naLzenrLerden,baztn LcLdolrlun,hnu: hapan densnden yaprLdLgL sorl.nir. Yin€nercan gozlu olan bu tlrsvnlerm

tairtadanolanLarrboyalL 'L olabiLil'or Gorul.lugn gibi rozLerkursrl nes-

bulunan.d'r Ll6iN 9 Olallikl. rozlerle,lSLs, dirdg,Lepehklen ln d, san.attal€nnta.rlv.r devributunrusuBrdap.rrelu,lli lvlu,e(Fotog n l : Y 4 d C o f u h! . 1 9 e 9 )

rrelerdi Ba:r .raslrrnracrli. bunL.rnt tarn nreri)k ilskisj olmldrqln. brr uguL, k.tu rulil,r

W Eb.rhard.Cldtr sDn.l Kdr$rldn. s 87 J I rlNi. hrri(ig r ord(dldd.Alrdr hi'hlddl.01un

s 201

kovan bir snnSe

oldugunu iddia ederler. Anc.k .zellikle erl<enddnemlerdct.zlerin ileh ya da ruh larla ilgili oldLrgu.lusuncesihis dc yanl$ degLldir Toz kiiltirnun atale. kuLruhrLinegclnis gekLinLn r:leri, TLlrkrye'dede sumehte' dtr. Cogu Ierde fisllara buyuk sa)gr g.nerihn.si, Anadolunun eesrlli yerlerinde kar kocalannadlannrn soyleLrmcmesi, baba otont.sr re eli sahrbinin entaih erkek sayrlmasr(kn evin s:hLbi sryrlan ruhiar) re bunun dah.rsonrr ogullari skrtrnl nusr gibi gelenehlera1, l<LrhlerinlnkalLnolrrlrdandr.. $aman (Kam) Sananlga Serilne, Samann Egirimi ve Ozellikl€ri Varhgna inanrlan rulilar, iannlar !e inserlir artrsnd;riracrll< Irpan din ,idamlanna sanun adr yenlmekredir.Bunlar hrr Lurlu hasrehga!are bulm.rk, haslanrnlrcrahk esn.smdaryftlan k.rrulacrL mhuu geri gerirnek, krstrlk ve zor dogumLarda yar.lim .rmek, verilen kurbinlarL gok !e yer nnrLsma ulastLnnak,c.eirLi dinseLro .enlei jcra etrnek, ruhlafl ar! oldukhn y.re (olulerlrlemiire)gondermek, kotu nth lardan ins.nlart koru!,rk Irin ayinler dn:eDlem€k,lal bakrp g€le.ekrenhab.r vermek gibi irleri y,,prrlai (Resnn r0) 61

r llrlrorcIr 5r1iL1Nl!

n f k N r o . ] r ! i r r \ n N n r L l Li r R r

Cj.nel kibrle gare, semrn sozciLgu Tuguzca.ho Rus bilnn adamlan aracr hgLyh lLteritirre g.(misrir llaneu dj lud.ki

ia"rd so2cugu, sanskriree ll'd

Ddr1.1slizcLigu,hlicede dilen.i keiLf ,nL.rnn.r gelenrdndnd sozcugu!e qLn

rLn gok yolculugunacLkuadrkhn r!,n dainrahirx samank egorisindeolduklan.r belirlir kL,herhaldebu dlrstrncede ge! .lbnemle.degeliim\tir Herkesin gamanolna$ munkun degildir SaDrnhr selilnrii ins.nl'rfuLlrBuDlar nadlren sollaflnda kan iarniD brlunnevinlar arasrnd.inseerlir. Araetrrmacrlann

cedel<ird m.n so.cLrgugLbi.rnekler ea nlri) so:cngunLh eorrlotik kalieniinr llnsll( oldLrgunugostenn€ktedirm'

belirlrlgnc goft bLryukiamanlar kendi islegi)-lcdegil de ruhlanD qagnn sonucun da sanan olLrrlxf.Sananhk meslegibxbanndrn liahnlars. kuquk 5anrnLar'drr

Bu te.in er erk.k vr da hadrn !ana-

ropLumdenuzak du' re sahip oLmasrgerekmekredjr.Bu ne.lenl. ranunlir gcnelLikLe

nr alrr aDdallade eder, vrnL kadn vf erkek ianunl,rr iqin a)fl trrinler

nj:

ha|ne geqebLlecek karekre Her getden once ramamn kolaylkla vecde\e rsLrgruk ran kiiilcr arrsndan !Lkrr CesjLll aratunnacrLarF.manlLk behrtilerninr o.elLl<le behrtir C;ercekr:rstuvarlklxr gorn1e,srli sLk ergenligegeeisevresindebarLadLgun

konLrsudc.qildjr erjith arasrinnahn {dre ilk !e er erkrl lanaDl.f krdrnlar dt Ancrl<drha sonrr bu isre brskm rol

ba9donmesive baynmanlDmevdanagelnesi. rlrhsal!e bedenselacnarern.ruz kal

olnamayr br;la,vancrkel semanlir, rlll d.in.rnll'r.:lel{idrn g.mailann buFk er

olma gibi darran\ biqlmleri Famin ola..k kiiid. gdulenenbeltrol€djr.'-

na, sinjrli oLna, yeneden icmeden kesjlme, lrsanlann yir:adrgrIerLcrdenuzakla5 ma, ruhlarla ve oteki alenlerden va.hkhrli konufrna, surekl du:uncelLbir haLde

kisi nedeniylegorLrnL\bakmrndin Lr

Gorulclugugibi sanan adi)r y. da iamendaba,Lpsik. pit.lojik o,cllililer gorLrlebilmelitedlr.OhlnMrks bunu hataLL olarak krLtuplnerjsi di,v. tannnlanr\n Bir'

drn iamnhu

taktm Tjilrk topLuluklarrndakendndei gecmeyikolaylasuncrha-it^lLklardan soz edi

benzrne)'e !!L9mLr oi

:,uranlxr gcneLoLauk ak samanler it hn gernaniarol.rek ikl]t evrLhr tusior l0 Y.kul SiDDnL([1 ]\nd, a)trnr!r dt!l, furh KrlnnnndrOyu Kdud,, 1974,let tvl

kutsal sayrlrr.BLrnunlabirlikLe !.. ve yeralrLruhlamyh daha !ol< ilirkiye geq.n kara gananlar.1igerlerindcn lok daha fa,la c.kjnLlen lamanlirdlr Eliade kadrn iamanl.

,,\ncrl br r)rLm nisp€reDgec donenier de onilr

crkmls .,lnuLtdrf Eliideri gorc illi iad.rnlar.k rarmnLardL.Krn ieDianlarsonridxn ort.F srknNtr ve n hremelenlran erhisi)le gel!.Li5o. G.e dil nenrl€rdeo:ellikle Rus brlm idaml^rnnD )rprLgL insrLrnnlar.:h l\lLry !:tiunlin arastnrlark ya de kare 5amanlarmdi brlundrgu .nLanlmrl<Irdrr.Alril'irlara g.re bu sananlar gobuzunc lrl{an, )Lrrrlr rrhlanvl. rlirkL kurrn ya de b€r iki ileme de gl 'o'll dtp gel.n ianunlar i nrak zereuq gnqrtu Se)r.lo\'agofe bu dLrfLrnTilrk drninln gol<re )tr olnixh rL:.re rlr esaspfensibesah\r olm.sr,vla ilgLl rr. Ak rvrlr :rnindr Ulg,rnin de r.nk si.rgesi oldulunddi ak iadi|la. ken ilninlirdrn dahr

liri ornegLDY.kut lurklerinde sananhga yetenegiolan knn.elcrde gdrulen re ko layhhlalecde eriFrneyisaglayanhaslihgr menenk denilmekre.lrr Vecd haline ge!mek ilin dunFnn cesitli yerlermdeki Srmanlain bLr bolLrnnrLr)ultlrru.LrLirkrl€ri ya da ilarhn kullannakla birlikr., avnr inrrh bjlltilenn ltLrlltrnrmryilgrn degil' dir; omi:grn AltryL qamanlarbu riir birkileri liullanma)a rhrrt a! du,vnrir:ltrr An..ik yalnrzcayaradrl$iaDgel€n ouellikler vc krbiLjler lnun .Lnayx )e(me:: rrnku $ nanll< nrsleginj icra edebilmekilnuorunlu ohn bilginin de ogr,:nilmesrgerekt Samanlannsollannda mlrlala ba5ka ianinlrr da rir.|ri ornegin BtIl Srlan Daglarinda orunn sagay (H:krs) TurkLenndccLLrrum boytedir. SamantLknesilden nesileashndairade dLlLolarak. ruirlann eracLlLgryla da geDerikoL^nk akrp giden )a orr SelenektLrNuckin Sagayl^rdaisr.n drtr oler;rk sirhlenjn i an olan Sananrf emnyle !e)a klrlsal bir dagrn ronlendirmesiyle vr dr;rnranlarr .zgu his|alLk r! lLrylagamanolmabiliyordu Bununla bu[kte Katrnov, r890 ).rlnda Kardgas]..ayiprLgLbir sefrlilte onla.ul

rir 5 v.IA omek. d!r. s '17 ': !1 ElLrn.. , \ n , r . f J : , r (. e ! l n n . L l l r r h a n , s . 1 1 8 . . 1 2 . 1

ro'

s \tlis omek. dg... s 49 50

ANAIIATLARI TIRK MITOLOJISlNIN

5^MANISTMITOLqII

arasndagbrd0grisamanlardan "Kamolmrk icin rok ozetFartlantai! bahsede.ken: mak gerekmez. clllun cocuklanda, olaganrtstu ozellikleresahipdegit, nornal insanlardrr,"sdzlerinisarfermekredir.'1o Ancakyine de bu son soylenenlipreki 9amanlannozelLikle dahaeskirarihlerdeonemlisamanlarolarakgoiulm.yec€giaqrk-

Sanantndogusuesnasndademirtuyluve cetikpeneetibi. kartalka.acamagacF na konauk bir Fmurta brrakr..Karkl yuksekrurbeliFnanlardaur yri, alcakde_ r€celiFmanlardaysbir yrl suresinc€ kuluqkaya yatar.S?mannhalvan-anasr olan bu )nrtrcr ku9, ikinci kez bedenininparcalanmasr ve kurbanedilmesiesnasrnda, oqlncU kezise olllnl] srrasrndagmana goruneceklir.

gamanolankigin:nm€slegini Turk toplulukiznnda, icra etmeyebaglarnasi yapF lan cegitlitorer erdensonmsozkonusuolmakiadrrsarunn ramn oluguhakkmdaki evrelerleilgili olank, cesitlimitoiojik oykulerdikkati cekmeklediriomegin

ruhu yununadanCrkugrznman,harwananalan,yani kartalbebek Sarnanrn sgdzlu, bir elli ve bir bacakhBurgestez,Udagan nun!, bir denilenbir ruh ,amanahawle ed€r.Bu ruh onu dernirbir begigekoyank ellar ve hjzmetjnde bulunur.Uy, gunan gelinceruh-9anunonu uc korkunCkarave kuru cinebuakrr. Bunlaronun a)lrarakbas1nt bedeniniparqalara bir kazrkuzerinedikerlerve bedenininDarcalarF ybnlere daglrrrlar. d butrin Buaradabaikauc ruh da FamanncenekemiAjnialrr ve tulatrr.KemiklenndusmeseklinegbreiamanLninsantara dertve suraplarrndatay_ pal olupol;maya-agrnr di,r kehrnee bulunrlur

unlu din |arihcisiEliadeninbahsettigi bir Buryatefsanesinde 6zedesoyledenilmektedir: Baqlangrck dogudakikdiu ruhlar ve bafldakiilahlarvardr. Tanrtlarii1sanr yaraor.Oncelerimutlu bir sekildeyasayan insanlar,kotu ruhlannhastahkve oLtrm yafmayabaslanasldzerinekbtil durumadiiserler.Bununuzerineilahlar olum !e hastahkla savasmasr ve insanlara yardm etmesjiCin,onlarabir Famangondermeye kararvenrler.AncaksaMn olarakgdnd€rilenkartahndilindenarnamayan insanlar onaSuvenemezler. Bununnzerinekanal ilahlaradonerek,kendisineinsanlarlakonugmayetenegjnin verdmesidi ya da Buryarlara kendicinslenndenbir kam gonderilmesini soyler. Boyleceikrnci dileg kab l edilen kanal insanseklindelekrar diinya," gen gdnderilir. Geri donen kanal bir agacrnaltrndauykuya dalms bir l"drn gorur. Bu kadn ile kartaln bemberligisonucunda ilk samanolank nilelenenbir cocukdogar.r" Ksenofontov tamfindanderlenmbve Eliadeile birlikte bircok anFlrmacrmn gore,kuzeydekolu hastalftlann bulundugubir yerde aktardr$bir Yakuiefsanesine buyukbir kancan agaclvardr. Bunundallanndasan.nlann dogduguyuvalarbuLunmaktadr. bulunur.Orta GnEhi,blilaik pananiaren yuksekdallardakiyuaalarda ona kucilk en aleakraki daLlar' derecedeki dallarda, samanlarsa samanlar seviyedeki

N. F Karanov,Taliat Ai3dnP,l,gloB6lan-B'lr&l [rrlcrtrd.n Seerd.r Hoh6 FolhlonntnPo' 7a Et^oa4JryAnn fehnt.n uah6 Falhlatuve Etnogrcflot Matnl.n. haz. v E. l\4aFogate_ va, Trrrkceyecev.Fama Ozkan.s. 2l I ilk samann M. Eliade,!nda.n, cw. hfrer 8nk n, s.95. BuDEIlanai!bagkabir efsanede h.ddinibrlmetrrekGnnylayansa8im6i anlaulrr.Ben2e.irnl.mda bn Yakurekane$de kibn ]ilzUndenrannn!! nsriinlngdniihnm,mg vardtr Olaganls[ gnce5ahipi]kSaman, olutan bu yakmak viicudurllanlardan iatun' uzerconn aLcsgondemi5.Alevlerden c' neydau kdtD kara kurbaAadan cinhr. Y.kurlan! en ustndkadn ve erkekta kaD 8el.n bkz. a.9...,s 94 lshndr ilk srdanladaileili bu efsanede nanlann,dunyayagefimi5ler. ka6{anunlr! olabilir. kanedrlen samailar

Yinebir baskaYakurrivayerinde, kusanasamanmruhunuallnk y€raltmagotu_ ve digerleriyle birlikte om bir camagaclntnda anndaku9 bicimrnintmlsola_ olgmlagrncaFkadarbrrakr..RuholSunlukhalineerisrigizamn kur onu yere Ruhunyukandalonvayerlerde goruldugugibi ku9bieinind€olmas. bir &ska kuilann ruh simgesiolmasr,Trirk rnirolojisindeyaygn olarakgorulen bir . Busimgecilikeskibircoktopluluktada mevcurrur ve izleri geckrihi de_ ki Turklerdebile kaybolmamrsrrri omeginGdkrurkdelrinin unlu Orhun lanndaki qu sanrlar bu hlrsusaisarerehrektedir: "Babamkagan boyleceili, to_ kazanrp,ucup girmir, .Babamkigan ucluglrnda kucuk karderim Kittigin yedi

Lkaldr, "Degerlloglunuzdan evladrnEdan Eok dah" iyi besterdinizUrup , O bilnemendendolayl, kolulugunidzundenamcamkaganucup girri,,, ltadar kazanrpbabankagankdp€kyrh,onuncuay, ,,Bil_ lmialtda uqupgiui,,, Kaganuqtu Goruldugugibi,ramamnge(irdigia$amataianlatan,ancakqunnmr.ize vakrnz, derlerunis bu rilayerler,DltnyaAgaq rasanurtanyia,alnca ruhunsimolarak, kaial ve kiq ile ilgil'dir. Bilindigigibi nzerinde kirtahn ya da kusla_

ttsvir edildigiDunyaAga€rsekineriTnrk sanarrmn cesirtideqele.indey.ygrn bicimdekarrrmEaerkmakrrdr.DunyaAgaclylaiigili inanclar ve rasvirlercesic topluluklarda da 9okyogunolarakkarsm,zacrkrnakradrr.

J. Halilax,Ih. waunAed Healelshar&tr,s 20. 65

TIJRKMITOLOJISININAN^HATLARI

ya da dahasonra yapr$ uygulanald sras'nda nrmSamanadaylg, esnasrnda !i anlamd?brr prrcalanm ve tckrar dirilme olayr meydanag€lir. Samann elbissurdeki kemik tasvirleii bu konuyla ilgilidir. samann mcudunun parealanm.sryla ilgiii ilgine hikiyel€rin birinde, Merraneadh bir kadLniaman soyle anlatlyorl nn.rnekoydular'SonmkemiksEna 8ore. Onlarilkinbiilnn kesip.)rrdun kereved bedenimipftcalaraaFrdrlar Kcsipald,klanher er Par(.enr dokuz kaak ust'ine Serdi' ler.Sonnhepsibtr alaF gelipeLldiyemegebaslidtld DerkendanalarahstalLkEeti rencli.e bircin alnnnoftadireAinde!c,ku ve dteki cinlennyedikhinden ana kalan kemikkn ropliyankaz dncesoyulmuitazekiynr agacrkabuklanntnnstunekoydu icinegndi B.n deayagakalkLm Bundansonncanrmyenidenb€denimin T:lsvirin ne derecedeh€t verici oldugu asrkcagoruluyor. Bu hikaye bize Muhannrcd SiyahKaleme atfedilenya da SiyahKalem ekolu ilinde yer alan 'e TopkaPrSa rayr Knrnphanesinde muhafazaedilen albrim icindeki minyalurlerde bulunan cinlerin bir an pargalayrp)tdikleri sahnel hao.lallyor. Baskabir anlanmdaioyle sdylenmekledirl brrmsdl,||q ile dort y boyun.anh6al bu hastahga olmasrgcreken Fkahtru Saman bir)'eds yatarve bedcnipatcaparcakenlir Anlatt'khnna Ylni bu su denlek(ir:Aday g.rr€ksilen b.dtn parc.lanve ik.n kan npkr bn kurbanen !e kam gibi hastalkre kcsilisisd,nda iaDranlar olumgelnen) crleteanhrve*rpilir .. Bedenin )atr'klanv$ II ve denkrp,rdanrazlarFralannrltBdrunmezle! tlu, garnanadaylanmdgecirmekzonnda olduklan mEiik bir parralanmidrr' Bu parqalanrnailkcl denilen topluluklardaki inisiyasyorltorenlerindeadaylann mane\1 olarak olup dirilne konusLrylrbenzerLikiairmakt.dtr' Eliadede Fmantn iaman olllsuyla ilgili, ozellikle e.man olarak secilmeve €gitim srlLre(lerinilnisiyisyon su reci olarak nirelendim€kte \.e bunun, strra erdirne ya da srrra eme oldugunu be linnektedir. va G. V. Ksenofontovun (olm. 1938), l920li yrlLardayaptrgraragtrrmalanndan prhn bir derlenede,sanmnolacakgeneaday once bir ruya goru. Olmil9 $manla .,n ruhlan ropl.rn,pe:rna. adiyrm kesip parcalarlar.Akrn kan, sanan davulunun r.'kmagr vasnasrylaahnank hastaltklan engel reskil ermek uzere (bu hastahklann

SAMANI5TMITOLOII

m$ gibi, yani ohi gibi krmrldamadan, yenedenigmedenyarar."' Azerbaycanh Tiirk ara5rrrmacr M. Seyidov,bu konudadegigikbir omek veriyor. AnlattrFhikayeyegore,gelecegin saman rahatsLzl*gerirdikrensonrabir cayuzustri yerekapamr.Agzmdankopukler8elir.Bir surebu iet1n kenannagel€rek gamanolur. Bu aragmacrnrnyorumuM gore,bukahr. AFld[ian sonra ise klde radaeski TnrklercekulsalsaFlany€r ve su unsurlanbjr aradadrr;iuku gaman Bh kadrnolank gorulenveyagmurvaadayrsulun kenanndayerekapanmaktadr. mayalanan ropraga ve gosreren suyasaygr etasryla adayancakbu v€sileyiesanan, kawgur.'r5 tk yeteneglne Pargalana1'nlarakruhu remizlenenve bedenigDc,kuwer, dahaiyi gorme ve iSnmegibi leritli yetiler kazamngaman,rehberiyleegirimlnedevameder;goge ya da yerin altrnainmeyiogrenir.Hamer,baikalanmngorenedigiteyl€ri Crkmayr gormeozelligine aydrnlanma demekredir. Aydmlanm$olan$amnng6zukapahiken bile karanlgn icindekiteylengdrebilir Bu aydmlanmada kulars krisraltennin& 'kar rolo vardr. Bu kristaller asrn$ Lrrk anlammdadrAydinlanmDbir gamamn barmmce!-resinde ancakbagh bir gamanrarafrndan gorul€bilen bir halevardrr"6 Bu konuylailgilenen,DruryyegoreFamanhkbir elarndazihinselbdhinmenin koftollu bir eyl€miolmak dunmundadrr. !:man adap ya da recrubesizFman bu yollavarLgrnndigeralanlannaulasmakicin cesitliunsurlanda kullanankashnda kendibedeninde yolculukyapmaktadrr.'ri Dahaoncebeliruigjmizgibi $man oimusbi. karmnvazifesidogauendnn)"yla i\kiye geqerek, halkrngqidi rurdendenlerineve isreklerine carebulmakrr. qeFitli gerceklerlirmek igleri uzere esik yolculuga saman bir crkmadanoncebi. ldren duzeniemek durumundadn.Bu esrik yoLctLluk esmsLnda goge crkrLrrya da kanal, drdek,kaz, ku9,geyik,ar, ayr, kurr gibi qeiirli Fraltlna inilir re 5amana hayvanlar yard,mcrolur. Sananbunlarrnyardrrnryla ya da onlann biciminebuntnerekgokluzunec*rp rannlardan, ruhlardanya da Gok Tann,danya da Utgen,den gerekliSeylerialir v€ insanlannyardrNnako9ar,isteklerine carebutur ve hasiaLklannrsagalorBu ha'"r'antardan biri tamanulkoruylrcuruhudur(Resrmrl)

geldrgi)yolLaraseryilir. Uc gun suren bu durun esnasmda$rman bitkiseLhayaaay

'Sahalarda Y. Vasiliev, Srmanizm,AATD,c 1,s.4,Eylul 1991,s l2-Ili Ksenotonrov,un bulupkonurrurahkde.ledigicestlibilgihr iqinbkz G v Ksenofonrov, 9amanlan Sd,M-

|| r

M. s.yidw, a.g....s 23. M. Hamer.Sdmu Yolu,Eev.A*naAulay,s.45-47. N. Drury,s4mni.ft,'arldnlgnogelfli,cev.E.sim5ek,s.3l

a6 sirrrien,I 955.s 14I- l42 denakraran l.riednchvc C. Budru$,5.ld,haren8.shi.hkn s 51 52i C. . ftrftkDn Muslnerltl,ld,Otr..L'Drt )n''uii?n r v€'is Omek, d.s , sener, 5 22

T IRI TI]RKIIITOI-OJISININANAI

Ks€nofontovlmderlemelerinde samann korq'ucu ruhu ya da yaidrmcrhalva m'zrak gibi gagal. keskinpenceli, uc kuiac kulruklu. bu}* bir kustur. Bu kug saMna ilk RFiD lr. Samnn mnevi yolculuguesGrnda kullanolarak onun ruhunu egirmek,

Emognl drg! hayvaq'rubt at mod.l; SibnTa.Btrdapesre ya Mr0rsi (Forogmt Yis,r Coruhlu 1989).

ikincisindeyseolum vaktinin geldiBinibelirrmekuzeregdriniir.

BazryerlerderamandldnkiensonramuhlehfklFiliklerdebaka toplunlann rayukandabahs€ttigimiz kamam olaraktekrardunyayagelq omeginKsenofontov, drn ramanMatrena'mn sbyledediginiisihi9tir: anrkentuzaga Ben.nceTunSuzmilletininFa@n,idim.Bir8tn kry1pohn Seyiklenmi onasndaikincideta taktlp6ldum(uzik mEEkt idi) sonfr thalsnn (Yakutlar) seb€p olan mEEgln deligidir. Gelecekede dogdum.BusrfltndakideLikilk olnmiroe boyleol.c.k vebenkope8rcokolanbir miletin onasDdadoSacaFm.'rg SarnannSogeyolculugu srasmdaDrlnla Agacrnrmerdivenolarak kulamr. Co gu kere bu agacrngovdesindeya da dallanndabulunan kenikler bu rsi gorur ve aygdgiinkarlann da remsileder.Sananrngbgec*\rna iligkinomeklerin n zamanda esnasndagerceklelendir. en ilgincihastayriyilertirmeseansr Samanhashdanemdi sonrakurbanedilenhalaamnruhunugogegiiinnir. YurAi hastal$ tUkurdukien dun drgrnadallan budanm$uq kayrnagacrdikilir, onadakiucunabir denizkusu asrlmEtr.Kayrmndoguyanllu,Alkyhlardatall8a denenucunaat kalalastyerlesri' rilmisbir kazrkcakrlu.Bu agaclarai hhndan ordlmiigsicimlegogiinyolunugosnzerindealkoih i(ki b ' rermeknzerebirbirinebaglanr.Agaclarla ,.rrdun arasrnda llDn kncnk bir masakonur. 5alr@ kui uqusunutaklil ederekyavas yavaggoge yukselir Yotda bulunan doku konallama yerinde bu yerlerin ruhlanna sunular urcudunN bir parcasrnm atqte anndrnlmasrmisrakdnneder.ceri dondngunde gdre,AltayhsamanmgogeelkL 'zptt$ derlemelere C€sirliRusa.aqurmacrlann sr ve .t kurbanrsunmasrozetlegdylegerreklesi(llk aksamtorenyerlnebir yu Y.v6ilyev,5dhdrtrlkn , s. 5. Ir. Eli'dc, &DEniz',, ccv. hmet Bnkm, s. 26'1.

kurulur. Yurdun orra dir€gi kaym agadndandr ve gcjvdesinedokuz basarnakoyulmugrur.Ka)4nn f6t kl5mlyurdunocakdeligindendrsanc*ar. yurdm Cew€sindekayn dallanndan bir cir vardlr. Kurbanhk"r. bdr rulrn denrlen krtryerurmJ)ri! n govdelerinden edilir. rxhlanm qL teslim Sanan karnak amacryla,kurban ve bas tutna dogru ka dalmrsallar. saman,dawlu aracrlgrylayar, ruhlannr ropladrktan sonrasdrrdan qrkar h^arlanan kaz gekli uzerine orurarak ilahiler soyler ve atm ruhunun pesindengdge q*ma)z Atn ruhunuyardrmrcrlamyta birlikle yaka, . An kursadrkFnsonrdkrnrm rkrtn.ksrzrnhayomurgasnL krrarakOIdurUr. Arm eti lorende Iiesim12. CdgenaneviyoLulu, derisibir srngrnucunaasLlr. gu esnastndasamao,nmerdived Tdrenin ertesi aklam Serceklesenikinci kls olarakkulhndrgdirek.Bu direk , saman arcsin yanmakra oldugu 'udun aynr,.m.nda dilek a8ac'ola.ak ruhlarave KaFa Hana atln edndensunarve d, kullanrhr.DoguTrirktstan.w. Zentyuan vd. (ed.), xty@8 Ot etmesi icin ilahil€r soyler. Areie ve yardm ruhlara et sunar. Ev sahibinin sungusuolarak n a , s l 3 € . ) . ipe as mrgdokuzgiysiyiilahilererliginderutsitleyerek Ulgenesunar.IGn tagiysisinigiydikt€nsonra,yardrnct ruhlan cagrnr ve gogun kuru Merkmt kaynm govdesind€kj Samancezbehalinegecriginde c€nriklen(taptr)ku], gdgeyrikselmeye baslar.Bunuharekerlenyle de belli eder.Her bjr basanak bir katn temsileder.SamanyanLnda atn basrmrurankisininruhunuda sd. Ucuncu kau gegincernevcuryardmcr ruh yoruldugu icin Saman,kazl cagl nr. Bu aradabir mola venr. Boyleceyolculuk samanm Itcune gdre 9-12. kattara ladar devameder. Ulagbildigi son kana Ulgene seslenir. Sonra kurbaftn kabul cdilip edilmedigini ve baska5eyleri ogrenir. Geri dondlgundesamanyere yrgrhr ve kendindengecer.Uyandrgnda uzunbir yotcul klan donm* bir kisi gibi roreni i:leyenl€riselamhl:o(ResinI2).

Gdgeqrk$anazaranyeraltnainir dahazor ve dahalehlikelidir.Dunyanmcesirli yerahryolculuguna magara,kuyu, eukur,y€rdekibir d€, eamanlar

M. Eli^de,at e.. s. 222-229. @

TORXMITOLOJI5ININANATIAT1ARI

lil(, pmar, agarkurugd ve kokleri 6bi yerlerd€nbaglar.Agacbudat<lam&n ya & merdived€n inij de sozkonusu olabilir ya da atagda belirtilecegi gibi bir cam!"nn agzlndm ye.altma inilebilir. Kam yedi basanakh bir merdivenden(olas rkla bir agac),yardmcl mhlarlabirUki€inmekleve her kattakarrrlaiugrengeueriaS' mak zorundakalmaktadr. Dokuzuncuve son katta Erlik Han\n !a! ve siyah ballrktan yaprlrnlg,rok i}1 korunan salaFna varu Erlik'in onirnde, iCindeUlgenin de isminin geqtigibir dua okur. Sonralrrda donerekyolculugununsonuclanir aktanr. SibiryaYakutlannag6re Samanyeraltmabir canavar-flamn bogaandangirerek ve 'r.rcududa s€yahatederekgider.Bu nedenlegman bu yolculuk esnasrda kargr laiacaF da. ee siwi yerlerdenkomnrnak iein elbisesiv€ ayakkab atur om gore secm€kzorundadrr. Yoka olulnc[l yaralaralabilir. onceormanlar,'{ksek daglar, Almy Fmanlanysayeralo yolculuguesnasrnda bozhr ve coraka.azilerigecer.Bu yolculugusrasrndaburalardaolmusgamanlann kemiklerinden olusmusyLgmtangorur.Sonraiamanyeraltmagidenbir deligeula srr.Buradanas yolculugabaslar.Bu anda dlillerulkesinegirdiktensonrahastahk veren ruhlar ramamtaciz ederler. Sonundasamanazgn bir boga Sibi boguien y€ralu dunyasnm efendisinin(Erlik) karsrsrnagelerekonunlamucadeleetmeyebaslar (bu mncadeleDedeKorkut hikayelerindekiBogacHanrn bogaylann@deiGini hafirlatmaktadlr). sonugla gesitli hileler ve hedryelerleErlik i yat$hnaF basran ve onun yardm raallenri alan (ya da ruhlan kunaran) Fman bir erkek yabankannn gerid6ner.Bu son motif, yani kuiun kaMikanatlaniizenndeyeralodunyasrndan da yer almaktadr. lan uzerindeyeryizunecrkmatemasrEr-Totlrikmasallnda Samanmohimrindensontayaprlanislemler,cesitliTurk lopluluklanndadegigik Kamgas ve bazende beEer dzelliklerta9rr.Kaianov'un Fmanlanicin yapu$ iesPit' lerdebu konu hakhnda50yledeniyo!: BalBylaaga.' km dldrguzmn, isteryrz,islels€krt olsun.6la lopiaB.gommerl€r. bir kapakla k panrlar. Onunbar koFp. uzenni yonl,rlar. kamrn csedini icin. o}{p banlEdoBtukoyarlarBirkinrsedogudan8eliE, "ondengeldib, deribanydnnn denSeleni* arkadan8eldim,"d.r Guneyden 8dd, bend$andangeldim,"klzey ayaklanm do8uyt,banmbanyakoyarlar. geldim,ds. Kam,n dengekn.beniceriden saktokna$m,gapkem, telinitabutunyanrnda kurkiinu, biitnnrakrmlannr, Kam,n brrtun ee Onu86md[lden y€reaBicdikipo aga.a trbui.koymazhr. ladar.Esyalannr

sA ANlsrMlroloir 53man Elbisesi Samanm kendisine yard lcr mrlzemelerinden biri de

rtzerindecesitliunsurlinnve ha)aankahntrlannnbu(ResimI3). Bu elbis€onun lundugu$amanelbisesidir esrik yoiculugu srrrsnda biljm degi$dnneyetenegine sahipoldugunaiFret etmektedir"'(Cizim 6). Eliade'yegdre FamanmSiysisidz€l bir dinselmlkroko,dosu remsileder.Bu elbiselamann hizmeleuigi rubun istegineve en ince aynnl anna kadar)"ptlg tnntemin ed'lir. B6ylece fe gdre aikilir v€ aksesuarlan da ruhlar rarafndan, Allayl ann nrdnd,?,Ynruh )€ tdngdsa) kudannhrmu,sreni'a da iamangiysisi(o]11n dedikleribu elbjseninyap masr emrini alan saman, arkaelbbeve aks€suanyapmaLanicin cevresindeki Resim13.XlX.ylyft iit bii yard,mister. Malzemedarlanndanve akmbalanndan Sibiry! s,man elb's6i. St. P.leri hazr olduktan sonra, b€lli ku]"llala ululank k - reBburgEtnogBb! Muzesi. .tlurlarunfindan dikilen elbise,manyaktakdiserme toreniyl€ruhlann incel€mesin€sunulur. ADftrrmac ara gore en eski ve ozgunsarun ellii",9 selerihalvaniekillerini taklit edengiysilerdir. Bunu giyenSaman,hem kendi atasrmve hem de gerekrigi lg*, ?amano kurun ya da haia'anniekline girebilecegini gdstermekiedir. SirokogoroyagoreYakurlannkullandrF giysidenirdenbir kur iskeleriniandrnr. Nioradz€ye goreelbiserumuyle koruyucu cini (halvanr) remsil ederve elbiseuzenndekionunlailgili rasvirler$naru kuwer ve kudr€denninerkisiatrmd, brrakrrlar. Cizim 6. Hayvd bicinine g'r i9aret.den het.l Kanal, geyik, a}1biciminde yaprim$ )z da bu Mlaan- me temasrna analar yada levhalaruzenne laraiFret edenqesirliunsurlanbnnysindebanndrran o}!lmus zooantropomorfil< elbiseleren yaygrnolanlandrr(Cizim7, B). figrirl{.

ffffi A mffiil b?

[.t{

Bkz. Y Coruhlu, 'Tirrk SamanizmindeBicin Deg$ime (MeGmorpboeis)OlaI !€ Turk Saiun ile Baglanrs UrenneBirkac5r2." sTAD,c. I, No t . s. 54-58i Y. Coruhtu."on. ve lc ,{sfada Ha}un BicimineGimre lnancr ve Ttrk sanau ile lliskjsi,"NISUFEFD,c2, Ocak 1995.s. 59-93.

'rr N F. Kata@v,d.&.., s 2tl.

I.JNK MITOLOJISINlNANAHAILARI

NITOLO' 5,\MANlST

SamanelbiselerieesilliTurk ropluluklanndahepalm unsurlanicemez. fu2en ^Ma gdre elbisenin uzerinetakrlan nGneler degisebilir.Genellikle deriden olan elbis€ dngmesiz ve onu aC* olank dikilmirtir. KDrn bir gomlek uzenne,yaan da crplak bedenuzerine giyilir- Den kemer ya da kup:k

geyrktipi bdrlLg(U. Holmberg, T,r Cizim7 Gold) BirY.niey Ostiakgimanrnrn MJthologoJAllP@es ftnnaUgnc,S,Ddton, Res.2l). ait kw tipi €lbisenin6n ve arka.ara[!anEdnnusleri Cizih 8. 8ir Yakutsamana (U.Holnberg,fle Mtrholoe/ ld Lx drn ci2im). oJAllRaces Finao-Ugnc, Sib.ndn, ve harramaskBu elbiselerin eesulibolunlen olanbarlft, qizmeya da ayakkabr maskerol lar da anacauygunoLarak yapLhyordu. YukagLr, Yakurve Kamcadallada KalaTatareamanlan,bryrk ve katlan sincapkuingun&n yaptlnt5 oyramazken kalanagacL kabugundan bir maskekullamrlarGoldlarve Ahayl ar blunln ruhunu ruhlar tamfmdantarmmaoluler aleminegetirirken,k€ndileriniengelleyebilecek mak iain'azlerini kurumlasiyahrengeddntjsturu..Maskeba?enFanamnyiizu tave ruhlar alemineSirebilmek,yani runmasmdiye, bazende tam tersinetanrnrnak vecdhaline g€qneyi saglamakicin bir bnyu aractdrr-Hattabazenbu tip aksesuarl.r ve davulunelbrseyennegecrigide olur. NitekimR dloffun belintiginegore Kara bununyerinebas' Taurlar,Telemler,Sorlarve LebedTatarlanelbisekuLlanmazlar: Bu gimeye isareteden l.nna bir kum4 parqasisararlar. rekildehqw:n bicinine sonrada ozelliklehnkat erbabrylailgili cetitli mitocerirlihususlar,lslamiy€tten ya)amrva devrmetmrrur lojr! un u'la r.ren hrL;yelerde 72

kuuanrhr.Elbiselzenndece$iiii simteselanlamlanolan motiller ya da 5e' kiUer(kur eekillenya da arbadenilen. lrlik'in rilkesjndeF$adlgna inanrhn car:avannrcsmi gibi), yine degisik Ctrim 9 (solda) Uzenndeaydk keNikleriri i.yleri temsiledendenir ya da bakrr tensil eden aplike q.nrbn ohn samancizmesi lesneler yer alr. Sarl1anln tlemleri, (v Dioregi, "E&nogeni.Atpecrsof Dalkhar dnn,'ayr ve iEanlann camm, sonuch Stdnunism,'AddOn.nralia.c. X.r'l/1. Budrperre1963,Res.l4',dekitoiogralrrncizim) .vrenm yansmasE gormesini sagLr, yen madenialau), guneri ve ayr temsil qizim 10.Almn bacakkemikleri!e samanrn .}1 ripielsiun6! (U HolmberS,fi! Mlrholos/ cd*r rozet 1z da daire seklinde kesil- ol All P6ces Fit^o Ugric,Shendn,ks 20). elbiseninuzenneilitririlhi' nesneler Gunesitemsileden,'uvarlakdelik reklindekibir nesn€qamamnyeralrna icin kullandr$deliginyerineg€eebilrr. Samannonuzundaa),ncaonun ,orolan dayan lLhgLmve gtictinLlsimgeleyenbir demir zincir bulunmakkdrr ,lukiara ilzennetak an demir nesneler kou ruhlann saLdmlanna karsr bir kalkan llazifesigonir. Madeninesnelerin canholdugudtrjnnulduguiein bunlann paslanr&yacagrna inamlrr.Sieroszewski'ye gorebir Samanelbisesinde (yakutlarda) madeii taklar, yaklasrkolarak13,17kjlo civarrndaolmahdr. Baz iamaDeibiselerine,rorenesnasndayardrmahnanhaF,anruhtaraisaret cilm uvsan, sincapya da dahaba9kaharalnlann delilen, kW ruylen ya da penceler aelabilir. Kimi zamanda€lbisesinin ko anna ya d, gogus hsmtanna kol v€ kab|rlgak€mik]erinilemsiledenve genellikletekrardiriliseig.1rer edenFekilerde diIllmektedir. Bunlar bazenkol, bacakve kabu.gatanremsit eden serirlerya da Cu, buktarda olabilir(Cizims. l0). Altay samanlanmn Yurpadenilenyerato canavanya da yLlamnr elbiselerinde tensil edenkuldelelerde bulunabilir.lki gdznve a9* agzrylagdsrerilenbu yrlan

rLRK MlrolojreNrN

^NA3A1 Llil

yap mE baihklar kullannakraydiar. Basilklannust taratLnakarlal vb. hayttlyleri yerleglinlmekeydi.Bu baghgn ah uclanndanbrulmiq Tentler

bazentek baghLrEgdvdelive caralkuyrukluolarakbelirlilii, Ulgenin kplan ba, zende Erlik'ineocuLlarLm rensilencrngrakya da kuklalarda (elbiseninuzennde) (Resim yer alabilir l4). Bu kuklalarzamanzananruhlan da temsileder.Bir Alray goreyakasnakk gr kuklalar7 g.k krzLym$ve 7 erngrrakda dedigine tamnmn bu 7 kErn ruhlan cagransesiniremsiledLyormus. Elbiseninuzeiinekoiu mhlan kacmak iein ok yay gibi demirsilahlaflnirlendigide olur. Giysininsrrr kesimine halwan postlan ve iki bakLryuvarlak, yakahEasiyah v€ kahveiengibaykug rnyleinden bir sacaklutturulmugturElbiseninsacaklan,hizmerkarruhlarataret edi-

r. Baghntlan rlzerinde,kailar, gdzler, burun, agtz ve kulaklan ifade

apiike,.el€meler vardr Bazensakalve kulak halkalanda belirtiliyordu.Bmun bir diAerbenzeribalk ripinde,scjzkonusuiglemeleryerinedaneseldiskyer ahr.Bunlardainsanynzrlortadakidiskt€gosteriliyordu.r:l TulayevtaHfindanlespit edilenbir Karagassamam,elbisesininbashgmabir aga ve bumu aplikeedilmigolmasr,kurtu aratamyaneskl Turkler bakumnda haylionemlidir.Bashgnher tarafindakiyrldrzlarve ay, sqlgin kursalbo, d/enyle iglenerekmeydanagetiilmirlir. BaglLgnnzerinesincap kuyruklan kur ttyleri ilisiirilmistir. A).ncasamann omurgasrnalsarereden ve barhgrn ar,arl,anuzen) drzlrrlasuslnbu lurdeie vardrr

Altayhlannramanelbiselerinde bazensu alundakidunya)" dalEr rensil eden m?rttve kugu gibi su kuslannltemsiledenfigurleryer alLr.PazmkkurganlangjgamanLn bi regitlikurganlardan su alrmadahrm ya e*anlan su kulu tasvirlennin, da yarad D esnasndadenlzinahndanyaraha irlemindekullan acakropragrgeti ren haF:m temsileuiginisbyley€bilinz. EliadeyegareelbiseuzerindeayrLcaar, kopek gibl haywanlarintasvirleri yanr srra bo),nunahalka geeidlDiF, yani ganunn hizmeiinesunulmuFkartal figrinen de bulunmakiadrr. Darkhatqamanlan kugak(babandDbicimindekahverengi, yeiil ya da mavi ku-

Davulu giysileri ve tdren si.asnda kullamlan kimisi gercekve kimisj hayali esyalar

unsurlardogrudandogruyanjtolojik olaylaraisaretermekredir. Bu konularlai] en onemh nesrele'dp ' b ris de >dm,rndavxludL,,. Yakutlarda laman, daha adayhF srasmda bir davula sahip olur. Kendi alannda

olan 'aeh bir eaman,sen! Fman ada)mr,yukek bir dagn bulundugu yereya bir bozku alanagorurerek. onaiamanelbisesigiydiripbir dalul verir. Bazrdu samangiysisi ve davulun }'zpmr ilin ger€kli malzemeyi,samamnakrabave arkadalanhediyeeder.Adayavenlenbu davul,geneldeararuhlanndanah, ilham rizenneya da sanunm hizm€tindebulundugu ruhun isregtnegore yaprl-

Her 9aman,baba),r da a.a raralhdan olanbiltlk babalanndanya da analanndandlmo9bi. saMn, ozo kamrnvarisidii ve hahisi ve selefiolanbu ruhun ralebiyledml sahibi olu. Hicbf 9atuankendi azui! ve isregiyledarul yaporanar, upkr (mnrdl) deselesindeoldugu gibl, ruh davul yapnmak icin sananarelkinlerdebulunui. M*lege girensanan ruhun azulanu rabidir Onun isredigigrbi davuLyapthr, Fekilve biltiin tetenuax ruhln hayaitakullandgr dawla uygun oLur.',"

OnceLikleqamanmyeralhnainig ya da golq,uzuneyukselmerorenlerinde,da'a1lun Gogunluklakullamlmasrgerekenbir aEE oldlgunu gdniyoruz. Rsim 14 Mogolcundanbir $aMM elbissiuzenndekidokuz bebekklklae, canlarve - Die Gektig Ktltut D* AltenMorgaunaPnapsDAen lrlan barlan(E. ve M. Taube,Schtunaaen lei,LeipziSlgal).

rz3 ur

v. Dioszegi,"Eihnogdic aspedsof DarkharShamansn,' Ao. Xvt / l, s. 59. A. v. Anohin,a.8m., s 443.

TI]RK MITOLOIISIN]NANA!ATL{RJ

Bundanbagka,qetirliislerisin, orne$ntannyaya da ruhLankurbansunnu, bir evi kotu ruhlardanlemizleme)z da olnnon ruhunu yeraltlna, oluler dri.n)zsLna 80tnme gibi anaclarLa davulunruhlarLailiskiye gir' yap an gananu seatrLaflndai mek,onlanyakalanakya da ieinderuhlan toplamak(Altayli Tiirkler ve Yakutlar tespitedeblhyoruz. da),kotu ruhlankorkumak gibi amaqlarla kullanrldrgrm AyrL ca danl sesininritmi ve bu sesinalcalLpynkelmesiylea)aningidisaonlizleyiciLe gibi amaqlarla vecddurumunagecmeFkolayla$irmak da kullanllnrg re aktarmak, gibidir.Bazeno sanann binegiola' Daru],sanunayardrmcrolanha)'van-ruhlar rak alg anmrttr. Sanundavulunrek duz€sesineuygun olarak gdge{Lkarya da yeraliDainer. Bu islevindendolayrdavul,binakrm Ttrk topluluklarDdasamann Tbrenesnasrnda alr sayrlmrrtlr.L:5 tananD ruhuyolculugar*rnca davulat, iokmak kamrrtsulardangeeerk€n davulkay*, lokmakknrekt gog€ e*arken de bir ce:l ya da kautL at olur. Derisi irin geyik ve beuer turdenposrkullanLldrgrnda, ku| ilahi soylerve SoyotramanLan, davulbu halwanlannadLmahr; omeginKaragas gezdiklerini yabanibt karacayla soylerler. ken davulukastederek de cogukeresimgeselanlamlaitair. Ana maddesl, Darulunyap dlF naLzeme genelliklekutsaLsallan bir aAacian allnrr; orneginTurkl€rdedawtun kzsnagnLn yaprlacaFagae,senel olarak kaym ve sedir agacndandtr AFr sekilde darulun Ls yaprhr.Bu agac,kutsalolanDiinyaAgacLna isareret raraftakisaprda bu agaqlardan rigi icin, bu ir iqin kullan acakagacln,insaneli degnenir ya da herhangibir hay vamnkirl€tnediEibii agacolmasristenir. agacny€rini dogrudan Eliadeninlespidennegbre9anan,kasnagnyaprlacagr dogruyaruhlardanogrenir.Tespittensonrabu dalLkesmekilin dosdannrgonde bir ir. Yakurlardaysa risrun€Fldrnm dnsmur(bu ifadeyLldrrLmtannsrna,/ruhuna gondermeyapryor)brr agacrns€lilmesi dahadogru bulunuyor. Ayncadavuluncesitliyerlenndekullantlanve niteliklerinegore anlamloznan ya da bu turdenmalzeme de mad€nin,dahacok d€mirin denir ya da bakrrnesneler dolaylseqilmiitir. kutsalLgrndan serilen€z. Davulun)uzeyiniteskiied€nderininalnacagrha)vanda geliFignzel iliskisi olduguna inanananptrrmacilar,€n eok geFk ya Bu seciminav kriltleriyle da dagkerisininderisininkullan dr$nlsoylerler.Az da olsaiay (veyaat) derisinin '5 AllaylllarveSoyodarda davulunatya da ranann seyahat ano ol.rak kabul edilmsi koDrury,sdhd,iln, s. N 75 76. Aln hxsElarda bkz.M Eliade,satunlzm, bkz. nusunda cev. 204 205 s Birkan, lsmel

sAMANISTMITOLOII

kullamidrgrda gorulmrlgtur. Samandavulununderisininse(iminde,gamamnkoruda rol o}namEolmalr.i,r y{cu ruhu olanha}ryanlar Yenidavulyaprld*iansonra,dualarokunaraktiitsnienir'Bu sekildekotu hlann etkisindenanndrnlmrrolur. Ustunehrmz veyarakr gibi, irki salFi yaPrLlr' in Soriarlailgili tespitlennde, sananadayrneslegedav€tedildi Potatovve Menges gidd. Bllradagamanayjn duzenbirlikte onnana ginde,icind€)a$adrgtoplulukla sonrarizerine,simges€]anlam olan resimler br. Ue gun isindedavulyaprldrktan dalulu,ioplumunkoruyucuruhu salalan yaprhr.Samanadayrbu eekildehaztrLanan Muz Tag'a(BuzDag)sunar.Muz Tag,dawlu kuenkbirerdagolanogullannagosre davulundmnnu iespiteder.Ondansoniastarir ve sonrakendiside inceleyerek ann€siya da kansrkabuledilenTazlKanadavulusunar.Uc grinson' srylaULgen'in ada)anbu ra da aym daurl tdrenieErlike gdsterilir.Erlik de da'ulu inceleyerek (aiu yasayaca$nt ve zanandaeanantnne kadar nunla kae}1l eamnl* yapacagrm kac kez kurban sunacagr bildirir. A. lnan\n aktardrgnagdre de, ramanaomur bicenMuz Tag'dtrve onun omru belirler. A).nlarashmactmnPotatovdan boluncakac|ane&!ul kullanabileceglni bir gekildeaEkltyor Sandmisimli bir saman, nakleuigibir bilgi bu durumuguzeL davullann sayLsrnrn lamamoldugunuve yakmdaolece tayinedilen L. P. Poiatov'a gini sdylemigve bilgiyiv€renaratlrmacrbirkaqgtln sonrasamamnoldtgnnesahii temizruhlardany, da dagnhla Anohinde bazrAltayl Fmanianndavullartnl, nndan aldrklanmbeiiriir. gdre,bazltopiululdarda, omeginAltayhTuvalarda Eliadenintespulerine saman duttincesi,dalulun yardtmcrr1lhdavulurorenlecanlandnhr.Da\uLuncanl.rnacagr larla ilgbinden k ynaklamr.Bu nedenlesoz konusuloren srasrndagamanbay van-atasnnhayatmlanlatLr. SanunadaFnndavulununhazrrlanmsr,mltolojiyleiliikili simgeseldavran\' laranedenolur. BuradaeskiTurk dininj lfadeedengbkve yer unsurLanya da ilke' len on planacrkryor NitekirnyukarLda sozu€dilenSorlardadanl gdgemensuP ilahlan bir dunyaekeni olarakalgLlanan sunulur Dahason' kutsaldagvasrrasryla raysayeraltlalemininkorkulanilah Erlike rakdimediLiyor. Davulund€risilprandrgrnda,da\.ulgeliriglrzel aolnaz,bir ormanda(ormanve

A. lMn, 5dtuh,zA s. 94 Danlun tutsiilennesi, t€miz r s u n d ab k z d 8 . d ,s . 9 4 .

egan agacon )ap'Lmaqkonx

TLNK MTOLO]ISININ ANAH-{TLARI

agacku eri etkisiyle)agacrndatmaas arak terk edilir Ayna saman6ldugu a, nun davulutahripedilereknezanmnyanrbasLndaki agacaasrlrr.Muhremelen bu nun sebebisozkonusudavulun,a1,:rr zamanda 5amannkcndisinitemsilediyorol NitekimA. Inanrnrcspitlerine g6re,drvulun agacve d€mirak$m haric,,^pra nan d€nsidegisdnlebilir.Ayncabir de birisinin oldugubir evdebulunansanam ait eiyalarve davui,Erlikin elelsiolan Aldaclmnlrcnutagelmesiylekrrlennigve gricunukaybermig sayrldrgr zamanlarda da eskiden yeriney€nisigerilir. Onave Iq AsyahTurkl€rdedalul kasnagryuvarlakya da beyzigekild€dir.Ba zen,bugunbizimtef dedigimizmnzik alet'ninbnFk sekLigibidir. YapnnLnda )rkandada belirrtigimizgibi agaq,ieiLer,madeniparcalarve deri kulLamhr.Deri &yapLlanve simg€selaniami vulun bir yuzrinugerginbir birimde kaplar.Boyaiarla olanresiml€rdahacok bu 'uzd€diriAncakbazenbaskayerlerdede olabilir. Bot olanarkaFzde, farnannbir eliyle davulutuBbilecegibr sapvardrr. ce nellikledavuluiki eiit parqaya alaranbu sapAltaylrtarve digerbaa Trlrk ropluluk lanndagoruLdugu gibi, bazenkabacainsanFeklindeyaprhr.Bu sap genelLikle oLmrig€skibir Famam, yani davulsahibiruhu ifadeeder.Altayl ar davulunbu pargasma sezi ismini veriri€r. Anohint gore, sdli nin basrbeyzi s€klinde olup, }1rz riz nnde oymasuretiyleka5,burun,agu, sakalyaprlniF,bazLyerlerdebu krsrmlarbakr levhaylakaplanmrpur. Altaysanandavullanmnbir bdlirmundeee?iiki baFhde olabilir.Bu dummdaalak iaratrndaki basSamannbasrdrr.Bu $eklingdgsuiizenndengesiiil€nve kiriFdenilend€mt qubuksaonun kollannrolusturur.Birtakrmda\.ullardaeczinitraFaglarafrikryeaynlank garalayaklanolusturur.Bu catalklsmF nln rizenndeyer alankucukbir resim bazenFamamnkorulucu ruhununsimgesi' bu lctekiinCraplickaisedahaerkendonemlerde kllerneaidrF a.asu.masnda, sin geklindeki)a da sadeolrn sapkrsmrnaAltayLk bilelerinbar dediginiifade€di yor. Ala! arastrmacrAltayhlardakins denilenyaiaydemireas an sescrkarandemir nesnelereyse ftangmd€ndigineve bunlannsayBrnmgamannrutbesinigost€. diginedeginiyor.'r? sorlarlaKumandTnrklenndetoz knhlenneisaretedenve altr gozlnala kaplan saprnuzerindeba$kaC€Fitli suslemeler, kinrin iki yamnakbolank isimlendinlen asrlrr.Bazende burad:rirmanLnemnndebululr2n ni ruhlankovanmadenipargalar

ruhlanremsiletmekuzereCrngrraklar yer alrr. Anohine gorc AltayLlardi kinge as)lanve crngrrakdenilendemir parcrlar ok leklinde olup kotu luhlan kovnayayarar.Bunbnn sayrst $mann koruyucuruhl.nntn saYt' $na gore belirlenir.Davulunic rara' frndabazenyay ve br9akgibi silahlar da lemsiliolarakbulunur(Cizimll). davul yaklasrkdaire Darkharlarda bigimindedir.Besya da yedi agacya da iki batlL bir kemik davul kasmgr-

nm arkn ktsmna agaccivilerle rutt - Cizim11. Sanzecrhhl'ndan ttnlulao saman nlmuftur- Bunlannbrslan at krh, drvulununarka)itzn (\. Diovegi,1963.Rs g€yik k'risi ya da pamuklu gerjll€ 8 ) baglanm\nr.E.kekya da disi geyikde.isidavulunyuzunukaplar'ACrkkrsmrndL' ikiser ler tanfrna monte edilrniFahsapsaprnyennin yukansnda"e asagErnda oytk bulunmkradrr.Bunlannuzeri brtk'selya da geomerriksuslem€ylekapldrr (omurgakemigr).Uc demirpaicaylasaprnus! mmfini tutturulmu!bir demir 9em(kurbankurdelesikurbanlilrde eder) Aynca agaqlan serttparealaflasrlmrFnr gekildeyerlesririlmis ve a! nalLbicininbir sopakarsrdankarrryagececek de bir demir5ent onunasagsbday€. alm$trr (gemdemiri).Bundanbaskadavul gemberine bir ya da rki tutamSeri!asrlmDur' turturulmugddngendemirhalkalara gore tunrr ya da duntr 'ahur gore tungur,Troshchanski'ye Sieroszewskiye i drinsrrolarakadlandrran Yakurdavul! dahaqokbeyzibicindedir.Bu isim)akanda ttnnf ya da ttngnf da s6?unuet|igimi:AhayTrirk]erind€, Soyotve K.rragaslirda bu sozcukYakuda rasrndadavulaek olarakkullan an Fklindeydi.Bahseuigimiz evliliklendogan bir telli calgrolan drlnurede isareleder Aynca tnnnf sozcugnnnn (dunrir)ifadeettigLt€spitediluliFtir.BLrdn gamamnesasen aileninbagr akrabalLgr oldugunuve davulunsamanve ruhlarirasrndaolduglrknd:r,samanve toplumara' sndaki birligin (rliikinin) iiareri sayrldrgrnr gosrerir. Craplicka. ak ve kara sananlann davullarr ansLnda da baz, tarklar oldugunu

, soylemekredir. aktardrgrna gdre,yalLrbir i:rnranolan bir OnunTroshchanski'den Yakutkadrmak gamandavulununic taralnd. kasnigabaglanmFat krh (muhteme-

rr7 Nr.A. Caplicka, AtodAtul Sib.nao4 Stud!in Sxial Anthnpalaa,.s. 39. 79

r [ r x r r r ] . L . l r n r ! r .N, J L ir : , [ r

sAr'!\NL\|rrlrorolL

Itn lxyaz aL krlL) bulundugr Irilnlun

)Lt:efin.l.ki .c !.)lt',.1. .:ilip mu halnc g. t i r r l n i r . h n ] ' n m u r a kt r i l . r dan elde edilen blryrlrr krtlLin'lLr Dde cok sl']grs€l lii hmdan dn.mi bLrlLrnan lirm: :r ve be : rerhler kulhrrl

rr .l,r! h, ir\ ! Ai rhd. CrLj 12 ]\lhl irndrfni '',\lLr.v Air \hdd.l., $NrnlLlura r., Alnin. r\1.1.1.i.r tnLtor hm.Laki Iesitll.. (. r t l , t r r l d n d r .A n k r n l g a r s ) rLrli lufk roflnluklir| e r cok birbjrine benucr Turltlfr dL:ridrkr LezLlenatlsr tcpluhrklerdr,vsi|.fi fi..tL:l hem de d.eiiik .rn.klfr lardrr (lzellikle Aha) Ttrrklerin.lc .h\ 1!l )u:.)r lto;nril( ilemr FnsuLr ((:Lnn ll) .De rul cogu krre yrtry !c dihey bLr h.rll1 bolLi|lLunir Lnr !ir.v !e dikel hir .1..r aml.ne ii.rel .debill..egi gitn, dLl.lrrr g.l< re )cr olLl.k u:ere Lki prrca)i de b. lef YaI^y hel kiri5ri. !e u:errfde n'riL v. da qrngrrik oklugu dtiuilLlen rcsinrler r,

l,,lp

,,r I ). eslij Turh drnne brglL diLoLomLk]iir aDlayLi.isar€retm€ktedir orhun )r2rlrnnda da bu rnltrlfr gdster.n !e5iL| ifadtleL yrrciLr. Llu hrius Crn kuhuxndeki p1g !i ying iler \e gok) jlkcsintrr Turk kuLruruneo:grL bLr iladesidir !e lurk bun\rn en g(r:elvotur,un! l]rynn ucadele sahnclennd.bulurofuz

saneondr

Drrul Lr:er;rdeclLkeyunsuL ohLak gomlcn qizgniu .Lruvanli .ksennl de ihd.

Davulun rukan taratLGok Tanrfyr (veyesonrabunun y.rine geren Ulgen) ihde eden gokyriznnetahsise(Lilmiiur. tsL,ris Fray bir llzgiyle alt hsr dan a),nlnn9nr Soz konNr yerde, .y (ekseninya da ce:i nin sagrndalve grrne: lsolda), .yoca koz moLojikastrolojik bakrmdaDonemll sa)rlanyrldLzlir bulunur BLrnl:r b.lki cok dah, eski olan gtnes !e yilduiarli ilgiii knhlere iFafetelmeli(edrr Ay !e guneiu ikr yanlnda,brzr davullardabulunan ikr dairedenb].i. ran !!kove Aklarnyrldrni, digeiyse gun€9LnbaLrrnr (\,cyagundlu re geceyi/CobanyrldLzr zim) rensil eder Ay ve gunes kuLtu billndigi gjbi proro Turk devirlerden berL er 'Ay atam gu kilerinj siirdurmiis, hatta lslamiyeuensonnki dericlere de sLzmgrLr ne5,nam deyini bunu ifade eder. Eski Tirltlerde kadrn, !o!u kere gunesleiliskj, lendirilnigrir. Aslnda dah! eok yer knltleri lcinde ele ahnan tannc. Umay)n da grtnesleililkllendrrlldiginden daha bnce de bahsennifljk GLrnes,yLldnm, :tref hepsi de bii ruh ya da lann olarak kabul edilen dogr unsurlan olup, bu komryla ilgrliDavulun asagrkBninda gokkusagrnrifade edens.kitler vardrr BLlDlareksenin ya d. dez'nin iki taralLndanrrh.n ja r(e yxylar bieimindedir Elirdeye gore, gokku 5agt,DunF AgacLtasawurunda oldugu gibi, gamann uze.ine nrnanarak yukan Ll bakaLara yukselmesijcin yardrnrcroiarak tasyir ediljr ya da so: konusu oiar olayr temsil eder. S.yidova gore ise, tannnLnkudreri lamamn basruzenne bulur gibi ge lip, gokkusagrTekhndebedenLnegirer Bu yay pareasrgibi sekilleri, dag olarak nirelemekde nrumlrrjndur!e ba:r furk topLuluklan,daglan kursal ohr:k ya da ranrr ya da ruh olarak gornekLc),dl

e r r j g id o i u n n l . b r | r I l u b a : e n r L rs r n k t r k L n d e o l d L r g u k r b ! 1 . d L l e nD u n l e A g a c n r L

Davulun asagikesimi.de ba:en t.r..Dl.r strasrndaDlrnta Agacrnrrenrll ehnesi i9in kullamlan bir .gac rasv:n, lamanu kendisi, srnunrn rij;unu v. da kurbamm

srg.Lirrr. Darlrlun dsagErnd..Lar.s i LuLL,rrr DtlDva-{gicr i!.v K.}1n)i bil)ndrgi grbL koltl..i ycrilh alennnde gor]:lesi!trrnuLrnde, daLlanre yapiaklarysr go

itadeeden hannn tasvirieri(orneArngeyik) ya d, l,alddrd olarak anrlan yerc qakil m19bir kazrgrnaahhna ycrlesti.iLen,bjr ucu yerde bir ucuvsa g.rkyuzirnedoAru

giu en ust hbakalann.la ohn bir eke.n qibi dutrnLrlolustnr Hrtn b.zo1 KutLLplLl

uzaian sLnga (bazenpd,?dnda denjr) geqirilmis, kurban ediLrnishalvannr kafarasl ve densini ve aym zamrnda onun bulundugu ye.i g.srerenraslir bulunur. Br|(.klin davullardaUlgenin krlannr rernsrleden .esmler de vrrdrr

dr:ina kidrr uzendrgrkebill Lrdih l.melde onnn Turlt mlol.jisind.ki

reri krtsrl

dxglar \'. .Eic d.h. doginslr elki ILtrklef.L€kiLrrnu kuL|rmedanmr B u n u n hb l f h l ( c h i r . k s . f . l u i l L L A u g r n us a n d r g n nb u d i l ( . . f ( i r g j ! . h r t k i l l ' arisnnnicrlari gde, rc.i)1 l.ikil eder LisLLeralhkLins.n Iri2rnrn .nnn bisrnr, lLr t a n h a k i k r i d e ) i i f ^ d e . t o l L n ri l . i s u r d r g r r m u zi e k l j f i s € .a F k l x f r h , g o 5 k r g i l o -

Bar Ahay davullanndaaynca uzennde Fenrlednbrglu.drgr ve roz Lldesi olank bir erkek lavsan.lensi asrlan,Lki agaaarasrm g.rilmis if ns!i.r, Turkl. e bev yr da onenli kisilerin kon,vucu mlNn simgesjolen sungur sekli, ,.rzer'neyaray aAac r:'!

' r 5 \ l , \ ( z n t L r c k !d,! . . s 1 6

ri0

TurhLerrleayr grne5 kultle.i icin gen.l oirrak bkz. r Lsin. '(un Af A! Yrldr lllorifini. PI|no Turl DevrindcnKar:hill irr (ad,r lkono8dfisi. Vtl 1r)n 14ril Kor8)?r &dril.rJ, c I, r l4l 159

TTJR(MITOLO]I5ININANAHATT1RI

lar yerlestlriimig don sLnk ve gamamnlanmda durdugu varsallan bir ka2* da gosterilmiitir. Bunlardanbaskabazendavullardabir koprri $ehli de '?rdr ki, o da iamann bir kozmik bolgedenbatka bir kozmik bolgevegecisiniifade eder' Bazrdunmlarda Ahay davullanmn ie taraflannave kasMk iizerine bttak'm resimler yaprlmrgui lqteki resimlereezt,yani davulun sahibinln iesmi, kavis geklinde gokkusagl, onun altmda kutsal kaym agacr ve d:\'u1un vap drgr ha)"r'amn resni ve en alua Erlikin ogullanndan biri lanfLndan v.netilen, cehennemdekgollerin sahillerindeyalayan bir kirpi tasvirindenolusur' Daha cok dekondf amarh birbinni kesencizgiLerve ytLdc resimleriyse kasnakuzerinde yer altr' Katanova gore, Beltir ve Sagayramanlannn davullanndayedi san kE naral, kurbaga,vLlan' kuisal kayn agacr,ay, gtne5, qeirtli yrldrlar !e hastahkyaPankoirl ruhlann tasvirleri Da1'ulun ic )uzunde davulun sahibi, kasMgm yap drgLilahi kavukh aga! den' nin alndrgr kutsal halvan, yerahl denizindeyaradl$ larsavrlan(muhtemelenMezo polamya mitlennden elkilenmig) bir yrlan ya da canavtr, kirigin ust taralnda gnnee, ay ve pldrzlar vardrr''ro Ylzeyindeki reslmler itibariyle degisik ozellikler goslerenbir davulu kdlotf 5rbiD,addnisimti esenndeanlattr' Bu davulun actk olan aika kEmr digerleri Sibidir' yani Anohin in eazid€digi davulun sahibini ifade edengekjl (Radlof bun' ttnSril asi

belinildigi gibi, €ski Trlrklerin evreni/dunyayr,gok ve yer olarak Lkiye boLduklen

insanlareayrdrklanm biliyoruz. Daire bisininde duslrmen ni ve yeryuzunnyse gokynzU,bir dortgenolarakalgrlanan yerynztrnzer'neotunrr. Gbkyrizilnnn e€sitli kadan vardLr Bunlar gok carklarl geklindeifade edjlir Ben,er gekildeyeralnnda da cegitlisaFlardatabakalarlardrr. Yukaflda €le alnan semada,don anayonunbiilerdgi du*inulen me*ezde dag ve uzen,ide Dunya Agao bulunur

Bunlar dunyanrn

ekseninitemsil ederler.Daha once de deginildiAi gibi, bazenyalnzca Dunva Ag.cr

reskileder.KozmolojLk sistemde ydnierebagholarakrenklerha)"/anbiein zoomorlik tinsaller, yrldLzya da yrLdrzkumesi singelei yer altr Degirik Turk topluluklanna au davuliardazamanzamandegisik taslirler de gobilnektedir. Darkhai Fmamn davulu yakla5rkolarak daire bicinindedir Be9!a da y€di agacya da iki bail bir kemik, davul kasnagimnarlia klsmna rgas civirerte

Bunlannba$lanar krh, geyik kirisi ya da panuklu serirlebaAlantutturuLmustur. ilr. Davulun toknakla vurulan yuzir erkek ya da disi geyik defisLndendir Acrk diger taratLnamonie edilmi5 ahgapsapn lukarLsLnda!e as.gLsnda ikiser

bulunmaktadrr. tsununrizeri bitkisel ya da geonerriksusLemelerle kaphdrr kemigi).Ue denir parcayla sapn nsi tarafrnatu(urulmusbir demir !emserit pa.ealaras mttrr AyrLcaagactanyaprhn\ blr sopa, karsrdankar5ryage, wkilde monte edilmig ve ai nal biqiminde bir d€mir iertt onun asagFLnda

almrgrrr(gen demin) Bundanbarkadavulqenberineruuurulmusdortgende halkalarabir ya da iki tularngeritas mrshr

demektedt) bulunmaktadr Kriabmdabir cizimini verdigi davulun den gerilnis kEmrrun dE yuzeyinekrrmla boyaylaresimler)zpllm$rr' Yine genel gena olarak burada oriadaki gunesve ayrn }[tukanda gok, aFagdayer ele ahnmtlttrl ancak art kanlannd, da lldElann bulundugu soge ait sekrlleraz ver kaplamaktadtr'YeIe ila olan asagdakikErmda iki tactta bulunan agaclarlannsal kdkenli kaytn agacinl gelchgin' de etmekledir.KollannLacarakyuvarlanmaklaolan bir adamm ne anlana ai v€ karial' b€lirtmeyenRadlotf,resimdeki binicili atlarLnkurban atr, kuslartn kaz

S0zkonusulopluluktabir de Sanzeev rantndan tespiredilmislok farkl bir d;rvardrr.Dios2egi nin haeseklindeoldugunusovlediAi, ?ncakashndadoft anayo, ifadeedencubuklardalulunarkasLndrki iurmayerini olugrurur.Djkey olan so

nzenndeki figunin (veya figu.lerd€n birinin) eaman oldugunun kendLsinesoyLendl (ordu?) gini belirtiyor. Davul tokmagr anlatanarastrrnao, onu f'rkh bir isimle amyor.r'Kuzey Altay Tu.klerinde goru1enbu davul Fkii, bazLkricnk farklLltklarla

bu yayseklininullanna baglanan ve kirisLgerilnis yayr andrrangeritbulunur.Biilringamanisr Turk iopluluklarLnda oldugugibi, dalut bu roplulukta oteki dunyaya girnesini $amanm saglayan bir aractu$kz. Cizim I t).

Abakan. Bamba,Sagay,Beltir, Kaelarve Sorlarrn'iaunlrnnr benzer' da anlagLlacagl Sibi Turk toPluLuklarndadanL )uzelanBunda acrklananlardan kEmen deki rcsimler, koznolojik bir tasanmt vemektedir' Nitekim vukartda da

Teleuderca]! bir FamandavuLu,gok 'e yer olnak uzereitiL botllm€ ayrLLm$or

ra Danlun densindeki r.svide.icinbkz S Buluq,"Sananvesananizm't{ c x1 s 3l7 'r' w. rrdlolT,Sibirydddn, c. tll,s. 20-22

ucundabiratba5Lbulunur. Davul kasna$mn or{asrndangeqenyaray sopanm \ . ) , € k l , n ro l . p r t n n v e m u l ,e r " . n d . g . . . . m 3 - l " 1 e br .r > . 1 , i! . r d | l

13).Gbk buradadahafa,layer rutar.Ah hsrmda,evrnieind. br uun ,yallr am tasviri, eljn kom'rucusu ve etendisiotan ruhrur. Diha once tozterleitgiti boacLkladrg gibi, Turkiye de yapLlanderienelereg.re .cvni sahjbinjn evin en kiqisi oldugu Fklindeki gelenek,bu davuldaki ya5hadam ra dyle ilginc bir uyusmakladLr,yani dalLrldakirasvir ara kuhnyle iligkrli.lii ve aynr 5ekitde

lURX [1rT()O]lSlNlNANAHN|l,^Rl

Trirkiye'dekiSelenekre de bu kirltnn erkisinin yir:dr$ goriilmekLedir. Bu dawida ya9had.ll tannlara ya d. ruhlin stnLl illsvirininaltlndi, Daya da sa(ryaprlankadchlerbulunmaktadrr. gok bolSesi,ncgenle.den vulun ust tarafrndaki

wLjj* *ffi?r$Y \ Y*fr ,/

oluFanbir seritlealt bolgedenaynlrr. Daglara ve goktekigurlereiSaretedenbu lerit, yarm daire oluriuracaksekildedavulunrtst t.rafinr se\reler.Buradagonlen atlar ve ku5lrr 5ama. nln elcilerldir.UsI krsnndt yer alrn kafesler Cizrm 11. [linsjnsk bolSesinden gok larhklannrnmuhrfrzrohn, kus sekliddekr bir 9.nan divulunln ijn hmfr (U. 'uhbfl yrkrl.',r,/ (in r.r,nl.n ,rnf,ndrnL'. HolmberS, Ls'. XLvul)

\rg yrnrbu1|nfu Dur.lrnrlrr.Drlulyrjze)1Iin ya Agacrnrsnngeleyen t:svirlerbulunur.Ust ks'rnda ayncr gune5ve ayla benber sabahve Akranyrldtzrbulunur. Hangitoplulugaaii oldlrgubilinmeyenbir KuzeySrbirya,sxNandavulundactl tsudavulda,orradasimxn tasviri goriiluyor.Onunl)adegisiklasvirlerBoruyoruz. guctinuifadeettigi ilen surulmekle slndaki$rnlannve kuslann,samanrndnsunc€ birlikreh.l€yi de haorlalmaktadr.Ust soldakisekilgunesrir.Gune5iniaindekicizgiler ydnlen,irzerindeklrsolancizgiiseDunyaAgacrmanhnyor olmabdrr.Sagdiki sekilay tasurklir.Ayncabu krsnndasrmxnayardrmcrbir hayvrntasviride var' b.ltklar baL$ bol ol^rt)€rleri, ici bos drr. Drlulun reperlerinebagl dairelerdeki ohn drre r,c bal,kol,nJlrnd.nrzlin f,d. .d... nakleuigi,bir davulnzerindekiresinlerdedatll deKlelnentzden Czaplicka'nn ilnn$ bir davlliuniaagt boLutaylLyorumlargliruyoruz.Minusrnskbblgcsinden yaPrl.n kurbrn Lorenlennianlxor' mrlndeBayKafn tasvin, kiyrn agaoetrit)nda yaniUlu Hann ulkesindcbryuyeniki agac' Beyazrenk(eikiagrc UluS'bay-Kxzun, or. Bundagorulen.k ve kxrakrrbagaise,Ulu Hrn'rnhiznretcisiohrrk xnrllr Av' ncadavulu:ennde,yedi yuva (ng( drlhnndak' rnnan ylrvalan?)ve yedi kut r!' yriyleGelek)ilgili ruhlar,nrsanahasrahkgetird'gibeli ilen yedi tr lnsliri !. dis bir rLrbiekli ile ?aDnninanisr den'l€n i'eyakuiak agnsinrryilestirdigivarsayrlan bir ruh yer ahr. Yukaflboliimde,yani gok klsmurda,bir ixDrsnrnlule olank yoruml.drgr,trbah Yrldrzrya da gafaksokusuntianlatanbir iekil, i.nr.ndanseylanlarx mesajgorureniki karakui,ayrnrndislerindenohrssnahros, Ulu Han\n arl.n, ir:u edilenreyeulaim:k icin duaedilenbir ruh nsvin bulunur'Digerhayvanbicr-

mindeki {ignrler ise, Krz Kikh Han\n avtandrgnranlarLyor Rrdloit, Poranin,Anolin, po!a!ov v€ Mengesgibi, qesirli$a yapanarasl'r manist derlerneler davulun toknmgrmn ka, Ciznn14 l)arkha(i.nanl.flna airbirdarul rokfra, macrlal gr(v Dios:egi,1961,Res.l0). hm, samuryi da ta\'sanayagrdesesinbogukcrkmasn saglamak dsiylekaplanmasmn, iein oldugunusoyluyorlar ta\tan ayaBdogrudandogruyarokmakola.akkullanrlmrgtrr. Baz€D TokmagaAhay T[rklennde(dluu(Anohin),ancaksenelolarakhdnq denrr.Bu, logu keredaw]un goge!e yeraltnaseyahar errigia s.yrlmasrndan ileri geliyorolnahdu.'r, Samamn Altaydavullokmaklannda, icin sapn ucudelinerekbir ka sanunrnelinegecirmesi ve buna yE takrhr brr halkatu urulur.Tokmngrnba9kFmr deriylek planrr!e ay ncanc i]. dokuzhalkaylasnslenir. Darkhatgamanlanmn da!lliannda kullanrlanlokniklar bazLfarkhlLklararzeder.Agacran oyulmusbir ornekresilindirikrarzdayaprlmrgrokmagrnbasmrneliprik oldugunuve dtrbrtkeykBmrnmuhlemelen dag kecisininayrk derisinden(ya da mybnnden)yap'ldrgrnrgdruyoruzAynca rokna$n b:s kFmrnabir m€tal levha lic metalhalkaylatutturulmusrrr.Bur:rdaklcuk baikahalk]lnf da vardLr Br lipin d5mdabir de, tokmagrnbagrile rurulrnk6mr S bicimindekrv.rlmr$olan baska bir tokmakvardr. Bununvurulan'uzu Fne rriyluhalaanderisiyle,obur tar^{rise rnetallevhaylakapLdrrr'(Cizimr4) SamanmKullandrgrDiger Nesneler ltalvan baqhbir asa,kaseler,vecdegeqneyikol.ylairrncrve Coguuyugrurucunite, liktekimadde)€rin ya da bitki yapraktnnnnbulundugukaplar,yeri geldigindekul, lanirnaknzeredogalortamdantemineditmjrrar, c.krltasr,sopavb. nuddeler, $allumn kullandr$digeregyalar arasndasayrlabilir. Ancaku]usturucumidde ve bir kileri kullanmaoram dig€r gananisrroplllhrklara gdre,Turk ropluluklanndiqok dahaazdu.

Davulrokmagr u2erinc gerutbllgiicin bkz. saadeuinButuc,,.S.nran re S.DDnizm.lA, c X I , s .3 1 7 . rn v. oioszegi, lrhrcgeares?..!sdDdrrrrdr Sidh'ar,,. s. 60-63

t{M NlSTMlrOLoJl

TORKMITOLOIISINlNAN^HATLARI

Burada yalntzca, Faman asalanna omek vermek iein, Dioszeginin yapirgr tespnbre bir gdz atabiliriz: Dark-

yaptrnlanbi. ev temizlemeayini idi. Tdrene\tiFk edenler,tuh temizlefteaFamacLyla ninin r?pircagL)anta roplamdar.Kannhk basnayaba9lry1nca saman)urdun dEnda

hallardasamanmasasltalag ya da at bash ta)ag ol.rak an maktadr. Tayag, bas krsmr iki ya da ur catall olan bir sopadr. Caiahn uclarLgamantnan oldugu klatu ifade

monotonbir ilahi soylemeyeve caddn er ftm raval etmeyebailar. Bu islembirril<len sonmicerideki ocaktayantuke olan aresleaydmlananFrdun 'cine giEr Once da

ede.. Bu uc klsma kunaslardan yap n1$ be)zz, san, krr mn, ye9il, mavi !e siyah renklerde F€ritler v€ canlar baglanm$rrr. Ote yandan,eal9nn esnasndaelde edilen ve bir kadn Famn tanfrndan kullantlmq a! bash asada yainEcaa! barnl temsil eden bir oyma degiLalm ornak]afl ve kuyrugunu ifade eden ieyler de vardtr' Yedi meral ca andran bir sekil, farkl renklerdeki teritler de bu asrdayer aLrrdr.CalEma smstnda aynca bir de qilt ai

r h p b i r ' , r e p r .e d l n > r ' r ' B r r r r e r l\ a v r " -

Rerfr r). At Drsh Saman

aslan Sr PerersbtgEr nognlyaMuzesi

nn nst kEmrna rutturulmuStur(R€sim 15) Dioszegi'denbalka aragrrrmacrlarda degigik Faman (Cizin l5)i ama au ilkeler benzerdir; omegin Yenisev

asalan tespn ehitlerdir Tirrklennde uqhi eaialgeklindeoLanasalarbilimleri bakrmtndansozii edilen omek'

lere benzer,ama DunF Agacna igaretederve ayin yaPrlacakeadrnn onune dikiLir' Torenlerde,davul d\rndaki muzik aletleri de ranantn kullandl$ malzeneler r m s r n d , d . rO r l | k l e n L i 8 i " \ . m u 7k r l e l e r r n n o n e n li oldugu anlas makiadr. Bu durumu sanat tarihi nene

re wfu. ve aiaF dontaya,yani dltrlerdiyannadogtu bn seFharebailar. Nihaye!kuvvedi bir.larbe ile buhya rardrFm bildirir. Sana n.nacr, bedeniyeni dlnils ruhu ara lanfr almk ciemeyen $}j dllleri raa eimek ya da kindrmknr. Sonucrao oliilere la)"i suyu(hkr) ikhn ederekorLlannsarhosolfrasrtus,BiarE ta.k etlinneden bera benndegetirdigr,bedeniyeni olmngruhu, onlann ahsrtu brakft,r olur IF€ bu nokradz gamanrnilahbi cok gidderlibLrhal ahr O dahasonratavaj yaug dluler diyantu terk ede.ekyeryizunerrkselr. Yukanyavardrkransonrabirdenbire scEr ve acudu si nirlibirbalde iiddede gent]r.Nihaye!9a.k basin bir bagma *l<li!i al,.i samanc gn rcnnalarla Frdun icinde ddnerekdansederve en sonxndater ic€nsindekendinden geqerekyere)aurlanu.Da

Posluse.ilir. 5a@n bin2 su icriklen sona, cadhn onaina gidip, ddrt r0zgar ydn'ine dogruegilip, agandaki suta ddn bn yana*rper Bu rGda hic kiGeden sesc,kmamakad.. Oega bet€2ar kilan at r ve alegsiindiiriilnr .. guneyeyonelen 9amn, dr-

aletleriyle gosterilmiFtir. Saman Torenled ve Dualanndan Omekler

wludr bi. kzlkzn gibi rutar... bir9€ylernnldanu ve hrchnr Kesin bir sizlig! egemen oldugustradagurolriiln bir bicimdege6inr.Yurdunbn yerinden)u bn amaca ya da bir mnl qghklar ainu)€ balar. Derlen olralga yine bir si:lik coker. Sonn $a

W. Radlofun Stl,iryadanisnnli, esednd€iamanEt ioren Lerdencesitli omekler bulunmaktadr. 1860'tabu araihr

hud aratuya ve yakalamayacalLsrrSonundadlunun ruhunx yakalad€mdaonu drwlla )ta ik$flnr. Bu aEda durunu ifade etnek trzere,raMnm $yledgi ilahi 6nce giddedennisve sonrayine fisritrhalinedonu$ir5ttrr. (an dahasonh yenn alnndanss geliyornugi2leniminivemek icin datulunu ye'

Ha$a icin cagnlan9aftn en iyi yerebu).!r edilir 55nan saqlanncdztip dagtu ve hrc kr@ya balari gildlenni giFp, suslerlnii;kar. . cubugudadoldurdug! rtirunden cek, ney€ baglar .. girdkcesannrt titredesi * h4kng gittikceanari Frdun ortarna bi! at

rirk devrine ai! taF babal?nn bazriarr, €llednde muzik

Bu, ollinun ruhunun verebilece$amtlardan korunmak

*si tuhla. aLenindekargrlalrlanduruma EoreimrLicLkfh olmya ba9lry"caklr. Bir aF *e zalallarve iniltiL bir hal ahr. Bu islemdenenra gamn cadnn icerisindeolnntrn ru-

Sifa ayini ise royle yaprhyordu:

1en de dogrulanakudrr. Nitekim, Kazakistan'dabizzat gdrdirgu nz ve tanam tasvir ertigi kabul edilen, Gbk

macrnLnAltaylar da Kengi GdLiicivannda tespit €ttigl bir samanisrtorenin ozetle9u sekildeyaptldtgrN gdrnyoruz:

whnu, kutsalsy an a|ean dumamnzenneturar Sonn kaprylayanMkla olanaqin aE$na otuamk }1nenonobn bn sedeilahLsoylemeyebaslar lLahisdyleyensahadn

man Euldan usuidandawlunu calmya baslar,npk bir sivrisinekgrbi sler crkanq giderekdawhn ssi guclenneyeballar, bir gokgrroirdsjrha]ini alLr....Bum uygun olaCizim15.Bir 9amanasas. Hamburg vdlkerkun'

lak kusLar.armcalar baFlful" barla.la.... Dawlun wruslan iyicearrar,zil ve can srv w tudlof 5,b,D,,,]ons. anelr , s 282-2a5

TllR( [lh.oLoJl5lNlNAN^HArL{Rr

leri birbirine kznsr., idera s ro anndh bir su c.glayrtu halini al[ Bird€n her sq srer. Yeniden danldansiwi sinekvErlUena benrersler q,k r!e gllruhnginikceanir: bu bicimdesur[p gidengn.nln $6!nd. s.min bntael sark,lar eyler, lEnn kudrerli "stepin "aLe9 6kunnn," beyazarnr." cinini"vb.crgrn!.sam. sa.krsotleyer.kt d!n, o onyle dige.koruFcu cinlednyanrn.gelm€lerini ncaede.!t onhrdanFrdm 151er: onlan binakrmsorulir sohr ve ka4rl,klaiahr.Sordugxsrulan da kendisiyan,rlir B.ylececag-nlan cinle!gelmigolurlar.Oyleki onlannbirden onaya c,k$ndan,kdF kuncbak$lanndan korkln vecarprlan 9im.n FF durer....Kendikotuyucucinrsamc mn icinegirdqLzman, gamanyenidenkendinegelip,dogrulurvebaila.qnanriyi sc, ramaya.... Hareketleri gutikcecabuklaglr. O kadarki,on! rurmakisreyenler buynk c!yumugakbir ilahr baharcarlar. Samn birdcli gibioynardaoynar...Soncsakinleserek Sonundane bilnek istcmigsc, hepe bilm$ oLur hastahAhned.nL calarve sdyle..... nednyada kimdi.l Sonrada curle.dcn,hasial$ sagahmdicin kendineyardh ede cekknnedan si,zald,F sdyler.Vc biden canhmrbt ierylrFkeh!... boylece hanal*u nedeniolancini uzaklasumFolu.. Ilastan,n agnyan.sElayanyennienmeyeba9lar Buaftdakutel .inler icin has'lbirkurbanvenlecegini dei,grenirHstrl€nDed€nt uakLLsmrg, kurbanklbul edilnrir,duaduyulmqrtur.'r5 Metrin ieerisinde konunun uzmanrolmayan kisilerin anlayamayacaFbirtakrm motifler gizlidir; dmegin Samantoreni, yun denilen caosr kubb€ biciminde olan cadrrdayapar: cunkn cadlr bir mikrokozmoslur. Nitekim agzrnasu alan grmanrn gadrm onasrndakiar postunaolurarak bu suyu dort ruzgaryomine dogru serpnesi bunu gostemektedir. saman€vrenindort anayontinere ruzgar urEuruna suyla sacr yapmaktadrr.Bu aradaat postunaoturulmasr,ocagabeyaz a! hL anlmas da ilginc nodnerdir. Ozellikle beyazar Ulgen i simgeler.BazenramanD yolcukulan esnastnda kullandr$ binegidir. Aynca ater ve ocak yine Tu.k nitolojisi ve inan$hnnda daha once bahseuigjniz gibi cok on€mli yer tu|arlar. Ate; ruhundan, ocak sahibin den bahsedilir.Cadrnn ce5illi yerlerindeDduyulan kW ve yrrncr kutlarLn sesleri de cesirli ruhlan ve tozlereisarereder.Aonacagibi kuglar Turklerde koruyu.u ruh ya da toz (ongun) olarak da karsrnnzaCrkar.Samnmnyenn kudretli dkrizirnii cagrnnasr da ilgingtii Daha sonra Sonilecegiuzere Hint mitolojisinden kqnaklanan ye larryan oklz modfi Tr]rk mitolojisinde de etkiLi olmusrur. Aynca bu motif yeral'

II. TURK MITOLOJISINDE

EVREN/DUNYA TASARIMLARI

Ewen/Dnnla Tasanmlan gore,Tlrkler Cinlilereben:ertekilde, yerynznnubir dik CegirLianstrrmacrlara dikdorgenjcindevar ol' dongenya da ddngenbiqinindelasawurediyorlardr.'Bu kutsal dugudrisunnlendaire,goky[zunntemsilediyordu.Bu seklmncrkezindeyse (Turkle.de (AItn Kan Altun Yr5 bir dag Oluken daglan, Tengri, otarakkabuledilen Orman)gibi isinlerle anllandagla0ve DlrnyaAgacrceirrli karlaraaynlmti sogi don yonebolunmugrlr. Eski TlirL netinlenndeki ve y€ri blrlesriiyordn.YeryLiz'; yfi bu kavmmrna deginirrorneginKulti birtakm ifadelerdunyr semasric€rismde yer alanaFagrd;tki saurlannsoyleyonmlanabilecegi gin yazumrnkuzeycephesinde nnlleLil bu soz,rn,rrliceltrr egBuyrukbeyle.iOru (i.rar).DokuzOBuzbeylen. (doguda) gnndoAusuna, b€i {guncydc) gnnon$'na.sen(bauda) hmcadinle:ildi geceon.sru dogru(olin yerlenn) bu icindekimil }!kzn (kuzeyde) 8onbaostna, le(ler) hep baM ikr

eder.Bun a nilleri hep r.nrim ettin...r

Bu ifadeler,aruyonlerinkoznolojik diyigramdarernsiledildigi sa:de birlikre gosenyor Dogununzimrn unsurusab.h(yanignn dogusu),gnneln eleahndrgrnr (g!n ogle onast, barnm akFan(gunbixsD,ku:etlnsegeceyans,drr(yanis€ceortasr).J. P. Roux'yagore,Xl. yn4lldan onceolmik kaydrylagok ve yer ka'ramlanna bir de yeraLueklenmistir.Yerahrdahasonralancehennem olarakaLgllanmDnr. (Cizim 16). Bu remayai$ret eitigisaml.n tasvirlere cesitliyerlerderastlanmrror Yahn zananlarda derLenmiF bilgil€rdeAltayl,larda,dunyannoncedair€,sonra kare $eklindeoldugunainanrldrgrlespir edillniftir. Yakutlardakigbk daLresinin ddngenyeryuzuminkenarlarLna degdigifikriyseyukandakisemayalan oiarakuyrnaktadr.Bumdada dorr anaybntikri onemlidir.Yalnp bir Yakulhikayesinde yer olarakbelirtilmekLedir ve yonlerarayonlerle bi.likte burada )'uzrinunseklisekizgen iki kaunaq*makmdrr.

nnda yagayanve binegi kari okri: ya dr at olan Erlik Han'a da lqret edebilir. rrt A Ohlarks, Stud;"u:,arProlt.nd6 *la"unnDn6,s. 185 l87 den nakledenS.ve}1sOr nek,100sotulallhtlkrdeDi. Biivt,:i1rdr,Efird. s 56-57.Omekin dzedeakhrd'$ bd d.bi Senisn.r lliid.nin k,ribndayeralm.kradr.Ekz.Iu. Eliade.Sd,rani:nr. derlemenin cer. lsm.t Birkan,s. 262-26'1.

Turklerbaen dnnyal tepsigibi ya da Frlarl.k otarakSoanekkbnlikreozelliklebuyuk devletler zmamnda t€yglnolan8.tur duryonn dolr kore oldrgu dujuncGidir B. Ogel, dunyinrneeklininTurk devletitrinFpN/i kil',l.5t|nr ve koz,noloinindevlery2pn nzcrindekierkBinionavakoya,.brz. Rrhaeddin Oael.1ui,ltnolq,!. c. u, s. 241 244 H.N o&un Eshtrt* Ydirlld' s 22

TIJRI{MITOLOJISINDEEVREI\UDONYA IT-EILCIL1TASAWURL^R

(Resjm16) Genelliklebir Evrenisimgeley€n sekiuerd€n birisi de mandaladrr kare icind€ daire ve ilgili ilahlann rasvirindenolusur. Ancak degirik sekilleri de vardrr; omegin bazr om€klerdetamamendair€ seklindemandalalarda gdrebiliyoz- Eliadeyegore mandalabir imaSomrindil bnrmladrgr kadar simgeselbir panda merkezivurgulrma"ve .t€onuda remsiletmektedirBu bqkmdanbir taPrnak dikrokozmosolma bakmmdanbir nandaladrr.Eski Turklerdekiyeryuzuve hu' lumdar iehri plam h€n daha eski Tllrk toPluluklanndaki evren semasrhem de iliskiliYdi. mandalayla detayhtasvirleriyanrnda,yere srzilerk bir MandalaBudrstresim sanaundaki gibi de kullamLDttr. Nitekim ezoierikBudizmdeVajndhatu mrndala, rubsal blyusel diyagramdr. E. Esinin tarif etligi bir lzruist mandala6megi XIV. yuzyrla an eski bir rne' alnm$ur. Buradatast edilen mandala,ba$ ilahn govdesive tapnaF sayL . Mandalamnmerkezinde,lotus tahr uzerindeoturan ba9 ilah Cakiaramvaia Cprm o. BrMkrmaFtrtmcrlann anlrtr'klrnnrdrvtn! larak, d6n daybne gdre .]e alnma b€5 temel unsur ile bu Fn v. Nurla€ b68holaEk m.\6m. amd, Enk.

icerisinile kani buLunuyordu. Seklinddrt kowsi tefekkriruve mandalanD orurarakkendisini basilahla bttunl€Ftiren krsiyi tenuil ediyordu. DortgeniniEe ic ice uc daire bulunuyordu. Dftaki iki daire basilahm gdvd€sinive dilini, onadaki dair€ys€ bu lanrun

gdnliino lemsil ediyordu.I

Evren/dunyail€ ilgili rernsili anlantlariceren tenmlerdenbiri sdnsor4'dr- Dnndaha dogrusudunyeviligi anlaxr. Dogum ve olum okyanusu(veya nehn) de. lruanlarbu dunyenya5antryr asarakninanayaula9trlar. varolu$rekerlegi(cdkra),evrenive buiaSansara'nn tekerlek seklindek Semasr olup biten her $yi, baslanFcrve sonu itade eder.Evrenin re9irli goninusleri d€ s?kile ilgilidir- Tanhk Budimde bu konulu itade eden ilahtn adr Kala-Cak' . E. Esin'egorebu zarrnn Carh llahr'drr. Ya da Kala-Yarnave bunlarailaveten ejder alametiolan ve cark cevirentannlardr. Uygur ve dahasonra kllhan zamanearkr bir cifi ejderin cevirdigi kabul €diliordu.' Bu simge aym zalrlandaBuda'mnadal€dninve gnneginsimgesidir. Dharma'Cakraise yasacarkr denektir, 'zni o a)'nl zamandaYasa'yltemsil eder

Resim16. Mandalanbsvir cdenbir lreskodandetayi v.s 3). \4. yrzrllar (M.B!!egli, C?rtr4lrqsknP@nling,

' Madala hakkhda bk2. E. Esin,lslamiyeucnOnceki Turk Knhur Tanhi k lslamaGirir, s l3zi E. Esin," Muyanlk Uygur 'Buyan YaPsndan (v,ban) Hak nt Muyanh8M (Rlbao ve SelcukluHrn ile Medresesine G€Iistue,"MA, s. 77, dipnot 19,20;M. Eliade,lmgel€rSimgeler,s. 35-37iJ.C. Cooper,An lllrf.okdEr.lclape a q Trcdilia^dl Slnbgls,s. l 03. J. HrU,d€... s 3' r E. Esin,rl:rft Kornoloj6i othDeeirijzeti^c Atotttdalar), s. 15,379d.

r L R lN( lr O L . t r \ r : r r N\ r, r\ \ i r . r i l Dharnrabrhndigi gibi gerielrnlanr)4a Virbgrn diEeni )i d. r.nnlinn iynr z:1nr.ndaBu.larn ki5rsel dnz€ni anhnrra gelir. Sanskincede dhdDrd so:cngr'se rtr|m.k. desrekl.nrk. r.srmal(. korum.k gibi anlinlara s€lir. Bovlcc€.: onc. (1. bchIlildLgg i 1 b r ,J . C . n i p b e l l i nd e y i s i y l e , e!r.nr i]rkr. tln.rn v. ba)lec. h.r virLgr re Se,vilunne gore x)il(n rrlrr [vrcnlc ilgili olan simgelerd.n bin de lotus (nilulcr) (L Ceg).lrr.Tnrk hrdjst rniiolqisi ve koanololisrnde oldLrgultr .L1rsrnitta d. itx]'nli y$ $rta. lotus,6evrernDbtuur guqleliri. s e s i c r i r i ,s n y r l . r n n rs, o o s u zr s r g rv e m u d a k r e l ) i : l r g i i l . d c eder Dihr oncesij?UnLi cui{jmi: eski Turk inxnclrfl y! di ir m a n i s r( i s . l v u r l a n n d i y e r y u z L r n u! en i l k i l l s a m nl r r r ( ] | l r i r ) ' l , r r l g i l i r f s a n d l e r docl d u g ug i b i , B u d i s !k o : m o l o j r d ed e b L u r Dy r radrhsl.r sulardi Dreydana gelir \,e bunun icin suyun uenn(lc

rL r r.lrL,tr\r mtrka;rk olarak artltr Trman :aman onun rqrrr .gnnes(lircgi tenni de kull.nrlrr Krbheli bir gadrrn(yurr) benz.tilen gok)lr:rurun ormsn rki bu yrldr:, lidrnn ena diregrnin vurdlLn kL'b' besini llrrrugu gibi gok kubbeyr tutar Titnr yrldElir ana cksen olan KuruPFldLzfni b^gl' drr. Buryadar, )rldrzlan bii ar suftisLr,Kulql brgland,A,kazrk ohrxk 8oFldrzinr da arlann 3 rur Holnberge sore gok kubbcdekrlldrzlar deliklerdir. En k.in deljk Pleiades (SLirey- R$im L7 X'v yuzyrlAnidolu Turk rtzS.rlxnn ve hil,rn.lff der.)i l)uny! Agac' ve ta=Ulket yrLdLzrolup bundan ! iiuerirdckrilt {senE Yetkin. Ttrr sogugunyeDuzLtneaktlAna inrnrln Dunvx Agrcr biren H.var ,Agacrnaddnlis mris olarahanlauLrr.Yalm, konunan bu krsnnndr oncnlli brr r'ark. dikkati c€kmek gerckir Dunvr Agacr ile ll.yrt AAxcrbirbirl.riyl. iliikrL iikat birbirlerinin aln)s!

bulumn bir roprak Inrg.sr so, koNsu edrlir tudi:mde 5.m.. ru:mden fark[ o]an hllsllslardrn biriyse ]€ridrqlxgrn lotLLs

degildir Birincisi ko?molojik sisrenrd. yen ohn dLrny;rekscni, digen)se h.yron yenilenrnesi.yrni rlrcmeyle ya dr.lum,trzluk konusll)'li rlgilidrr Her ikrsin'n q'

iEcrindc yer aln:rsrdrr

k$an iliskisi)se sd: konusu ko:m.lojik du:.nrn dc .)nr :.nranda hayarrnde\2mhhgnr ve snrekli olarak yenilenrnesimsaglanr:rsrdrrBL'ned€nl. bu iki tasai ur za'

Ba,en brr srnk seklinde txs.lvur edilen Duny. Agrcr Kr tupy,lcl,,ini kadxr uzanrn dunrinrn ekseni \er. d,r€gki,r (Crlln l7). Sonrid:rnixrnanlstinancasahip !.hnus Tufkl. c

m a n : a m a n b i r b i r i n e k a n s t n l n r r g l r r B a : e nd . b r r b l r i n i n ) e r i n e k u l l a n L l m r s n r ' Diinyi !e Ha) lg;rci konsun.li Trrrk srnrnnd;r ccii(li ornel(ler Sorulnekredir

vardr KnnL ;r de Dtrrya Agacrylxrlgiil eesuli dLiglrnceler nmn bu br kayrn agacrdrr.knni zarnand, bir cin aga(,d,,.

(Resim lT) Sozkonusu egacrnen drkkrtr cckcn onlcl(leri An.dolu Turk nimarisin

GenelLikie dunyanrnuzerin.leki8ok klrreyidelip gecenbr agacmvukansrndr,go. gunen yukek kar,ndatarmUlgenorLrrurduBu.garlarbazen7 biz.n 9 drlL ol. k belirtilirdi 'i

de ta9k.bi

mr olalak kariunLzaerl(mtrktrdr

gogtrndiregi ya da cllisi olarak DunyaAgrc nrl CesrtliTurk ropluluktannldr yerin€ yalmzcaKutupyrldriDm belirtildigi de oluL. Bu bazen-{ltn blrzeDl)c-

bilSrl.f ve yoNrlar Holmb&gde M Eliade,)_dDBnrrn, cev lsnei Bnkrn s 291!d llor$ de lardr ona SdreTiirksoylr top[rlLrk]ar b.zor ILldi!l.rrn bii),Likbr ar sunisn oklugunu dtgonnetLedir !u ndddne dunlr dncgLaLlinn brghndLgrb,, !lirck ol.rok da krl,ul edrlrr or(a ]\sya Turklcnnd gerlek )isrnrhrndi dr boyl. rlhrr! billin,t,gr drr.kle, llrdtr Lra:l sibiryr| hrrr/fLrrk krbrlelfl gokre btr.[u xr iLi,.Ar,rn!r(]chi rrd,rdr Jis.yln undlan iDaDnhr YaklLlir'rr dtre$ srhrbi dedikl.,, b,r rultr,. lrr oklutlnn ilea surer.r Blc U

J Cinpb.ll, r.gr.5 29 Lotus u:enne atnnrLr biigr iqrn bk: Y Conrhlu- I oNs ikonognh! r. L!1tur Sr.dBli LotrE, L'16idrd,?! Onrul O,..t 1'r,li (rilhrrri |i)trS,rr Sildlrikn. I / Lfill l9a0 /rhdd. h.: A . A k r a 5Y a s ay c S O / \ h l & ! l . A r k a r r 1 9 9 7 , s 1 5 5 - 1 6 8 Bu hususl.rdtrbk I P R.ux. Turk Cqcbe SrnahnrnDnri B:krmd:n Anlann," IKEk (llld I rd|bdd ,\r4rr indid | ) c Il. Krsrn I3, j 7t: B ()8(1. liirh llrhl.,ridrol Otrfh fi*tlrdr

U(nrnb(8. 1lt rrvrhdiogr' D/All R..s rDF t tr!, 5,ldrri. s l:17 ( H r n ! ) U l l o l n ) b d g . d 8 . . . s . 1 1 6 I l l n m b $ g ! ) : ! c d , l c rc s e r D d td x . y r ) , t a t ' - ! . r d r e k ) a d. Nun h.nuirdr bilcok.k .lin.Ll,rnrcLl.dr (r,ri S(t( \nrl.llar. Bularl"r. Kal_ nrukl:r re Ahrr Turkhn Kurup,!,ld,rnr ',\ll rtr 5urtrr. KrrF:. lhsltr ( Rr5kud) \ e d'g{ sibir y. Turh k,plL,lnklu, 'Ddnir Sirrd. frletrLle, Yrl,r: l)trck. nlink an,r'orlard, Rnna u-rBU. ohh! bir Yrliut eGrkqndc dnnmnm 'l)r dcNr iX(r vr\ii ) rr!5 telisrg, arhol,) ordu O n i ! . l ! , \ s ) i d . s n r k . n m r u b t r d n r ) . d | . k l , n n . k r n L rk r i n l i r d r s t n n l n ! : l u ( i lll

l l . 1 ) I l ( n m b . r g i nr n l . ( ! g r d i { e r . t s . n r r ( t r rh k : s l l -

l16

rr]lritrru r ! t s ( ! l r r L ) l r t L Nrl\N

rizen drg 1ekb.ir.r Drnya Agaomn Iei rr ihr, y.ni dun_vlnn .kseninr dag retkil .d..

Dag LCiDd.k,nig.rah.

d^ Irritrlrr. dogun, ana mlini gibi koml.ra Lsarereinrltlt Lr ilxlr cok g.ncl anlinLyh .ren,n de bir l\rnva kadd LcLirtLigi'rlz hll

slif, a)n

zurardr diuryrmr nerke:L kivr.mLlli

ilieli-

LrdLr Nrrel{nDeksen olarak verdigmi: ko, nolojLk .,AiLflir blnundugr y.f

Llil{r bi.

deyiile eksenLnyen erren le dirn)rnrn n.r" h.zindeydi. ts.yLecibLrg(nel genaF g.rc [er roplum kendisnr inenicze koyuvor !c digrf roplulukl.rL ikincr dertce.le(oplLrhl<larol.ruk

Ote y.ndan Tiirk Ak-a)leri dc br elEn y. da dxnya risannnm yinltrnaklad,r Cadrf eFigi hinurcL, kep:rlLbir dunya gibidir ocak r€ cididn repesjnd.hLdelik, kozmik ekseni(.rtrshnndt) rensrl ede.. Bizen ladrnn diregi bu nih'erj teikil eden D[nya AgacrnrnYerini alr. Meskencski Ttrrklerde oLd gu grbi, drnyadaki bircok r..Plulukla elren F .Li dunyaln ternsrieden bir mikroko2rlosruri brnegnrEliadenin aktardlgrnagore Anr rikan yerlilennden Algonkni !e Siyu kabllelerinde,Iergkrnlefin topLuluElnagerir Bu kulubenin danr goli rbrerlerinin yap drgr luliibeler evreni srnlgelemekredLr. ' r " r . r 1 r I | a o r r l,ubb"y ", T[rklerdeki evren tasav!url.11esasrtibariylebir dikotonijye dnya r. Bu gok v€ yerlsu dikotomisidiri Jaruh ve ld'drrg gekLindede ifade edilir IX yuzyrla ait oLma sr muhtemel bir Budist netinde eski Tirrk CD evren usawurlanyh hususae.yle d€ginilmekredrr:

burasr iErn orta )fi denrektcvc C D r l i l . r mk r n d i l k e l . r i n i O f | r l i ) p a r l l o r h ] i d ollrh adlindrmalarna.Lgurmrkl!'drr.

orusLndan l:,ir eksenin g.(ri!i

bir ditr1t. uirLntr

i. g.c :anar .rda ortav.'

lrknni bir dninncet'eg.re, gok liubbe'i d.rrL).nc gore )erlesri.iln\ dorr di.ek tasrmaklidr Bu temsiLiduzen, Ltrfrnrli.ne:e. untrl grbi i.hir mmarisnd€ ol.lugLt gib', el sanirl.rnndr d. etkiLiolmusruri ornegul ordu"llxllk deniltn hLrkinnd.r !chI pLanhn (ozelliklr DoEu Iurkisnnd.l hukumdar ongrnda va da srrr;uh

dort ,vonenr:rr pi:rndaolLrp,tl,llir ort.drki l{.ri5m.kt.ydi l:skr Uygur lehri Kembilgr

BLrliNusn venlebrlectl<cok ornek urcLtr So2 konunr, nrma.i inhvis lslanriyctrcnsoDraki Turlt srnatrnda lrtrrensatr,v re Rrc{ies€rnirnrrisnde helr. baika i.rtrn en'rlt e elkili ola.at(rrLr (ResrmLS)

sunda da boyle bir plin uvguhtnuin

goklx,disili{kekLilunsurlrr)k.rusuQ, bulur canl ve ..nnz, iki rulii nrhl dogd, belnir 6nnesve xl l'rn5rpkinsa.ik. Iol llniklrdt. Llurd.notd.u,)azh"h:h,dnrl

ll.lnberg,

Dtrny.nni ayDLzarnirdr f!r.nrn rncrke,l kivr0nncLar b.hsederlten,dncrnll brr merkez ogci .laFk Kiibe'vi harLrlarDik gerck K.b. maddi Ljr yrt)r olnrkt.n q.k ' bir koznLk elsen yi da merke:d]f

i l l . r ) F l o l r i b d . qd.8 . s 1 0 9 r i r k z \ l L l ! d e . l l n El d 5 r " g r . r , t c v l v i A h K r l L c b . )sr .2 1 . . j a C . . p . i . d t . , s . 9 0 9 l ,: Bu ln,uc, bttz I, E,n. Nlu)rDtrk:urgu.Buyin ) .bnh Nlu).drtLFrf fJp$jndrn tvn (rrrLrlr re 5.1!uLl! Hn. rl. Il.dr.scqnu ar.lr5uc. \1]\. ! 75'102

iLgrli olaD bu

Bukdnutx, ilstteli tok p.d:iur, rhrayag,zIer k.rinlLkor.Gnnesmnni p:.likb.. ay tanns ka.a.l,k,r Aresp.rlakru,su kan.hklr |l paddk(..d$i kamnhkh Bu trrh

kabuL edr1or1u. D[nvanrn m.rk.2i br2.n I t e s n nl 8 B a b r i u . A l L lrl u r L : r l u u n n 'duiyaDD gobegi ohrtrk di belirrilnchteydr dognDu)h,18'li kutl.ni: .! kon! illr bu nnry:rurdc brhcedeki hiruznn 5ekli e'ren LasNnN ll.re r.i.de .10

LrRkLrtroLoJlsrNDEE!![NDU

Bu yolla yaradrhf gerceklesiyordu.KonLrylailgilL aerklanularagore Maliiyeri anlairlamayanlLk sebep ademi (yokluk) neyd.rna gelirdr. Ademdenilk monad (ek varhk) oL,eLu lek varl*raki c.iLrli ogelery.rrug (golvldhg) !e karang (yer4rh) un' surlarLnrmeydaDagetirdi. Bu iki unslrr qin sanarye kuhuninde fri,chi olarak ad, landLnlan,yansLkam, yansL ali bjr dalre gekhndcg.srerihyor.Lu. S.z konusu uLrsuriardansll, ates, aAac,naden ve toprak olarak bei unsur daha ortaya erktr " tsu unsurlar evren plamna uygun olarak qesrtli b€nzer ogeierle bjrlikre yer ahyordu Ancak bazrara5trmaolara gore dunyayr oLu5tumnesaselelrender su, areS,toprah Gokle rlgiLiiasawurlxr da, lurkler ve Crnilerde yine ben,er gekildefer alnaktaydL Gok kubbeyegoli larkr deniliyordu cdlk' yrne do( vone gdre 7 9er gruba aynlan 28 bure brnunrnakraydlBu hususeskrTurklerin Hunlardan berige:egenler

'r rn '5

Nl Eliade,krrsdl!. Dndrir, s 27 Bkz ! Esnr.turh Koynolol^iallhDt

|r.r ihdl,?nr Diardd. r l t Ls:n,tr,r romolorr, s. + 5, )'irr! Le-!dng.eienienrlcr.Cnid. erf.. ielili rcnr a!r.a bkz W. Ebtrhard. Cut-Si,rtekrisa?hgu,s 9t, 107.122 l2:J, 316-137

TUITKMITOLqISININ ANAHATLARI

denhaberdarolduklanntgostermektedir. GolgrizuyukandasoznnuettigimizsbtemUzenneolu' ruyordu-r'EskiTurklerdeve Cinlilerd€8ok carkrnrn(\'eya carklanflrn) dondrigu kabul edilmekrc ve bir Uvgu' metnindegok kubberunen altlaki cemberini(f€lekini)bir citt gok ejdenninCevirdigibelirtilmektedir'B6yleceejde rin eski Tiirkl€rde affl zarMndaevren olarak adlandrnlmasrmnsebebide anla5rlrnaktadrr. " AluvhlaraSdredunvt rilayetletde d€rledrgi Rldlotfrn L m 18.cdt e vp, mevd,nagelm$tir Bu rabrkrhrbelIll '"5,". co!- (esirlikaL12rdrn "...a' riirkde'rikayaresDi bir Sekildebirbirinden ayrthr. 17 kat gogli, yani r9rk atemini, 7 ya da 9 katsayenltmr yani kannlk alernimeydanagetirir Bu ikisi araendaysainsanlannyasdr$ yeryun vardu'" Hol^berg is€ Altayltlarda Hades olarak nit€l€ndirdigi yeraltrnm9 kat oldugunu belinirken 8''bdzunnn btlukhkle ri birbirindenfarkh3, 7, 9 ya da dahaqoki(attanoluitugunusoyl€mekredir'r' Orhun Abidelerinden Kultigin vazrumn dogu yrrzununbirinci saonnda bu hususasoyl€ i$aretediliyor:

TURX[IITOLO]L5INDE EVIiENDUNYA ILEIL6TLITASAWURTNR

J P Roux.XIll ,!zrl gibi gesbir devirdeCokrurklenn kut$l me'k.,i (Otukentdua, bgut ve sesanlamnagelendt koknndenrureliimigrir) genlsimli bazendi-.rbazenerkekolarakaiglananbir rann bulundugunu bu sonra inanriln Turkler arasrndada ya)aldrgn anlarr. Yakurlarbu unnc2nnr burumesive cocuklanndndyayagelmEiyl€ ilSili oldugunukabul ederek biraz Umay'lakanqrrnrlar." Buradah:orlanmasrgerekenbir noklaytbelirtmektefaydavardrr. Gok-yer/su erken devir TUrk sanatuayansrm$lrr.DahasonrazamanzamandeAinece, gibi, lslamiyetoncesiTlrk sanatndakiceruli unsurlanngok ve yer-suforilgili yonleri vardrr. Bunun en karakrensrik omegiyse halvan mn@dele ridir. Bilindigigibi bu sahneterde vahqibir ha)"r'annvahsiolmayanya da trirdenhalvanlanaltediri canlandrrrlmLlrrr. Bu sahneler g6k,y€r,zaferyenjlerkek-di5i,aydmhk-karanhk gibi kavramcifiterininsimgeselligine i$ret eder. ned€nleeski Tnrkler vahri ve )atucl ha).ranlan rift makh ha).vantara(sdz ko, simgecilikn€deniyle) rercihehiilerdir. Bu hususraseiiili rasvirlerHunlar. ve Uygurlardada karprmrza grkar Uygur dbnemineait bir fat kriabr I* 8it€d€ },a.tlcl ve gucln halwanlann diger ha),vanlara galebe calmasr iyiye

say maktadr

ikrsininsGrndaiMnogullan Osftem{i 8ok(ynzu)ahla{d.) vagtzver vahrlldrgrnda, (de),ralanmdedelenm BuminHalian(ve)lstemi uzenne yaunlm$.lnsanogullanntn devlerini(ve) Hakan(bukumdfolaEk)lahtaotumus l-'htaorudlakTulk halkLdn r yslannr yonedv.mis,d02enleyivemisl€r Yenisey(sulek) kaya resimlerindego'ulen nsi klsmr (veya bart) hilal seklinde jnsangbvdesiyleiliskidortgenden crkanddrt anayonva da biten,ortadakieskenar malttayarayduz bir cizgiylebirlesensekil gok ve yer arasrndaki lendirilebilecek olarak ent temsil€derve KuhiSin,aatrndanyapugrmrzahnnnrnbir yansrmasr tarsr-rzacrkar" (Ci.im t8) bir yer hnncasrolBircokaratltrnucr,Gok Tannnm yamndaonu tamamlayan olarakka'srmrzacrkari bagkalasmE dugunainanr. Bazenbu yer tanncastzamanla 16c6k rrzenn€cesnlide.lcmeler!e vorunla' icin bi€ B dSel TnrftMIoloF c ll s l45 182 17E.Esin,a.8..., s 15 ^s.orclo.s 2l5lverveveolualemiiciDaldcabkzB Ogd'TtftMt " w. rrratoii,silri,Tutt rolojki,c ll, s 255'266 r, u. itraNa) HolmberS,rn.Mlthologt oJNt Pa..sFinrc'ugric siLtdidn s 309 r T. Tekin,Ofionyazdrn,s 9. rr (l\ultrh| otoJiya Ung5undCak|l) s 34' 9ekil3/ 2' C O'nuEliuulu, ToSlrcilift

ve Tnrem€yle llgili Efsaneler Destarlan ve lc Asya'dayasayan Turk roptuluklanarasnda,drtny?ve insamnyaradrlD) alainsanmtireyir! hakkndabircok efsanerespi!edilmigrir.Bu efsaneler yakrn derlendikleriicin lslamiyet,Hrristiyanl*, yahudilik,Budizmve Manihe bazLetkiler btrmakrad ar. An€akbunlar genel yapEryla €rken de!1r Tnrk isininizleriningdruldugucok onemlinmnterolarakkar5rmzagrkmaktadrr llk olarakVerbirskiyjn d€rledigiA[ay taradil$ destammele alacagz Bu des, her yerinucsuzbucakslzsu halindeoldugunuve rannUlgeninbicimdegiF, olarakbu sulannlizerindeuqrugunu, ancakkonacakbir yer butanadrguranBu s'mdaUlgenin gonlunebrr ilhamgetlLAlraytrlarca kab'rteditenrkr dr birisi olan Ak"ene(Ak Ana) Ulgene yanrna kudretini ve ilhamrm vemis, ,. P. Rou, "Dmrz Tnrkler ve Mogollarda."c€v. connl yrlm^2. Antk Dnrydnav 6eten kset ToplunladaDi^ler w Mtobjitersazlngr.yon.'rB Bonnefoy, s. 193: p. Roux."DaA KozJ. rnik Ek*n Tn kler ve Mogolla\" a t e . s. 117.

ANAHA'IIAR] TT]'RKM1TOLOJI9ININ

TUR( MITOLOjISINDEEVRENMONYAIT! IL6ILI TASAWURL{TI

tir. Ancak Veibitskiy'in derledigi efsanede,Ulgen'egdklerdengelenbir sesemir verir ve bu enir nzerine Ulgen demzdencrkanbt lagtn rizerine q*ar. Bundansonh Ulgen yerin ve gogun nas yara$lacagm duFlnurkm su icinde yasayanAk'ene qrkrp gelir, Ulgen'eblr yaraucl olarak bu isi nas yapmafl gerekligini ogretir ve U1-

B! dnayetun thtv

lanntni, nELhlth. BuL,tyt&bahhldnnis(d. dnitahotdus, Balthldrcohbtitt&na$lnnlatd d$tek oltut. Diinydh !tulantu ta d. balh h.atuq, Dnnla Bezeraltun5,bir lerd. halrydonna.'3

gen de yeri ve gdgu yaratrr: Dn^Jobn dehizidi, neglh vral nebnle Utswbmhsa so&z tularktetdi heryer, TahflIigen aala\ tahr!tu yet hbnacah, bn)er,bn br6h, anyotduhah Ucuyot Ku5dlbirilha ill Mtka Bnti.naov!, Y\iytpt^ gelenburn, da biryarctuIdu Gohle e gel.n}a. ses,Agene brytuh eedi; -Trt annnAehi t \i, h.nek ydhod aedl LEnizaen e&6bir taSfu1aatahbynze, Hemence tostttttu bi\dr tatln iatntel G.hlrke

nilebulun d Ltlg.nautah,

Attthvah g.lnitti, gnhknyarataedh! BirAh And(Ah'ne) nt iA,)otarL

kirn

Ag.t. taJlededi,9afirnt e viznnde: - foratnah kt:{oren sena. bn telkr Ag?L Ydratn olatuhtthxLsalsdznagrc\] D.hi hep,"laptln a1d!"boshabirt v sdJlene! Hele!\raft ihrn \a\hn ahaAt!" dene! Agenyercbahatuhvdratistnvett' demit. Bu ist h iaen^eaeni?detlet firemi' AE nSijE baharch"vaftnk^ gchd.nlt " BJbu)tuhtrenw btuni gbhb.?.n4 deiledigi efsanenin bundan sonaki Parla$nda yer verilmektedir. ilgili simgeselliklerine dunyayla V€rbitskiy'in

TMn Agen antuh!,

aynca teffiit ehh,

Bu parralardan da anlae acag, gibi, dnnyamn alrmdaki bal*lann,

rold vardr. Bahga kursalhk arledilmiF ve o diiarzmn denqede simg€siolmustur. Aslmdabu husus eski Hinr tasall.urlannda da varBalIFn bunda kullan masr afu zamandaonun, insamnyarar $I]1n, h4,errn dogutunun, urernenin,bolluk ve berekednsimgesi olmasmdanileri gelHint tasawurlannda kaplumbagala birlikre dunyay denizjn uzeinde tubir )alan rdr. Bironl'ye gore de Hinduizmde yerin en aag rabakasrnmalrnda bir )alan buiundugukabul ediliyordu.:5 Bir Osmanh minyatitrunde, y€r gdslerenFkilde, dunya'uvarlagrnn eiraln samn bir )nlanm gdsteherhaldeyenrl alimdah ylan' dtlslinc€sineigarereh€kredir te Fndan kaplumbaganmdunyayrraSmasrylailgiti simgesetdtrzenlemeleride sanantarihinde gorebiliyoruz;omegin cokiurk dewine air, kaplunbagakai dikilniF, tepesindeejder bagtannmbir kemerolueturduguK{higln yaz! 732) ve benzerlerialn zamandabirer evrenimgesidirter.,6 dhlamn yaratllDlnn ya da dunyanmsimgesj olduguM dair grrzelbir Ferideddin-iAuain Mannhr't-Tayr isimli eserindeyer alrMkradrr. Burada okuz uzerin€,okozinse bal8n uzerineyerleqliritdiginden soz edilir.,? Turkistandaki bir Uygur freskosunda,Buda'nn kutsai r antar olan Naealar telekl<ure dalmasrnr gosreren bu ra5nrebenze.rekjlde,balJ. L?erinde du. Budist ilah goruyoruz.a Holrnbergegore dlinya}1 rasryanboga fikri Tarar,

derl€digiefsaneninTurkesi icin bkz B. 08e1,Trri Mrlolqjri, c.I, s. 432-436_ konula.dabkz. Y Coruhlu, ,Trtrk ResimsanaDndaHaryanSenbotini," MStr SosyrtBi Ensirosodol,roErezi,e.20t vd. W. Ruben,&ddhizn larilu, cev.A. ftil, s 79i c. Tumer.airani'w Gbe Dintetye kldh Di-

s.203.

konudabkz. Y. Coruhlu, Turk SanalLnda Kaplumb4& FigurlerininSembolizdi,,,Arfteole SdnatDdersi ey1 6U63. s. 29-36 Auar,M4nr'h1-T4yr,cev.A. Gjtpnad\ s. 5.

Y.Coruhtu, a.&r., s.205. 98

aran dengesi,

TUR( MITOLOJIsINDEEITTNDTIMA ILE ILCILI TA5A\MJRUR

TORK},lITOLOJISININANAHATLARI

lar (Turkler) arac rgryla Islami modll€r icine girmiFtir.Onun anlatugnagdreKrnm Tatarlan, diinla okyanuunda bir buldk bahk bulundugunu ve bahgrnuerinde bola'uzlanyla dunyayr tasryanbj. boga buiundugunuiLeri surer ler. Bar sibirya-Volga ardmdaki Tatarlar da dunyanmbtiyuk bir bogatanfindan msmdr$na inanmaktayd ar. Bir l(lrgE hikayesinde de kozmik okyanustakisisin ilinden c*an bir tas uzerinde ayakta dulan dnnya-boga$hdansoz edllir" (Resinl9). bast lam Verbitskiy'inderl€digiefsanede, kuzeye(karanhkyer) cewili olan bir bahktan ballsedilir. Bu balqh yond biraz deglssetutadnn Itrrk mitolojisind€ki R6nn 19. soz edilir. S0z konusu banrn baslayacaFndan (b€!k,6ku2 s) hayaan tql ta5rtEn hgrnbasl,zincirlebir diregebaglanm'snr'As esawurundan etkilenm4 bir Tiirk [nda bu direk dahaoncesoztinii edgimiz Dirnlslrm minyarnnr.A.4ibnl-Mohlfiat, qmk llt a (ToPkaPsaEF Miz )a Atscr, yani dnn)anln eks€nidir. Holnberg Knr.env.no. A 3612). de bahklann dunyaletagtdrgrbu anlayFBn soz eder.Bununlabirlikte o kuzeydekibah$n solungarlanndanbir iple ric direge baglandrgrmbelirtir. Ona gore bir s*$ma anindaortada buluiEn kuzeydekibahk ba pozrsvondandab' irn, sagasola sauayrncatufanlar rneydanagelir' Ballk bulundugu bntnn yerynzdsu altnda kahi-Holmbergayncaaslndabir Bo asagbatugmdaysa dbauva olan Mandr-Sirenin blr gorevinin d€ bu bahkla ilgilenmek oldugunu soyyeryUzirkuzeyedo$x egillr ve ler. Nitekimo birinci kanktanipi kurtardrgrnda' oradasellersoz konusu oluri eger ufuncu kasrktanipi qkanrsa burtin veryuztinde herrrnl su ahrndrkrlrr' ruhn ger(eklerir. ye goregovdesibahk gagasrkui 5eKS!ryzgowski JosefZykanadayananjosef linde Boslenlenve plastik sanadardarasllan'lan,bahk-kusva da dalgc kul d€nilen denrzin roprrgr( Larmrl'uTPre y:lrJrrlna \i i(rn Serekli ligurlerbJzrefsrnelerdcki bu ilk dibinedalmaolayrnalsaret€tmekredir'Yinea)'nramslucrvagore,yarahlan roprakbairklanniisrnn€sabitlenmisti/'(Ciziml9). le U. (Hana)Holtnber8, a.8.. s 3ll_312 , U . 0 r a r r ) H o l m b € rag.,& e s, . 3 1 0 - 3 1 1 . rr Sfry2gowski,Trirftl.r !e 5 in1lli Asld SanathnBtz Detnnd.h Mentei,cw C KoPritlu_Nui .1.

100

Veibitskiy in derledigi taradrl$ efenesinde suya 4ahp toprak qrkarmamotili bulunMmakla birlik!€,

W. Radloff tarafmdanderlenenAluv efsanesinoeDu var oldugunu 86ruyoruz: ...Tann,'ki9iye,"suyadal oEdantophk crkarl"de, di. Kisi suyundibind.n ioprak qrkanp tannya verdi I

Ten bu ropEgr $yun uenne araFk "Yer olsun! (yerhl' n),'dedi Bdylece yeryand mioldu....

sonra kisi, Tann'nm emriyle reknr dalar ve gednr. Topragn bir k$lrtn agzmasaklar. gelenbu il<inciropnkla. yer kibugunu(k"u yaraur. Kigi kendisi icin yer yamtnak uz€rcagsakladr8rtopra$, miklannn artmasr nzerine saklarema'ecakhal€ g€lir- sonuqla Tanndan isteyerektopragragandan arar ve bunda da tepelermeydana gelirI Cizin 19 Yandrl$esnasnda Dullyallln ah gunde yaradrhsrndansonra Olgen suyundibindenropngrctka, Dagln tepeslndekirahrmda isdrahare c€kilir. gun r?urkt?nsonra,"neleryaraum"diyeermfnabak gnda, dokuz ay dnry" c€hennemide yararlgnr gontr. Bmnn bu dnnyalaraonlan id;re €dec€kyoneticiVerbilrkiy'inderledigi,efsanenin ikinci bdlurnnrlde, ilk insamnyaralrlrrr:nlrn. lnsan,sulardaynzenbir roprak parlasrnmisrrlnde yer alan bir kilden yarar rr. bu ilk insanaErlik admrverir.AncakErlik icinehrrs dolarakTanrtdandalu bir menebede olmakister. On dusnanotur. Bu nedenleTanrr kahnman i ve ba$kayedi kigyi yararr. InsamErlik e karfl korumak uzere)"raMandt-sire'den ba9ka,insanlanhanolarakybnernesiiqinde May-TereyaranlRadlofun derledigiebanedede, yer-gokyantrlmadanonceher reyin sudan iba, oldugubelirtilmekredir. Yaratrcr rannylailk yaraurgkigi (bicim degisrirmerersaretolarak) iki kam kaz gibi sulrn uzenndeu(maktadrrlar. (i9i Tann,r" buynklendigi icin sut? )lvarlanr. Holmbergin anlarrnna gorc kigi (seyran) r . ! U l k r . c . I X , e r 4 9 , M a n , 1 9 3 7s,. 2 02 1 . A.lMn, Tanh?ft Bugin9rtunizn, s rl-

.rcr

TIIRK MITOLOJEININANAHATLARI

uearakTanndandahaFiksegeE*mak istedigiiein suyabarmFrr.Tann'nn yardl mrylakurtulurve ikisi Tanrfnmyara!!r$bir tasuzerinec*ailar. Tann'kigiye suya dahploprakcrkarmasrnl soylerv€ q*anLanlopraklayeri yaratr lkinci kezTann kirlyetoprakrrkamasrnlenreder.K\i hemTannyatoprakqrkanrhem de kendineyer yaratmakirin bir bolumunuagzrnasakla..Yaratrcl,gelenlopmktankarr ba$laytnca, Tann'danyardrmisyerimeydanageli.ir.Agzndakiloprak bu)'Lrmeye temekzorundakalankirinin agzndanattlgl topraklanknqnkknquktepeier(Holmberge gdrebatakhklar)meydanagdr. ayncaTann,dalsr:bir agaqdokuzdalh halegetiierek,doktLzkisi' Bu efsanede gelmesi' ve dokuzulusunda buradanmeydana ninbu dalannkokundenturemesini yaratrlslylailgili efsanelerle uyustugugibi, ni isreribu agacmotiti ilk gamanlann Haya!Agao tasarltrlanna da isareletmektedir. verilmesini kendrsine llk yaratrlankisi olan Erlik, bu kamin Tann iaraftndan isrer.lstegireddedilenErtik insanlannyanmagider. Bakarki onlar bi! agacrnbrr yiyor,digertarafindakimelaeleredokunmuyorlarOnlara meyrelerden tarafrndaki soylerler 5o nicin boyleyaptrktanmsorar.lnsanlarbulu tannnmyasakladrgrnr goreny an ve kopegikandnr. Yrlanagacacikarakya nundaErlik bek9ivazifesini Erlik, buradadolasanTorungeyve Ejeyi de kandmak ister. Eje yasakmelqe lerdenbirjni $rnr, melaekendineeok latL gelir ve istemedigihaldekocasrmnda agzrnasrlrer.O andaher ikisinin de tliyl€ri dokulur ve qtplakkalrrlar. Sonunda TannToningey,Eje,kop€kve yrlanaqokhzar. onlarsasuru birbirlerininuzenne uglanMsl seklindebir ce' atarlar.Tann)alanagdrulduguyerdeinsanlariarafrndan zar, Ejeyeeocukdogumave dogumsanclsn verir. Torungeyve Eje ohimLukr mFmured,,{el rn r'al e yyranl; mu.ddel"\e SonraTann Seytanabulrin bunlarLnieinyaphgmlsorar'Erlik ise bu kavni 72' tmdanisredigini,fakatkendisininbu arzu)uyerinegetirnedigjnisoylerve o andan sdyler'Bir suresonraMay-TeitibarensrlrekliolarakinsanlankoruhikyapacagLm uzerineTann Eilike izin verir Erlik bu izjn uzerinegoklerdekendr re'ninyakarLgr bu durumadanltr.Erlikie lnr1raifesiniyaralrr.Tanrfmnoz kisjsiolan Mandr'Sir€ ve sonundaTangrrere de yenilir.BununuzenneTannyaderdiniarzeder cadeleye rfmn yardlmlylabu kezMandr-sireErlik'iyenerve gdklerinipareaParcaeder'Bu daglar,kayalarortayacLkar'Dolay6tylabu kezErlik Tanndan yardrm parcalardan isremekzomndakalr; Tann ise onayeralhnlveir Erlik bunda kdtti yaranklarl

rc2

TURI{ IJITOLOII\INDE I]VREN/DU]qA ILF ILcILI 1A9AWURT,AR

Alrayl ann 'ukandakinebeuer bagkabir etsanesi,Ne yer ne d€ gbk vardl, fakrr yalmca su vardr, diyebaglar.Tannyen yaratmakiein su )rznne ine. Tekrar kkrar dusunmesineragmen yeri nas yaratacagLmbilemez. O srrada adantkiri geldiginjsoyler.Bununnzegelir.Ulgenonakirn oidugunusonncayeriyararmaya "benim yaratamadrgrn krzarak, bile sen nasrlyapabilirsin?" Tann der. KLrine seyi yerjn nereden naddesinin altndrgrn bildigini ise soyler. Bunun ilzerine Tann ii dibinonabirazgetirmesiilin kirlyi srkrsnrLrAdaD&isisuyadaLarve okyanusun parca bir dagdan bir kopanrak agam koyar. i Su 'uzuneerkngndaonun bir Tannya venr, bir krsmrnrda kendinesakLarAncakbir sur€sonranecbur agandakiparca)'rtukurur,bbyleceyerynzunde barakhklar olusur" Diinyann v€ ilk insamn yaradrl$Lm konu alan birqok etsanevardtr. LebedTa

gor€: Onceher rarafsu idi ve hicbnian{ia roprakyokru. O zamanTannsuyaak bn klgu kusu gbndererekbtr gagadolusu su gerimsini emreft| Fakai suyadaldrEhdakugunun gagasna bir parcaioprakyaprshrsoldlgundankugubunuiifleyerekfirlaur.Top, Ek parcalankiicrik ro: zercleri geklinde5uyadurerekoFun lize.inde Fzneye basla d'lar. Bu tozlarbLiFmek !e yaynmak$retiyle yen meydaMgetndikr F:Lat anzi yds r diizdu. Tann gagar ile rolragLklnsrBm diye azrn nzennerkrncrbir kus gonderdi Bu ylizden aran nzerindedag ve vadrlerneydana 8eldi, Iakar guzelve agacazan2i Seytantnhoruna grmedi O da barakli<lanft bnlilue Kara Oman) ya6ur Burada yasayaniisanlar lakirdi !e gecinnelenzordu. Tann once aErn u:ennde yalmz bagma y.tayan bir iNn yaraur, bu iroan brr erkekti Birgon uFrken seyranonun gogsune dokundu. Bunun irzenneerl<eFnkaburgalanndanbjr kenik bnyuyerekyeredrgrii, dahatazlauza).ncabundankadrnmeydana getdi.r5

5u anakadarverdiginiz efsanelere ya da bazLarasirrnac ara sore efsan€,4rikaye anlat an parsalar, dunyamnyararrhgr yamndainsa n yaratrhsrna da degimBk2.A lnan,Tanhrer. 8!gtn Sdrunrzh,s. t4-19; W Radloff,Sil,iryat"hS4hsi#, s 215 ftl.iBu eisanedinbeueri bir anlanmicin bkz. B. Necali8il,tff &tuda Miloiogrd,s 9-r0l ,:s.: konlsu Altay)€ndn4 eGanesinin ba9kE@ Hoimbergdebiraztarktrantatir Bk. U d.&e.,s.3r7,jrs. _ Ga&€) Holmhers, U (HaNa)Holhberg,aI d , s. 314-315HolmberEin anlarrg,bir digerefsanede squ alu na datanbir h.lang4 ya da kiji (Seran) Edik in da bicin degrsrimi5 olan bh fl kuF sekti s!du! (s 3I7) Barkabii yerdeyse yjnebir Alrayhikayesindeys suyadatanbir Laptlmbaga dri(s.127). B. Seyidoglu,Milol.li tuet,a Arottlmnldr:Meti er \eTahlill.., t.27.

103

r!r( rnrrr o(clNrrL [yRENDaN

A[\H/irr{r TUrK!L LOLOlisrNir y.r ADcakderl.nhLs bazrefsxnelerise, dogmdan dogruya,lk ,nsenurnllsrLyrfitLl

gorme: Seytan,bir kemLr boruyu anusrensokarxh uvrn*ta olln qiitnr iqrne ru| ufler. Ulgen gei d.ndugunde. insaDl.rl yr|rz gorunce,y€ni bir nsan yeraop va'

-ceyidoe'unrhrardrgrcskLbLr Lz.rbayc.rnefsanesindc,golilr birhkte yokl.ro !ir

ralmadrgrndansirpheLenir.Bollecedurururken bir kurbag. ortayacrka. ve blr Inah llrklal iEin (kotu ruha sahrf olDaLanndandohyr) kendrsni sorunlu hisserrnenesi

ediLenfedn ardrndahayvanhr, bnkil€r ve.laha sorLri)sanranLar )a.atrLm\lrr lrl srnlar k$a siLredecolah! bulLrndnklan)ere srgnadrki:r.Liln birbirlerivl. mu.adtle ctmeyc b$larlar Bunun uzerinebashngrlta birliktc olan gok !e yer birLirnrden

ni, oDlarayalamak ve olnek hususundakxr"r hkkr tanmasrnrsnller Bunun uzerine Ulgen onlara vaiama Lzmverir " 1Lk lnsamn )andrl\na

lnsrnrn laradLlLirnaaLtbir dizi gu.el elsxneomegini, lldmbergn eserindego biisi K,ra Tlrarlirra aittir BeLirrlldigjnegbre, Buyul<Pijan., .uyoruu BLrnltrrdan yenn brf pafqasrndanilk in,anr yarallrgrndaonlaracan/ruhveremez Bu nedenleon lin can lrrecegi ruhu buLmakuzereunrL Kudava grtmek zorundr kahr Yaratugr nrsanLarnyamndanaynlLrken kopegi beksr ola.ak brnkrr. Bu esmda lrhk.

tani

Seltan g.vdesni o ecel{bir posta sahip oLna)an kbfege, altn tLryhrbir dtrL rer' n.yi vaal ed.rek, ,varaol:nrlk nisrm kendjsineverm€-.inilster BovleceLlk ns.nla rur yanme yakLaiabilenEtlli onlari tiLkurukLenylekirletir Zaman tcqip ra!., )! rrLlrg llk insanlarahayat r$rn.k lcin dbndigunde, se''ranln insanltrnn vucutlerLn' kirlelm]s oldrgunu gorur. Onlann temL:lcnRresimi"nknn olms.lrgLicLn, tann onhnn d\mr ieine sevLrir Bu ned.nLeo zlmlndan be.i ntxnin rli pislik !e s.lla)h (kduhLk) dolu olmlrrtur llk insentn yar;r.hlLrryla ilgrLlbu efsane,aynl zamnde m' samn irindckr kcnulugunkalnagDa da deg'nm\nr rgr Yakut ve Alt.y s.yLencelerinde.1. ben,er bir durun s'jz Trnrl dinyayL y.rratlrkrrn sonm, '9inde y€.lr rxt LnkonusudLrrYakur efsanesrnde, san surelLnjnbullrndugu tastanbu)uli bir e! ,v.p.rr BLrkez Adan insan mretletDe Holmbergu 'e

bekcilk rlrn hnkLlLr Seytanqrplak olan Adana yrrtrlmrsL numkun olmav'n bir elbisevereceglnisilleye.ek onu kandrrLrve surerlerel.kl.!rr Runun n:erine onli' kirlenir ve roptak taLnr. gelir. l)aha sonm knrL yaphgt su.erlerebakmavageLLn'e dururnu gorur ve beklin ez'.hyarak bir koPegedonueturLlr'Yaratugrsurerlerin de reLnidrllra celirir ve onlara ruh nller (i5r tsLrll1lr! hikiyesrnde rse, tann Ulgen, etleri iqin roPragr, Iemikl.ri iei'1 kullanink Llk olarxl efkegi son ili onuo krluiga kemignrdenkedrnr v.Iatrr On hra ruh r.rebilec.k birini iraniak iLzerebulundugu yen rerk tder re so: lronusu qrfti bekLem.:Licin rriysuubir kopeEi yoktan aar eder Ancak Frlih']n dLilQsrnr)t ycn kopili r!,/le.l. kxPlanrn.a,seytan\r yaraulan ilk cili. yaklasmanndamil'Lrt

ra 11 5.Id.r,

cn,r Jdrrdnw onu CdlnagldnnnItn0rirdhrt. s ir'

104

rlikin

elsanelerleAdemin yau.hlLsrnr anlaran ldam

soylenceleriarasrndabazriLiskil.r oldugu goruLmekredi.Kllrin\o !.iLrli ayerlerin de Adenfden bahs€dihr O yaralLhnilk insaDdLr lemel ohrak LalcLk!e qarnLr rn yarauLmLgorlladjslefde anlatllanlardesLrnlardaanlanlanl.ra5aiLlacakd€rece.leuy gundLrr.Bu da lslarnjy€tin ve Adem\n kaburganndanllarva\rD, yeni ilk kadLnn yaraulmasrkonusundaoldugu gibi, HLristiyanlLgtrr :amnisr k.rakrerli limdrhi .t saneleriu2er'ndeetkrli oldugunu gosteiir Ancak b.rzrdunmLa.d! erki n akLi y$ni tersinede olabilir. Hadislerde,Ailah Adenfj )irarm,k jq]n gerekli ohn ropr.gr almak irin once Cebraiil yeryuzunegonderm\, e]l bo9 d.nurce de A:raiL i gonder mislir. A2railin y.ryuzirnden degisik rerklerde gelrr.ljgi roprakl.r su lalrla.ak ma yalandLktansonra krrk,vrl bekleulm\ !. sonra Allah ona b.lmdaD Nh uflemilrrr Adem'in taratrlLsN, Ebn l cazi Rah.rdrrHan F.yLeanlaonakradrr: YuceTannmelekle.eloprrkun nsrn,vat,p can v*er.k vcrfrunde kdrdi lenme halilebukacagrm,'detrncen.ldno nnlar.'1lkudikr dojckrk rilldrki do5.grzxbr ede'nezl..(gdkfru.u ve Irryuzunli rurinuzlii). O runlcn saoatui oiLul,r,I.lt r yaDt'rm drhaiidn, dedde.YriceTx.n !E benunbrldqim bilm-iniiz cidn rol nkhn bt k$Ln,nsx.enniyap,d. dedi .irra,l .Let'his$llnlrnnrm onnlle yeryu:xn dekihcrturiu lopnkbn ahpliekkc iNlurzzrnx iL.-l.rfrr rmldd. LopnA'brlllk halinegeuripAdqnin Fektin,),rpllar (Aradd) lnkar yd gecrikren sonrayuceTannonr canrerdi!e bn fd bu dunlrdl durdu AdcmAnpc.ritr Aup(I., tunyeidon d., herierur d$h. .ld d{td \let.t ler bp.agr,yen k!z,p icnrdenrtnud,tu, d\n,dar rtrp Ade ni 5ckl,ni Fphhr onlrn i c , n A d e n d e d , h .a Adem caniancLrkran sonraseytanh^riq blrlrin meteklerALtahinLsregruzenne oru secdeetlnisdr. Allah Adern rle esurin bir .rgrcrnbif raritrndakj de rnid. bLrtun,rn mqvelere dokLrnmanaL.nkaydLylacenneneyaiaft.rsrnaizrn v.misri. (Resnr!l0)

t t. u 1u"..1l l . L n i h c r g . a g . . . l V , s l 7 l t 7 7 "* au.tu.A",;qin rt'.tg".,ruUa* rru..5-.,. i ItDk,r. (riirh"tnla|'r \_.rlhilujr) t.l2

105

hrz I

(xfgl OlDr/, s

ruRl{rlt krlol slrDl,F!RLfr,/D!

IrrDlLrRr 1r RKr!T.ri)lL5LfrLN

Seyianln ,vapLrgrbir oyuila ins2nl. n yasak m.neyi yenesi onlann veryLizune8. de.il

buluk say$ goren bir singe h.lnle gelnrisri Bo,vle.. bo"kLr y.i.t),5Lyla y.rleiik ka'Lnlenii yasaytslanarasndalii fark, kLrn snngesindcol(r)i cLkrn\nr Kudun

meleflne sebepolmuiruf TevnCra bellil 5.v ran\ remsiLedecekrekilde ildatma ilLn' tLlao

yrlandan soz tdLl rstLnir lsLainlxnlayrslar"sx

za an nzerineyaprhnf olan rcsiftle, brLkonuyla ilgih olarek bir nnn kLrn lasli' rini goruyoruz.Bu gekildegok kaFaklL i.e halaen ala simgesi .hn ku lxsvrrl.rL uzenndeve lia)r resirnlenndede rasrLrnmikradrl ne FnaD alet ve eLbiseLennin

hireme Etsaneieri

Klrrdrn tureme slingesioldugLLeGxrelei(lenbtrFr \Vu suDl.r. .irtir

IIaJwnlaftldn Tnrrme

Hdn Shuda, Buyuk lou Chnlaril (Yu.qiLer).KNr lro nun LabasrNrn-1nLr-nl]'IL dldurer€kwu sun ropnldar :aprer0klen,\\iLr srn heLknur hcarak llslrmg{u yr

Iuflt nrlolojisinde goriilen tireme .fs.neLerj aslLildayin€ lnsamn yrr|drhlivla ilgLli.lir AI cak bu rkisi srasLndaqogu here onenli b].

Risim 20. lden le Hxwa'nLn cenn.tten kolulusunu g!tter.. Osman-

Buradabrr

ilah rrahndan varaohnaltarrernL.bir rhdaD Infene 5ekllnedonlLirni\riir. Crn ltaynaklarurdi b! efsan€niniki lckli le. eln.kradrr

lark !ar.lLr. Y.iradLlLselsanelerindebritun nl

tabi oldugu anl.rtrLrr K\rn-mo, bLr strada dogrnuitLrr. Fu lu pr cholr lm beyr (Osele gorewu-sun hlikundannrn oglunL,nhocai ya da Lalasr)onu kucakLayrpor-

sanhALnyeradrlt:l s.z konLrsuedillrken Inre m€yle iLgrli .lsanelerdebeLirli Iurk kxvnnle

larD rsine sikLar Sonrx yilec.lt aranrya gLder D.ndugunde bif kurdun onu e& zirdignL gorur B1rkus dr (Ogel'eg.rr. kerakus I'a da kargi) agznda eI rularak er'

rinin aLalanndanrusrl !itredikleri ele a|nmak tadLr. DolayLsrylabu lkinci turden etsaneler

ratrnda ucmaktadrr.Lin BeyLoDun tann oldugunu ,anneder re aht llsiung-nu'va

ata k!hlerille iLgiLidir

qin yrlLlkLxnndabu efsan.nin biraz degiFik eekiLleri de re.itDlekredir. tleDer gekildeTi boylan bir ilrh olerak nitelenenaLa.ahbir kurdun, blr Luhunrdrr krztyla

Turein€ .fsan€leri ya da turcmeyle ilsiLi ina qlar kendi iclerinde de guplara aynlabrLir;ornegin bu Lninqlarn bir lostnnrde Bunlann bLr krsm qeirl babasrzlirreme ya d. babaez dogum lenae LlLenmekredir' Librtltilerd€nya da doga unsurlinndan turen€ye 15ar€retrnektedir lrrtakln efsrne' no ,, ", 'd l " " h.,rar d-n, ," " bn tnreme elsanel€riarasnda o:ellikle hafvan alt'rx Turk kalinileri asrsLndan kultlerivle ilgili olan haymndantuf€me efsrne 'e Lnanqlannrele alacagrz:sulrlo o;elhkLeUygLrrdevletmLnDogir Turkistand. lkirci i€z kuruluslrndai on'e, Turklerin ya!.dLklrn cograli c.rre, mLroloji ve s.nat r..ihLnde krlaan LrnsurlarLtrn onenli yer turmanna sebepolmustur. Bu brkrndan ele ahnabile.ekhalarnlerm "r iin€rniisikurttur Kur'llari Ona ve lq lsyahrn halanctlLk ve avcilkla 8elnlen toP Iuluklarrnn en eok korkrugu halaanlardanbinydr' FLzikselknwetleri ve vrrtrctL'kla.r ned€Dr)te,onlara doAlnsLugnller atledrlnig re korkuyla kariLk bir s')'gtvla aDrLnnrlrfdrr.Zamtrnli Txrkler kendi haya! tarzlanyLakurdun vasa'nasetli xras"r dll bir yakrnlLkSbrrlule. Yao 'enegLk Tnrklerin yerletik grine) kavimlerivle 'lan IurkLer amsmd' muQdelc sekh, kurdur hay,t arzrnLandLnyordu Bu necleDlel< rt, 106

gotUrur Chrn-yu onu severekbtyutur.r'

brrl€smesindenmeydanagelmrgL!r.

,I, / "

KagmhTurk boylann.lanKao.heLenndc erkekkurLtinrureyisrniinlatan bif r^?" BL,elsaneye g.rc. Kaoch'ehukundan,eok ak,ltLolan k,zLannrinsa' "r'i"" nogl'..dll J r , . l d L . . - r d ' r ' " i . L s rI lr1" r. " I Bir mirddetsonraihLiyarbr. kurt repeu,enndedolagnraya kuruk kL: baflaymce, onuntannoldugunLr duiundugunuve onunlaevleneceginl katuiesine soller Ablasrnln gitmem€si isrnlsmrernesine(rgmenkunla elienenkrz Ktro,ch'ehilkinrn rureYukan da bahscftlAiniz kalnnerle LlgiLLhuruan turene efs. .lrfi I4O lll-1 Fizy'il.r aresrndaHnn devLrlerindekarimrza ciknakracLrr Ku.ltan turevis efsanesialakru.klerde de nelcurrlL Bu efsaDelcrClor rhr ve !

L Ching. aharE ch'rrnln Fkihg zandirndd qm Il. (r:.rirdn (on$uid,n'i MLindj.l,.rlrtr,I u (o .c I r. ,.. 1,.,. . . ... " r d r o r l u tT l ud n h ic, t , s 4 9 r i w E b . r l r i r d . Q n i n S r n d t K r D r . \ ! t d n . s . t o j 'B O ' l c l . ] i 1 f tt u l i l o l o j ic! . l . ! l !

r07

1AIRXMITOTDJBININANAHATL^RI

sur-shu adLCin kaynaklannda anlaolmakra olup, tV.-Vi )azyr ara isar€reimekre_ di hr R va)pr"go.euokrn-/enn L l.| . .n oevpti rr€rndrn ypnrtg.ye ugr.rrt" rar rLmrv,"vor "dil r'er. Ge'ivpv"t- 7 no. ,e ba.J(tJnr^ir"iiTir.., , ,, . nnda olabilecek) baiakLklaorlar ar6Da aulanbLr eocukkah.. Cocugaet geiiren bir digikurt, ondanSebekatmcattrndevterininadamlanbu eocugubulup oldururler. Ancakkun kacarakkunulur ve Emel Esin'egore Koco'nunKuzeybansndaki bt magaraya srgtnrrve buradaon cocukdunyaF gednr(Buizdakonu nugan Kul_ tuyle birl€sir. Bilindigi gibi magaraya da FarscaOguzKaganDenanindaoldugu birisinin Sibiagarkovugusimseselolarakdol yaragn ifadeeder).Bu cocuklardan ad A ShLnaolup,digerleritarahndan hukrimdarseeilir.Cbkrrirksoyuda bu rocuk ve krrderlerinden rlirer.Bahsedilen elsanenin aldrgr iki ka1'nakta da ana olaylar aynL ter drr. Esin'egore, kurdun ogiu A Shi,n"1'mn torunu,552de6len BuminKaganolarakoF laya crkugndan Cho!,sh&da yer alan elsDe V.-\4. yuzy lan ar! olmahdr." B. Ogel'innaklerrigibir nlnnc1iefsanede, Hun ulkesininkuzeybolgelerinde oruranonsekiz kardestenen buy.rigumlnbir kurttan dogduguanlanhr.Bu bulak kardesinnesiin, dengelenikinci cocugunad Krrgrz,dordun cusirnunise Turk'tn. GoklurklerTurkrln on kansrndanturemirlerdi.al Soz konusu efsaneler,sanat tarihi kaps,mma giren eserleruzenndetasvir edilnli olarakda karsrnEac ar. MS 582 tarihinde dikilmis BugutabidesininSogdcayazrLmD Retlm2r. Gokfrrklerinkuruanrurerig ekanesinitdvi. €den Eugut abidesin- kitabekrsmrnda, Gokrurkhanedannnkufldeki kabanmadan rydnoi kurtransut un inreFg efsanesinden bir sahneyeigaret eden,kurrlan stii emen Coclrgugosrerenbir kabannabulunmakradrra3 (Resim21). ' E. Esrn,!{run,yD Ghe GoldenMounrain),"JTS,TBA, c.v, 1980,s.422 423. 4' B ogel ltrft Mrtdlrl6i,c.l. s 25 28. ' . . C r g - . , y v e S r e z a n . ' < o k , u ,Tr a rh r n , n BuSurdbde.,\,1 \ol, Orerl tu &t86. .o. gutcaBuguiAnru,TDAYB,(1975-1976),s245-252.

108

TUR( MITOLOJISINDEEVREN,DI]'IIY.A ILT ILGILI TAsAWJRL{R

A'-nca Tnrkiskn n kuzey-baosndakiUerasana da bulunan Bunc:kessaralndrn C sa{hahbir duvarresminin.Gbkturkkagansorrnun, kunlan liireyi$ efsanesini tasvir etligi san maktadr llk resimdevucudunun alt kEm gd.nlen bir hukrimdar uhunda otumaktadti. Bu hususonun ongunununkuri olduAuu iFre! ediyor. Tah tul sagucundakicrplakkadm,A-shi-nannannesinigostemekte,onunasagEmdaki kurr i5ebu kadrm !e.nsi]etmektedir.Resminen sagrnda,dogan qocugun(Turk) babasna sunulusugorulmektedir.lkinci rcsim, kollarLve ayaklan kesilmis Gok, kunanhgrmtasvir ediyor tiirk ln disi kurt t:rafindanLin ulkesininadamlanndan olrn hdlr. Kurr yarahGokturkrin EomAunukammda rasmaktadir. En aluaki (a}11r zamanda,Romehlrnn Romus Romulus efsanesinihaorlaran)iesimse dogmuFolan anreler olankunrin'Lr ' .ne eflnrra,v.rprmeked r " ilk Gdkturklenn Bntunbu efsaneler, kurduncegitlisimgeselanlamlarkaznma$nasebepolmur tur. Kurdun simgeselolarak yol gdstenciolmasrda blr konuyla ilgilidir. Brnu en gozelomegini oguz KaganDesra hda gdruyorxzl Oguz KagangazabageLerekonun uzerineFriimek isredi:bayhgn rcarak, sker ile bir da$n etegine8eidi. Cadrnmkurdurd! r sNizce u)udu ran aganncaoBlz Ka gan'n cad'nnagunesgibi bi. $k Etrdi.O Elkrangdk ruyl,r ve g6k yelelibiiFl< bn er kek kun clkn. Bu kurr, Oguz Kagana hirap etri v€ "Ey Oguz, rn Urum lzerine Friinek istiyoBun.EyOgu2,ben seninbntnde yurumekisiiyoru ," dedi.Ondansonra OguzKrgan cadrnnrdlrdordri re giti. cordu ki, askerinonrnde g6k hiyln ve gok yeleli buyuk bn erkek kun )lldhekledir ve kurdun ard en ordu gelmekredir.Gdk rliyluvegdk yelelibu buyukerkekkurl bikar gun sonradurdu.OElz Kaganda as keri ile durdu. ltil Muren de yapia! $Esr kazandrkransonm Oguz Kagan)1negdk tnlln ve gdk yeleli erkekkurdu Eij.du. O kuft Ogu Kagana, "9indi Oguz, *n aske. ile bundan ).Druyerek,halkr ve beylen gdriri ben .nden sau yol g6s€nrid," dedi. Tan agannca,Ogu Kagangdrdii ki, erkek kurr askenndnrtnde lri dektedn Fvirdi

OguzKaganDesta aslmda,2,1Oguzbolrnun tnrelr efsanesidir; cunki Oguz . boylanoguz Kaganlngokve yerinkizlanylaevlenm€si sonucunda dogancocuklar dan$rer. OguzKaganDesranfnnbir diger SekliyseRegideddin,in Cdrrrl,r,r?evd ' ril adh eserininikinci cildindeyer allnaktadrr. Bundayer alanlslami rivay€rleyse Oguzlannaklan Nuh peyganbennbui'tik ogtu yafesedayandrnlrr.Rivayere gore Nuh peygamberyerynzrinuogullan arasnda bollflr:trdugu zamanbilyuk ogtu ya * E.Esin."gonil."t MTKTebliglen, s. 4il-414. '" W Bangve G. R. Rahheti,ogl: kaXdnDdrdrr. s 17-23 l09

TUR( MITOLOJISININANAIIATL\RI

fese dogu illeriyleTurkislan1vemi$ri.$ Kuntanlriremeefsanelednin Cegirliizlen lslamiyerlensonrada yaiaml9rrrve Anadolu'ya kadarulasm$rrrBununilginr bir omegineSuryaniMiha€t'inesennde rastlanmakiadrBu yazaragoreTurkLer,dogudanbaoyadogruilerlemey€ basladrk lan zaman,onlerindekopegebenzerbir halyan soruyorlardrBu halvan )dmdugu zamanonlarda yuruyor,durduguzamanonlar da duruyorve ordugahtannr kLrru

TURKMIl OLO]IsINDE Ff,,REN/DONYA ILE IL6ILI 1ASAWUNI;R

evlenirler'Yubayabinmisbir k1z,iki rrma$n birlestigiy€rdegbrnstipramsarak atalaflolmui' kandada belirrildigi gibi bunlar,Krtanlannsekizeski kabiLesinin Kartalve tahin, almaca,dogangibi kuslar,Turk miloLojisindetlireyisleiigili dnemli simgeselhalvanlardrr. Bunlar kendilenndenrurenildi$ne inantlan bir haybirerrozdrlr. ya dahayvan-anadrr. Bunedenlebu avc]kuilar a)4nzamanda van-ata

AsyahTrtrk ropluluklarLnda baika halaanlardan rnremeyleitgrli desranjar da vardrr Bu haiwanlaidan bin arrr. Arkeolojikdeliltertozler€dayanan ala kuhunin proio,Turkve Hunlardayaygn oldugunugosreinekredir. Bu erkendbnemlerde ar

Merkutlerbir kara Yakurlannsoylu kabilel€rininatasrkartaldr.Teleutlerden inanLyordu. Ay Yurtaskabileside beyazbatl bir kartaldaniDredikLenne karraldan, FekildeSato hukumdan Li ko-)ung'un ka al )uvaenda dogdugu, Macar Arpad ar tarafndano.taya stlalesininbt kartaldangeldigigibi ce€itlibilgilerara$t1rmac

bazlkabilelerinkendisinden turediklerine iundrklan kursalbir halvandu.U. Har(Holmberd va jnan bazlYakurkabiLelennin, beyazleketeriolanatrantrtredjkterin€

Kaital gibi bazr halvanlar, trlreyis efsanelennin da!" once degindigimiz baska

drkLanm ae*lamakladrr. Liao-Shih,€ Cin kalmaklanndan dayanan B. Oget,Tnrklere benzersekilde,Hitay devletininkuruluFefsanesinde Kirantannara$otanbir erke gin, beyazbir arabindiginive bu at ile bir dkuzanbasrmsureniLk anannbirteg mesinden Kitankavmininllrediginisoylemekiedir. Bu nedenlebahsedilen ilk sekiu kabilesonbahar ve ilkbaharda, inandrklanrannyabeyazbir at ve boz bir inek kur Buryetdestanlannda bir Famamn ruhuy1a evtenenve samannattanndanbirinin bir kBraklarjftlesmesisonucunda dogansekjzbacakhbir ala binen kadnLnbir kam olmasrve onun Buryatlannkorxyucuruhu saFlma$glbi hususlaratln lurc}1r simgeciligiyie iliskisineiFareredebilirab lslamiyetrcn sonn, tespiredileDnvayerlerde sananis!yakutlannboz inegi kutsalatalanarasndasaydrklan gbruyoruz Eberhard\nrespuinegore Cinin I'uzelndeki kavimlerd€ inek ya da srgtr kullri vardl. Yen Cinin (Kara sar) kuz€yrnde otunn Cye-gulann triredikleriatann simgesiinekti. Rivayetegare bunlann arasr magarada bir ineklebi ikre yaqardr. Alnl sekildeKitanlarda aralanna bir ak ve karaokuzkurbanederlerdi Kiranla, nn turemeefsanelerinde ata binmis bir erkekle,ko).urenkli srgrrlanncekrigiara, - A.Z V. Togan,OguDsrd ResideAain Ct],.znahesi, Terctmev Tahtili,s r7. a7H Gnngdr,SuryaniKr)ruklannaGoieTrtrklerinMensei, Dini lnan$veAdeileri,TDA,s.ll 40,Subar1986,s 8r,82.i kuit sin8eciltgiicin de6yholarakbkz y. Cotuhlu,ftrt sandlu, s. 93'rI2 do Hdlwn Seftbolizmi, a3Ar simgeciligikonusundaalrLtu icin bl<z.Y. Coruhiu, "Turk Saulnda At FigorlenninSenbolizni,' TDA,sI 98. Ekin 1995,s. r7I 219.

]l0

bir yonime de igaret eder. Bazen bir kamin

tiiremesi dEnda saman, hnknmdar,

kahramantiplndeki kigilenn de kartal ya da baFkahalvanlardani[r€digL goru1ur. AEaCtanTnreme re Dnnla/Halat AEacl Turk mitolojisi ve inan\lannda agaehn tilreme morifinin izleri bjrlok eski melinde y4amaktadrr. Bu metinlerin en tamnmLtlanndanbjn Oguz Destanfdr. Oguz Kaganln Gdk, Dag ve Deniz isimli cocuklannn dogduAu(dikkat edilirue Cocukiarli1 isimlen Gok ve YerAu unsurlanna i9aret eder) ikinci evliligi

agac unsumyla

iligkili olarak ioyle anlatrlmaktadu: Yinebtr gun OBu, Kaganavagiui Ontrnde,bir 8ol onarnda, btr aEacgordn Br aga' ctnkoegundabir kE vaid\ yaln,zorutuyordu.Col guzelbirkEdr.Goz! gdktenda' ha gok idiiecr mal gibi dalgahidij di5i inci gibi idi. dyle gtrzeldrki, egeryeryuz,unnn halh oN goEr "Eylihl olnyotuz,'derve(radt sur(acr)krmrzolurdu Oguz(aganonu gorunceald!gnti.Y0regineateg drl9t,rr onu*vdL,aldr...' Resideddin'in og!-"nane5i'nde (FarsqaOguz Destam) degieik Turk boylannrn da nas turedigi hikaf edilir. BunlardanKrpqaklann rn.eyisi, bir agac arac rgyla SerceklesmiFtir: Oguz'unskedennden bi.isinin kans hamile kaln{, kocasl da *va9ta dldurulm$ru. Bu savaryenndekadmn doBumyapros yaklam$n Yakmlardaici ot{ldur bt agac "r,i.t Sananda Gonile! Boga(Okuz.lnek)Fignrknninsembolrmi," " ek . Va5u.qoruhtu, T D T D , e y l1 0 1 M , a f s 1 9 9 5s. . 5 l - 6 0 $ M. Er8rn,O&z KrganDdtan,,s. 16.

llr

TIJRXMITO]-OISrNlNAN/\t t,\Tt_/\Rt

TURKNITOLOIIsINDII]VR]:N/DONYA 1LEN,CIL]TAS^!\'URLAR

vard'.Kadmo agaca gidipcocuAunu dogurdu. oEuz.un Cocugu yanrmgerirdiklerindedurlmuonaanla ar.oguz.d,!rQrpcaq koydu(ki,Qrpcaq, qabuqkelimesinden vcoyulmutagaca d(ler. Dig.rT[rklerinlikrince Okm\nr TrrrkdilindeiCiCrirodug bntnnKlp{,kk2yinienbununneslindetr olmuslaldtr).51

Bukaa daA Bab,nolsun. yawum," dedi B! d6ngiivdeli k yrn,"A..n olsun, Fvrum, dedi Ddnk yrnhizsuyu Bab.dkoglunun agz'na Her8undamla damla ak'n dilr Birolukyenesridi....'l

NitekimYakurlar,ilk insanrnagacrniCindebelindenFkan$ crplakbir kadrnramfrndanbeslendigine inanmaktaydrlar. Ancnkbur.dasoz konusuolan bir kavmin, roplulugun,kahramanmrureyisidegil,ilk insandaninsanirgminreFgidir B nLlngibi ilk insanlanntureyiginianlatanilginr bir ALtayefsanesi HolnberS tar:rfindan naklediLmektedir. Ulgenyeriyara(rkiansonra,yeryliznnd€ yedierkekve bu yedi kisininher biri ieinbLrertaneolmdkuzereyedi agaEyarahr.SonraMaidere (May-Tere) isimli sekizinclbir adamL ve Alun Dag\nirzenndeonun agacrm yara-

llk iLqnm 'arauhflyla ilgili agaclaflanlaranefsanelenn iki ramnmDvaryanrl ve da elealdrgrbu etsan€ieF dahavardrrki, Holmberg digerbaskaaraptrrmacdann naln Al Genc Delikanl, v€ya biri Ak oglan) soylencesidir. Geyaz BuradaOguz den benzerbir sekildeagagran KaganDestanfndakine c&an bir kadn rasan'uru-bi.az

lrr. Dahason.aonlan bir sure basrbosblrakrr Yedj yrl sonradondugrlnde yedi agacta, her bjri br rlda blyrimusyediserdal oldugunugorur.Ancakinsanlannsayts]artmamDur.Tanr!,Maidereyenicin insanlanncogalmadLklannL soruncao da bunuuremeyeteneklenolmadrklxnna baglar EununuzerineTann, adamlannyo !er'r. Maidere,Allrn Dagdanagagrinerekdiger erkeklerinyaneuminiMaidere'ye nrnagiderve Ulgenin yaptlgDabenzeriekilde (onu taklr ederek)bir kadn yaraF ma i$rnebaglar.Urlincii gundekadn yararrlmr5 ancakhenu bir ruhasahipolana mrsnr.Bu konu)'ugorusmeknzereolgenle buluFnaFgidenMaidere,)zptgl kadr' nr kollamakuzerebekqiolamkbn kopegibrrakr Ancakkornlnk dolu Erlik, kope' ge msvetverer€k,kadrmalma)abasanr.Yedironlu nutle bunn deliklerinenfleye rek ve dokuztelli bir calgrl kulagrnacrlarak,kadrnaruh ve akrl venr Bu aletler dendohyLkadmrnyedi cesr!huylrve dokuzcesirruh haliorlayaqrkar Gei donen, Maideredurumugoronce,kopegebunu nicin yapngrnr sorar.O da Erlik'in kendisF yazrn ne srcaktan bunalmayacagr, k\rn d:r uiunrey€cegi bir post verdigini soyler. ve BununrLzerine Maiderede, uzenndekio.tununhEla bqayen tuyled olacaAmr

farkhanlamdada olsa-vardrr.Bu efsaneozerolarakgoyledir:Yeringobeginde bir (i]k adam) vardrr ortaya yeri ve evininne sekildeoldugunugoF Ak G€nc crkugr mekicln dolasmalabaslar.Dogudaaydrnhk,geniFbir duzluk,duziugunuzennde bir bnynk tepeve tepeninnslundebir buyuk agaggorur. AgacrnrepesibuFtk lanrr Urun-ay-toyonun (Yrln ai-tojon) bulundugugogrinyedinci khna, koklenyseyeralb n dennlikierine uamktadrr. Agacrnyapraklad gogun snkinleriyle konu$iaktadrr.

kendisininkoil muamelegorcrekdunyadayiilnaya zorlanacagnbelirlir'2 Bundah€nnzileribir aram. olarak,toplunlann r€ &ha sonn da kahnnanlaanlann ve )€FantLsrn' nn (Manas,Alpam$.I,laadayKara,Ural Baflrvd.) turemesini soz konusuolduguanlasrhyor.Nrtekinr desranya da hik^yeleregecigasamastnrn HiyarAgacnmoz suluylabeslen' Madda]Kdrdda KogndeyMergenindogdugundx digi soyleanLaul'yor:

5LA TekivelidiTo8dr,ogu Daldnr.s 26. 'r u. oj,4llRa(r,c. lv, s 179 ohNal Holnbdg,Ihe Mrt,rolo$/ 112

Yalnzhgndans*rlan Ak Gencve HayatAgacnayaklasank,ona"sahibe,agadmln ve eviminruhu,"diye seslenirye yalnrzoldugunusoyler,seyahar ederekservetinipaylascakbi. onak buim.k iqinyalv:np duaeder. Bu duasonucunda agacrn yapraklanhrerrdamaya baslarve snt Feklindebir yagmur gencinrlzerineyagarve agacrnkoklerindenyad belinekadarqrplakbir kadrn otaya lLkar. Ortayash ciddj bak\h bu kadrnkabaraobuluyen goguslerinden AI Ced!'eSencliksutLisunar.Bu sriruicrigind€gucrjmlnyuz kat dahaartrlgnLhiss€d€r.Ayncabu agacrannrasronaher rurlumuliuluguvaaiederekonu, su, ates.deInir ya da herhangibir seyinzamrvememesiigin rakdiseder. Holmbergbu efsanel akrrrdrktansonra,Middendorfundertedigiyalnr adan Gr soSotoh)etuneterindeki ilk adamlaAk Gencin aym otdugunuve yakullann ahnna karsrlk geldiginibeli ir. Middendorfunderledigiefsede de yakurhnn ataslmnevi bir diElngunn€rkezindedir.BuridakiHayarD[nyaAgacryuzyr arca t'a$mE lok Frh bir agrctr.Kdklen Hades?oluler ateminekadariniyor ve teperi dokuzgokkatna lasryordr.Her bir yapragrnrn buyuklngnyedi kutac!e her bir s

E. Gusoy Nskali, Alra] D atant Moadaj kdta, s. 5a.

1!k( Mr.dlrJlstNlr1\'.^lLrtr1Rr kbscsi dokuz kul.cn Onun kolilerinden ebedi su 0rayaLsuF) toprrDyordu He).vanlir (!c insxnlar) bu agacn drn.n !e lto:aLakla.ndandrntavan rcqine y. da .sLr)unr lcrikl.n yx .la yala.l*la nda genqlikle.rDi)emden clde .diyorlard) '' Agactin ruremeyL iLgiliâ&#x201A;Źlsanelcnnen anernljsi U,vgurlann rLrreyiselsancsi.trr B efsxnenin,\'fanLdinLnikabuLedenBogii Kagxnlx ilgili.ldugu jleri surLrlmnijtnr Cnveyninin I.1iih1 Crhdn$id isimli eserindesozu edilen etsaneninbizi ilgiLendireir

Oridi {arrduBal,gihbnlumn btr klvmur icwl.) buflk br kn.b.l. ,Frlel,hr Ktrabcd.5unlar Iu,l,yd, o n,rda Kinkonm rehul.,i rrasnd. l!8la (vani t!h) yt sclense ldlimda il(i nehii!ird, Bunhr (imhrc! d.nihn btr fcdr brbi.lh D,rl.sr yordu Buil...hn uN,ndabi.brnk y.krnrkr.A& vrdr Lln,dt.L5u rh grbrrrprli lann,dokmevflr\t canragaoseklrn.lrolanlesuk(Krslk S,bio2..dm,) 3g.o dd,k k.i xtac,dige.iise,ruugacr)drEurkr.gac.mrndabuyilt bL.digol.lLrGirkreno da gnndengLj.ebuyulen,srksrcrlnri),a b.sl.dLO larip drrumu E.renLrlgur tn Lizenne hrlk,. drgasx)Ave revxa,,!|,yrkhsrkL.nzand dagddrreiqr.L.scynrqr.n., s.sL.r dulmayxbarlrd,l,r O Er:inden s.nradag,nerraft,rdiherge.edogunn.lmindak, h. nile krdmabarzelar.tu: a)'akuzunlugunda bnFk belrdrE drAdabr k.pr r0ld, llLndcrl.r:y., kurulmu5crd,.gib,be5e! vard,\? her b,nn,nicnde, ilrzl.rn ihlj ydclanoa goresul bulLnanb[ dn:ik ohn Ln .8hn co.xgu oru,nx5ru Cad,nnnze

R.sim22 Si$s Glk \'ledrei kqkrpEnnirn dc laral bulunrn Duny. Aga.r kaba mai

nnde{leglr,undLbirraL,!ard, !u durumuij8End k.blle.in reFlen|! grn| nnn zanyLg.rn.k (h ora)_a gdd'ler* eIA ,tadesiolamk(nrlxnnijnnndediz cokrulcr Co.uklar.bnazbnyulupyurune 8ro kazin,ncrbrlu nklau ,ve en q,ln,lararnlir (i! drdnr (delr) Eirre'lentLinp sr)8,ve sev8itrj.ennri xnr. gcti il.r sur rqmr.al n,

Con,Ilu)

.Llal,pknnu5nu)_a basladLkian laltit rnnebabrlann,atdula. dgaqlan!.$ddlkl.. :t Mn orn)r gLddekrA.ehraevla{l'nbaber.son.drli s.vg,y'srsLerdilcrAg..l.nn bn rLSr,.n nuhrer.n LuLrulxrBu dunrn krntrnd. diLegelenr!aql.r. Girzelhrrhfli sulennrisolin haltrhevlarar dnabxbrlaDixbn sekilded^rnnrld. ' dediktr son'r .Anabiba hakkN go:elrnizOm.iinuzrzu, san'nnzd m olsun,"d,te dM etrLl. Bnnnnnzeinecnrd. bu[nxn bntijnlt]Dk,,. ro.ulhr. sch:.d.ha drfon'. g,bida!.rnd,lara;cdd.t,dulil.o zrmankr bni& h .d kovdrhr En bwug t 5.n kur Tegm.iltin.4e K.trn legLn,t(un.uye TukelT.$r, dordnr.u). Or legnr b6rn lehall .,t. d. ruku igin tullam, v-diler c.rdukld.i olagxnrsruohln LcsirLnd. onirun luce Tain trmlLnd2ng.nd.nl{liAinidlsuddxle,!. .rilinndxr b,n., fad,lh Fpnii). lu'dniitrd,hr Brlt( Ilan,lkrl, bngir. aou gu.ULA,biknnLnd.. dLgcrenndor rinon .ld!!u gib' brtrin lâ&#x201A;Źbilele r drLlennirey,?rl.ri.rdr tiihyordurlepsi.nun

) I

?,:; ,,4'

Rerm 2l Koznolol iL semxy. gdre rg1( un'urununve yonunun snngesindI rgaqetderle..

5! Lr (nrF.) Hol.nr.r8.d.q. , c lv.5 153 114

115

TURX rnTorottstNtN .\NAtl^l L,{Rr p.digdh olna$konusunda bnliFnevrdrlarvc bun,,kurlamak ici! btyuk sen SdFis Roux'yagoreResideddinin anlaurgrOguzKaganDesranfndaki agaekowgundr dogumyapanbir kdrnn, cocuguna oguz KagantarafndanK,pcakadrmnverilDresi BukuHan etsanesinin sonrakibii \aryantidtr.'5 Agicrantiir€meyleilgili efsaneler, Turk ropiuluklannda k6kn urih dncesidelir lerekadaruzan.noman ktrhnnnnbir yansrmasr olirnk ele ilnmaLdrr. A)mrgekilde kozmikrgaq,DiinyaAgacrve HayarAgacrkavnml^n da temeld€ornan kukltlc ilgilidir (Resin 22, Resin 23) Onnankultu ise dag,pnar vs. gibi dogaunsurlanylabirlikle dogakulrleine dahildir ye Turk kozmolojisindeki Gbk kavramrna karsrLrkYer/Suilkesi i!1negjre.. Nitekin Yer'ekurbantorenleribunu gosternektedir. KngnLLTnrk boylannda kotu ruhl.rdanarndrrLlnakiste.enbir yereaga(dikilir, kurbanola.akda yerebir koyunSomuhrdu.BenzersekildekiuygulamalrflnGa,kturkler irin de gecerhoLdu gu ifadeedilnr€kiedir. Eski Turklerde,en rnakbuisarlan agackayrn.gacrydr.A. lnanin belirrigin. gore,her ganiinnyini yaprhrkenk yrn agncrbulundurulurdu. sam:nistmuolojide gokten kaymagrcrtann Ulgenve Umnyile lnml9rrr. r\11'h yaphkltbry talr. Seki:g.lgelifrukaddeska)1n Dokuzkdkl'l,alrnyaprikt,tuub*ckkay'n kryan. sanaLa.aydrkh Ak kr2ukurbmediyorum. Eyhubar€l< YaagacreoklarzlneulaFmakicin bir nerdilen gibi kuLlamyorlardr. Samanlar gnmrnolabilmeLicin aEacdr' kut kan annrnher binsininbir agacrvardr.GencLe. kerler,$man olunceagaclanda yok €dilirdi. HerhildeAnadoludas{iylenilenbir YrneYakurnritolo' dikiliagacrnolsun tenennisibu eskihususlaridayannraktadu. jisinegore,gdklekiebediFmnm kaplsm dikrigi agaondallan arasrnd.tannnrn qocuklanhimayegorurdu.Ruhlarkus biginini almrsolarakbu agacrndailarr.ri srndaucuiu.lardr.Anhuldrgrnagore bir insandoguncaburrdanbir ruh ucarak.o insanacanverirdi." Yakurlarayrrcayemrundakikoklerininalundan,kopirklubir san srlr hilinde yer gncleren bir suyunfrsktrdrgtntkzbulellikleri, gbvdesiduny.mnmerke?ind€ '5J p R r,Irftlsrn re MoSolldnn EsliDtri,s. 163'164 n Ir dgel,itifhMitoldj^,s.93_94.

116

TUR]<NllTOr.Oll\tNbF IVRIN/DUNYAll E lLClrI iAs^!!uRr\l

sd, ediyo. ,lan v€ dallangok labakalannr kareden bir dunyave HayatAgacrndan Ak Gencefsanesinin bir varyanholarakkarsrmpacrkm.kradrrBu lardr.Bu efsane ilk adamnedenyarat,ldrgrnbilmekisrqlnce .gacayaklaerrve agic,nkocfsanede ya da yangrndaoiuranbir kadrnorrayaerkankona ins:n soyununbabasr nda vug 5? otmakiqm yaratrldrgursoyler Bazr arainmac ar tar:frndanksmen Turk saFlan Choulir, Hsiung-nular (Hun),Kagn r ve Tie le olarakanrlanTnrk ropluluklan,cokrurk ve Uygurl:rr,har sonn ozellikleOsnanlrlaragaohuknmdarhksrngesive ar3rulia, calslamiyetten nmn makam *ymaktaydrlar. Tabga!ve UygurTrirklerininkabuleuigidinlerdenbin olan Budizmde de agac Udambara adtylasdznedilenbir efsanevj onemliydiTrlrkgeBudisrmerinlerde, agactn,uq bin yrldabir incir vedp Budarurbesinde bir sahendunyayageldiginihaber Bilindigigibi Buda(Burkan)bbyleku|salbjr agacrnattn verdigianlatLlmakradr.s3 eri9misti.r'{ da tamaydrnlanm:ya Gerekagackrllruyleilgili inanglargerekeHayarAgaclmethumLrna dayanan hu Turkl€rdelslamiterensonrada (ozelliklelslamiyere ilk girilen yrll.rda) de, 'varlretmi$tir.DoguTUrkisran\nMirslirman hastaFbtyuyle tedavieder, Samanlan, .keneewel€nnde kayn agacrbulunduruyorlardr. Mnslumanllnndegerverdrg'T0ba v? Sidre gibi agaclannaslnda Samanisrmirolojiyteitgisi otmamasrna ragmen, T0rklerirlam dininegirdiklerizaman,bu aga!unsurtanna, sam.nisragacmefhumlanruda katmrglardr. Eskiagaqknitriyleilgili izleredebimerinlerde de yer almakradLr; orneginDede Korkuthikayelennde, Salur(azanHan\nogluUruz,unagaca hirapedjiinin, Altayir Sarnanisdenn mukaddesagaslanicin sbyledjkleriilahjlerlebenzertigine dikka,ce kilrni5tir:@ t U. (Har2) Holobelg. rn. M, thologv oJ All Ra!$Finno-Ugn.,S,reridn.c lv. s. l5I i J. p. Roux, Itnht tin e.Moto onnE\h Dit_s t23. wt LstnDtdr&tt Coq(an Agdo),hrz. F.Hrh, . i rr j !u a&.i BJdrnrn "LFnlr ag,ci dr d.nrtmekredrBu n.."alc Bo yJ dr B.dt-r ruyarr:. A g a . r e n m m nk u l l - n r l )C r o ! y r y g n d r rB L " L C l m p o J t . d S e s l l 2 6 t 7 7 B u 3 g J \ rEkklndagen'lbrlglr(.nrh!, Bkz a I i \Vr I rc. Fa,!.tor?dr.a, hh.\. :/r.bJ-n @u) Arl MotDes, s.43-44.W. Eberhard,a 8dre,sdzkonusuBodiAgad,MO 528 lhnda Si.ldnanhaGauuha'nn, bugunDodh-c.ya'daki MahabodhiTaprnagtna yakrnbir yeldeburunan,k'vnk,uzun,kalpiekljndcyaphklanolanagacotmahdrvcBrda nruh(emeten bu_ hdr "rvd nbnm'y! enld.r ..,ni du Ba w. rherhr,d . a s,,,8.j,,)o{l.,tl. s.67 -A l n l r _ v G l u r u n . 0 r l l * J e S J n D n i zK m, h r ' , t . n ' r , e d l . t . , \ ? ! a 4 t . a ? t . ,\ + 6 a 4 . . ll7

TLIRKMITOLO]ISININ ANAI NARI

TURXTIN OLOIISINDE IiVREN/DI]NYAILE ]LCILI TASAWURLAR

Agac,agacdn isen san,enhnmeagac lvlekkeile Medinennn kapu$ agac

Gun dogoie bu agacndallanndaAdenin ogullann,nbaslanbulunmakiadrr. ve akfamlan vak vak,"diye bagrrarak rarkrsoylerlemis.Bir bagkahikaye'

Mus Kelimtrnaei agac

Ta-che kl"h Tong-Tien,yanlarmayiyecekicecekve eesrtligiysiler aim$ olan in' denire yotlar Kare biciminde bir kaFya rastlarlar Bu kayann nzerinde daL'

BoFk boFk sularunkoprisiagac gimisiag.c Kan kan denizlenln sahrnerdanAllnrrnDuldulinuneyenagac sah Hen ile Huq! un biti8 a8ac Egererd'j.eSeravntdlr korhus.8aq Brsunalabakarolsan bassuz.8ac Dibunalabakarolsam dipsuzagac gdrumegilaBac Menlsau asarla. senitu{sunagac Giit!recekolur isenyigirlugum Bizrlmildegerckid0n agar Kan hindu kullaflma buyurayidum agac Sen'pa., paratogrryald idi agac Evliya Glebi'nin Se)ahdhdmesind€ Mrislumn Nogaylar iein soylenenler d€ konumuz acEndm olduk$ ilgi ceki€idir. Evliya Cel€bi burada, Nogaylann agaca rap$klanndanbakermektedir. Bu lopluluga Soreibadet ettiklen agac,Cebrail vasl tasrylaAllah mmfDdan gdndenbn Tirba agac'nrndalmdanbrlmis olup, HErr eliyle

hrmlz\ yapmklan yesil bir agacgoruder. Agacrnuzerindebi4ok kncuk qocuk . Bunlannboyu 6-7 parmakkrdardrr. In$nlan gordnklerinde konusan"mak' hemenkurufakarhareketedipgulmektedirlerlnsanlarbunlankoparcrklannda El-Ca^Z,Ktabn'I-Hoylaadheserinde, "vak vak,' ve siyahadonuFmekredir. grkardrgr sestiit agacFnkopasaqlanndanasrlmp olan kadrn ve halvanlann susarlarve olurler.Kitabul-CoEralta isimll bir eserde,bu agacrnCin VakVakAdaslndayelirtiginisoylemektedir. Bununyapuklan incir a[ayapiakLanna benzer.Mart ayr baslndametleLerolgunlasmla baplarve bungenqkElann ayaklannabenzer.Insanlannbedenlennisanayrndaolupur,tafanayts ayrndabulur. Bu kplar cok Buzeldir.Dahasonrahaziranaynda dw' baglarlar. DuFrken de vak vak"deder gelirtirmis,Nizami\€ Firdevsiis BUuk Is, )OlL yuzyrldalczvini bu efsan€)'r miline baglamuur.HindistandaIskender'e gnnesve ay agaqlamdanbiri, olarak onun dunyatl ele Seqireceg'ni, digeriy* Him dilinde Babil de dlece-

soylemiirir Bu soyl€ncelerdekonusanagac|asa\nru onaya e*mEnr

dikilmitti! " A)'nr iekild€ Mevlana mn yorumladtgr bir tuyada, Dnnya Agacr c€nnerteki T0ba agacLylabagdaitnln$, dallanndaki kuslar Peygamberve velilenn ruhlan olarak acrklanmrEtrr."Mevlanann Mesnevitindebahsedilencan agacrleMsl da lslam do' nemi icin ilginq bir dunm arzetmektedrr.Can agacl(dirdht-1can)anlasrldr$nag.re ''zamaneninruhani suitanL,olumsuzcan bahiedenveli simgesidir "6r Bu haliyle soz konusu agaehem az irukandazikreitigimiz Dunyi Agactnahenl de Ud:mban demlen agacab€nzemekredir. nen Cegilli Tnrk islam metinlennde yer alan bu anlayrsn blr uzant6t gibi gd bir agacda Vak vak Agac,dt!. Turklslam dnnyasrndayaygrn olaak gorulen bu agaclailgili €{sanelerAvrupayi da ulasm$ ve orada da sanat eserlenne konu olmuirur. Vak Vak Agacrylailgili anlatrlanlarrnbircok versiyonu vardrr Bir soylemr

Vak Vak Agao iekillei Turk lslamsanatlannda minyarnr,mden ve keram'k yer almDlrr Agaclarda insanbailan gostenldigigibi, horoz,tilki, tavbaelanda bulunur.Bazenaslan,leoparve ejderpostlanve ba:ende insanbarr yapraklarla tasvirediLmiFlerdir.Drgsihunsu a anTnteme(BabasqDo|un) TUrkve Mogol mirolojilenndesLkek ka.srmuaqrkanbabasudogum temasrnLn HtistiFnl*raki Meryeinden babasEdoganlsann, Alhhrn oglu sayrlmasr inam, Srylaolanyahnhgrdikkaricekmekredir. Og€fin de aktardr$ Tol€s, Kockar-Mwrdrsve Mundu boylannn tnreyis etsane' srrE gore. 9ok eskrcaglardasav^thn ka(anbir kz, barrbof dolarrk€n bir yu( (cadrr) 8olmuI. Yudun icindenbirisi crkmrFve bu hzla evlemir Ancak1ozkoGrnn evi,

M Ergn, D.deKrrlzurKrabr,s 29-30 A I@,lanhte t !!grn 54Mni?n,s 65. " 6': sefrra Ogel,Aadlole5elq lu saaauAzdin. Cbrntlet, s. a. 'r lmel Esin,dge.,s 15,la,19. ll8

o Vak vak ,lgac' uzrine aktanlangenelbilSih! rcin bkz.J tsalrruenis,t" Mo)enrge rnnrdstiqte Antiquits et E:atismes DansLotr Cohique, s. \25-131 Fransrzca merniTirkceye,ktaranTaluyOzdes. tegekkr.€derinl.Arn konudaayncabkz MeiinAnd,Min/ar.rlerl.Oe hanhMitolaE/6t, s. 291-29J.

119

T!R(

tTOUrtSlNtNANAH,cTr,{Rl

ne gidincehamileolduguanl4rlml5ve bu durumdadahaoncekimle evli oldugunu ve kimdenharnrlekaldrgrnsormwlar. Kz kirueyle bi. iliskisinin bulumadr8rru soyleyerek olayagerekge olurturanbir hikayeanlatmri. Anlaittgrhikayeyegore,savastansonraanne-baba$rdan aynlanve bozkrrlarda dolasaukyiyecekarayankL,, yaganyagnuriabrrlikrebir bu, parcArnrnyere bir seybulamamE.Ancako esnada iki lanebugdaytanesininbulunduve krd*ian sonrada onunicerisinde d!$tLrgunn gunu gormui Ouz ve bugdaytaneleriningoklen,yani tanndangeldiginedikkar hisserniF edin).Onlan yedigi zananda kamnda tuhat bir degisiklikoLdugunu u' Bunlanniki eocukoldugunuanlamu DolaylLolarak,sudanturemeyeiiaret edenbi. efsaneise, GerdizininZc)nri'lAhbdrisimli kihbrndayer almaktadrr. Bu efsaneKimaklannsudanturediklerinive bundandolayr1n4 Nehnni tann 'denizokuzu'nunhaiunusuyuniqine olaraktand*lanm anlatlr.Ancakburada !ekdegildir.b mesininnreneylebir iliekisiolup olnadLgtaqtk

Ill. TURKMITOLOJISINDE oLUM VE KTYAMET

Olnm H€menher lopluluktaoldugugibi Turkler de oldtkkn sonrabu dnnlndakinebeninanryorlar&.Proto-Tnrk,Hun, GokNrk, Uygur ve z€r bir ha)atyaSryacaklanna ileili yaprlanarkeolojikkaz ar bu hususudesrekler ma, dtgerTurk toplulukLanyla (Resim 2a). Anlasrldrg kadanyla dlum mukadderolarak karsrlanmaha hiyeuedir ve kurxlu olan dnzeningeregiolaiakalgila nakradr.Bu nedenlegok-yerdikoioohinle ilgili olarakieski Turkler sankimisile ihgkisiolan ve dogalkargLlanan zmradan ya da sararmadandlmeyi kuqiikluk sayryorlardr.Ote yandansava5ra& il Suclentemsilengalip olunmahydriciinkl]savariaoldnmlendnemli dnimanlann ruhlanotekidunyadahizmetkrfolarakkullamlmakuzerebalbalhalinegeiiril! yor ve sonraomeginKultiginin mezarktrliyesinindogugirisindeniribarensrnlar halindeuzananta5dizilerinde oldugu gibi balbalolan dusmamitade €denbir kEmr kabacayonrulmustaFlardikiliyordu: Babanhakana8azhakan,birin i balbaldik.ris ... BirinciKr$z hakanrnrbalbil dik, olumrln ce9itlinedenlerivardr.lnan an Tanfl'yakar51gelmek,koru ruh1annve bultcnlerin faaliyetleri,kut'unya da trnrn (ruh) yilinlisi gibi degirik sebepierin 6lumeyol astrgrdugntluyordu. Kanda'e da kalptebulundugukabuledilenruhun belinilirkenen cok rxhun urrugundansd, edilir. Bu da gok yef dikomonSdqmesi sindekigok unsuiuicinegrrer. Ugmafikri buluk dinlerd€ifad€edildigiuzererambir c€nn€ranlaf$rnrdile getinnemeklebirlikte ruhlannyasamlan yerdengoge)ukseldiginiifadeeder.Ancak cennerfikrininde olusruguanlaflLmakradrr Niiekimyakutlaragore teCdonemlerde aynlmrgnrMel€klerve perilerledolu ve her nlrh tolCennncuncokah cennerlere yiyeceginbulundugu cennerlereiyi insaniar girer. cnnah olan insanlar da cehennemdecezalannL glderlerTrrrklerde sonmcennere dahasonracehennenin Cektikren karaltgtolaraktanugsbzciigukullanrlmqur.Genelolarak,bu anlaFfln Islamiyer tibi teklanncrdinlenn erkisiylegelittigidnsnnnlebilir. Baztarashrmacrlar Erlikin amanla olulerinve cehememinrannsrnadonqtir-

6' Elsonenin bmamrKin B Ot€I,Tirl Moloitri,c.l, s.56_57 6 Mernu terciimesiicin bkz R. Sercn(haz.),JslancoBrdrdclalnd Gar. rnrhler' s T3-74.

H. N. Orkun,Elii Tr|h Yczllan,s. ]7,41,69,70.128,l3t, 557 l2l

TURI([llTOLOJlSrNlN aN ruTrjRl

gunu rfadeeder.AlrayTurkterinegdrebu nedente Eriikgonderdigielemanlan vasrtasrylainsnlann ruhlanm yakalahrakcanlarlrral,r., mr gomsJ go." ob.re.aen yer.lonagidenlerhastaolarakolenlerdir.yatnEca bagkabtrisi rarafmdan oldurulmusya da kahrananca olmusolanlargogeetkrnakradrr.r

TT]R( I{ITOLOJISINDEv'E INANCTARINDAOLUM !,! KIIAIIET

Altun Yif (Altn Orman) kavramrndansozedltiyor. Bu husus da yer urrsurunabaglt olank oman kohu konusunagirmekredt. Ruh goklere)'riks€ldigizaman,cese!degirik wkillerd€ olnuk Lrzeretopragagoinsantoprakve sudanyaranldL$icin bdylebir gomulne bicimulmektediriciinkrjL NitekimbazltamanistTurklerdezayrfdoganqocuklann mi uygungorulmektedir. iqin lopragabasur drgrve sonracocuklannklsa :amandaguclendigigucl€nmelen nin ifade edildigini Sdniyoruz. oldugugibi ohlnun,aklmasr,belkisoAncakbu anlamdaklsmenGokturklerde run olugturuyorgibi gorulebilir.FakarPhoenixinkullenndentekrardinlnesi gibi, €skiMlsrrve Hint dinleri ve muolojilenninetkisiylebu durumdada bir yeniden dogueainan drgranlaerlyor.Oreyandanate5temizlelcisny drgricin olulerin en temiyakidrgrda anlasryori dmeginKrgzlar (Gerdiziye80re)"Ate5esyanLn temirler," zidir. Onadrisenher 9eytemizlenir.Ategoluyu pislik ve gunahl"lrdan derler.'

R6nr 24. Ukok ptarosu,nda Fedehsyonu) iRusya bir kadh$ilad€yeair kurSanurekocrurDkiyonu. Muh_ remel.o Hundevrihe anrir Eliade,bircokAsyahalkrnmotekidunyala,bu dnnyanrntersinedonmus bir esi olamkanlad*lann beiirtmekredir. Bu, rersineewen imgesiTrtrk ropiuluktanjcin de gecerlidir.Bircokyerdeolutereiliskinlorenleringunegbatrkransonrayaprlma, snLnsebebi,oburdunyadaSunduzotdugununve dtulennyenigunebastad*lanmn dueunulmesinden ka)'naklanmaktadr. Coguyerdeobrj. dunyaolaraktasarlanar ye_ ralu dun asrndarrmaklarlersyonde,yani kalnaklannadogru akar Oluyesunulan seylermezannuerine terslevrilerek,bazende hnlank konur ki, oteki dnn)ada d'lzgunv€ krntnamEolsun_'Bunagore Osnanbceruzeataylannda dhinnnatlan, nrn eyerlenninterslurulmusolmasr,belkide orekidnnyadadriz olank kuit?nabil meleriitindiTaoculukiakine benzerbir eekilde),nkelenruhiannmakamku6al dagtardr. yeniseyyazulan,Allrn Kdl yazrtrgibi bazryaarlardagidilecekyerler arasLnda gok bozkrlanndanda bahseditirBu anlayDKuzeyAnerika kErlderililerininnjroiojrsindede karsrmtza c*ryor. It Al n Kol amtnda gob,uzundeki Alrrn Bozkr lenn€ U. Gnuy ve H Gnngdr,a4tkngtdn Gnnrni{e ratLlenn .,ii Tohhi,,. 70. M Eli.de,&@xzn. cd.Ismet Birk n,s.23&239 M. Eliade, ag.., s 217

122

Yineyabancrdin ve mitl€nnetkisiyleolsagerek,Krr$zlargibi ba,r Turk topLuluklannda c€setugurlu ruhlann mkamr kabul edilen agarla! u:ednde cnnyene ve ku$ar tanfmdan ederi temizleninceyekadar kalyordu. Baa Turk roplulukhnnda yenidendogusunolabilmesiicin kemiklerin kalabilmesigerekliydi. Eski Turkler bazenruhlann honladrgna da inanrrlardr.Haua ruhlar bauenbarkaslnn bedenin€de girerdi. Oluledn bagrboi dolaFn ruhlanna Ahayl ar a?!t diyorlardt. Bu gekildehonlayan iuhlan oluler aleminekabul erirmek ya da gonder(veyadin adamlannn)goreviydi.Cesitliaragrmacrlarlarafindan meksamanlann tespitedilenbu lip tdrenlerilgi qekicimitolojik motiflericermektedir. Eliade'nin aktardrgmagore San Uygurlar 6luye, Cocuklanm, ha)"r'anlannrve malarm da yamnaalrnal" diye seslenirler. Boyleceinsanlar yeni dlenlerden korkar, eskidenoleniereysesay& gosrerirve onlardanyardrrnbeklerler.saman,dlenin ruhunu olnler aleminegottLrupkabul euirenekadar, yeni oln y€ralh d.nyasrnaahgmaz, ailesini,arkadaslan ve siirulenni yanna almayaqahr. Bu nedenleolunun rulunun dirileri takip edememesiicin mezarhktancrkarkenbapkayol kullanmak gibi tetitli onlemleralmlr. lna slaragore dluler ancakolumlenndenuq, yedi ya da ktk gdn sonra,v€rilenc€naze solenininardndanbir dahadonmemekuzeredluler aleminegider."NirekimAnadolu'da olununyemekv€rilerekan dr$ belirlignn-

R Sesen Ow ). lrlan O3,ata ttonMc'&. tntuLr.s.77. M. EUade, &n.n,zh, cev.l5der aid.an.s 2ro.

r2l

JNKM 1]LOJI5]NDE OL,I]MVL ruYA[LL1 V]! INANCT,{RINDA

TUR( MITOLqL\ININ^N^HATI.ARI

leritrbasrndakrrkrocr,elli ikinci gnnlenyleolnm yltdonumugelir. Seyrekola.ak da lcuncli !e yedincignnl€rdebellii€killerdeanna yaprtmakladrr ve bu esmdacegLrliuygulan3la.gerceklegtirjlnektedir. Olenlennelbiseve eFyalanmn baFkal.nna verilmeside bu elbiselerinrekrarkullamlnakransakrmldrgLnr gdsrenr Eski Turklerde)aksek tabakaya mensup,olmng kisiterin mezarlangenellikle ulairlmasr:or yerlerdeolurdu. Mogollannda uyguladrgr bir sisiemlenrc:aryeri nin ustnndennehirgelirilerekya da mezarrinsaedenleroldlirulerekdetin yerinin bulunmamasr sagLanudr.

bil letare(i B€nydslandrm GarnrSdzonr Kncnkkardesin Sornrez Sibiltlir bilSim (r) feryatSeletek erren Sonnlden m€rgibioLduB€nyslandD.G.zd€n),!5gelerek. vekardeE (ile kucrik kardeilcftn yaslandm benber) yakLld,m. tazla lki yamp Cok sad Ien, olactk di beylerihve kawinin 8ozti,kitt {aglanrktan) ogulllnfr(l). ogullanm, Kurbanedilenatlannderikn ve baslansrnklaratakrlyordu. BugunkuY:kutlaX. ]tzyrlda Tnrk nlkelefln tabrftdedigibu derilereAltayhlarba]darademektedir. rindenbihsedenlbn Fadlanlnitadesinegorebu ohlnunuzerindecennetegid€cegi atrlr. Elbetieo donemlericin cennetkalnmrmn yenne gogu koymak gerekir (Cizim201

:.,:;*

tdreni cesetmezarakonulurkenyaprhyorisacrkesiP,sakalLhras Asrl cenaze yi da ynzLenbrcaklakeserekaglan,yordu ederekya da kulaklaflnucunukeserek da dontliryordu Yug esnasrnda olduguSibi mezannetrafrnda b€kleme Cadrrda gelenkonuklaraziyalelveniiyor,h.tn bazennuzikli eglenceyapr6reni srrasrnda hyordu. olanla, kureandenilentoprxkalondabirbiOlulergenellikle(yirkek tab^kadan ibare!(ba:rba,lrine Secinbnahgap[ommklarlain$ edilmb oday. da odalardan gelerdera5Dda kulhnrldrgr).nstunetopnk ya di drllinn yrgtldrgrrnmnliisgoru' n!$! nezarlaEColnuluyordu. Bu kurganlarve cadtrlarlslantyetten$nraki Tnrk jki mezarmimrrisinin cn onenli kaynagn neydin.r gelirmektedif'(bkz. Resim 21).

R$nn25.SultanllosmankuyrugubaglanmFaonnze.inde l618 80ral0yo!, Bilindigigibj binsi otdugiizamanbir sureprria bekleriliyor(bugin bile bir' gdrirlenbir uygnlamadtr), ceselbekl€tiLdigr srr:rdaziyare! cok Trirk cumhunyetinde ediliyorve yasifad6i olarakarnrn kuyrugukesil'yorya da dngnmleniyor(Resin es 25) ve adardanbrr krsmrkurbanedileck mezalakonuluyordu.Torenesnasrnda rasviredildigigibi insanlarsaglarrnr keserekya da br ve freskolarda ki metinLerde qaklariayuzieriniqizerekkanL gozyasryla yas aghyorlardr Goktilrk yazrtlannda sartrlar vardrri omegin Kultigin cephesinde, yazrtrnrn kuzey Kulolayrn ifadeeden dulalan biiFk rizrlningoyleanlaulLyor: tiginin Olnnninden 12.l

Budizm'netkisindenka)'naklanan ohnlc ilSili bazrmotifler de Turk sanairna girmj$' tir. Budizminegdre,niwananmbir anlamrda olomdur.GercekanlamdanilvanaF uhgan k4i cenne$elolusrandogaclk.,ma yenid€n t'edenlenerek dunlada yasaM eziyetinden kunulacaktrr.Bu gibi kisilerrannl^rlabirlikte cenneue)zsayac:lknr.Digerleriysecehen20 Al6yhlardi nr:',rl3d( ldric nemdecehenGminm€nsubuolan tanrrlarya Cizin rd) d€nilen,kurbanedilcnaun engi da cinlerlerirriu igkenceLer gorerekl(.laok H. N. Orkun,Fsltlurfr ydlrrldn.s52. OliLmnzennegenelrcdenyl,bLlaiicn,bkz.A lnan.Tdlihrca Eugtn5n,&ni:,,.s. t76 200i flrr l)tr', s 207-219.:J.P. Roux.Esltcdlrc O oco$aAl J. P. Roux,Ttrnk,tr w Motoildnn ldl l tt?lr,ndeOlnn.Ccv.Aykutkzancrgil.

r Lrix [llTol_.JLSr\rN1NiHtrrl-4.il

lerdrr Anc.k rudizmde .enner v. celiennendekalmal surekliiik arzeonez" Ore vindan gerqekanLam.{a ninanaya LrLrlama}ankisile.. yukaftla da beLi.tildl gi gLbi oldukten sonra dlrnIi]drki hayaaarnnnnileligme qbre venid.n d€gi5lk ln dcnlerdedogicaktrr.YipLlanisler sonucu olusan ltannasr(kider) l.ffu o]an Budisl ler -hallrn da olrbrlen- b.rka canllar halDde la)arlu surerek snrelili isrrxp ce I k.rl.r. Bo)'leceLxrma ya-.trsrrulun bedendegisrinnesinrn:orunlulugunL arrkLar SxmsaraLerini ryn) :rmanda i<i!trrinkemasr sonucunda(cier buna olan ,omnLuhr gLr onadrn kalkmanrgsa)dunyayi ,venid.n geLnesini re oLiirnyaiin dooguslrne relir.rrkanimesrnLde lrenan*L)lhde ed€r " LotLr vukanda acLkiidlgLmlzaflannarLyanndi ayDl zanunda olLrmre )tniden drrrlig !e doguslallgihdir. Birlol< thl lorusdrn doEnuFtur ve yrne onhlln logu lG rus lahrnda oILtru ya da lotLisunuzedndeayaktedunr. Buda'ya1r dtr djgfr rl.[h ra ibadel esnasLnda cok sunLrlanbrr nesneolan iotLrsbo),lcceolun re hayatlai! \. ge!'nis bir sirngedir. da Budi'ya lat,l( r,vr ruhhoLdugug,bLUlgrir sanatLnda D,ger Bu,:listsanatLarda dogdngu gosLtrihr Br'rhusLrs loLus rin c.nneLtebir !o!uk SoruniLtnyL. ejeegindcn Uvgrrca yezrlnq eski rnetinlerdede aqLkcakarsrmza (Lkn.ktadLr, ornegn ^brta

Rcsnn26 Bud.v. ehn.lc ki c(elr adalt ola,ik su

teuL ile iLgLllistig.ak konullL parEadakii 5i,&l'hitrdDlar.lun... (dl i v. Jufh.t: dldrdL,

tletim 27 ELi.de gul Luran Fxtih sul t.n Nfuhm.r ligurLDn !r!.1 su.B. sahnehnftc 5di:cfhgi d kl{L lekici .ti. Trhri brsh T.biri 5linnic. tiTa

Beyazlorus Budann maDeli olguilLrgunu ve murhk zihnsrl aeLklLgnnjfadr eder onun sckiz yapragr Budamn sekr::rsil yolun! Gogfu so:, .Losru davranrs, dogn' hayat snnne, dogru mnhakelnr, .Logrulrurakebe, dogru enla),Li dogrLtdL!

A|itaru*an,i htr?rtuidd, .Altrn l.r6 (ndr d.ldrldr,

sunce,dogru Diyer)ifadc eder

'' 5ekLnd€li rnFr.lar bu hususa$rrer ermehtedlr

icine doAnug, tak.I dunlamn usiundt yasaDusBudagibi biyumusrLrr. 8u.1aag.ctr' ahnda hakLketeerisljgj zaman,insanlanlxnur irine bitnni yx da su)un yuki*ur

Trirk sanrhmn Uygui delresrnde,lreskotardaUrguf prens !e frt,nseder eLte nnde Buda'yaadak.larik sundukLauciqeklerleqoruLnekredir ru durun ricek sun ma temasnrn gelisrnesrnisaglamrerLr. BrLbrlirm.lan buna iliikui ornekirr, Selerklu sanaundave OsmaDl sanahndi da go.ebili),oru2 OsmanlLsanarLnda o:eLtLktepadi 9ahponrelerinde,snhanhnn eLlenndecilek NrrxsL rkonografitrolant Uy.gIr sa

da gorulen lotus goncalansekhndeg,jnnnstur.

nat'nLn!e tsudisrmiLolojininerkjlenne bagtanlbilLr,r(Resin 26, 27).

biri ak l.tusun BLrdin'n ken Lotusunblr kadar oneml oLmasrmnsebePlerinden disini temel .lmesidir Nireknn LotLrslanlunLn iqensinde kirlenmeden dunvitn

'Nnnnruz$n,.Ielsclikbir.c,kixnritnbkzL,nYrkns{.d).Ih.wisd.,roialrirddrdl! d r d .s 5 5 2 i 5 l L0Krnn. h,ltkmdx bd

duinnccler r(h bkz 11 ELade.Eb.di D.rru ntlo!

j ce!. U nLt.g.

Kryamet ya da Drinyanrn Tahribi TurklerdekllaDrerleilgiLrceiLrli.ljrik .ntanrnt.r re rr A rna.in W Rr.ll,rtive V i. V€rbLGliy.lenakrerd,gnigoie,leieurler!e Tet.lgrtl€r lidl.qdh(r c.ri de.tiklLrir

I 0 1 -1 0 l G l u i r . v e r \ K u c L l kD. n l d ' J n r , r r .s 1 6 4 R tuhr.o (1tu1).uii TLi,i Sitr. s 20I

'trb.v

t26

g u ,u r , t u".r u . ' . l t . o n . E r x l sr ei U y g u rs a . a b . r . L . r u s . u r ) o L K K . s 1 J 5 r r 8

r27

^NAH^rLAR| raR( N roLoJlslNlN

ruRKritrotoltslNDE \,'EINANCLIRrNDA 0L0MvEKryMEr

kryanet hakhnda rivay€rlerMklermekredirler.TeleUrLere gdre, K.lganc,clk geldig zanun gbl<dedir, yer sanbahr olur. HanL. hanlad eldmr, ulur lar birbirind kdriilnk drrsrlnur.kan Hshr utallr. er1 agaclarkhlf. Ki5i bn diFek {a$,n) kadar krrcnk ohi Basparmakkadar erkek olur. Edenn dizSinikEa olur (gtrCl0lenn elindeopncakolur). Ayakrahmrbeyolur.Babacocugunu.cocuk babasn,tantmaz Yabansogan,lahah olur A! basrkadaraltmabii kap yemekvenlruz. Ayak altLndaal' trn buluDu. olu alacakkitu* bxlunhaz. Dah, genls olan Telenglllere ai! efsanevi anLatrmda, ozede ddn'"nn

sonu geld!

gi zanan yeryrzu ate$lekaplanacak,rann kulaklann insanlaia trkal tutacakrrr.Yer ve insan nesli nuhvolacak, tore bozulacak,repeler calkanacak,ulus bozulacakirr AyrLcakal! su, kanla karisrk akacak,daglar sa anacak,gdk gurleyecekve ylrtLlacak, deniz dalgalanrpdibi gorun€cektir.Ore yandandeniz dibinden c&acak oLaddo kuz karatasrniginde bulundugu sand*la.dan denirath dokuz kigi qrkarakon ayaklarLkLlLch,kuyruklan kanah ve rastladlg,kiriyi mahfedenadarabinecekler.Ay ve gnneskararacak,babarocugundanalaiacak, bitkiler mahvolacaklrr. Anlairlanlaragore kryanet kopacag srada brr zehirli o! bjler ve tann MandLSire den yrrdrm isier, ancak yardrn gelneyince May-Tere ye seslenir. Ondan da yanrt alamaz.Bundansonra Karasve Kereyy€rynznnec&ar. Onlar crhnca Mand Sire 'e May-rere oDlarla salasnak uzere(Ul8en Iam{ndan gonde lir) yere iner. May'Te' r€ nin ka

atet olarak yeryuzrlmi kapladtg zTrlan halganet qdft, yani kryame! ko-

Benzerbir efsaneAltay Tttarlan arastndaanlaulmaktaydr.Buna gorc Ulgen, Maidere}1 (May Tere, Holmberge gdre asLndabir Budist Bodhisattm)tanndan kork' mala ve kendilerini degistimeyi ogelmek nzere insanla]" g6nderecek; bun kr:an ieyran Eriik, Maidereye saldrncakr Maiderenin kam brlhin dnnyayLkrztla bo)zyacaki her la]"fi ateFve alevter kaplayacakve bunlar gokleie kadar ynkselecek;o zaman Ulgen gelecekve ellenni elrprp Ey olnler kalkrn," diyecek,dlnler yerden, denizden, ategtenya da olnm geldiginde bulunduklan yerden gkacaklar, durytdak' yangn veya ates Erlik le beraberonun raitesi olan butun kotu insanlan yok ededoga hadiselen cekrir.'' tuhnda kryanet alamedenve kryane! gunu gerceklesecek

Turk milolojisinde, klyamed anl"6n .yhtterden baska drinyanrnrahribini konu €dinen lutan elsanelerinede yer veriljr simdi buna ornek olarak uolmberg'tn !ekletrigi Altay tufan efsanesinie1ealatLm Bu soylencelslam ve Hrristiyan dunyasnda Nuh lufamyla ilgili anlanlanlaraoLdukcabenzernektedir (Tengiz/deniz) TenSys Selburun yen kapladr$nda, yenn nzrrindeefen.liydiOnutr ahrnda Nama isinrli bir adan yaganaktayd,. Ulgenona br Lahtasandrk t ),6netini (ft.r.r) yaloa5'nremretriso:un Uul, 5d uul ve Balrkolmaknz{e uc ogu olan Na, na, kendi5i beceremelncesandrg'nylfrlmar i5iri ogullannabrrakn Sandrk bir dag ogullanna, lenne yalnrpramamlandrgrnda herbin 80 kulacolansekizh,iarlakoiele_ rindensmdanru sdyled|Boylece susekenl<ulaca ylkseldigjndedurun anlas&cakn. BundansoDmNaru, sularFlseldigntdeku.rulmalanici,r,a 6i ve c+nh hayun !e kuglanahBl<bu sndrgagirdi.Yedrgtrnsonnyerebaghn!! haladarkopru !e ,rndrk se.bescesnriiklenneye baildr. Suyun sekrn kulac ljkeldigi bq,tece ant4 nnsn. Baskrbir yedLg.indahaBectikreDsonra Natu, en blyuk ogtunasand,grnpenceresini acm6'n'v€ etnlabakmas sdyiedi.SozunUul brrrl]! yonlee baknkLansonm9q,le dedi:"Her seysulannalnnabarm$, yalnEcadiBlann ziNeid gdriinuyoi . Daha$nra b€ba, da bakngrnda, o da"g.kyuzr:i vesulardlshdahtbnrey gdnrnmulor,"dedi. Sonundarah!!sandrk,sekizdaFn birbinneyaklatdg,ysde durdu O zanan N,ma penceieyi acank,kuzSunuserb$r btrak! Kuzgungendonnedi lknrci gun kaF Sa}l liciincu gntre ekin kargasm gonderdi Hicbin gen Eetmedr.Dordnncii gr]n bir guvercinigonderince,guvercing.galnda bn incehus aga.rdalyla btrlikLe 8en dondu. Namaayncabu kustanbrekrkustannlidngenSdmedrgini de ogrendr.Onlarsn,yla geyik,kopek ve bir ann lesiniyemek!:€re gidkkn yerdekalndardr Nana bunu duydugunda dlkehndi ve onlargindi ne Fpryo6a,dlinyaun sonunakadarda onu yapmaradevaneEinterdedi

H&ayenindevamndayaslandrgr zaman,onu,kurrard,$canhLan oldurmeyeiee edenkansrnioldtrcn Nana, oglu sozun-Uuluda yamnaalarakcennere (goge) ve dahasonraoradabesyrldlzllbir yrtdrzkLrmesine donn$nrHolmberg,e go, rnitlerdekirufankrhrarnanlan yayrkHan,a(bkz s 28) clondsmilslrir.,7

diger dinlerdernlaolanlarabenzemektedir.''

'{ A. lnan,Idtht. !c rl8ln &marizm,s 24 2t '5 Uno (Hana) Holmberg.IheMltholos, aJAll Rac.sfinna-U8/ic,siD"?n c lv s 37Q. r dM .u 6 z . d . & c . , s . 9 8 .

128

U. (Hawd) Holmberg,dg.., s 365

129

IV. TURK MITOLOTISINDE HAWANLAR

Arka, SimurS, Phoeniy, Garuda, Grifon farkhkulturlerdeyer almaklabirlikte ozdebirbirindenruBu fantastikhayvanlann l€mig olduklansdylenebilir.PhoenixesasiribariyleMrsrr mirolojisinde,Simurg isclran mrtolojisindegdrulur BununArap-lslankrihunjndekiyaBlrnasrAnkaya GarudaHin! mrtolojisindeyer ahr (Cizim2I) Bunakarsrlk Zumruduankadrr. ihrimali uzerinde direlikleribu yaraoklarabenz€l€nkarakus(ki kanal olabilecegi aiuir. Butunmirolojiierde yer alanGrifonve durulur)Turk kulturuve mnoLojisine gaeekhayvanlarolan akbabave baskabazrhaywanlar bile zananzamanbu gruba

cner. ilim, irfan,kuwer eibi kavramlan Grifonlargogu,tanagansrm, ifadeeder. snaonda ozelliklekartaLbaFhgrifonlaryaygrnolarakgorulur.MO lt. binyrlShangdevrineait koyun kurek keniklerindelrhcr kuilann cbk Tannnrn olduguifadeedilir Hint nilololisindeonemliyeri olan caruda,T[rk m oloiisindede yer alm$ur. brrka',Jl,ngrgrsr.penqelen rc brrrnasahrpr' 6ovde.,.ko re bacrtlJn gdrijnumundedir AnnesiVinata babasrysa Kasyapadtr. HayaiAgacrnrndallan

bir yuvadabulunan)rmurradancrkm\ur (bu,ramanlannben,er$ekilde dolumuylakarprlaqnrrlabilir). carudaylailgil olarakanlaulanbjrrok ets:nevardtr. Bu etsanelerdeGarudakih ku6alI yrolan nasalarla mucadele eder Mh

tannlarakarslgeLerek onlarlasavagrr. Tannlarlagirisrigibir nucadeled€basanh rnallnca rann Visnu'nun binek han"nr olur. Buacrdanve do6u$geklinedeniyle ayi, ca onu Tirrk nitolojisindeki Er-Togtnk Desram'nda yer alan karaku$ benzetebili trz. Destan mehine gore Haya! Agcrnda yu\asr bulunankarakui avlanmaya gitligi Crzim 2l I'eCenekTn.klenne iiL ha:nresindeki 7 nu, zaman,hersenebir ejderhanusaltarolup, Nasyszenrnrklos yavrulanm y€mektedir.Bu kez de a)n,

maEhsnrahidebulundncaruda (ka-

sey

tlt

tuRr [llLoLojri]NDL FTYVAN-'n

T U l ( ! r I a ' O l r \N N A \ l r , \ L i R r

oiicakken Ir Tirilnk ejd.rhi)r bldxrLrrve ya!ruI.n ltul|an.. Bu iyillgr i:.nne ka . . k u ! . i u v . t u : L N c a r d i m r . k u : . r e s r r r L n rb r n d r i i r Y . j d i l i a h r a n e r m h i y r . i r

rurklerde ouellikl.r rrkcr doner erde trc reket, relah, guq ve kurrel srmgesi olarak l,f,

lerdjgj vLtc.eli b in..lil:nlli enni k.!ip !.rir I.r. indilil.fi :xm.n lQrikur bu f.sagLrr .hliiirhgr g.inlr re oDun ].relxrnro !-vjLesmtsrni

bul edilmls bu elsan.ri yarank, On Asya kulturleriyle iLiekiye geqildigmdc bu anlrnlan

lrin rnitolotisnde Ci.kcreni AErcDrn tel).rndcliL 5..na l iu sonridin Serlmurw ve snnurg.rl.rah anrlmrruf Br kusLrnbi:r o:ellLkle.l acLsnd.n digcrlerLlle

zayLllarn5 ve daha lok alLedilen korLrlugun

bcn:erllp rardrr lrn erkrsi!1,:Iufli nitol|rjisind. de ,v.r rlJnr!r1r lsluni-lftte. sonra ozellilte las,\auflN ilgrli mils.L ozel|klernr sezrldrgl lrilayflerdt k,rirLnrzi

Cnr kalnaklanndan Sf'ir ahi !e Hou h!tnrhuda gok re y€r jbiderlerind.n bahrediltrlfn

alr. yandande!)cr hu:u olifrlt l{rbul ediL.n Huminn Yakullerdr Unay \r di 1 r rdr)'la tahLrhr:Lrnnn ismi ohlrl< gecriti adlauLr..BLIlm5un Ank. va da ZriLirfD durnka ile iLjikisi rirrdrrr ciurku.r u i(in soylentn bLrqokiey Anka kunr icii de

Hunlarn bir ejder festivaLi dnzenledigrnden ldsiin l0 Anxd.LuSdcukludernn. .u nir brl, krn:l kxLrinn.n Konvr sbz edilir Ilsirng nulann nerkezlerinin r:jLi.. Ihrareli I\ cdrcseNlnzesr der Sehri olirak amLsr d. beLkieskidcn bizr Tu.k topluluklarLarasnda ejder kuhuniin larilgxn orteya koy!1or.

g.qerhlir sirenlcr (linF bash katLf gord.li koul'ucu vrrhkler). HrrpLler d. ikr.lln golsii r€ ballrr, rkb.br penielerLnes.hip olunrlc jlgill r'rrhklaf) bu gn'P L(Lnd..le

Turk kozmolqisnrde )er ejdfri !e goli.ld.rinden s., edrllr Yerahmdr la di dern sulardabuluran vcr ejden brirxr doDurnunde,!erin alrndrn qrlovor, prllt !l

ve rh|r eok ucan cnsLenolan ha\aenhr Turlt sanir)nd. rlh.rbillrler !u ger(LrkLrstu

boymL,lanohLFrak gokyu,iine yikselLyor, bulurlarLnrr,srnr karL5rvordn Bitlece

dr ra5!1redihnrleidi.

yagmuryagmisrnLsagl.yarahbereketre rtlahLn oLuim,srnaklLrda bulunuyordr

Ejderha

Cin mitoloj isinde imp^rerorlul r nrge! ol.n ve ba2rn haytrl iIs! I elsrDelerjyle iiiikilendirden ejdef bu yonriyle de TxrklerierkiLemie..|ufk rn[.]otrsrnde su. bol

Ejdcrhr brltrn dirnvidr em nlrlolojrr vc slnaonr ait kaLLrl.dilirse de'lurl( niroLlr jEL '. iniunde da buvlrl<).r |rrln!;tL,r. B! mesalhawart, gok t't ]'ersu uxnxla rlinr bulnmnur (R,::!n 28, .l9l ri bngl .lrrek giri5 !iI u,rguLama

luk ve yeniden doguqur tinEeli sayrlnnirtr Crntle ot.lugr gibi ,vnL z.mxndi T\Lrh ha)van rakllninde dc yLl snngesiLrlarak,verxlnrrur. Uygur delrLnde.rlur r bir sjnge ohnr)a d.ran edenejderin b^uen ilahlarli ilgili oldugu r lasrlLtor cLili larlrnL bir lrft €jderin qevirdili du5irniLhi)ordu.Ore )andan UygLrr mrtolojisinde Ian trrsaDvin ejder lizelLikl!.rLgosrcreneJdefhrnhnndan da bahsedLtDlektedjri bLrh.llerLIl€ fu hsi !e Nu-wa raslirlfnnr hxudaorlar. OnaqagTurk nernlerinde eide.in cerLrLielegorjk rnlamlari ihde eLnek u:en kullaDrldrgnl gdfLryoiuz HukundarlarLa iLgili oler^k el€ allnrrorsa iktid,nni .Lin. tasawul gLbi konulrrla ilgili olarak :ikr.dihvors! dirnyanrnrnsrnr )olundin saph .an lu,aklarrnL!b ilade ed€r IGrtal ve Avcr Kuflar

te i . 5 i L i2 r ) l l . h r . n ra u r u r r t l d c i t l d u t r L i I i , l r h x ! , r . .S i z L l 7 0 Ll2

Turklenn nilLr simgelernde. olaD karrat qok yaygrn ola, lamintsr Lr).gLriamilar.ta iak karstmn lLkar (Resnn30). Yakurhnn en ILrLsck ruhLar talLdrgLnalunrhn bu ha)'van,Goh Tandnrn rrnsr| olank )r dr sr.rn rutiunLril..te ernek amrcrvh DunyaAgacrnrntepesinderasalvure.liliyordu Halwan-ataya da yardmcl iuhl.,dan lininr Lenrsii€n:.hrn zamin seni& ettjtre lll

rLR(r\rrTotojtstNDlt rr\YlANr-\R

ruRK [ ] r r o or J r s r N r N ^ N A n (l r A l

Cjn kaynrklafl kurdLrn egemenlik ve yigulikle iliskrsi hrkl<rndabilgrle. sul! makmdrr Bir Cjn yrlhgrnda, sancakLartnmbnsuraakrndan kurt b.ir takeri.r NluhatrzlannasalarcrLanna /'r-ir (ro,n) de.ler. Cin dilinde snlxnr kul( demekrir, ).nr kurlun dogmuslardlr . ." .lcnilmrkredir' Hsiung-nularaan Noin Uli kurgamndrn crkrnlan ve bayrak hulne gelml! k€ecden lorba $eklindekibir lozLin bagll bulundLrguyerde, yani gondcrin tepesrndcbrr kurt bnsrnn bulunnMsryukaflda behnriginlr: glbi bu hususla. gelistigini gosteriyor

llrnllardan b.ri

\4.,Xlll. yuzyLllara.i! Dogu Turkistan.l.ki Turk lreskolanxl:r kurt bash gonder Gay.ak) tasvrrlerinerasllanmakradr Bu sekilde lasvirlere lshmiyeuen sonrtrki

r s r ' ' , . i . . t . , r r .f . , . / . , , . 1 , , . h r 1 , . , ,t , 3 ; . r . , , , 1

si uzerindeyer ahyordu Onemli bir

reme srmgesrydi.Ozeilikle Goltturk yc Uy

de nsllamr (Cizinr22) minyaturlerde Turk-Cin mucadeleleriesnasrndabeya; kurdunhar4 ya da lergi olarakdegerki11lmasronun Turkler erasrndakionentre isirel

gur devirlern{le kanal ve diger yrrtrcrkuslar hui.tundar y. da beylerin Lt]nsali,koruyucu ruhun vs adaleljnsingesildi. Gunesi!e a)'nr zamandaguc vc kudrerj ilade Gok Tannnrn singesi olarak oni ye bazr yrrncr kurlara kurban sunuluyordu. o:eLhkle sam! radhrnde mucadclcsahneLennde zater kuamn halwr

oLarakyer

ahD larl.l, g(il unsuruna dahi] ohrp, olumsu: kavnmlara krreL iyr ol.n unsurlarl temsil etmekrediriornegn o bu yonuyle bir lal ki13brol.n lrh BrrE isimh )iznuda Kaftalln hukumdarhk, grlc, l{u\1erle rlgilisrngesel rnlimlan lslxmi}-crtensonra dl devamermis,hat|a zamanzanlin anna olarxk dx l(uUanllml9ur soz konusu )r' ncr kur ya da kurlrr bu anlarnlanilade eder biqjmde gerek kucuk sanallirda ger.k sc miman eserleruzerindekabartnraolarak yaygtn bir bicimd€ kullirnrhnritLr

Kurt Kurdun prok'Turk topluluklannda brr rotemken lhrn delrinde ata kLrlrLtlunbrr prrrasr haLnlegclnjitjr (Resnn l1). Turk duny$rnrn qerilli ),erlernrdc kiy^ veli -.1b..' nr': r.r. r'r'.'|nd \ro...,, IJdr rrl-.n,."r nd- Jnr-l.r .r'r (bk:. 21) Resjm lerurensrlloru: Kxrrl. rlgilLol.rrk:amanla Selisenhayvanate kavranudevlet, hukunrlar|k vb nnsu.hnn snnS.sr.te olnus; 8ok ve yer unsurlanyL. ilgrli c.eirli enlamlir ha'n

134

Dahaoncesbz'iinuelfigimiz gibi. Uygurca OguzKaganDestanlnda kurt )ol gbstencibrr unsurolarakkargrnra crkryordu Arasornncrlarbenzersekilde gunumuzde yaprlanlespulere 80reku.dun,Ba:kunTurklerininetsanelerindc de yol gosrerici ohrak y.r aldrArnt iladeetnek' tedirler. Tnrk astrolojisinde gok unsurunabxgh ola, rak, Ogelin rk|ardrgnagorc, Kusukal burcLl blr arabayrqekeniki ai ve Buyukaf burcu ise onu kovalayanyedi kutlan oluinustu yc Ya, Ci:in 22 Dogulurhian'dr buLL' kutlarayrnevrelenninolutmltsrni,kurt !€ rlyr Dan.Kocoqglr Klganl'Ainr N[ gnnd* btr licskodin kun bael ru lann doluniy, yenesinebrghyorlardi KurdunTirrk kozrnolojisinde gok urounura b a g lo , r r l , r r ' a , t A n r c h - r r . g , u r t J n nsimgesiolduAuanlairlmakradrr I(ulr.Brn vr:,r.r.r.aogu,und-t,r T. n 8., !'r ,rgjrqin babamhakanlnordusukur(

A.Tqa$I, Cohrtrtu Ulksin. C.{.n qlnliElcil.rnr&rt dntrdCijrcColturl-Crtr/!s]xl.d ii5] 610),L U. SosyalBiliml.r Lrriliianrbrlindxhyayrnrlanrnrsyr:rks.klr li\s.rirsug.neLTurl( 135

ruRI{rrt'(noJrsrNDE HAw Nr.{R

AN{t |AniRl TURKNiTOLOI|SIN|N

gibi rmis,drjimanrkoyungibi imis ifadesibunaisarerermekredir. Kur! ogesininbi(im degigrirme da ilgisi vardri orneginOguzragan lemasLyla Destanindagok kurdu. bir Erklaosrk tannnmya da rannsallgrnhabercisidir) t€mberonayaCrkmasr bunaisarerermekledir. Oteyandankozmolojikunsurlanbagholarak,gok kun ya d: bozkurrnrieteme, lerininyamnda,ak kun ya da al kur!, karakurt ibarelennede rasilannakradrr. Bu tur adlandrrmrlar renksimgeciligine igarerermekredir. Buradaak kur gok urBunrna (bunabagholarak,saflrk,lemizlik,erdeme),al kuri giddeteya da yer unsuruna, karakun rsekirsr durulmazkunere,yeral unsur na ya da korulligeigarerediyor Birqokhalanda sozkonusuoldugugibi, kurtlarda lslamiyefensonra,eskiila hi anlamlannrbu)'Lrkolcndekaybermirrir.Binakrm kalnrrlarsaramamrylalslamiyeteuydurulmugtur. Kurdunbazrolumsuzanlamllrkazanmasr d\rnda, ozellik, le yigitlikya da gucsimgesiolmasr,nazardrnkoru)ac,rsayrlmasrgibi bazLanlan Land€vamelmiitir.

lan uyaranaslankukremesjgibi kabulgorur.lu.AsiamnbLr:rnlarnlanBudistTtuk' NLtekimCin kaynaklarinda bazrTrirk hLikiindarlanmn aslanler irin de gecerliydi. sozedilir. BudisrTnrk san nndave diger tsudisrsanariarda h lahtraoturdugundan goruyoruz Bu renklenn aslamnbeyaz,kpr1,sanya da karaolarakdugnnnldngunu yon ve rcnk simgeciligiyle ilgilidir. muhremelen b?asr Bu aradaTurk sanatrdakanail aslanLann da onemlibir yer lunnasrgoge ait unsurolarakdikkaticekmektedir. lslamlyetten sonrakiTtlrk sanadnda aslansimgeciligj,lslamiyeirenbncekinin izindegeliimiitir Yenibirtakrmtasawurlarigioicinegirmekleberaber,eski fikirZatenaslamng[c, ku\aer ya da koruyucrbir singe Ie. GlamlabagdaetrnlmDlrr. fa da tahl rimsaliolmasrgibi hususlarbircok nitolojide o.rakrrl ameginaslamn knkremesinasrlBudizmininananlarLnr uyanyorsa,alm husus,Hrrisriyanl* ,vad1 (Resim Islamiye!icin de geqerlidir 32).

Aslan Tnrk sanaunda aslanfigurleri dah"cok EudiznLe birlikre goriilmekleberaber,AlgLkanlan taylardaPazurkkurganlanndan eserlernz€rindeasiin,gnfonrasvirienne rastlanmasr Turklerde gosbu ha)wamn dahaerkendevirlefdeniiibarentanrndrgrnr Eberhard'rn derledigibilgiLerden Hsiung-nukavinlennden Cin kaynaklanndrn bazrlannda aslamnbilindiginive aslanoyunudenilenfolklorik bir oyununo;nan drgni, harasya da yergrolarakcanhaslanvenldiginive aslanrntnht simgesioldu gunu ogreniyo.uz. Halvanmucrdelesahnelerinde aslangok unsuruu uygunolarakzalerkazmn konundadrrve iyr-koiu,aydLntrk-karanhk gibi kavnn ciftlerindenohunluolan rarala krrgrhkgelmektedu.Dolaytslylabi.cok halaanicin gererlioLdugugibi asLan da savas,zafer,iyinin kotuyuyennesi,kuwet ve kudretsimgesiolmusrur. Aslanmpostuve yeleside yigirlik simgesiolank kullamlm$nr Bu nede'rle Tnrklerdeu:un sagrnyaygn olmasrylaaslanyelesiarasmdasimgeseliliski kurulBudisrmitoloji ve snatta da cegitlisimgeselanlamlanvardr. Bazenbir lanrr bazende hukrindannkendisiniya da orudugu rah simgelerdi.Brda, simgesiydi, Sakyantnaslanrolarakantltr,\'licudununduruquaslanabenzetitirve vaazlaninsan136

Rcsim l2. Behhm Cur, $hnhtr tenerek r..a nhrp ol!ynr ldrrre 'Nr^d{ri rtpd c-oA0

IGplan Kaplan Turk mrtolor,"i\" {nannd:rC,ndel.,n. p.,Jlptbi; ret.rtde yer dl,r. tbcr hard\n Cin kaynaklanndan akrard,grbil8ileregore,Krrgrzlann aralin olmasrmuh, temelCye'8ular,'kaplan}1L rabirinikullanryorlardr. KaplanTurk kabilelerinin!e yr6tlerinin(alp)en eskitozLenndendi. Turklerd€kaplamnalpl* ongunu(roz)ya da simgesiolmrsr,aynrananda astrolojiyleilgiuydi Ddn anayonden birineair olanak ya da benckliprrs,ddn buyuk 137

1URXMITOLOJIgNIN ANAHAN*I

TUR( MITOLOJISTNDE HAWANT-AR

biri olan )ddrz grubundanbdnin de rimsaliydi.Gunes!e Menh,insimgelerinden k lc, silahlann mucidi oldugu du milen ve kaplanposru giyen Tilrk kahmrnanr Chih-yo ile ilgiliydi.Chih-yoaymzamandakaplanposrugiyenbir alp-ilah(savas ilaht otarakkabuledihyordu. Kaplanngnr ve lgitlik simgesioldugunaigareiedenbircoksnar eseriOria ve 1qAsyadakikaznardae1eg€cirilmiFrir.Kazakistan grkarLlan daki Esik kurganDldan eserler,Altaylardakl L Trlektakurgan vb. kurganlardanGrkanlaneserler hem bu konulara hen de bir zalaanlarbu halvann da halwan-ataolarak saygLgordngune bir eyerkasrnzennde Cesuliyerlerde,omeglnKudrge kurganndancLkanlmLg ya da Bar Tnrkjstrn daki duvar resimlenndegue ve yigitLigikamtlamk icin kaplen avlayanlgitLenn ftsinlerine rastlanmaktadrr. CeFitliaurirmac ar lX. yurylldanbe.i sozn edilenAlp Er Tungamn (tunga: kaplan) eski savasilahr Ch'ih-yo ile ilgili oldugunu ve Alp-h Tungahakkindaki du de AfrasyabolaFnncel€rinlslamiyettensonra da devamettigini ve onun Sehnalne rak amldrgn ilen suruyorlar.

Resim33.MS 1600TanHiOzbekmniyariird. SuhanHu*yin'in ,ArkldrTi?IanrreknabhdanMir SalihtaafindaniniNh edilm\ minyarurde 9.yh dinsel gicilniin simgesiolamk kaplanposrutrze.indeoturuyor

Kaplanpostu,Budistdevirdede Budizmingucnnn ve dolayElyla hukundarlann kudrei ri[ad' "drlo-du A-la,g.b k"ph- dr b,r tal' .,mgpsDd.. Ote Fndan zil kav.amlann savalmaiFa.et edenhalaan mucadelesahnelennde kaplamngaLiphaywano1amk.lani olumlu unsun karstltk geleceksekilde gostenl'

ten Xalmashapa adh bir qocuk dogar ve zamanl gelince kral olur. lslam devrlnde kaplanla ilgili alegonnin bn 1lk oranda devam €uiglni goruyo,

ruz. Bireok ortaCagTrirk'lslam kalna$nda kaplann ee$itli niteliklerinden soz

digini goruyoruz. Budist efsanelerdekaplanmotifi bzen fedakarl* erdemini vurgulanmak uzere da cevrildiginibiliyoruz.Ue Pr€nslePars kultamlmEtri.Bu efsanelenn Uygurcaya birisidir. Bundauq prensbabalahikayesien cok lasur edilenBudisthikayelerden ayrtlanqo' nyla gezmekrizerebir omana giderler.Bir mnddetiein babalanndan cuklar,geldikleribir yerdey€ni yavruiamt|ve achkunolmekrizereolan bjr pars gorurler.UCprenstenbin olanMahasattva, kan ve irin dohrkdtu bir wy olarakdnFundugubedeninibu ha)vanakurbanelmekisterve kendisinihaFanln onnnearar Ancak dim-brilun bir Budis! oldugu icin parc ou dokurnuz. Durunu anlayan prens,bir bambu pareasrylakendini oLdnrerekritlcl hryryann dntine atar' Buclrst o: ledak;{g.nr<usa-hr'

edilmektedir. Bunda konuyla ilgili yalnEca bir bmek vereLimt Kargarh Mabmud rinlu €serinde bu konuda Foyle diyo. Tonga:Bebnr Kaplanciroindenbn hayvandrrfili bldurirr,6 olan budur. Bu ad Tnrkkrde yaganuktadri anlam kaybolmusru. Cok kere k$i adr olarak kullamlrr TongaXan,TongaTigin denir Bunabenze.bdyle.dla. cok kere Enlir. Turklerin brr

Fk hakanrAfnsyab\n as Tiirk adrTongaAlpeidnt bebii. gibi kuwedi, rgir bir adam Erken devir Trlrk sanarmdaoldugu gibi lslamiyeiten sonraki Tn.k sanatrnda bzelikle minyatrlrlerdekaplan rasvirlerininsozrl ediien kavramtan akseuirir gekilde yaygrnolamk ele alndrgrm gbniyoruz (Resim33)

bir digerindeise 9u olaylaraniaulmakuBudaile ilgiLicok bilinenefsanelerden adrndakibir hukumdar,bir kaplanlabirlikte olur. Bu beraberlik' drr: Brahnadarra

]lyr

: S lfttParcd, s 160-168. Altunv4ruft1dn Cagatay,

138

Turk nitolojisinde onemli bir yer turhakla berabei hiqbir zanan karral, ar ya da KaggarhMahmud, Di!4nn lt84r-ifftl,r,

c. l, s 368.

139

T U n (\ r r . r o l r s l N raNr {

rL}til

kxrt krdar.nemli olnams|tr S.,n zi nlrnlftda yaprL.n.rxirmralatdr Trult

miiiinr. Sl.roszclvsliinrn Lesprindeg.rnenrr gagecrknMsriqln hr:rrhdrgr du:.nek te be]'azal yelesindenyaprlm)i celcnllrrn .giclara isildrgr inlanln.krrdrr rnc bI

l.r ve eevrelerindekiroplulullxrda go'1rrk riLlenordr.n knlLuniin, birLal.n

dnuenekLe'lgili ohrak bazr TLlrl<roptduhl.n t.nnl.rm adrnm dun)amn.ksenini teikil ed€n ve Demirlia,rl<denenKurup,v,ldr:im ulesankrzLg. bagl.dLkl.r!n inla

tophrLuklanndek,.ryr knltr:1!. irmg.-

surusu' orlar. BuDarlar Solhon (Colprn=Cob.nyridrzr,Zuhre) yrldrzul .ril s,vrt !e bu yrLd,zn atlaru koruyucusu oLct{iune mnL}.rlardr olduguna sahip ne

ciliginu lthelinr olustu.dugu :rnlajL xyor Ayl omurl tannsl yi da(]nmo

gdgeat kLrrbxmvefdigindenbahseLnektevdiBr kufben tlrrenleinde o:elljkle br!a:

Iturdun adnnn tabu olnusL gibL rI{

a! kullaNLrvordui lunku sileh ar daha rok Yer'e sunLrhyor.Lu Proro Turlt ya .L Hun devrin.t€oldugLrgibjgnge klrrban itleni Cokrirk delrLnd€ d. surniritu Bu

Oni ve 1sAil'. dakibr:r Turk t.f

BnJukill le Klcukx}1 hktnl)LldEn

Daha oncesozunnettgniz grbL(rL kaynahhn Hun Shanyr'srDun her yrl drgdr

ruhrnun snng.sLdlr Efkci devirl.rdc .dLt|n da :ikredilmesi ,vesilio

Ite5nnll

r r i R X \ r r r o t _ o J L ! tnN\DN[r]t r n

lulLrklannd. hali ),a9ayaIrL.zlir arasLnde.yr de !rr.Lr. Ayr rrin kuuamli! siz.rLkle l bLr lisorl lla anlamn^ 8r lif BeskurtLargrbj b,,r lu.k roplll

llrklar rta s.rvdll(hn ayLdantur.dLl<lermenranLyorLerdr. ote yanda Yakudarar kafatasrLr2erhdeinr Lciyorlardr Cn kaynal<Lraidrlu ar)ltrlthr z.yli goqebclennbayraklannd. adal$ simg€sioL.rak x)]lnrnyer .LcLrgL Ayr elbisel.ri tafrxnlar ansnida nLrkbLrlduAyrmr lrluhlelil kELnnatnd.rn alLnxn kemikler de 5aniIl elbjselenuzenne drliliyo.dt. SarnrnrngoEeyaptrgi )olculugLresn.nnda Lrazenal't d't bir yardnncLtuh olerak kullannryordu

devrrdea! esnasndaak it vuruLxrk kurb.n edihr.Li -Itirk nezarlann.Lada .teki diLny.da oluye hi2nrel crmcl{ Kurgan deniler eski nzeregbmnLmnsat kadavrahnna .asthDnngtrr Cogu kere yrs isireti ohDak riz$c bunlann kuyruklanntn kesilmLsIx da.lugumlirnnL! oLmesL.la dikkati e.km\I]r Atn kLrrbancdilmesi gibi hLrnrslarlslinii),elir geldrqr d.urL-

. Lbn fadlenin se

yahatnanesmdede anlaohr Kesilrniragr(hr u?erjrde Ltrbnn ]rrtLar isrL:n .t. .or rr.' neLeg,h 'n In .eL-.'). o . ll . lr.. Ttirk hlktmdarhnn

auyl, berrbef gonuldugu ya da aLrn tek barrne g.nnutrnesi

iEin nezar taprldrgrn.rdair biLgile.!a..Lrr Tllrklerle ilgilr bireok elsane,destanve hikiFde at, s.hibnin ].krn efkedeiL, ,ater onag,, en degerLivirlrgr sa)tlmrsnr s.rasr.ki fa,vdalarL dols\'Lsvh kuner ve

Avrnrn all^nank yemlnesiyle kun'etinin ve tesitli ozel|klcrinn lnsrna gecLLSi De inemliyordu Erken devrr Turk sanath.rndx ryr kilLtulle llgill bazr lrsrirl'rd sonra daha lok liab. kuiaertlr, ^ptilLrgrnre kori Lnsinsrl.nnrltrtrdrr lsLamLye(en

kudrct tinseli de olnLrttur Ar suruleri ise:engLn[glr ilacLesr oh,rL gonilmnil!r

nLn sungesloLarekgorulmustur Ayrce ,strolojik sLmgcolarak da Cok kullllmLm')

dort aneyonunretlk singelenne g.r€ kdrumhndrrrldrgr anlarrlmakLrdLr

nr (Resnnl4)

At TLrfl<kozmolojisinrnqerLrliunsurlenna gofe dc anLenikezanniahtfulrr,orne gin.u . ru

bmegi ve kurbrnLk ha)'rn olesemanisrr.renlerde ar llmanrn goklu:un. crliac.rgr rak dnem k.zrrnnnr san,:rmndilLrlu da Lremenhenen her zam.n,r ollrar nn' e bi\ lenn l.ndkilm\tir. C.gu k.re (iok Tririnlr (yenr tespil cdildis r]liyt(lt dit sayrhr Ulgen'n) siNg.L.r1n.leDbLn olarak onen k^zinnnt(r 'e kurbin ohrik ona sunulmikrxdrr. Srnnn aI ya.dLnnylayeralhnr y. d' ftekr durvava gegebrld;ll ich olumun de snngesrornu5rur' Ar -saniin. g.,geqrl.n, olxnagLsagladi$ r(h cogu ker. k^natlLolarak dusurlrl 140

Arlann kavimlerin iureyLj elsanelenndeyeL aLctrgur!e rcnk srnrgc.rligtrr' !.r. anLamlundLnldlgrnr da goruyorLrz HaLtaba:r devrelerdesara! esnrrndi .rlilinn

ve su.lan !rkan kenxrL arl.n rnliran efsxnel€fde bu unsLrrhrlxilgLlldi..r\lfrcx o:cl, tikle beyr: atlaru rzerinde benrklcDn bulunnus, da ugurlu sryLlmakLaohrp yue bu unsurlarl. ihshrldl. Diger bir tur elsan.li ar isc goli kokenlLat olarrk anrlrr lar. GogencDsrLpftl.r kaniaL olaret dunnuhnnslrrdLr (Resm J5l Al'n mrrolojik yasnan lirk'BudFl llelrind. d. dey.m erDirrir hn .nemll larkhhk beyaz ahn cnk Tani yerine Budann snlgl5r olii.s ir Lstiid.n ol.llrgl gibi vll snngesi ol.rak dx krlL.nrlan at. ltudizn,rn y.di celh.rnrdcn de brl sryil mLlh. Yon olarak ares!6urun!n rehde glrneyf r€tilul erriArdLrinnLrtDu5rLifBr

r4l

r u r ( r r r o r o t r s r i "rnr , 1 ! t r N r n R

rL:i( Mrrr1i,1]L!rN r\ ,\N^|,i ftlRl

husrsla) U]'gurlir rcD de ge'

Yine gok urounna bagtr olarrk Ona !e ]q As)a'.Laozellikle beya2ge

A r l a l L g i l ip e k e o l i n ' r o l . j i k

yigin onennr oklugunu soruvoDz Al ya da kahlcrengi gcyililer rse d,lu

motif lslimiyeuen sonra d. d., ln.r .trnErir Nluhan'rmedlnve dahasonn i\lL n,n atLDmle!a, oltrr]k !urgul.rndrgLnLeoruyo rLrz OLe yandail l"ldamned j

Ana.loludaki alageyikelsadesiya dr

veturl.rd. Burek, l<unr'da ras

gqrk d.sten dr bu konuyla baglinh

vir c.lil'ren.sDr

Itd,r

,r,

.r,t!lir

:. r !:

ragm!'n g.lr

LP r

on,l]Fs

r.nr|

al $klLnde ta$ ir edilmiitir AtLn .yrLca Lslamryetonce snde ve son.asLn.Libir rnLrolo

jLk nrcrLIolan re Bao sirnaove njlolojilennde t.kb.mxz olarah amlan Ora AsF re Cind. Ch ihn (KLln) .dryh,vet :tlan nrlolojrli hl)\anla rli.kisi oldugt da inh5Llnaktadrr Covdrsr ba:en iL brlinrnde .rlnrndr u,M bir bolnuzla taslir .diLni'i olarak goru tir ,{ncik lurk !e Cn mrroLojGrllde bu ,vlrrnli rhha cok ge}ikle rLgLlL lur t) her iki Loplulukdadr rzLrnbnurlirligrnr. nltluhLk, r€lah, dogruluk, sdhrer, i y L r k F n e n i n d e v a n r L L g r n r! e n r ) i h r b e r i n s n n g e soi L r n u n u r . Geyik T|rk rnit..l.iisinn, kokleri ne:olLtLk devre kadrt nlen en eskLsinLgelcrindenbLrL dir. Gok ve trr unsu.larurabaU[ o].mk drger irircok hay'anla ortak ozelljkler g.s Siman torenLeindr sLrritnreburunLrlei)ha)rin-ar. yr di Iuhlar.lan birtrli. lL' nedenlL:srman elbrsesrya da divuhL uzerindetensih ohrah ya da ona art brr Pa' qa)l. sbnilebLhrlrr XLrnrx.l.lLrgugibr .l.snLlile cok erken delrrl.rde toten sa)rlnrs olin geaigLr bu ozclligl. Pr:rnli kurexnlirfthn birinden crkanlnni rrlann ba5lrrrndr geyrlt m.sl(lirLnD buhntrsuddan .1. enlesnDrkta.hr Bu. ayDrz.r,rnda aon dahasonra g. yigh yennr eldrglr. i5.ret edi)or s.nrakr deirlerde rtrhlarD,xsahp olnik rNr crvh ce)rkl.nn leben ediLrnesi..Lrn bu eslq niteligind.n lilnakL.nmrg oln lLd'r 142

ren gelikleri anlatanelsanelef!ardn

mir.c esnasnda gasrerennno

negeLrygu ol.rak krdrn I'lzhL R.tnn l5 /lt!ri{ i L,rhlrlu en! !\ 1612

cok yer ya da )'eraltr Lnso.lenyli il gilidir. Tnrk niLoLojrsrndcpe5md.n ko5an arcryr yeralLLna(olume) gorir

GeyigD deniu tannsasr salrldLgr bir Gokriifk elsaneri de r.ardu. Crr ka)niklarLnD akrard,g, bt| .fsan€]t gore Gokrnrkle l ar.lann.hn !irisi. bir magxradagerc bir k[ surelindekr

Rs'., -16 ^rlan !91k nirfulcl.n.L g.s|rr duvxr rlnr A:db.].a] seti r l. nhr sln) I

deniz tannlasryLasev\mek{edir. AI cak hllkunldar bu krznr ashndabrf ak geyik olduguDubrlnl}'!)rdu Bir snrek in .r nasLndasLkLstrrrLan haftanlar arasrndabulunan brr ek gcrrgi, ;rskrrlrrd.n b!i old! rnDcegerqrk duruD meydaDaqtkar Zira mrganye giden hiikurndar se\iLgr kLzrIe rinde bulan.Frca onnn ishnda geyik bicj ine gr.Dir bi. ilah. .ldrgrLlu .rlif GokrurL devrLndeallanar.k kurban edilen geyrk ayD :rn[mir hrl<Lr.rdr.lilJ. jlgiliydi Bu h.nLlyia iLgili olarxk ErneLEsnr,Kllrigin FzLrurn doglr ),u,un.l.Li l!r" gan dangismda gorulen drg keqisinu mnlneDelen srgun (ge],ik) Lrldngunubelfr, nektedir. O aynr :xmanda B€y l<urrunn da sjngesi).Ci Geyrk Budisr m{olojjde daha qok Euda ile iLgLlibir hrryindrr, BudLsrnusalar da (Jalakalar)BLrdanrn lalaan bi(imine girnni otimti ),rsadrgthiy de!r.leritte ttgili olarak ve fed.karhk konusunr L9ei.reonek Ljzercyrr.LrnLirrr tsu hatlan, halaan mucadelesahneterjnde unmru icl:risin.tecte aLrnmLsnr, lrr yani yeniilrken gbsrerilDith.. Boyl.ce litr! m lLhl€rn.len ollrusLr: nrt.likre ota. lara Liarerediln.kredir (Resinr16) GeyigLnbirrok anlam,nrnsrmgeselolamk 14LLstunMn Trrktcrde drvan erriqinj goruyon'z OnLLnbu bnenmin ozellikl. cesiLl nrik tlrt, jigih nenkrlreterde ol plan. eLkttginLgor yonu, om.gin BLrEiurn manevi sahipldrndeu sa,nhn GrrLkti Babann gelik bi!r.rrne girdig, anlahlnrakradtr lunun gLtrj, b.zue),htfNi

r43

bnetr

TTJRK TIIN) OIIlININANATLATL\RI

geyil(tir.Aynca nazarakar91geyikbolnuzu kullamln$rrrve bu sevimlihai'vanYorukLerarasrnda bolluk ve berekerinsimge-

Bahk V€rbilskiy'inderledigiAltay yaradrl4des tarnndadnemlibir yeri olan bahk (bkz.s. g.,k gurultnsir I00). Turk kozmolojisinde bayvan unswunun bicimli timsalidir Ozelliklegol ve nehir kryrlanndayasayar Turk topluluklannda b€reket,refahve bol luk timsali olarakgonilmu5tur.Evlilikle de mudulukve uremeninsimgesidir.

R6im 17 YunusunCebr.ilrn lrdhryia balrpnkammdancrk6r.

Bahk,eski Hint mi(olojisininetkisiyle Budisrmirolojide de yer ahtordu; bazr ilahlarbahgn uzerindetasviredihyordu. Bahklailgili gerilli tasawurlarlslamiyeuensonrada gec€rliolmuttu.; dmegin

bah$n dnnyanrnyarat Fmrn ya da dunyanrn simgesi ya da simgeierindenbiri oi duguna dair cok grizelbir bmek FendeddinAttar\n Mantlu'fTdtr isin1li eserinde yer alnaktadLr.Kitabrn baslangrcrnda sdyle denLyor: Kimvnin isi gucuyok a@ herk€sde bn iste . 4sE grrcsuzkiGe de yok Dagr,bnceyeryuztrnem,hyaptl dr 5on6yc.inyunnu denrzsulanyla rkad, Yeryuz!oku2rinosrtneyelles! Okuzbah8h,billk da havannilLstiinde Itavane ustrrndel An ak bir hiq nsttnde. Suh.ld. hd !.y hictenibarer... Bu ktrhtrmal.rbu didDmelerancakbir hic. Trrk ve islan sanaundabahgn taslir edildigi ilginc konulardan bin de Yu' yutuluqu ve sonra kunulusuyla ilgiLtoluP Kuranda (safnus'un bir bahk raratLndan far Suresir39'r48) anlaulankrsadan kaynaklanrnaktadr(Resim37).

14-+

TtqrK MTTOLOJ|SINDE S WANI-AR

poga(Oknz,lnek) genellikleyer unsuru irinde degerlendirilnekleberaberbazranlamlanyiagok, de iligkilendirilmittir.Dahaoncebazrkaviml€rb rurediklerineinandrklanbir bayvanoldugundansoz etmittik. Eski Turklerde dzellikle boga ya da okuz alpt* Sngunuya da timsaliydi. Erken devir Turklerinde savapi)ahrsaylrnrq Chrh-yo'nun ; kaplan, €lder ve yabani bogar andrranbir maskolank da kullan ryordu. : Bogave onun ).uksekcografi bolgel€rdeyalayan iiyhi cinsi olan koilrz, kuwet kudret limsali oldugundana)'n1zamandahrikrimdarya da hukumdarl* simgesi da ongunusayrlm4nr. Tonlukuk yazumdahrtkrimdann yagL semiz bir bogayla bu konurr desteklemekt€dir.Oreyandanyak okuzu kulrugu ya da kulrugu eSemenliksingesi olan ruglardada kutlan ryordu. Ozetlikle bu rip bogagogemensup(8okboga)olamkdusdnuluyordu Arcak cogu kere yer unsuruna dahil edilmi$tir Nnekim yere kurban otarak ve koc cinsi harvanlargomolereksunuluyodu.Bazenyeralu ilahr Erlik bjr sfiuda (Hint mitolojisindeki rannYamahn lasvirinebenzersekitde)qoslmistir. kla bogaaym zamandaErlik'e kurban olaEk sunutur. Budisi kozmolojide boga d,ln ydn ile ilgili olarak ydnterd€nbirinin h"wan br rimsaliydi.Ot€ )ande Budahrnsesibaz)mermlerde boBanmkigibi gr:r ota, kabulediliyorve onun sesinebenrerihyordu. En eski Hint mirolojisindeknnlarla ilgili bir singe (veyabereketle ilgili) otdolayEryla boga ya da okuzelaprldLgrmsoniyoruz. Hindjsran'dabu halvan de kuEal sJplmakradrr BenzersekildeomegrnGerdrzinin Zelnuladl €seiindeKrrgulardanbaz anmn okuzetaprgrndanbahsedilm€kredir. Eski lran mitolojisinde de boga ya da oku iyi ve korn yonlere sahiprir. Ald, t?raRtgtilk insanv€ agadnyamndabir de okuzvardr.Ancakbu rann ya da berekedn{dogmave ureme,srmge'o a- bu bogryrotdurrirkende 1,. edilmistir.Ne!.ruzbayramrnda da lasvir editenaslan(gunet)ve bogamn baharmgelj-ini simgelemektedjr.lslamdanson.aki Trjrk minyarrirleiinde (6zellikle s€inamemrnyatrirlerinde)karslml"z qrkacakolan, Zerdusti rahipler cinlere k r$r kul2n an ve savatmsimSesikabul edilen ropuz Gurz) rann Hint nitolojisinineikisryledrtnyayrta$Ldt$varsaflanhawanlararasndaokuz vardr.BenzerSekildeNizmi'nin Hrs/ev!e Sirinadheserininbir yenndekonuvLa olarak "asker dagn eregineroplanhca kalabal*tan yerin aihndaki oknz inte,

t45

TURIiIIITO! OILSINLN ANA}TATLARI

di..

lljR( ir|Jor ojlstNDEH YV NTnR

ifadesiyer almakradrr.

Dede KorhLL!hikayeLerinde de bogaguq, ku\aei ve yigiilik simgesidir. Bu hikayelerde(BogacHan) ya da S.hndmr'dekibaz, h,l{a)'elerinkahramanlanmnbLraDlan,

iFret ermektedirBu,digerha'"ranlarda edilmesibu hususla.a oldugugibi devenin ilgiLibir singe oLnasrn3 de hukumdarhkla sebepotmusrur

Deve

lslanjyetrensonrakimjnFturlerdedevecogukerealegorikolarakkullamlmrsnr. Kelile!. Dtnne'dekibir hikayebu konuylailgilidir. BLrhikayededunyanimerlerinekaprltp,ahiretifedaedenbir insanrasvirediLmekredjr. Bu konunyer aldrgrbir Lpgrnbir deveden kaqanadanm kurtulnak icin kendisinibir ku)uya minyaturde, sarkimar tasviredilmistir Bu resindedeye.adanrnrurundugudah kemnenfare ejderve kulanun kendisidunyevizevklerive olumriremsiter 1er,ku)rudakiyrLan, mektedir.Sonundaadamnefsineyenilm.kteve kuyuyadiismektedir

Dig€r birrok lialaan gibi deve de Tnrk mrlolojisinde ,lp simgesi ya da blr onguDdu. Ozelhkle bugra denilen erkek deveLerkahramanlir tarrfLndantoz olarak kabul

Fil

ifade ermek uzereboAayraLiettLklennigornyoruz bogann yenildigi goruLn.ktediri bu DedenLe y€r Hapan mncadelesalinelerLnde yrl Tirrk takviminrn de simgelerinden birisLunsuru icerisindedir.Oniki hay\anh dir (bkz. Resjn 8)

ediliyordu. C€sitli tasvirlerd€,ornegin SulegpelrogLinerindere AkbesLmeserlenn de delenin toz oLank tasvir edildigini S.ruIoruz. Alta)-hkamlar lal'fLndan, sav:s ilahr Tespit edilmig baa Fananisl lasa\aurLarda KLzaganTengeie,krmE yularh erkek deve srrondabir ilah olarak cagrnhr Dahabncekrsrnenbelirttiginl, gibi Cin yrlhklanndan Hor-han'shuda Hsiung nulann gogeibadet ernek uzereloplancl*L.n srrada,at ve deve yarLllarrntn duzenLerdigide s.ylenmektedir.' Herhaldebu yarrg yalnE eAlenceanacryla yaprlmryor du Bu yanstan belki d€ gelecekhakkrnda sonuclar grkanhyordu Nitektm Eb.rharda gbre,Kueada y€ni yrLdayaprlanokuz, ai ve de!€ gureileri, gelecekhxl<kLnda hukum venne amacLnad.yamyordu 5oz konusu yanllar cok erken qaglardaha)nan maskeleritakrLankyaprliyordu. Eski ha}\an bicnnine girne (emast!e havlan mucadelelei konusuyla ilgili olan bu husus oki devenn y.rLsmastva da girresnesi)' boyleceiki rakip tarafrnmucadelesinin.Legorrsj.lm'kia.l'r Dede KorkLlt hikalelerinde BayrndurHan guclu bLr bogavr bugra (erk€k deve) Lle gureilirir. Bu guretlerde bogrntn yamnda devenn de kudrct kalramryLa tlgrsL o.l,gr rn.:l.or

Dcoe o

rr I

d oqe

JhJm

r.'

l'Ls"r 8or'r'

iqin yendigi bir ha)Yandrr. ore yarldanlslandan once oldugu gibi lslamivettensona da devenin to: oLna 'or vastLmndevam elttiginr gomyoruz; omegin KarahanLtlrrdadeve uNan ongunu rro r-l' d L' l lev,d, I rvI on'l' -.', O nrr'

s 111 utr?! vasnrn.cev SabnSevsevil, !_r2cmi. K Shirarori.On TheTcrntoryof TheHsjungnu P.in.eHsiufuwang and HisMdal Snruc. V, s 26 esld HelvenwoFhrP.lvlRDTB,

t46

Trlrk mitolojisindefilin yer alnasrve sanaftakirasvirlerjBudjzmleolan itiiklLer g€Lismitrir. sonucunda Filie Llgilrcesirljmilolojik hususlar,HindistandaBudEmdenoncekjdevjrterin mitolojisinde de karsmza srknakiadrr.Bircokilahrnbinegrdir BazLiiahlarfit su, retinegirerler.Tanrl ya da onemlikiFileri regryan fil rasvrrLeliTurk devrineaji freskolarda da karqrmzaqrkmaktadLr Beyazfil Buda'nmonenli simgelerinden biriydi. jatak hikayelerinden birinde Buda'Dngirdigibicinlerdenolanbeyazve aLndisti filin bykrlsunuokuyomz UySurcayaz mq bu hikayeyegore,BudaaLrdishbeyazbir k rsalfil olarakHinala yaFanakhdLr. Yinelil sLrrerindeki )qlannyamacrnda ikl kansLndan bjrinec'qekver mqn unutur.Unurulane9,clsekyerilen digerjni krskamrve til bjcinindeki Bu da'daninrikamalmayrtasailar Bu til'kadn oldukrensonrayenidendogusunda , Benares kntjcesiotaratrdunyaya Sehek icin llahlannaduaeder.Sonundaisregjg€rcektesjr ve Brahmadaa ite evle nii.

lntikamalmaklcin kocasna,ruyasrnda ahLdi$libir fit gordugunnve onun d$ lerinilstediginis.yler.Ancakhjcbir avcrbu tilin yerini bitemeyince, kraliseruya snda gorduglinurddiaederek,til surerindeki BudanrnyasachAr yeri rarit e.ier ve onu oldilmesi ilin avcryazehirl bir ok verir. Avcr yota cLkarve denitenyere uta-

$r. Fili vurduguzaman,kutsallil hicbir nefr€rhissi dulnaksrzrnavcryayardrm eder.Buaradailahlarh&umdan 1n.tra,fite,neden bu acryakattandrgrnr 1e sonrakj doguiunda lndra olnak mr istedigimsorar.sonucra iiljn amacryalnLzcaryi br or,

t47

TUR( [fl roLoJl\tNDEHAWANT-1R

nrnk MnolojrsrNrN^NArr\rL{Rl

nek olmakolduguicin dirleriy€nidengrkr. Budabr fi1terbiy€cisine benzetiliriinsanLann terbiyesiyle uglasrr.buda,rstrra, yalnu lisbir seydenkorkmayan bir fil olarakkabulediljr ba kailanabilen, hattaTuikler gibi dahasonralslaniyeii FiLBudizmibenimsemig ropluluklarda, deMebeve ihti'amtn,gucunve kuvbile huknmdarhgrn kabuledenropluluklarda 'erin, yigitliginsimgesiolnusrur.Bu nedenletaht singeciligiylede iLgisilardrr fi1eibedetedildiginden(muhtemelen fil bayranrnd:rn, EskjJarakahikayelerinde rinnsr Ganega ile ilgilL oiatrl ba9h,hiknetin ve sagduyunun Hint mirolojisindeki vs bahsedihr. rak),bazenbir filin ucabildiginden ve bu krtaplannninyainrlerindefil gogukere8ur, kur' Turk-lslanesedennde vei, hukundarl*, hakimiyetve yigLilikgibi kawamlanvurgulamaknze.eele alln-

Horoz ve Tayuk eserierarasrnda, crlQnLan ?roto-lurk ya da Hun devrineait Pazrnkkurganlanndan yer alm\ bir iedendenkesilmi5ya da lahitleruzenneo).rlmui ya d, elbLselerde fignrleriburrk olasrbklakolri ruhlan kovan ko kilde karsrmEacrkanhoroz-tavuk ruFcu bir simgeydi Ozelliklehorozgununagan5nrhabervenesrvle bu anLamt Gen€lolarakalnn tavukTurklerd€hukiimdarailesininve gnmustavukrs€hrioLmayan soylukisilerinrimraliydi Ebul'GaziBahadrrHanm5skrind.r ailesinden bu konuylailSil' olarakbir rorendenbahsedilivor: cersi T€,airime'sinde dikrndisaglaraftaah ak alth eviri(otagtnr) '' ondansonraoguztlan\nvaplrrdrgr alnnuvuk turru tarafra basrna alutk c!d,rkurdurduVe)inesaE sollarafta cadtrve ravukrutltnrl'n ktrk nlan ktrkkulacbn agacdiktirdi.ve el t.raftab,9naSumlLi ilc alunttr!' oAull.n maivdkn hinrnemriile Bozok kulacbs lgac.likftdr.vesonra Tanklannun knnr gu,Ucokogullan maiyerlen ile8untrs!avu8!arlawrupatttlar' lerecok nimetlerverdi. .7 YJ nru bumd,

o-u,

len rnak

yr'nr e(kr lurk'"'lFh

rdldS' hen rrvul 'r*rni

hem de bu cinsin erkegini.yani horo?u ilade etnektedir' Eski lran mitolotisinde \tgrn habercisive bekcisi kutsal bir ldihi. qev A.1ti1.s.l6iV.Ios. tndjar ^tflholog s 129 \\. Ruben.Buddhizhr '1]S(dt-' T.'?[tne ftrl .ntr soy KlirirSr'ha? Muhanem ErAn r Han, Fbulgtzi B.h.dtr

t48

de gunesindogugunun simgesiydiBu anlambttnn onaFirdevsinin ssftnamesinde qagTrirklslam dunyasriqin de soz konusuydu.Triiklerdeozelliklebeyiz horoz dnemliYdi. bans unsurununM)aan bi EmelEsin'inbeliru'ginegor€Tnrk kozmolojisinde qimli timsali horozve tavtlklu Ayncarawk oniki ha)'vanhTurk takvimininy)l biriydi. simgelerinden savagcLhk, durusrlhk,nezaket, Horozuncesarer, Seytan\del ermegibi vaslnan, gibi yol algrlanmasrna ,cmLrir Sahiholmayanbir onunbu kavramlannsimgesi arsrn ,hrna, kanatlan zumrut\€ inciyl€donarrlmrF Atlahrn horozbieimli hadiste, bir rnelekkoyduguve bu horozungecebittigi vakir, diger horozlannotmesiiein ,lanailanmacug anlaolmaktadr. Miracname'de bu konuylailgili minyaturlere nst pek ilgisininolmadrgranlasrlan rLYayerlerde horozun)Eja, Oteyandangerqekle Peygamberin bir beyazhorozudosteditrdig,canl dgr eveSeytan\ngiremeyecegi. deve evindebir beyazhorozbulundugu,namazvakulerinlbildirdigi icin, bir yere giderkenbjr beyazhorozuyaNndas0trirduguanlanlrnaktadrr. Horoz'unbu tur anlamlanu uygunolarakvar,?dv€6llirah minyarurleriode de gGenldigi, A. Daneshvari'nin bir calqmasrnda alrklanm$rrr.d IGplumbaga Trlrk mrlolojisive sananndaki kaplumbaga simgec'tig' eskiCin ve Ilinr rasawuilanyla olan ilitkiler sonucund?gelirrnistir Kaplumbagamn kubbeeekliniandrransrrir gok (yang)ve alr krsmrysayer (yin) unsurunaigaretermekteydi. Boylece kaplumbaga bir su uzenndebulunan),ery1izuy le onun rizerindekig6gulemsiledenbir simgeolank karglmlza crkmrkradrr T[rklerdeve Cinlilerdeortakolanbu kozmolojikrrs.nma gore, kut[r bir bryvanolankaplumbaga astrolojikbtr singedir Onun dort ayagmnbirbirini izleyisi, don mevsiminahenklibir birinde birbirini takip ecliiinebenzeriLir.Kabugunun r[zenndekidesen,kuzeygdk yanmkuresindeki bir yrldrzgrubunaisareteder.Sol saggdzuysei'1 remsiled€r.Bmu kibuklu hryvanlannreisi sayrlan 80zuSune$i, t<aplumbaga, k€in hareketsiz kald,g,ve yazrnkabugunudegisriripk.bugundmdr qrkh$ lan icin uun bir bmre sahipolmu9,bundandolay uun om riulugunve sabnnsjmgesisayrlm{rrr.Uzun bmurlii olLrsuve sabnndandolayrguclrrbir bay3

A. DanabEn.^nttul S],rl,I,fl

', watd d 6ulsion, s. 56-67

),49

TURKr\NTOLOJ15ININ AN^HAN,(RI

vansayrlmrg ve aynrzamanda refahrn,bar$m ve nultLrLugun bir iiareti olarakgo Kaplumbagr Gokrurkdon€nindehine.lansnngecitigryle itgiliydi. NirekimKLrlrigin,BilgeKaganmezarkulliFlerindeoldugugibi hanedandan olankisilennFzu Lnnda krplumbaga seklndekaidebulunmaktadrfAynca repelerigenellikleejder tah bicimindeolanbu yazrrlarrp[amanda elre,/dnDyasenasrmya da delletin uun omiirluluAunusmgeliyor olmil,dtr Ore yandanruhu koruna rslerL de gorebilir.Ancakbu ha)yanyef unsuruylaihskjli olmasrdohyrsryla$anssrzLtk, sL knu, zorlukgibi hususlanda iladeermiglir.

TUR( I\1ITOL OIIslNDEIIAWANI,AR

Budis!devirdele''Lrn ve kecinin buen Bezeklikteilahlarlailgili oLduguanlasrLryor binnde yer alan ki Uygur taprnaklanndan lucur h:'le' ilah tasvinnin bir freskodaki, bir sindebir kuzu fiSnrununyer almasrbu acr dan ilgi cekrcidir' sonrasuk[rnet,huzur Kolun lslamiy€lten zamanda bolluk Aynr simgesidir. ve bansLn ve bereketiiareti de sayrlnnttr'Ko! iseg!lL(,

KrpLunbaga, lsianlyetrensonrada ozellikleKelilerz Dinnehikiyelefive minyadrLen.de alegonkkullanrmryla kir$rmrz:CrkmEur

hakimiyet,ku!ryeive yigitligin bir srmgesi olarak gomlmirttirr lslam Gsa$urlanndi ozelikleIsnailin kurbanolarakAllaha ada-

Ko''un, KoCve Keei

kurban!e oldm {imsali ol n$ baglamrnda mu9!ur. Denidnin aktardt$ bir rivaycle goreAzraiL,Ademebir beyazkog sureturde bir hadisegbre R$m 18 lbmhnnh ljr li kurban geLnirtiYineonun aktardrgr edecegL ihda md.din S.kynzunden cehennecehennentikler cennele, cenrctlikler (6o!i lJ ,r)1r bir kocgeuritr. me girdigrzamanolum bir kor surerindeortaya geririlecektir.!Minyalurlerde ko(un

KoFn ve ozelliklebeyazkoc eski Turkl€rdeGok TanrfyasunulankurbaDlarara gbre,Tabgaelar smdaydrClll kaynaklannm aktardLgrna Gok TannaynriolarakanF lan torendeak buza$,kocve ,t kurban€diyorlardr.Benzersekildegtrnumuzsama nist topluluklanndan Bettirler,gok icin duzenledikleri rorenlerdebeyazkoyun ya da oglakkurbanediyorlardr. Bunedenlegok unsuruna arfedilenburunozelliklerko, Ancakkoyxn ve keci (b€yazolma)an )run,koc ve kecilericin d€ soz konusuydu. renkte)zamin,anan yer tannsLmn hayvan,da salldrgtndanozelliklenatem torenlenndeyerede kurbanediliyordu.Bu halvanlaralalannruhlan irin ya d. Sama nizmdek.tu rLrhlrtdankorunmakirin de kurbanedjliyordlr AyrLcakoyun onikt halaaniiTurk t.kviminin 'a1simgelerinden biriydj kolun ve Zrt kavramlannmucadelesini gosterenhaFan mtcadelesahnelennde dagkecilerimalupolan,yani olumsuzunsurol.rak y€r almltnr. Koc ise dahaeok gokleilgili saFldrgrndan ongunolarakkullan mq, gue !e kuwer ya da alphk simgesiolmustur ,rmasl olarik da kuUanrLOleyandankor ya da dagkecisleekli bazenhanedan m\!rr Bunuen giizeL,Knltigin yazrunrndolu yuzundekidag kecisi $ekLindeki ilade €d]li' amblen ifadeetmektedirEski Turklerdedagkesrsisrgunsozcuguyle yordu B sorcukaynrzmandageyikleilgilidir Dig kerlleri geyrkleoldugugibi bu hat anlar s! av knhnylebagl.nlrldrr.Alnca Taoizmdekikutlu dagefsanesrnde

dzeliklelbrahuninIsmai]i kurbanetnesiyleilgili olarak ler aldrgt sahnelerya1 (Resim38). qrkmaLradrr $n olarakkargrmEa Yrtrcr Olmayan Kuglar lslamiyeiren 6ncekidevrelerde bazrTrtrk topluluklankuglanongunsa)lntlxrdrr (usun ruhunsimgesioldugu,Orhunya,nl.nnd.ki olumleilgili ifadelerden anlas nakmdLr.Turkcedeucmak sozcuguolumu nna ediyordu.Aynr zmandr cennerjn iladesiolan ku5lann,samanlarhratlndanmrelinebnninulen!e yardrn ilnan ya da koruyucuruh olarak edinilenhal"r'anlardan sayrldrg anlalrlNakladrr.ohl mark a gorekaz,karga,baykus,kugu s.nlanrnen cok su.etinegirdigi hal2nlar dandrrW RadlofftaSib,rJa'dan kurbanr0reniesnNrnda, $imli eserinde"'k.zLn 9arrlamngogeyukselmekicin uzennebindigi haylanlardan olclugunubelirtmektedir Anlanldrgrna gore,bu is icrnkazabenzeyen ici ot doldurulmurbrr ncsnekullantlr

gun otunddnyryerekohmsuzolduklanicin olnnsnzlnksimgesrydr. I t0

150

s 22s'211. K. Demiri, ljdfdru !r ldlvd)r,haz s CaBlayan, w Rndl.'ff,sil,ryo?dn s4raer's 24r'242

r5l

ruK NtlOLOIlslNINaNN |AnrRl

gogeucuyomusgibr harek€rler yapar Samanbu kazrnuzerineorururve kollanyLa Kazlailgili man,umelersoylerve kazrnsesiniraklireder.Bu hususeamanrn, kendiyardrmcl sine olanku9lanndilini bildigineiiaret eder.Bunuifade€tmekuzere|amanelbisesinde kur bicnnirakllredilir ve uzenndekussekrllenbulunur. KazmorifiRadlofun derledigAltayyaradrhg desranrnda da yer ahr.Buradaya rad ri esnasrnda, karakazinsanve yaraflcrlannf singelenekredir: Ewd.eanoksuvard'iyer,g6k.ayveguneiyoktu Tlnn (Kuday) ilebir 'kL5ikrdr. Bunlai kih kr srklnegiripsu[2erinde ucu)orlardl. .i] Benzergekild€Verbuskiy'inderledigiAllay yaradrl\ desramnda da tann ULgen kus biCimindedir Ote Tretyrl(ohn derledigi bir Yakut yaradLls efsanesin " tandan de, suyunaltndan Lopragrc&armakuzerekrrmzr boyunlubal*crl ile bir yaban ordegigorevlendirilrr.'' Kugu\€ kazlarozellikleTurk-Mogoltopluluklannda, ikincil derecede de baskl yer allrlar. ozerlebr gotopluluklarda sozkonusuolanKugu.4(az colu masahnda lun lrcnannagelenerkek genc,kad,nlarrnerplakolaraksuya girdikLerinigorur. Bunlardmbirinin €lbiselerini ealar Diger krzlarkugu ya da pen biqinjndegider' grdemez !" erkektarahndan yakalanrr. kenelbisesi alnan kE Adamhzla evlenir\€ ondrn bir oglu olur. Ancakdahasonrakl; sat genckrzlrk,yani kuBu elbiselerini buLarak kaqrpgider.'ve Ofla ve 1qAsyadaCeiitli kur€.nlardxnyap an kazllarsonucunda crkanLan !e her biri birer enat eseriolane5yalar u:enndekikaz,ordek,kugu gibi tasvrrler bu ha)aanlangosrerenabrapyontular,at kosumtakrmlannaait fignrler bu anlat rLklanmLza ve bask,bircoksi.ngesel anlamaisaretedebilir NitekimJ. Stryzgo\'s kiye gore St. Perersburg Hernihge MuzesindebuLunan, ba+ kus, govdesibaltl suyaradtL\ destanlannda muhlemelen Fklinde olanbi. figur ve benzent]1svirler, yun dibindenropngr almakiqin dalaninsan,haFan ya da Erlik Htn\ temsrlec Bilindigigibi kngu ve kazgibi baz,kuFla.Orta Asyr'dave Cinde cok eskrcaglardanberi kuGalsayliryorduromeginbrldLrcu yigiLligin,sulun guzellikve ly'

" A han.Idnirrev. Sugin54nln'zn.s. 14. ri B Ogtl, i'urhM,rololii,, c. l, s.432-4ll ' r D O g d , d . 8 . .c . l . s ' 1 4 9 )l p Roux.Tnftk,r r.Iaogolidnn Bl, Di , s. 165 J r5 !Dz8owsli. d8.'', s l4-21 J.

t52

ruRK r\rlrolojtstNor H \.,rAMnN

iyi habenn,ruma olirmsuzliigun ve uzunhayaon,alnn ya da kLr5ansm,saksagan mrzrkargagunerin,karakargaSeyran\nve kbrniugun,ordek(Budistdevirde)mutluluk ve refahm,lalus gurellik,itibarve rerefin,gnvercinuzunhaya[n, kz erkekligin, evliliginv€ basannrnsimgesiolmugrur.'6 Kazve kugu gibi kurlar Tnrkterde klrt ve beylik rimsali olnurrur. Agackakan aynca da yardrmcrbir 'lah olan Suylamn ruhununsimgesive tannmnelcLslsayrhyordu. 568 yrLndalstemiKaAanaelci olarakgiden BizanshZamarkhos,hukumdann tahnmkvus figurlenninrarrdrgndanbahseuigDe gore, hvus kusu rahtsimgecili, giyl€ ilgili olmahdrr. Sozilniieuigimizya da etmedigimizbircokkuglaiLgili gesrilihususlarkahm iunlar i(in de gecerlidir.ManasDestanfnda dusmanrn saldrrLsrnL gorenSemeiey,in niianlErAy Co.ek,kahraman Semerey . haberverebilnekicin, kugu kwu suretine girip havalanLr ve Talasa dogru ucar.Oe,"ndan Ak.y m:sallanndanAymersen Alon Kuspnanmasalnda,aiun kugu seklindekjitahlar,koruyucuunsur olarak, gocuguSolbanMergendenkurtamayaqahsrr. inasaldaki Masahndevannnda bu qo cuk Aymergenolur.r? OteyandanAllrn Kolyazrundanrumann zenginlik,seNer,retahsimgesioldu gu, IrftBitrgde sukuk ku9uv€ kugununolumlusingelerolarakdnrnnnldugugorul KargarhMahmudun unlu esenDiwnit Lagarit,Tnrh te kuglargenelola.ak,beylik, kut ve talih simgesiolarakamhr Onagore Kerkeskuru gibi bazrkustir da ugursuzolup olnmeiFrer ederler.'3 BundanbaskaKllrddguBjlig,Dedel<'rrhu. Gnlistan,Mahzeni Esra,, Hrsrev \e Si nn, y,zlileeeDinne,Manahbu'l-AriJin, Mesneri,Halatut-Hayvan,Teba-yHaralt'n, 'l-A:iftln Saltuknane,Enta gibi eegiilieserlerde kaz,drdek,turna,krl-kuyruk,kek, Uk. bulbul, kugu, lavus,guvercin,sksagan,qalkarakufu, papagan, kar8a,huthur. suhn gibi cesirlikuglaidanbahsedilir.Bunlarcogu kere ,legori olusrurmakigin kullanrhdar.

C.A S.Wlli:m, Enc).loFdi!oJAin y Sy,nL\)tkm dndAa Mdt,v.j,s. too. to2. l4t, 215, 260,3I8,319,322 r7 S .C a g a t a"yT, u r kF l a l kE d e b i y a n nKduag uK u 9 ! , 1 . N r \ r K t 9 7 t , s . j i 5 - t l 6 . '" Ka{8arhMahdud,Dild"ii |rgdt l-Trrft, c.t, s 3a, tO4, 164,228, ljl ll2. t37i c II. s \77.

r53

TURXMITOLOJISININANAHATL{RI

K6pek

TURXMITOLOJISINDEHAWANLAR

lslamiyellensonra kopegin ava verilen onem ve avrn soyiular arasnda rlibar go

Kopek Tnrklerdegenelliklekurdun kar$ErndakoFnun konumunabeEer bir igtev nsiLenmjglir. Nitekimayinlersrasnda glicluFamanlar kulr, kartalgibi halvanlann biriminegjrerken,za)afsananlarkopekgeklinegiriyorduve kdpekgenellikleyeraltlna inerken kullan ryordu. Bu olumsuzanlanma uygun olarak bazr Turk loptu-

rcn bir spor olmsr nedeniylednemi dahada a tr. Ancak avo halwan oLarakcesitli cins kopeklerin onem hzanmanyla birlikte onunla ilglli olumsuz anlamtar da devam elmiFtir.Av kopegi dostluk ve sadakatintimsalidir, o a''nca sabnn ve tevekkulin de bir amblemi olmugtur.

luklanndacenazeior€nindekurbanedilenbu hanan, rurk Kozmolojisinde alttne Maymun

,<i rp' PdPn hm(.llPr;4nlli

gibi baa €ski Turk ropluLukhnkope Nadirenoimaklabirlikteproto-Bulgarlar ge tapryorve onakurbankesiyorlardr.Kanhr$zlar ya da Cin'inkuzeyindeki eski Turk kavimleri gibi baz an da kopektenhirediklenn€ inamyorlardr. Ancakkopegin tann, ata ya da turem€simgesiolrllasrdahaqok Mogol, Tiber ve Cin kriltunryle ilgilidir.

Malmunl& Turk sananndayaygn olarak karsrmEaqkmazlar. Bu halvan dzellikle gorulur.TurklerozellikleBudistolduklanddnendeonunlailgiHinr mitoLojisinde eikiienmislerdir. MaymunlarHindistan'da ineklergibi bu' Ii Ceritlitasawurlardan gon de sayglgorenhaivanlardandrr.

Cogukere olunsuz anlanlanna ragmence9illi Turk lopluiuklannda dnenli sakopeklerde yok degildir;omeginKrrgElarda Kumark, Baikurl 'alanbazlefsanevi larda Barak,lslamlyettensonra da MrislumanTurklerde ve diger MuslumantopluluklardaKnnir (KehfSuresi,9'26) onemlikrjpekterdir(Resim39).

aldar. En onemli Hint eserlerindensayLlanR nayana DestanindaRama,may-

Hint mitolojisindedzellikleJalakalanntemehsay an Pancharantra hik,yelennde

hukumdanHanumanmyardmr sayesinde kacLnlankansr Sita''ageri alabilmisiir. Bu nedenleHanumana),fl zamandabir ilahtr. W. Ruben'egore,maymun bir aittciiikilahr olm:hdr , Budist mitolojide ma)arun Budanln Buda olnadan bnce burundrigri ki9ilikl€iden biridir. Belinildigine gdre maymun kral olarak dogan Buda, halkryla bemln bir

nzerindeyrramr\tadrr.Avlamrl'enbu rgacrnd brnpgelenkral Brrhnudru,i. egacrsallanayaballar. HalkrD kunarmakisr€yenBudacok uzaklansLenrve bir bambuagadylageri donerekonlan kurtanr. Ancak bu ii srrasrndaqok yorgun du ve oiur. Brahmadattabu durrlmu gdninceyapoklanndanpisnanLk duyarve Bu'ya iman eder.r' Malnunlar beyi konulu hikayededldrikten sonra jnsanlarayarldm emek icin nalmun olarakdogmak isieyen bir beyin hikayesi anlafihr. Ancak nefslen feraga! etmek lqin gosrerdigi fedaka.l*lar

Resim39.Yediuprlar elsanesini rasvi.edenbir mnrya'

kar!6mda rannlar mnkafar olank onu oldnrnr ve Doraptan ba$ka bt iey vemeyen hayauan kurtanrlar 'o Ote yandan lslamiyei|en dnce ve sonra mal'lnun oniki hal'anh Trirk takviminin )rl simgelerinden biii olmusrur.

Ote'andaneski dunyanmbi4ok milletinin nitolojlsindeyer alankbpekbaslt gbreit batinsanlannvarllgmdankuzeyve doguTurkbnndesdzedilir.Efsanelere h srgr ayakhbu millet ogel'egoredahasonraft-Barakadrylakarsrmracrkacakur' Kop€k,Budtmde tetaslih inandiu goregirnahkarinsanlannriquncukez dogduk' lanndabnnlndnkleri lalaen surellenndenbirisidir. o alm zamandaBuda'nm,su'

, lslamiyetten sonn malmunun coguanlarnlanonadankalkmrgor.Eski milolojiL izlere nadiren nsrlaruri omegin astanya da kaptanoyunu gibi Dogu Trirkisran indeki Uygurlarda, bugun de sdz konusu olan ve cok eskidenberi o),nanan nayrnun oyunununvarhF buna iSarerermekredir.

rerine blimndugu halvanlardandl.Hint mitolojisindeys€ ohler dlyamrn muhalz halwamve taiihsizlik simgesidir.

re w Ruben,BrddftiznTantu,cev.A hil, s. 15. 20 w K. MnllerE A. cabain, UygicaUetuhnte- u,grn aIv s, C,D, cev.S.Hituan.s. lt-17.

154

rlRK MtrolollslNlN ANAH,{rL{{

lslami rasawurlarda malnun

olumsuz nirelikledyle on plana crkar. Tuhle IMnnecciminee Marifetnam.gibi eserlerdemaymun yllnda savaq,firne, h?sral& ve yank€siciligjncok oLdugunadair verilen ac*lanalar bu dumma i5aret eder.:' Mayn1unhilekar, kurnaz ve edepsizinsanlann alegolni olarak kulan mtFir.

TURKMITOLOJISINDE TTAWANLNR

Til}j rdzlerarasn Altathlarve Yakutlarda yer de almasr onun eski tilkinin da qaglardaata simgesi olduguna isaret

Tavgan Turk krlltrinindeya da muolojisindeiazlayer tutmayanhalwanlardan bindir. Frken devirlerdebu rengindenbtnru beyaztav$anngdgeait, siyahravsanDsayer 1nrsurunaan sayxmurlr. SamanistTurk topluluklannda diger brcok halwangibi Ahayhlar ve Yakurlann duvarlarata da srnklara tav$anderiledni asnalanndanda anla5rldrF 8ib1 tavian bir tazdrir. Samann)ardlmcl ruhlanndanbiridr Bu nedenlesamandawlunun }.1izeyi bazentavsanderisiylekaplanmDrr. Tav8n alnca oniki halvanh takvimdeki y simgelerinde biridir. Gokru.k der-rindeav halwa oldugu icin ugurlu sayrlmDve bolluk rimsali sayrLniFrrr BudistmitolojidetavranBudaya da Budisrilahlarlailgiliydi. Bir Budis!hikaye, de talran;eklindekiBuda,malmrun,kunduzve vasaklaberaberya5amaktadrr. Buda ile beraberyasayanhryryanlartavgan-Buda nm kendilerineBudist ahlaklailgili biigiler vemesindendolaF,€ve)ayecekgetirmegdreviniustlenmiilerdir.Budabir gun bu tedakarL*lanndandolay. arkadaplannayernekolarak kendi vricudunusunna)'i du$rnur. Buda'nn bu karan nzenne, 1ndr" onu denemekiqin, aq bir Bmhmanola' rak yeryrlzrineiner. Oteki uq ha'"vanhemenyiyecekgetirip Bnhmanaverirler. Ta\ran-Buda ise kendietini atertekpanarakmisafirineikram eder.Bu durumdan hoglanan lndra,Budanln kalankemiklerinigdkrrzunegotunir.r':Budis!freskolarda muhtemelenbu konu)a ifaret eden tasvirlervardrr. lshmiyetten sonnki Tiirk tasamrlannda tavsann dahaziyade bolluk, kunuzgoruyoruz.O bazenkorkakl*-urkek' l* ve iyi sanensimgesiolarakanlatLldrgrm lik simgesi de olmuitur. Ancak onaraE Turk-lslan duqasnda (hatE gunumuzde d€) bu hqryarunozellikl€Alevi Turkl€r rarafndan ugursuz bir har./an olarak kabul edildig anlagrlmaktadr.Bu nedenletav9angrinumrlzdeminyaturlerde olumsuzan' lamdada rasviredilmiglir.

Qin'de iyi sanst, rurur ve kumazh$ singeliyordu. 6muni Tnrklerdede hileknr ve kumaz bir hayvanolaraktanmyordu. Tilki

Tilki nin bazenkahramanlannkoruyucu ruhlanndan saFl&$ da anlas maktadr; bu konr)ucu ruh oldrl gtnde kahramanmda oldrigune lna'

R6ih

40. Dawlun

sin.

aldanan tilki

Kelil.

mlml9tlr. saman barhFnda boncuklar, ipler ya da kuf tnylennin yanl srra tilki postunun da yer alnasr, onun eamanist torenl€rde yer alan halwanlardan bin oldugunu gos Cesitli hikayeler ya da efsanelerdeanlanlan, avc an yeraltna (olume) cekmek isteyen koiri ruh1ar arasDda kara iilki de sarlmqtr. Onu takip eden avcL yel"ltma giden kayadaki kaprdan igeri gimek ister, ancak cogu kere tecrubeli bir avcr !alafrndan ulzniank kurtanlrr. lslamiyette tilki daha ziyad€ yalanc rgrn, hilekarhAm. korkakilgrn ve kumazlgln simgesiolmuFtur.Mahzen-iE rcr, Mesn.vi,K.lile v€ Dinne gibi eesiili eserlerde alegori olauk kullanmlan sdz konusudur (Resim ,t0). KalgarL Malmud'un buiuk es€rinde,kinaye olarak hz cocuklanna!i1ki (rilftl) denildigi belirtilmektedir: Bir kadh doBurduguzamanebeden"llftt nln togdrd?ubdt nt?" diye soEdari tilki mi dogduyoksakun ftu?" demektu.Bununla"kE mLdogdu yoksa oBlanDr?"demek i5' terle.. Ka aldau+ ve yalraklandrFicin tilki denir. erkege}rgulig dolarsryla kurt d{'

Yrlan

rI Q. TuEn, Ontli HdradnllTlr& Tdftlini, s. 94 Iarhl, s. 16; merln itin w (. Mtlle. ve A von Gabain, Ulgur.d Uc " W Ruben,,ullir?,

156

Y an Turk Samanizmindeyeralo ilah Erlikle ilgili bir sjmgedir. Onun genellikle

'zr

KaSgar!Mahmud, D'vdnnrngt'il'Iiirh,c.\,s

429. t57

ILIRK INTOLOIISINDEII^WANT-AR

I]RK NITOLOITS|NIN ANAHAn]{RT

kararlan olarik atrrlm$rnrnsebeplennden bi.i Fne Ertik,leilglidiri cunkuTurk niitoLojisinde rk yr da gdk renk cok Tanrfyr, kirrarenkseyeri ve yeratrrrannsr Erliki remsiLeder.Erlik b3z1gaman dualanndakarayllandanbjr kamclyasahip olarakran1lrlnMktadrr."

YrlamnTurklerdedahacok olumsuzbir nileligi olmasnakarsrneski Mtsr ve sahipbir halaandt Ayn hususYuHint mitolojilerindekutsalve ilahi nireLiklere iliskilende o yeraltrdunyastyla nan,Roma,Fhrisliyanlopluluklaricin gecerliyse dinldiglndekotulugei5areteder.Turklerzamanzamanbr anlay$tanda eikilenmis-

Ot landanbr:r sarnanlar onun lnreFlan bicinrne girerler Torenesnasrnda ketlerinirakl'r ederler.Bu nedenlepam:nelbiselennde Itana isrret edennesneler de yer alrr.Alray$rnun elbiselerinde bazenyrlanrnbasrve cauth kuyrugubetirgjn bir wkilde gosierilmiilir Yurpaadr verilenbu qatalkuyrukLu,do.r ay.kh yrlan, yerahrcnnavannr remsileder.Sananrnkuhhrnlnon k$mLndada brrkacsrrayrLan bagryer ahr Ayncagnmandavulununderisiiaindediger iasvirlertebirlikle yerahr 15 denizindeyasadrgr virsay an bir yrlanresmibulunmaktadrr

tir.

ak 5amanyanrndagokkorkuLan Sananii Turk ropluluklannda k.n samantar d2 va.dr.Yakutinanrgurda ilk kam bir kam tamandr.Srradanotmayanbir guceship bu saman,kibri nedeniyle Yakurlannen buyukrannsrnr tadmayrreddederVucudu bir yLgmyrl:ndanmeydanagelmisolanbu samamlann ar€Fe atar.Arerinalevterin denbir kankurbagaorlayacrkar.Buyarairkransa cinlermeydana gelrr.:" rurk kozmolojisinde yer unsumnunve kuzeyinsimsesiolankarayrlanalm ,amandayedrs€ryrldrzmalzenesuden olusan,dorr yrldu grubundanbirinr olusru, Oniki hatlanh Turk rakvimininyrl simgelerinden biri olanyrlanRadlolfuntespir euigiAliay yara.trhg efsanesinde yer ahr. Buradayrlan,Erlik in sozunealdanan bir ha)"r'andlr; d6rr daldakimeyweleri cunkuyrlanve kopek,yenilmesiyasakianan korumaklagorevliydi ErLikilk insanlarolan Torungey1r Ejeyi yisak m€Feyi yemeleniein kandrrmaya yrlanngacacrkarakelmal rsrnr.Bu aradaErcahsrrken, likin sozlerinekananve yrlann yaprg,nrgorenEjede elrnal rsrrrr ve ,irmak isremedgihaldeTorungeyinagzrnasurer.O andaher lkisinin de ruyl€ri d.kulnr YaranoUlgenbu isin sorumluslrnun kim oldLrgunu sorduguzamanyrlan, kopek, Torungeyre Ejesuqubirbirinealarlar.Bunedenlehepsinicezalandrran Ulgenyrlanar "Simdis€nK0.m0s(Se}'tan) oLdunKiriler sanadusmanolsun,vu6l1n,oldlir sun. der.Sonund.TorungeyleEje dnnyada,Seytanda yerahrndayasamiyxrn h kum edilir rr '" A.lnan,Idnhr. vs ruSrr,toDtd,i:A s 40 r! N1 llliade.shafldnhDr,s. 149,152i5.Duluq,d.j.n s. 315, liTiA , :" Iu Eliade,shdDrdnivn,s 6a rr A. ln,n. rarhk v.8!arn SdDuni?n,s. 15'16

158

v Arohin, a.grr., s 442

de aklanl yrlnnlailgjli bazrtemalarBudislmrrolojrye EskiHim mrrolojisindeki ziyaretinianlatanefsrne' mlqrrr.Nilekim Budann ylan-kral Mucilindeninsarayrnr Buda,bir frrfinadankorunmak vi oykudeve Budisttasvirlerinbazrsahnelerinde bair uz€rindebir siper oluTr\rr.ndokuzbashyrl.nrn krvnmlan nzerinde amacryla yenidendogduguhalvan oruruyorkentasviredilmistir.Oreya.dany an, Buda'nLn bindir. suretlerinden KutsalyrlanlarolanNagalannkral ve k.aliceledyleilgili rastwurlar UyBurlarye sahipEjderHanlan Alrn Dagda oruranve Cintamani da,donyanhmerkezindeki I ile ilgili olarakyer ahyordu Bu kursalyrlantasawururt? 8il8de aliun bashyL X yuzyLldaBa5grrtlar Ibn Fadlanfnseyahatnamesind€ lan" olarakgegmekLedir.r' tapanlardan sozedilmesibu eski tasawurla.laiLgili olmalr arasndahali yrlanlara drr. birlikre d[nyayrdenizinnz€nndetuEski Him lasawurlamdakrplumbagayla gore de Hinduizmdeyer,n en agagrL1un bir yrlandanbakedildigigibi, Bironiye bakasrmn altrndabin bashbir yrlanbulundugukabulediliyordu ioplumlann mitolojilerindeyrlan Gornldugugibi Turkler ve cevrelerindeki onemliyer tutmakkdr. Yrlanrnbu muht€lifyonleri lslrmiyetrensonrakiTurk (ve grlslam)rasawurlanna da yansrmrsn(orneginErlikle ilgili olaraksoyLedigimiz bi tankarmensuplannda aslanabinip yrlanrkamsi olarakkullanmatae\1'urunun gornldiiguMalikAkseltarafindan ifadeedilmislir.r Eski lran muoloBininetkilennide jcerenSehnanrede yrlan btr ejderh:gibi algrhmp anlatLlm\nr.Ote )DndanBudistbir desianlaiLirkisi olduguanla5an Dahhak ilgili hikayedede SeFanjaiebirligi yapanDahhak\nomuzlanndan insanbeyniyLebeslenen iki (anekarayrlangrkar Seytan\nbu temsilcisiniilerid€ ancakFeridun oknzbaFhgurzuyle6ldtrebilecekrir.

,3 E. Esin,rr,.t Koz,roiojbi, s. 18. ':EH N. Ortln, EliriTrirhYd:tlan.s 267. r M. Rinme, Aksel.tlalk hun$hn yeHalksanau:Aslana DuvinYtirurnlcKeramcti.TFA.sayr r82, s. 1520.

r59

run( MIOLO||SINDE HAW^N,4R

rLlR( [llTOLOtt9tNtN ^NAHAIL]\Rr

Av ve Simgeciligi Avla ilgili tasvirlcrineskidenberi avdab:\arLholmakicin buyu amaclyLa yaprtdrgr ile.i surulmusr ur.r' Jung,av gerceklerlirilmeden onceavrnaderasahneye konutdu gu bir Iorend[zenlendigjnis.yl€r Ona8ore,i]kel bir insanayapacaFirin ne oldu sankigerreklesririyormus gibi yaparak Aunuanlairbilmekiljn bu iti haiekerlerle anlatmasr gerekir.rrAv rasvirleriavlanmagerqeklegtirilmeden avr singesetolarat< yapmaisregine dayanmkradtr.Boylece avdin onceyaprlandinseltorenresimditiy, Letekrarlanmrg olmakiadr Bu rasvirleryoluylaavdabaianh olunacagrna inanrh yor oimahydr lnsanmavhd,$ halaanarlygr du)'rna$ve onun gucrtnden korkmasrh:)aan biroyhce halan birimine girebjleninsan ciminegime isregineyol acmakraydr.rr kendisind€n kuwetli olanhaFanlanavlrmakraguchikcekmeyecekri. Hafran bili minebnrunmeyikonu alantasvirlennardrndabu tur inanelarvardr. Ahay rlrk topluluklann,gore alan verimliligi \€ zensinligibazrruhhnn ra sarrufualnndadrr.Bu mhla. dagve ormanruhhndrr. Avcnarbu varhklannav sLnsrndakendilerinikorudrlguna inanmakraydrlar. Altayhlarda diger bircok Trirk ropluiugugibi ava e&rnadandncebirrakrm dinselibaderleriyerinege(irrrlerve avrnbasanholmrsriein gerekenbrirnnorf ve aderlere uyarlardr.' BugunkirsamanisiTork topluluklarrnda yaprlantespirlere gbre,5or avcilarSdn grr denilenbir insanseklindekitozesayggosrerirler. Inancagore bu ruh kendisini memnunedenavc arabol rv \rrir, danhrsaormanlanyakarakav halvanlannrka crnr, aym gekildeavdayardrmcrolan ormanruhlan da buyuksaygrg.rLirdti Yars kullardabu ruhlannen bnyrrgur.ry Bd]dnay'drr Altayh Turk topluluklannda, avdaictenbir inan( ve temizligeship olmanrn gerektigineinanrlrr.Temizlikesasoldugundan ava C*acakavcr kansrylabirlikre olmaz,kinseylekonusmaz. A. lnan\n tespitettigi5or lurkle ne ait iasavlurhrd, bunlan b€uer inanglarlardrr Bu toplulukdaala akmadan6nceremizligedikklr edilir,av ddmirtrnekadaroyun,egl€nceyas:klanrr.Ancakormannhlan hiklyeler dinlemeyisevdikleriicin avcrlar,avdanegitpayalan ush bir hikayeciyryanlinnda

'r l-.S B Le.key,/,NdMArala',,cev.GuvenAsebrk,s 129-110. r: C G lrhli.cev EDgnr BrryLikin.l, s.90 93 .lun8,B'ln( v.ail'naairino rJ D Gner.ltu5:y ,olo/rfi. BcdirLreArimalJryh,1r d[ Er,"rid,s.] l r1l\ aif€rcglu. TurkledeAvRulluvel,lrres*se5r." y/1.llKldrl{kn, c. l, s 169 15A lnan,lnnhr4w tu8!n Somam?n.s 46,63

i60

bulundururlar.''Bu re benzenkurallarve av ruhlanylailgili mirik iMnEl.r avr r7 bir kult halinegetirmigor unsurlanylajlgili olarakyer aldl Turk mrolojisindeaun zamanzamanyeraltL gmr biLyoruz.Buradaav, yerahrunsuruylailgili lasas'urlani$rer edenbir alego lemelolarakyeralu tannsrna(Er' ridir. Bu konudakihikryelerde)2 da efsanelerde lik) ve onun elindebulunanolumeiiaretedilLrBu, yeralirilaLLya da ruhlannavcLyr bir av ha)vamaracLhFylayelallrnacekm€siseklindeoLnaktldu. Geyik ya da avcr,an bir turlu yakaiayamaz. Halrrn on! rilki gibi bir av hayvammkovalayan gecerekyeraltrdunyasts ar an kaptyaeeker.Avcrya bu kaprclan bir kayayuzeyinde durumukavrarve kununa dahilolur ya da tecrubelibir avcnLnogudusonucunda lur. Avonm kovaladgrav halvan ya yeralu ruhununkendrsiya da eleisidir 8ir av bazenbagkabir kiFininya da avcrmnkoru)acuruhu avcltarafndankovalanan Bu konuda omekoiarak|ann Kudayltemsiledenbir geyigikoda olabilnektedir. valayanavcryranlalanSibirya masalnr verebiliriz." lslamiyeLten sonrakituudo luda bu konuyuiFleyenbir geyikdenanrya da alageyikefsanesi vardrr.' Av haivanlbazeniyi (goksel)bir ruhu iernsileder.Yol gostericiav ha)'\anrmo tifi bu Fekildeorlayac*ar. Bu molif OguzKaganDest.nlndakisavaFa gidenOguza ve orduuna yol gosterenkurdunyenni tutmakradrr.Bu kurt Gok Iann yr remsil edenilahi brr varhk olarakalglanmtstr. BizanstarihcisiJordanes'in esenndeyer alanbrr Hun etsanesinde, Hun avctlan snrekavryaparlarken karsrlanna bir geyikcrkar.D'gi getik onlarayol gosrerirve GUneyRusyadaki Maeotisbatakhklannrgecerler.Buraslmgeqriktensonr. geyik onadankaybolur.BoyleceHunlar lsku topLulukLarlnrn topraklnnnagirnis olur Islamiyetten dncekiTirrk inanrlan amsndakoruyucuruh kavram yaygrndr Her kahramamn kendrsinikorudugunainandrglbi. koruFcu ruhu vardr. Bu koru yucu ruh, korudugukiFinin halnanbicimindecisinleimiF canr(ruhu)jdi. Bu ne denlehalwanoldnguzamaninsanda oluyor,kahrananoldugn:amankoru)'ucuru

* ' ! r

A . l n a n , a g . .s. . 6 i . A. Gteroglu,d.gn.,s. uo. AynmrlL brlSiicin bkz B o8el,TirhMiolorisi, c I,s.24,557 Bkz Y. Coruhlu,"Tnrk SanaLrnda 6ijljlcn GcyikFrgirkrnrinsembolizni."IopluD&llanh D.E6i, sI 18,H,znan1995.s ll42 { B. O8€1, a g.., s. 578 i79 t6l

TIJRKMITOLO]ISININANAIIAILARI

hu da orladankalkryordu.-' Av bir kurum olarak en efken devirlerden beri Tn.kler iein bq-uk onem msallasm$bir hale gelmi9, zamanlare

tasm$trr. Av daha Hunlar zamamndaku

gitli av lurleri ortaya crkmlir. Avrn bnemi Osmanh devrine kadar artarak delzni etmistir. Avcthk, Osnanl devnnde, nukemmel bir kLrrun hahne gelmistir Tek, nikler, usuller gelignekle birlikre anae ve antan bakrmdan fazla bir degi,rimin gbzlendLgisoylenemez.Avlar eskidenoldugu gibi, askeriegilmek ve savasahazLrla mak iqin ya da suhann ve d€vl€t ilen gelenlerininkauldlgLbir su.ek au olarak yap rdr. Aynca buyuk surek avLan pad\ahrn ve devlelin gucunn simgelemeyed., vam ediyoidu. Kanuni Sulian Si1€lrun

bir av ddntiiu ordusunun ve imparatorlLr,

gunun yeniln€zliginin, devlelin azametininbir niganesiolarak insan derisindenya prlmD kirirli bir yayla oku, Avrupa impantorlanndan birjne gondermigii." Avlan devlei ve halk avlan olarak iki gluba a)amak mnmknndnr Erken devirlede halk avlan ve devlet avlan kabile au seklindebir butnnluk arzediyordu.Hun' ladan nibaren devl€t a\1 tnm iegkjlatLylaberaberuygulannaya baqlam4 olmahdLr Hun devrinde av, tilm€n egitim a ve buyuk devLe!aq reklinde gerceklestinliyordu. Bu avlardanjkincisi topyekun bir avdr." Av rurkler iein geeim vasrlasrolmasr yanrnda,zamanlabir spor haline gelmii ve savasahaztrl* ve egilim gibi amaelarla Turk avlanmafekillerinin en onemlilerindenbirisi surek avidlr Sur€k alr av ha)'ranlanmn regitli yollarla kovalanarakbelirlenn\ bir yere loplanmasrnave b6ylece avlanmasrnadayamyordu.Bu avlar suasrndaadar, avd kuslar, a! iein terbiy€ edilmi$ eiia re pars gibi refitli halvanlar kullanLlmaktaydt. Proto Turk devnnde, kimi bilimadanlannca Chou hukLrmdanava e*ngrndr atalartapmagna kurban olarak sunmak icin okla gelk nruyordu. Granefin acLklamasmr dogru olarak kabul ederck, hLrkumdannseyigi avlayrp yanndakilerle birlikte yem€si,onun ruhunun kendlsineve yamndakileregecmesiieindi lslamryetlenonce TurkLer,eocuklan ya da torunlarr ilk avlannl vurduklan 7'nan tel,lanya da Csrndenilen ziyafederduzenlerlerdi Daha gec devirlerdebu rcrenTirkeeden Seemisolarakldghldmishtdelere Turkq€ olarak)dgland, Mogolca'days? I€vari,l inde bu toren hakkrnda biLgiter varnilmekleydi Reiideddinin Camry)rt't-

{' A. lnan,"YakuiSamanizninde lja K!1, Mahdl.krt. ln.dldh!.1.r, s 458'461 Av Kiihn ve c l, s r73 Miisesl," VIl. TTK T.bliglen, Turkletde A. Caleroglu, ": a1ts bgel,tlnJnhtlunlnparalorlugr rarift',c l, s. 215 216

t62

rTJRl(MITOLOII5INDEITAWANLAR

avlardanbLrisigelecekreki drr. Buradabahsedilen devlerkuruculanKubilayve Hn geneliklerindeki ilk avlan , digeri l280de Gzan Hanln sekiz )atn lagu'nun ilk ann vurmaslyla ilgilidir a Bir Fhsrn i1kaqd Luimasronun arr* usra, dayken ve yetigkinoldugunai$aretsayllyordu. hgaeri5tigine Uygurduvarresimlerinde eskiTurk inanqlarnm€rkisiyleav sahnelenyamnda, yeri girilen dinlerin &onografEineuygun olarak, ozellikle Budlsr destanve hik y€lerinlasvir edildiginigdruyoruziomeginDogu Turkisran'dan bir freskoda yerslanjatakahikayelerinden bir sahnede, krahngeyiAikovalama iema$bu hususa isarerehektedir. Kovalan:n geyik ya da ceylangenellikle Burkanln (Buda)aydmlanmayaerneden once halaan olar"k yasadl$ hayar devrelerindenbinne itare! eder.Yinejatakalaan binnde,Budaceylanlann hukundanidi. Bu masalmUygurzalimkral Danripala, casinda, omanda avlandrgrslradabir maralsurusuytekarst l4lr. Bunlannhukumdanmaral seklindedogmusolan Budaidi. AvlanmaBu dizmdekotn bir ii olaiakkabulediliyofdu.Nirekim Budisimeiinlerdenbirinde, kendilerini avlayarak,ziyafersotrasrkuran bir beyden.halvantar, beyin kendiierini avlamasndandolar dunyayaikinci kez s€ldiklennde insan otarak dogamyacakla, nndandolayr,sikayeteiolmurlardL.rs Barkabir Budisthikayedeise,Budann bir av hat"ran(ge}1kya da ceytan)olarak dogduguhayatdeuesindenbahsedilnektedir Hikayeyegore geyik bieimindeki I Buda,geyikavrnacrkan,kotu yrireklikral Danripala'dan, bieki maratlannbagElan mas'n1diler; ancak kai krlcr

eekerekgeyigin kafasmlkeser.O anda kralm da bi

iegikopamkkrlcLylabirlikteyerednFr. Kral Dantipalahatasllnanlayrp,bag4tan rnadilersede artik is irten geenisrir.Yeryanltrve cehemenjnalevterikrah ieine , ceker- Bu konuylailiskili olabilecek, dahadogrusubeueri bir temayrisleyenbir IreskoDoguTnrkisran'da bulunmakradrBu resimde,kal Brahrnadaur,nn krhcry la oldhnnekuzerebrr geFAesaldLdlAmlgdruyoruz. Av kultu ve simgeciliginin belirgin oldugu resinler de en eok g€yjk luru hay, vanlannve dagkeeilerinin(yada dagkorunu)yer atdrgmgdruyoru Bu resjmlerde en dikkai rekici 6zellik,av hatr'anlanmncogukezavcdandahabrt),ukoiarak lasviredilmesidir.Bu anla'Di av ve av hatr'antannnkrilt konusuotdugunai$arer edergibidir.

s J. Andrw Boyle,A Er6i4 n Huntinguttul, rhe Matlgatwand Enpire J206)3/0, s. 12 n 'S.S.CaAatay, ,4ltunYaruh'r s 29 33. an lki PorEd, { W. Ruben, Brdlihi?m ldth, s. rl 14.

TORXMITOLOJISININANAII^TL^JII

Sozuedilenkayaresimlerinden elealacagnnE ilk drnekmilauanoncekidevirlere rit olup (proto-Tiirk ya da Hun ddneni) Baykalc6tu revresindendir.Bir av sah, nesiniicerenbu iasvir aln arnnndaAmdoludakibeuer liirdenkala resimlenni BicigllarChadbolgesinden milattanoncekidevirlereait kayaresMogolistan\n Bic'Brynam mi, Sibirya'datespitedilmisdiger bii petroglit,yine Mogolisran'dan bolgesindebulunan ve bir geyik avr goster€nkaya resmi: aynca aorun uzerinde geny€donerekatlrgrokla -T!rk ve Mogo ardagorulenikonografikbir semadrrbir geyigivuran avcrile iki avcrnms*$trdrgr bir dag kecisiniavlamalannr rasvir eden diger iki resim gelismisomeklerdir Soz konusu kaya resmlndesnvarinin ar ng ok ile alD arasmdabir baglanfiyaisaretedilmesibelki de resminiyapmayoiuyla, ha).vamoncedenyakalamaamacmaiFrer etm€kiedir.Aynca dag kecisinin 'ursulamaktadrr. benekliolank eleahnnufl da bu ha),,'annkutsalhgrm B€nzerdrden av sahneler',a\sap o/ma, eyer kafl uerine yaprlms resim, lres Hun ve ko ve kumasnzerineyaprlm)Ftasvir olank karsrmuacrkabilmektedir. ya da avlananhaFanl dldnGokrurkdonenindeaviatarakkurbanetmeyigosteren ve olma amacrylayaPrlanavya yiyerek ruhuna, camna sahip rerek da onun Sucune lan ifad€ eden tasvirlererastlanmEtr. Goknrk doneminde,bir hnknmdannya da gucrnu ya da yigtdiginiitrgulayan av sahneiende onemlidi!.En 9ok kahramamn goslerentasvirlerdirbunlar' aslanve kaplangibi yrroo halaanlannavlandrgrnr Hun devnneait lV. Paankkurganndan,kazrlarsonucunda clkanlanve agztnda ve unrcr olageyrkkal$r tutanahrapkun heykekiklenrkr hawanrnmucrdelesrne sahnLndigeriniavlamasrna dair ilginciki omekrir.Bunlarav ile hayvanmircadele ya da insanla ha)vanla,insanm Fla)'vanrn neleriarasndakiiliFkiyigdstermektedir dosr'duFMn,erkek'drsi insanrnhayvanlamucad€lsiiyi-kdtu, aydrnhk-karanltk, rnngibi birbidnezu gdrun€nkavram{iftlennin qa!$maslmsimgeler.Aslan-boga gibi bazrsahneleris€ astrolojikolaylarlada iliskilendirilmiFtir Mucadere cadelesi konusuylada ilgilidir' sahneLeri al'I}lzanandabicim degigtirme Afrasiyab (Semerkand)Saiayinda Gokturk devrinde yaprlrnq treskoda kaPLan crkanlanbrr avlayanalp figrid€nile yine Gdktrirkdevrin€an Aslanamezarhgmdan benzerbircok tasvird€oidugugibi yigtilige iFrer. kumasirzenndekiav sahnesine sonrada cok etkili olacakttr eder.Bu t.ma lslamiyetien Manrsve ogullrn ile rl8i1idestanltrda.krhrrmanlannav kurlan rle .rv kopek' birFk salhyordu.Avcrkutlann Tnrklerin hayaunda bn en yakrnarkadaglarLndan kut onemivardr.Bu durumaigare!edenen gnzelornekleransrnd,OguzboylannLn IA{

T!'RKrrlTotoJIslND€!i^YVANI-{R

bzl€rini (ongun) belirtebilinz. Diwnn Ugat-iFTnrh'te

Kasgadr Mah-

mud surek arlndan bahsetmektedir: Hanlannhaklaberrbe.yapnklanbir ce9i! av. Oyleki. hann adaftlan omanl.m w kdaE d,E rlaa yaba! hay%nlann, onl..ine katarakhanm oldugu yeredog ru suErleq o yorulnEk$an bulunduAu yerd.n dnunecrk?nhayvalan vuru..

nne f,aggarh Mahmud. kitabmda avcrya edenhalvanlardan da batl*rmekredi!: Dogamahp kuheylanabiner€kdag ke{r sine €riiir; geyik avldr,taar slNenp rilkil )kkalar.(Eline do8am ,lr, kuheylan

Resim41. Ktr3ElanhManasDestanfndan bir sahne.Alnambet ve srsak ejd€ie karrr

auM binerekdagkecisine ensj.iuzunkulakh,inc€bellikopeklerle ritkitefuvla!).a?

DedeKorkurkirabrndadon ayakhhalwanavr iCin "av avtamak,,avcrkuslarla yap an av igin de 'ku9 kurlarnak" deyimleri kullan mrrnr ve bu onemti eserlerde_ ki hikayelerde avn savaqkadardnemrasrdrggdrulmekrediryine bu hit<ayelerde slrek avlanndanda bahsed nrekle,babasrdururken evladrn rek basna ava crkanu Fcagndan soz edilmekre,bir insanm halzhdaki ilk ann ,)neminedeginilmekre dir. Islamiyetten sonm,Tiirk hitkumdarlanmn duzentedikleii avlar,lslamly€tten on, ceki devirlerdeoldugu gibi, hrikumdann gncun€kuwerine i$rer ederler.Bir kah.a lrnhln tacakavusmak,gucunr kamrlamakuzerebir aslamya d, ejderhaF ya da ef_ sanevibir yaratrgr dldurmesahnelen bu arrdanonemlidrr(bkz. Resim32). lslami, yettensonrakiTtirk sanarmdahalvan mucadelesahnele.indenbiri de insan_ejderha r cadelelesidir (Resim41). EjderhaoldnrmeremasrAsya, Turkiye ve Alrupada gok tutulmuf ve yay$n bir gekilde kadarr6vir edilmisrirs Bunnmnze AnadoluSelcuklusanahdaav sahnelennin bazenrah!sahneten. utsrmhsekiller ve burc tasl'1rleriyle berabereleaLndrklangonitm€kredir. Nizami'ninl49l tanhliHdnsesindebutunanbir minyarurdeBehramGur,un:v_ 'rK M a h h u dD . k r u b g a r l I u / r r r \ L n . \ . \ e v . & s , m A r , . q . . .r . 5 ) o < + . I '" A. ToFbee.TdnhBrlnd.res.1516.

IIJRK MITOIOIISIMN ANAHATL1RI

l]JRK MITOLOJISINDEH^\./ANL,TR

onlardan korunmakya da drrmanlann kalsl ba$antrolmak icin, insandaha'.r'an gibi kuwelli olabilme isregni dogurmugve ha),!an bieimine girilebilinecegineya da ha, ranlannhususidze iklennr insantamgecrrmeye mukredrrotdugunarnanrl. mgtrr." Ozelliklevatarbij hay!"nrnroynakhbrr halaanasald,rdrgr mucadete sah. nebn bu r€kildebir b€klenrryiiiadeermekredir. islamiyeuendnceki Tnrk sanatndave ontm etkisiyle Trirklerin cevrelerindeki topluluklann sanadannday€r alan harlan biqimine girme ya da hawan posruna grme remasr(ok '"y$ndrr.

Resim42. Krnuni Sukan Stleyman\n doganl.

Resim41. Haruc-, Nizanldm bir av sah,

lanmasr,XVI. yuzyrla air bir diger Hamsenushasndaki lskend€r'in avtannasnr gosreren kompozrsyon, Timurlu devrineait Emir HrisrevDihlevi'nin1496larihli He$tBthrslyaznasmdaki sahne.konuyla ilgili ilginq omekelerdir. Aynca lcnuni SultanSule,'rnan\av esnasmdagosrerenSrlelndnnameminyarrrrleride avlaila ilgi, li guzel dmeld€rdiro (Resim42). Bu tninyat[rledn bazrlan8€nelsimgeciliginyanmda,daha oz€l simg€s€lhusui, lam da iiaret ederler;OmeginHdnse-;Nradnidenalmanbir minyarurdeah sagtarafta ha)"venmlcadele sahnelerineirarer edildigini gbmyoruz. Bunda y€r alanaslan ve Fban es€gininmucadelesiayn zamandaB€hramCur un avlanmasnrnbir aiegorisidir (Resim43). Hayvan Mncadele Sahnel€ri ttalvanlara kutsalhk atfedilnesi ve 62elliklevalUi hayvanlarakargr du).rlan korku, 'e l.tinyaruromeklerinin Lalaaklan icin bkz. K. Kerimov, Ntzdr, cen.eri Haw Mi^iattLt NAanI Cvnja Haw Mtniayd"Nizun Gatjai l&aw Miniatuns,L8r, I32i J. M. Rog€6, Fniz c,SMn w Z.rcn Tatund\Iophap-Ih. Nl46 and ttt6t/a!.A Mane'iprr, R 64: E Aul, lL Snlernannw me lunated HtttoryoJStLthon Th. MagniJi.ent,lee.

t66

Islamiyelrenonceki Turk sanatrylail8iti se$irlitasvirlerdehayvanpostuna ya & bicimnl€ girrnis insanlarg6nthjr. Cesitli gekille.deve degirik nirelikieki hala?nlr_ nn kLlgrnagirilentas',trlerde bazenhalaanbicrmrne$rmLsInsanJrgurlennhhan_ tisi oldugu anlat amamakiadr. Bu nedenlehalun mucad€iesahnelennde,kazanan hay!€nm,savarra)a da baskabir konuda bagankazanmaisteginde olan ve halvann postunaburtinmul bir insanoldugu d0srintilebilir.Ve bu sebeplede ozellikle sonra_ lan yaygm olan inlan-haywd mucadelesrhnelerinin de hayvan mucadelesahnele_ riyl€ aFl anlam tairdrgr anlasrtmaktadlr. Ozellikle A[dldi ve ona dayananD. Canera gore kova]aFn bir dilrrnandansaklanrnaarzusununhareketegegirdigi,insanh halvan bicimine girme isre$yte ilgili olarakkoralamave kovalanmatemasrhayvanmucadelesahnelerinir en karaktenstik gmbunda kar$lmEa qlanakta ve ozellikle saldln'e ugrayrn balwann baam, ssldmnm geldigi yore gevirmesibu duygulu ifade etmektedtr.Boylecehay.vznmo_ cadelesahneleri, ozellikleHun devrindecesitlisanares€rleriiizerinde,kabileterarasmda zanun zamanmeydana Selen ( rpEmalann grafik bir ifadesi olarak rasvir cdillrliglerdir. Bunlar ICAsyahn kozmolojik F da dinsel ditFunc€lerinedarnmak_ tadIr. Ona AsyaSarnanizmiyte itgili derl€nenbir m€dnde.samanmruhunun olgunlas, lnasr iqin gesirdigideneimter srusmda, cinler ganunn iuhunu, sahipolduklarL hikmed€ri Samana tanumen ogretenekadarrnuhafazaederler.Burada iaman, kuwetine sahip olmak icin bir halvan biqimine girer ve bu halde bir baskaramanladovUsarekdugrnanmnruhunu yok ermeyegal4rr.'! Uyeurcayaz nr-' Oguz KaganDesraotndazafer L(azzlarhayvaDmyerini Oguz .(agar almaktadr. Oguzun bed€nininhalvani 6zeiliklerle mnrrnlannasrharrzn bi $ D. Can€r,Tla srr'bot o/rt e Bnan.m. AfinaI Stlt ArtoJE\rasia, s ll. -' M. Eliade,5lana6n.s.38.

167

TLIRKNIITOLO]IsINDEI]AWANLAR

rUR( MITOLOJISININANAI]^Tr1RI

eimine gime lemasmaigare! ediyor olmalLdLr Nirekin oguz Kaganormandaki ar surulerini ve insanlan yiyen bir canavarolan gergedanlamlicadeleemekre ve onu 52 yenilgiye uF?tmaktadri Bu mucadelesonucundaOg,p Kaganln Gok v€ Yelin

de ve aynca ta| srislemeleruzenndehalwan mncadel€sahnelerinigoniyoruz.5'

ku lanyLa evl€ni$i de eok ilgrnr bir lemadrr. Zira erken denrlerde J P. Roux'ya go re ha) 'an mucadelesahnelerininevlenmeve dogurganiLklabrr itgistnin de oLmasr

Her bin bir ha)vanm ismiyle an an oniki )a1l* bir dene esasLnadayamn Hayan &lkviminin kimi ara$trmac aia gore Cin lakvimi oidugu v€ kimi ararnrmacrlara

genkir; ornegin bir gencin loplumda bir €rkek olarak kabul edilebrlmesiiqin bir ad kazanrosr gerekmektedir Bu da gencin bir halaanla karlrlasmasr sonucu olur 5r Hq'vam yenen genqhen bir ad kazanr hem de talip oldugu kadrnlaevlenebih

gore ise Turk kokenli olup sonradan Cinlilere geetigi itade edilmektedir Turki

lkinci kavramlar Avrasya krtasnda ozellikLebozktr kueagr olank adlandinlan ve eeqirliiipte bozkrrlai, daglar,yaylald, omanlar ve g.llerden olusan kusagrngu

min y simgelerlnden birisi oian ejderhanin Hiungjiularda (Hsiung nu/Asya Hm lan) bir kuh ogesiolmasrmgbste.iyoribunu da eski Cin kalnaklanndan aldrg bil

neFnde kalan yerlesik kaumlerde, omegin eski lran, qin ve Mezopotamyadago-

giye dayandrnyor. Hiung nulann Kan su'da kuduklan

rulmektedir. AnlasLhyorki, bu ikinci kavmmlar orta ve Iq Asl,a'dailad€sini daha eok ha,"r'an mucadele sahnelennde bulnustur Boylece qin'de jtn-),4ns, lran da rgrk

din varhgrnaiqarerediyor.

ve karanlk, iyi ve koniyle ilgili zri kavran eittlerine dayananikici kavramlar neyse, halaan nucadele sahneleride bu zrt kavranlan qagn$unrhale gelnDtir.

Tnrk Ha)'vanTakvimi

ye'de de uzun yrllar calDandunyacaunlu blr sinoLogolan w. Eberhard ha)van tak viminin Turk topluluklanmn icadl oldugu yolundaki gorusnnedeliL oLarak,takvi

Gu lzang sehrine, )ztan ej stz konusu Tnrk ioplulugunda boyle eski bir ku1 denn beidesiisminin verilmesi, Ha)'van takviniyle ilgili olarak anlaulanefsaneve hikayelerin en ilginllerinden binsi KasgarhMahmud'un unlu eserindeyer almakradrr:

Aslnda Tnrk kozmolojisindebailan$qta esla lran dinlenndeki ikici gorut yok

Pa6rTnrklerin oniki y rndanbin Bu s.yle olmuitur: Turkler onih cegnhayvann adL ru aLankoniki yl" ad oiarakvemgLericocuklannyaglanm, evar ranhlennive daha barkageylenhep bu lllann donmesiile hsallarlar. Bununkoki, soyleolmurtu: Tiirk

mul gibi gorunnyor. G.k ve yer-su unsuru birbinne dnsman, bin tyilik dLgerj kotulnk simgesiolan iki zu unsur degildi. Ancak bir slire sonr, bLr yerleiik kavimle rin etkisiyleyer-su unsurunun yenne yeralu ve onun kotuluk singesj Erklik Han, kotu cinler ve ruhlar gecmig,boylecegok ile yer (daha dogrusu yeraltt) baFlangrlta ki dikotomiyr duaijzme donuitumiq ve birbinne zrt kuweder orlaya qikmLgolma-

hakallanndanhnsi kendisindenbirkac rl dncegecmisolan bn evrs, dgrennek hre hr5, o ravan yap drF )aldayan mlsla.i onun iizenne bu i5 leln Hakan ulusuyiaSenel (mligavere)yapa. ve kuruhayda "biz bu lanhe n6 yanLldtksebi:den sonra gelecek

hdu.5" Turk kozmolojrsindekibu son husus baslangrrtabahselligimizerkek ve disi unsurlann birie$mesisonucundaeogalmamnve dnzenin saglanmasnn, daha sonm'

olanlard, yanLlacaklardr;dyle E, biz iimdi gdgun oniki burcu ve onikL ay say'snca her lda birer ad koyal,m;sFslannnz, bu lllann gecnesiyleanllFlmi bu, annrzda

ki devirlerde.butunlesmeyerine zLtkuwell€nn earp$ma$ haline donnstuguneisa-

unurulmaz bir andacolank kalsrn,dedi.UIus,Hrkanu bu bnergesini onayladr.

Halaan figurleri ve haln'an mucadeielerinintasviri, Kamhanh, Gazneh, Biivuk Selqukludevirlerinde ana lema olmaktan q {mt9 olnakla birlLkte, lemel simgesel anlamrn koruyarak surmugiiri omegin Firdevsinin szhnamcsinin nushalennda' Kelile!e Dinnd yazmalannda,hukrimdar avln gosterenminyaturlerin bir kosesinde

Bunun uzenne Hal.an ava lLkar; yabanha)'vanlanmlhsu'ya doAru srirsnnlerdiye emreder.Bu brii ik bir rrmaktLr.Halk bu ha)aanlan srkLgoraraksuya dogru sirrer. Bu hataanlardanavlarlar;birtakrm halaanlar suy, arLhrlar;onikisi suyu gerer; her geten halaann ad bir yrla ad olamk takrlrr Bu halwanLardan birincisi stcgan (srran) imE. Ilk oncegecenbu ha)van oldlgu iqin senenn basrbu adla amlmLrve src-

Bdlurnane gjbi lutLritlarda, hatt, Vdrhd ve Gnltdh gibi ask iemasrmisleyen eserl€t'5 5'7w. BanS!e R4iI R Arai, OB!: K4g4hDerta4r, s. ll. 5 r . l P .R o u xa . . g m ,s . 8 l 5r Amlan konunxn Turk kozmolojisindekr ilk gekli icin bl.r E !sin. Ttrt Koznolojisi olh Dtir UzerrtA,axnaldr' s 13vd

168

lsLanlyenensonmki rii.k sananndahayvanligr:irle.inin.levad hakkhda bkz YasarCo ruhlu, lskmiyetinKabll|nden sonnki Asyaturk Sanafinda Hay%ntslubunun lrlen.' DTs,c 7, sa)126,s ll 15:Anad.l! Trrrksanarhdaki bm dmeklericu bkz conul Oney, "AnadoluS€lcukluMimarisindeBogr KabanmaLan," Bdleren,c xxxlv, sry1 1ll, s. 92; cbaul Oney, Amdolu SelqukluMimansi'ndeAvcrKuglar,Tek ye Cih BarhKdaL" I,l-A,s 154 HawanUslubu,AsTD,ll,s 22-23vb. l56iKenanBilicr,AnadoluTasTezyinatrnda

t69

ruRXMlJOLottstNIN ,\N?\u,\.r1,4Rl

ganyrh deniLmi9t bundansonrasrrasryla gerenhapanlannadlan yrllaraverilmis: Ud (Okriz)yrh,Pars(KaplanveyaAslan)yrh,Ta!$san(Ta\,$an) Nek veyar_uu rrh, (Timsah,Ejderveyabaz€nBahk)}1L,YrlanytL,Yundveyayont (Ar)yrh, Koy veya Kon (Kolun veyaKoq)yrh, Bjcin(Malmun)yrl, Takasuveya Takrgu(Tavuk!e Horoz)yrh, k (Kop€k)y r, Tonguz(Domuz)yrh. Domuzylmdan sonra ekrar srcganyrlmaddnnlnr' Kagarl'Mahmudbu ha).vanlann kendioz nireliklerinden kalmklananbaz,o,et, liklenn dogacakcocuklannkarakre.inierkilediginianlarr. OdacagTurk dunyasn, da bu yaygrnbir d&nnce halinegelmistiri Turkler,bu fllann herbi.indebn hikmeivarenar.k onunlafalluiarlar,ugrr sayarlari sozBdiniUd)1hgiidiginde $vaecoBalm$icunkrr dkuzlerbi.bnlenyle wrusuda.,ros yaparlar. Takagu drarndakansrkhk lltn.lr lyecekqokolur,ancakn$anlar crkam$i yemi tawgun danedi.t daneyi buhbilmek icin ktnmilad birbirine klni cunku Ci,pleri, tmr.TilNh II grrdigrnde Fgmurcokyagar.bollukolumuii qtuku rileh sudaya Tuikk., her 9ar.Domuz}1ltginnceka.vesogukcokolur.kritarahkcrl.rm$ Boylece FI bir s€yola@gu iunrlar.5T Bueda oldugu gibi kigilerin karakrerleriyleya da o ', da olacrk hayrrl ya da kdtu olaylarlalakvime adnl veren hayvanlanniliskisi uzenn€kimi kurgusal dutuncele.nreiilmirtir.Ancakbu takMmrnbir tur fal gibi kullan dgn da gosrerir. Belki cok €ski raglardabu degerl€ndumelef mitlerdenkalnaklanmEhiancak * dururnda laldan ka)'naklanan hurateler niieiigindedir fimdiki Turk ha'.r'antakvimininkdkeniniar*layan mitlerdenbir digeri KrrgrLaraajt olup O. Turantarafindan A. lMndan aLnrpyayrmlanm$ur.Bir nasal olaraktakdim edilenbu parrasbyledirl gdmekurerebircokhalaanlar S€nel(yazLlgrinu) toplantr, deveboyunun beklerleri govenerck hepsinden once gdre.egrni soyler !e ganere dalar, odamaga idks€kligrne koyulur.Bunuduyanrcrn devenin repesine L.pesinde oldugundan okn$i devcnin *neyi (yazr) hepsinden dne gomusveb,irunalkldaglanna haber lemis. DeseyeA' r€nbotnnha'ryanlar oEdakistBil€ *neyi gdnrnrler.Dev€e boyunaguvendigindcn oldugundan ihm.l €rmisveneticede *nel. g6renemis rd em,tu gimekdenmrhrufr $ Bkz KasgdllMahmud,Divant LiSdl-It-Ttr?, Cev.BesmAr.lal, s 3+4-146. 57 Kasgarl, Mahmud,dae ,. 1,s 347 t3 Ahha'n-isdl-iTnrhan,Monl./nan , Undetll-T.vrih, Tuhkdl-Mrne.iftin g,bi 6ki kaynrk Tnrhlilftvil.rdankonuylailgil baa kEhlann mednlenici. bkz O.Iu6n, Orihi Ha)ryan! r!, s a9 96.

r70

rLrnK 11tlot HAWANr,{R oJlstNDE krlm$d. Bundan dolrl sc.ndevlenirbirnrcihrryanr olmuitu..' Bu efsanenin degisiksekillericegirliarailrmacrlartarafrndan nakledilmiitir.o Bunlaidahacokde\rnin nirin halaanrakvimindeyer alnadrgm rzahederler.Ote kumazhgrda sozkonusudur. yandansrqamn Bu Ials'iminUygurderr'ndeuygulanan icindeRahu iekillenndenbirinde,(esasr Hinr asrrolojiksistenineda'"mnk) Uygur Buve Kerunun yeraldgl I Sezegenli yer alani.nrrlann isimlen, Sansknteedeki dizmive Maniheizminde karsrhklanve unnlann nileiiklennegdreyrll.in nuelikleri,r€ngi\r Cezegenlen de birl'kre ve rilir. Takvin uygulamalanile ilgili bu tablodaozelliklerannlannisimlerininye. Buradan yola irkarak,belki de qok eski larihlerdel.kalmasrdikkatieekmekiedir. vim halvanlannniotem(tann) olduklannrdusunebtLiriz. Dolay6rylainsanlaron, lann niteliklerinin,adlarLyla anrlanyrllaflya da ayhn, bu aylardadoganinsanlarr etkiledigineinannD olnahdrrlar. EskjTrirk takvimindekisozkonusuoniki yrllk devrelennGokrnrklerden once ay )nh e$sna goreeleahndrgr,Gokturklerden gunest1h sisreminegecilsonraysa digi dtFtnnlebilt Ancakbelki belli bir donemden sonraTurk ha)vanFkviminin gunes-ay kama esasnagor€ yaprlandr$dnsnniilebilir.Belirtild'gi ozeie,bunda gunese,ay hesabray ayrnagorepprlrr. hesabr Fl Her b'r halvanmismiyleamlanyrl 12 aydanolusuyordu.Her ne k dar genel olamkbunlannbinnci ay, ikinci ay diye anrldrg beliniliyorsada eski Uygurlar bazenallan da 12 halrann ismiyleamyorlardr. lslaniyeftensonrakidevirlerdede aylannadlanh.)wanEimlenolarakifadeedilmekleberaber(hapanlannbu krsmL degbnierir),bunlarburclarkueagryla ilgili oiduguirin bazrhalqanlannadian degiFnir ve bugday,ti]ku (veyaerentuz),yaygibi adlarda eklenmiiiir.UygurlaronLki ayra'.ncaalrrdoneneayrnyorlardrDorrmevsinbundan oriayacrkryordu:9e, (yagmurlu) ve kdrlft-l,uz1lh. c€hli}(ciqekli),tsE(srcak), )dgnu,"l,g Kasgarh Mahmud,qehirlerindDrndakiyerlerdeve NluslunanolnayanTrlrkler, de }1lmdordebolnnerek,her uc ayabrr ad verildiginisoyler.En Cokkullanrlanlar icin de Yenigunden(Nevruz)sonrailkbahan oslak ay, sonrakineUlug O8lakay,'

EGanenin degiriksekillenicin bkz.M Aca."OnikiHalaanllTnrkTakvinj Ehftnda Tegek kulEhis BaaEfeneler."TDTD. s 98,Subat1995,s 56-57rUno HaNa(Hotmb*g),Dr. R.ligaennRkUmB.aat Nrd'r.hcnVdlLdr. s. 2OlI€n ve poiamn.Ocer.ireldro,uajrddno) MoaSoiii, IV. s r43kn nakledcnO furin, dA.e.,s. 119 l7l

TURK MlTOLOttstNtN ^NAt t.{Tt.{Rl dahasonra)az ortasnageienayada Ulugay dederdemektedir.6' Bdylece12 aydanolusanyrl, aynca60 gunluk hafralarla alr: hafra,365 gun ve gece/ar6r olan 8un 12 laga (bolum)ayniryor ve ber s?atsay ryordu.Barlangrcr adrnrahyordu.Bir cagiki saar,her bir cag her bir cagbelirtilensmyla ha'"yanlann is€s€kiz hei\en ibareui.@ Ligetiyegore12 y Lk ha'"i/andevresiL0 unsurlagenisletilmistir.Bu l0 unsu. 5 i diril 5 i eril olmakozereaga{,su, demir,toprakve alerlenoluruyoidu.Yinebu Murteri oupiler)gezegeninin i2 }1lLrkbir amsrrmadmnifadesiylebu hesrplama ilgllidir.6rEoyieceiO luk ve l2lik devrelerinbirlegririlmesiy devregostermesiyle l€ ai'ncaaltmE,'rlhk devrelerelde edilmistir.R. RrhmetiArat, bu husustaalLmq yrlhk devreninCinlilenn loluk devresindeki k$rmlardanbirinin (Sipkan)1211k olurrugunubjldirir. Rasonynjn,Arafn ve balkaarashrmacl devreyeeklenmesiyle baska180 yrlLrkdevr€lerde kulLalann beliltigi gibi, 12 ve 60 yrlhk devrelerden nrim$llr. I8o'lik devreiic 60iLk devreninbirlettirilnesiyleolusnus olup, Uygur metinlerinde bu iic t?ne60Lk grup bas,orta ve son rabirl€riylede karnmEa rrHayvartakvimininanlat an seklndenba9ka,degigiksisrenrlerle birletririlen de rdr. Uygurlardaki belSelere dayanan bu Bazinin €serinde ve s€killeri sekiuer rilmistir.65

R TrJR(rltToroJtslNDE UAYVANL

EskiUygurmeiinlerindeyer alanbir digertakvimdeManinin of kullamlmakradrr. dlgri )'11esasolamkahnm$olup l2'lik ha)"rand€vresibuna eklenmigtir'Eski meTurk hukiimdanKul BilgeTengrinin tahracr rinlerdegorulenbir digerFekildeyse k6 )al,mnesasotarakele almd,grhayvantakvimidir-(Cizim2l) Tnrk sanalrarihinde(Cin saninndaoldugu Sibi) dogrudandogruyahalvan adry' Ia amlan,'rL tas\ir edeneserlervardrr.Bu tiP heykel!€ ksurlerde Sovdesiinsan. bar halwanya da halvan maskeli fiSuratif bir duzenlemesoz konusudur. omegin 'ar cini tasvjri klasik Uygur resim lislubunun en guzel omeklerinin bulundugu birindeyer almakladrrve Mu uk yaknlanndakiBezekliknaga.auptnaklanndan freskoolarakyaprlmDhr.Bu at cini oniki ha)ryanhtikvimin simgeleriniirer€nve Ttirk Cin ytldE figrlrlerininozelilk defaA. Von Le Coq'untamttlgLes€rlerdendir. simtikl€rin€uygunolarakyaptlanbu insantasvlrlerinh,yalnucahaywanyLllarLnL Soz konusu doganha)'van masklan d€gitiktir. barlanndataad,klan geleyen }1lda insanfign.len e enndeTurkceolarak lan etkiledigidrisiimilenbu cinlenSdst€ren }1l ismi yazrholan lomarhalindekagrtlarrutmakladrlar.6? Halvan taklimi )nllanna igaret edenbir diger es€rise, Turfan'da yaprlmD ve muhtem€lenUygur veyaT ang dewine ait bir heyk€ldir- HeykeLingovdesiinsanbi' ciminde baaysataink ieklindedir. GiydiBi Senii kollu eibise nedemylefresko ola' rak yaprlmrromeklerebeMemek'edr(Resrm4-..

Hawan ulTiminin Fy$n olarakkarsrmpacrkansekillerLdrsnda,baskalarL da vardrr.Cin snlalelennden Tar-Ching sulalesinm Kang-hsisaltanatdewinegore ya prlmE bir takvim sisremihalwaniakvimiylebirlestiril€rekkullamlmrstrr.Bu x kliyle Srva/ndprabh{tsasri.ra'da karFrmpaCrkafve aslnda60 yrll* deEe}akulLamr. YineUygurTurkcesiyle yazrlm$€skimetinl€rd€go.iLlenbf diAeriekil Ma heizmleilgili olup Yezdicirdtarih sisteminegore ele aLnmLsbir takvim hesablm gbstenyor.Buradade haran isimli yLllar60 yilhk dev.eyeuygunsek dedir. Bir diger takvirnyrllann Selelkl(Selevkos?) sistemdir.Kral tarihinegoreele aLrndrgr Atekandros,AliksandrosHtu1olarakgesmekleve bumda12'lik devreunsurlart

KasSarl' Mahmud,a.Ae.,ct. s 347-348. O. TuEn,a.Ae,s 26'27. L. tigeri.Eiltnnqenk As/4,cev.Sad.euin Karahy.5.286-287i60I sisreninbu uGurlarla ilSisiicrnbkz.Bazin.d.&..,s. 2l9 daki€blo. s. I58. 160.L R, R R hnteriAdr,"InrkleldeTanhzapt\" Mdidlelcr,haz.O. F. Se'1kaya, sonyi.Id'iia. Inr.ltL. s l'1 L . B a z ndr .. & s .s,. 2 6 3 , 2 7 7 , 2 8 9 .

t72

Miladi yada Rumitllann hanF hayain }1hnaka$ rk geld,gidigdnerenfomrrller icin bkz N. Al8ur,"Onil,:iHayvanlT,orkTakvimi,mA. s 64. Suba{1990,s 200i OsmanTlran. AnihiHdt\onhTnft faldini, s 42 Bkz E. Esin,"TheHouein TurkrcAn,"CAJ,X,l-4.1965, s 169,Rsifr l

V. TTJRKLERDE DINI TORENLERVE BAYRAMLAR

Tiiik ropluluklannda cegitlidinseltbrenlerin,balmmlann ve cogu kere buntarla ilirkilendirilentakvimleilgili konulannbazenmitolojiylejc ice gecriginigdrnek-

"if;

'j;l!

!if.--

reyrz. Hunlar ve Gokrurklerde)ahn cesirli zamanlanndayaprlan kurban ror€nterinden barka,oz€lliklegeceninve gunduzunu,unlugunun birbinne erit oldugu zamantarda kurban torenlerinin yap ma$ da dikkari c€kmekredirBaharaylannadenk gelen bu kurbansunmaolaF, doganncanlamsr esnasrndadrr ve yrlba$n reskilermektedir. nularda Hsiurg atalar magarasndakurbanlann Flbaanda goge sunuldugu, Cin kalnaklannda ifadeedilnekredir. Yine Cin ka),naklanGokrnrkl€nnbesinciaym or, ra$ndakion grinluk donemindeya da bu orradaki doneminsekizinci grimindeGok Tann'F kurbansunnakigin tqplandrklanm anlatmaktadu.'

i*\

a4,l

Ciz'h 23.OnikiHayvlnhTaklim.

Sozii edilenbaharya da yaz ba$lan$rlanndasunulankurbanlarve kurban torn, leri baharya da yazbaFrylailgili olduklanndan birtakrmara$rrrmac ar iaratrndd Nevruz'lailiFkilendirilmiFrir. Y m diger d6nemlerinegiris baz€nfarkl adtartaalnllli omegin bugrinki Krgz batraniannda bahan girii, Nevruzi yazagiris, UhiF: guzegirir de Ceckorbayramrdr.l Trirklerin N€\TuzkurlamaianHsiung-nulardan(AsyaHuntan) beri gdninen ba, haragirir ya da yazagirb kurbanrdrenleriyle ili$kilendinlmisrir. Bu tnr bir iliski lendirm€ ErgenekonDestantylailgili olarak da yaprlmurrr.

Resm 14. Tu.fan dan (DoAu TLir knan) tawk y ft singeteyen kil

Bilindigi uz€re, Gokturklere bagh gorunenErgenekonDestaninda,Seunq Han KtSE hanlnl yanmaqekerekTurklere saldriu BaFanLolamarnca savasesnasmda 'sahte kaes" (iicaO q'ununu yaparlar.Mallanm brakrp kacmayabaslayanTarar tra nl ve ordusunu ukip den llhan yonerimindekiTurk kuwelteri nallan paylagfta ilin€ girince, kaqandugmankuwerteri g€n donerekTurkleri yok ede.ler.Sadece1lhan'ln krrqrlkoglu Kryan ve karde$oglu Nokuz sag kahr. Bunlar y€ni evtendikleri kanlanyla birlikre. savasesnasndayenilgiye ugmdrklanm gortinc€, kacaraksarp daglannbulundugu bir mrmrkayagiderler. Sonla dagtannarasndaki bir bogazrye_

171

J. P Roux lr:,[].rf v" Mogoildna L.i?rDri \ev Ayt,LrK,ancrSrt\ ,92 tgt M. OcalOgur, "KrrgElannKurladrFBaFmtar ve Nemz pmiklen," N.!tuZ ve R.*i./ Trr? Dn4:/BndaNevtu2lkl^ciBiISiSrkni sildini.n, Ankah 19-21Man 1996, hz. sadrk Tuml ve

TUnKM1rcLOltSlNtN!\NAtLAnlRt

bir duzlngegelirler.Ergenekon adrnrverdi SundegecerekkimseninyaFamadrg yasar yerde bir snre birlikte ve gegtiken bu uzun yrl dikleri Aradan400 cogalrrlar. sonrabu yeresrgmazhalegeiirler Yrsllar bir anya eelip bir crkrFyolu dugunnr ler ve eskiolaylanyad ederler.Sonundadaglannaraindanbir yol bulup qrkmaya Bir demirci,bildigi bir yerde,bir de bir yer bulamazlar. karai verilersede geeecek orayreririlirsebir yol acrlabitecegini i'e buradan mir yarag oldugunusoyleyerek sdyler. Nllekim cok bulaLkniktarLardaodun ve kon1niburaya crkabileceklerjni yedetlirilerekate$ienir. bir tnreyisdestanlolan bu oykudeatalannneski yurtirnna ulasrLma Esasrnda bu olayrnmuhremelen sr, crk$ glnunun tanhinin her yrl torenlerlehaorlanmasr, ve lgrkh gun' olarakamlmasrbazrarasllrmacilann baharaylanndagerceklesmes' iligki kurmastnasebepolmugtur. bu mholojikicerikliolaylarl.Nevruzarasrnda de yine eski han rari, Firdevsi,CazneliMahmuda sundug inlu €serisehname bdyle bir yrkrgnrma yapml5hr. lran'da bu bayramrnkutlan hiyle iliskilendlrerek (MO 559330)ddneninekadarindirilmektedir.Danusun basnasr Ahamenidler Oreyandanbaa araetr kenli Perepolistebu balrarnmkutlandrFsoylennektedir. mac ar tarnfndan,mitolojidekilranllann kutsalaiasrolanYimamndevler nlkesindenzaf€rledonmesiolayrylailgili olarakbu donusunanrsrnaNeeruzkutlandr$ belirtilmr'tir.Bununlailiskili bicimdeFirdevsiNevruzun Cemsidadrnaicat edildi gini 6nesurer.Gnntmude lranda ve lranl ann yasadlgy€rlerdeNevruzlran gunestikvrmrninbiinc .r olJnFJrurrd.nir2012 rndpl,url:nrlrr.i nn ce9itli yerlerinde,Orta Asya ve On Asyada ya5ayan Gunumuzde Avrasya bayTurk topluluklanmnpek rogundaNevruzya da Nevruzla iliskilendlrilebilecek ramlarya da drenler yaFanmaktadrr AncakTurk devletve topluluklarrnnbulundugu cografibolgeyegorebahannbatlamasr ve doganmyesillenmesi bazryerlerde farkhtarihlergosrerdigrnden bu kurlamalaraz cok farkh tanhbrdeyaprlabilir;or' neginbucok ye.de20-22Man ar.sr kurtamazamamolmaklabernberTnrkmenrs 20'22 Nilandaulkenindogusunda baharbirazerkenkuzelndede gecgeldiginden sanda kutlamr Dahaeskizamanlarda nisanrnbapndakutlanLyormui.' Benzersekrlde Sibiryadabaharancakhaziianayrndahissedildigi ieinYakut(Saha)Tlirkleri ilkbaharrngelirive )lhn berekeihgecmesi icid bir krir bayiamrolarakkudadtkLa H. Gungor, _On6ya K,iltndennde Yeniden Dogug\t ftrklerd. Nerru2. Nrevrur.Tt'i s lt-32 Kttttrnna.N.tru?U6la.ardi I'lgi &hni GenfozlunL)Bitdnien, A Asuror, TurkmenEdebiyatrhdaNevruz,"Ne!tuz r. Rcnhl.rTnthDtntaenda Netruz lhrti 19-21Man 1996,hru.sadk Turalve Elnr.s( lq,s. l 07. ,,lg sijld! Bildidkt.Anftdrd 176

fURl(LERDE DINI T6RENLER V[ ]I YRAIIT-4R

Isnkh bayramr 2l-22 Ha,irantanhlerindeyapmaktadrrlar Bu bayramda adr vc bjrazdegi$ikde olsabir cerr!Nevruzba)%mdrr uygulamalan lslamiyeuen sonrakidelirlerdeTnrklerdekiNevruzlailgili nvayerlennbastan, gcr EbrlReyhanel-Bironjnin yazd*lannadayanrr.Biruni,Nemz'un yeni ylhn ilk gunu otdugunu,dahaonceairrk y zamanlannda gnnelinyengecburcunagirdigi amasonrallkbahardatorenlerinyaprLdrgrantar,r: zamankudandlgrnr Bahar yagmurunun ilk damlinnndirrm€siyle iq,tmsnra, agacla.cic.k ciccklenn rcnk_ (s.h!eou).nhcansil oluluncay, ransonnneyveverenc, hayanlarda ve bjrkilc.in l.adar uzanan anandaEdir.DolalsylaNeyruz c,ktundangelism4ine alennn biilr_ lr]lrfu\€}!nd

$rni ddil hlnnlslrr.'

Bir lslzmmenkrbesind€ Nevruz'undogusuSulermanpeygamberle rtiskitendirilerekmnshimanlLga uyarlanmrgtrr. Bu anlanyagoreSulelmanpeygamber ferheuigi bir |ehnn hukumdannrnkrzrylaevl€nir.AncakevlendigikErn hepuzunrnluoldu gunusorensrileymankrzabununnedeninisorar O da babasLni o,l€djgrnive bu oz ieminiglderebilmesi iqin babasLmn bir heykelininyaprlnasrnlisrer Suleynanpey gambeinemn uzerinebu heykelyap dr$ndaMuslum:rnolmayanhalk onarapmrya baslar Yinebu hiktyenindevamndaanla!'ldrgtna gore Sulelmanpeygarnber, kagndaAllahln ismi yazrbolan'rzngunu rahareresnisrnda c*ardr$ b'r gun, bu verdigi kansr EminedenSnlelmanseklin€giren brr dev atrr ve padi5ah ),izugu olur. Snlqman durumuaqrk)arsa da kimseona indnm.z 40 gun geerikrensonra onunvciri olanAsrfpadj$ahnbaa hallerinden jcrn,duaokuya.akAlgtphelendigi lah\n ismini kuwetli bir sekildesoyleyince, padigrhseklindekidelin prnnagrndaki 'tzr1k onceyeredugersonradasuya'ruvarlanrrD3hasonrabu yu:ugLryuranballgl aviayanSuleyrnan Fzrigu parmgna seqirerekyenidenhukumdarolur lire salhnatayenidensahipoldugubuSnnNesruz,unbiglangrcr sayrhr.6Boylecebur.da baharn gelisi, yenidendoganrncanlannasr, br bakrm: yenidendogusrie Suley, manln hnkrimdarhgrnl rekrareldeediri arNrndailiiki kurulmusoiuyor lnanDagoreAdemNevruzgunuyaratLlm$ur. lbrlhim puijan bugunyrkmD ve MuhammedAliyi yine Newuzgunukendisinnvekili olarakilan ermisrir.Ali.nin dogumsnnu, Fa m.yta evlendigigon ve halifeold gu gun Nelruz g nudlir yu-

N. AI Kabul,-Ozbekisran da Nemz yani yeni c.nun Siirvc Sarkan."Ndtu. v. Rcnhl{r Ttrh D:a/drnda N.,u /[nn Bil4iSaloi Bitdjntcri,Anhoft ]t-2i Md,t i!x,r6,h:2. Sfthk luril A. Asrrov,4&n.. s. 108.

177

TTJRK MITOI,OJ]SIN]N ANA ]AN]\R]

balgn kamrndancrktrgrgun de YeniGun yani NevruzgunudriLr. nus peyganberin SilifkeTahtaolanNevnu gunLiHatlao kurlu gtnde Allahyer kiiresiniyaratmrgur. nu Husey,nin dogumgunuohrak k bul ederler' icin onayaatrhn nvayetlerzincinNevruzun lslamibir gelenekhalinegelrnesi Muh^mmedle ilgildir. Hikayeyegore Ne'ruz nin bir halkasrda Islampeygamben grimus ubak hediyeedilmie.Peygamber bununne helq dolu bir gunuPeygambere k€ndisme NevruzoLdugusoylenmis.Nevruzunne oldugunu oldugunusordugunda o da Tnrklerinve lranlrlannbayramroldugubehrtilmig Peygamber, so.dugunda terkedeninsanlanALlah\nNeEuzgrlnudrSununolln1denkorkupmemleket]erini gon geri oldugunu anlatm\hr' AyncaAllahD emriyleo verdigi rilrerekruhlanm gun,gok dinldlenlerinuz€rineyrgmur yagdrrdrgricin jnsanlannNevruzsunu su helvaylyemi5,ieindegetirildi serpmeFade!€dindiklerinibildirmigtir.Peygamber iaksimetmisve ketkebizin icin her gun Nevruzolgi kabrkuarakoradakilere onun oneminiyur amaclayan. satdr,' demir.TBu nvayetNevruz'ulslarnileirirmeyi nts onu peygamberin anlarogronemlibjr ola)z baglayan gulayanve aymzamanda tik kamkterlibir parqadr B6yleceNevruzbalaam ve geleneklerininTrirkler y:r da lran ahalisi eliyle lslaetkili olanbu eski balramrn,Asyave Anado' milegtinlmesi dahacok halk amsrnda sebepolmugtur.Bu de onemsenmesine ludaki bu(unMushMn Tnrk devletlennde ortayagrkm$ttr' butunleienyenigelenekler nunlailgili olarakeskigeleneklerle grlnelinHrmel(Koc)burcunagirdigigtinyapllan(bu ranhNevru osmanlLlarda yazrlarakmacunkaselerinin kurdelelenarasn, baAlaziyekrla$ denilenkagrtLara mrdt NevmzkudamalarLnda hekimballlann40 reiit baharaive birkidenyapoklan Nevruzmacunu krrmLzrrenkli ve kokulu, qesirlihasta}klaraiyi geldigisdyLenerL porselen ve dahasonraonun ailesineve saiayileri gekaplaririnde6ncepadiFaha padieah huzu ndakurk giydirilenlennesunulurdu.Nevruzrye sunanhekimba5rya lirdi. Benzenkuilamalarhalk aras:ndrdr yaprlLrdr.Bu uygulamrlannen rneehut olanr,XVL Fzy dan gunumuzekadarul.san!e hxlenyaanlmaktaolan lvlanisa gerekAsyaTnrk ulkelennde,Turklerinya$adr$bagkayerlerde\€ Gunnmuzde TnrkiyedeNemz kudamalanhalasurdurulmektedir. Coguyerdebir milli baynm olarakalgrlamr.Nevnz kurlamal.nesnasrnda cesirliuygulamal.ryap r ve bunlar N. Ali (abul.dAn. s.224. y Irilaqoglu.osmanl,l.rda N€vruzKutlamalin,Nevnr wr.Dftr.r li,h DtnydndaN.!tu: Bitdinlen.Anhatu l9-2t Mart1996,hozSad,kruEl veElnaskrl4, s 185 thn i Bl8 Saleni

r78

TUR(LERDE DlNl ]ORENI,I]R VE EAYMMLAR

As)aya da Anadoluolsuncoguyerdekmel olarakbirbinnebenzerUygutanxtann cogundayoksullan dagrllmakuzereyaprlanbir yemek(Tu.kiyede zsure,Krgrz_ yaprlansd,mlirb lardabugdaydan veConftdcdgib')sozkonusudur. Nevruzda hayvanlanngnre$ririlmesi,hastahk,agrr ve acrlardankunutmak ategyakrlarakuennden arlanmasr (birqokyerde),hanya da Fahbezeme amaclyla, gelenegi(Nahqilan),desranlarsoylenmesi,oglak kapmaca(bozkait dahil otmak ve oyunlar,yansl.rduzenlenir. u2er€qesitlimnsabaka Nitekim lslam oncesiTurklerdeh.'aanlannguregiinlnesLsonraki '1hn nasrl yoneliktahminleryaprlmasriqindi. Zamarkhosunanlarugrgibi Gok gecece8ine rtrkler ategeraprnmamakla berabersaygL duyuyorve remizleyicl ozeligi otdugunLr na inamyordu.OnlarZanarhosve berrberindekileri arei nzerinden gecirmjsterdi.e kultlerine AteS kad?rinen ate$rizenndenailama uygularnasL yanmdaNe\'ruz,da Nahcivan da yap an bir digeruygulamaysa su kultrtyleilgjtidir. Nevru:,unson sa, bahrndakrzlarakarsuyunyamnagelerekonaselamvenr Are5re otdugugibi 'rn {lzerinden atlarlar.Sonradercdenaldrkhn bir kap suyugerirerekevin elrafnave bahc€sine serperler. Bu srkrmrlannsonaermesive berekeunsaglanrMsirin yapL hr. Bu uygulamada sufrtr evin etrrfrnaddkulmesimuhiemelen koru ruhLanko! rnakiqindir. Mitolojik b:kmdan gerekeski AnidolugerekseAsya Tijrk knlturlerin'n izjni ta$yanbir uygulaimda hanbezemeya da rah bezeme gel€n€gjdir. L Bo4elin ak tardrFNahrivanlnOrdubatbolgesjndeki uygulnmada 2t-21 Marr arasndayaprtan tdrendeahalidenbir han,vezi.,hizmetciler vb. seritir. Han,rrzerindeki milli krya fetve raqlanrydanakurulanrahraorurtulur.Hanrnyakrnrnda ieindemqle ve yehisler bulunankaplarvardr. Meydanda yap,lanoyunlarve Fnemalar esnas,n.ta, herkeshanmenirlerineuymakdurlrmunctadrr Ancakhanctayaprlanbutungutdu, tUcuharekedere ragnengdlnemekzorundadrrculdugurakdirdekendisin€lerit€n bttun hediyelergerialndrg gibi, su kanilna aularakcezalandrnhr.,, YakutTurklerinde(Sahalar), ilkbahanngelisi ve yqanacakyrtrn rnesiicin kurlananIsnkh ba).raln ya da €ski TLrrkdiniyteiigih oldugu sarnanizm isin bundacok dahafazlamirolojikoge Sorulur Deliomeroglu nun dertedigine gore," leikh bayramriorenlen

L & i n a e r . nI ca J , a (. e r \ K r f J , , y , 6 4 : r -bLo,zgyeerart 8 d s l 1 6 ''! , Y Delitmeroglu, a.An.,s ll2. 179

T!RK M1TOLOJI5ININ ANAHAITr\RI

dualaresliginderorenalanmrkrmrz*rperek temiulemcsiylebaslar_T6renalmma hilal rkli olustuncakra.zdagencak agaclardikilir Sonratdreninuygulandrgr yerde kutlanabitenekadarsondurulney€cek bir aresyakrhr Samannyaprrgtuygula malargecmisyLlmkbinlnkledninkovuLnasr ve gelecek gunlerebir zararlannhol anusrnlsaglamak icindir G€ncklz ve erkeklerte digerbireyl€ryeni yrldagergeklesnesinjistedikleridilekleriiein neydandakiagaclara bezparcasr baglarlar.

VI. TURK MITOLOJISINDERENKLERVE SAYILAR

Renl.Jer Turk kulturxnderenklennmrlolojiyleilgisi dahaCokkoznolojik tasawllrtafdan ilifkilj Ancakzamanieerisinderenklerleilgili baskakonuLarla kaynaklanmaktadu. hususlarda onayaqtkmulrr. kozmolojiksistemde, Tuiklenn ve onlarapalalelolarakCinlilerindrj,rrjndugu Dort anayoniinsingelenansrndada renkler don anay6ntasa!rrru bulunmaktaydr. gemada Haxrlatacak olursak bu kuzeyinrenksingesika.a,goneyin bulunmakEydr. rengiyse ak (beyazya da beyaz kErl, dogunungok renginavi (bazenyesil),batLnrn Iekeli)idi. Merkezin,yani ropragrnrengiFe san ya da yagrzGrrah)olarakanrlr yordu. Bu iemaylailigkili digersimgeler,yani ha''vanlar,yLldrzlar,su, aie9,agaq, maden,toprak(merkez)gibi unsurlarasl,ndarenklerinkozmolojininve miloloji' ni$ diger alanl.nnmkonulanylasrkr srkya iligkrli oldugunugosteriyor;bmegin dogumavj ya da yesil ejderha, Uyguca da kuzeykarayrlan,guneykErl saksagan, Bazrarartrmacar yonleregorebelulenmbrenkhn Hun !e Gokdrklerdebiraz farkh olarakeleahyorlariomeginHunlardakuzeyk ra, gnneyal, dogu ku (boz), bau ak, Gokrurklerde ise kuzeyyagE (konur),guneydoru (kola boz), dogu k'r boz,bairak olarakniteleniyor.l Turk ulkelerininddn laralndaki cografiunsurlannrenkleneamlmastyr da ddrt anayone goreyerlesmeye dair ikna edici satLdaomek vardrt omegin,icinde benimde bulundugumbir ansurmagrubu,Turkiyenin etrafndakidenizLerin isimlendidlmesiniksadu0erebaglamakistemezler. Dikkatedilirselurdumuzunkuryinde Kamdeniz,guneyinde Krz Demz,batLsLnda EgeDenizi (Aldeniz) bulunnuktadrr.A. Gabainbu hurush Anadolu'nun biLincliolarakmerkez(ana!"tan)kabul edilmesin€ dayanarak sdylediyor: Anadolu'nun ve bilinllibir gekiLde h.rkezolarakkabulcdilnr$Euneyde Krzrldeniz kuzeyde Krradeniz adlandtrmahnna yolaq,yor. YnlnrTurkler. lulgarlar!r y€niYu-

Bkz.A. von Cabain,RenkbnnsembolikAnlamhn.cev stnib Tezcan. AO DTCFTurkoloji Dergisi,ryi l/1, s. 109. Bkz.K. Veli NenMnoglu, "Tnrk Don)€ BakrrndaRcn8,"N.v'!z !e RenUerlt,i Dlryailldd Atthi.atr2l Mart1996,ha2S TurrlveE K,lrc,s72 Nevruzlhirci Bilgj$nLni Bildinlen,

I80

18I

iuRI< MTOrOrlslNlN AN/1H/\n}Rl

,Akdeniz' nanl'lar ba dakidenize adurvemekredfr R Genc'egoreAnadolu,nun dogusunda bulunan\.e DedeKorkur hikayeterinde Gokc€DenizolaraksozediienGokceGol, aragurmacann dikkallerinden kacn$nr Boylece Doguyonrtnunmavvyefilrenk simgesibu golle kendinigostermekre_ dir.1 Konuylailgili olar:k €ski k1)Baklarda akhnlan itginebir uygulanakozmolo_ jiyle rlgili d0n anaydnrasavl-urunun pmrik hayarra da erkisininoidugunuSosrer, mek€dn. Ar knhiinLinonemlibif yer ruurgu Hunla.,anaybnlerle rlgiti koznolojik ,,karaarhlarL,,. anlayDa bagholarak,kuzeyceph€sine gun€ycephesne,,kELlar[ian, dogucephesine "bozadrtan"ve ba cephesine de ,beyazarhlari.gondermigler, di.5

Bubilgi Morunun(Me.e)Cin imparatorunu kugattrg(MO 200)savasian b3hse_ denCin resmihanedan larihl Shih,Chide yer almakhdLr.6 KonuylaiLgjli olarakB Ogel,ayncaMS 983,985y lanndaUygur baskenline gidenCin €lrrsi Wangyen tenin Uygurhrdamulkiyetrnar renkl€nnegore drtzenlendigini belinmesinedayanarakbununsosyalv€ ekonomikhayatran gelenbir getenekotdugunusoylemekte_ dir.' KonuF daharok ar kutrtyle il$kilendirenA. Cateroglu, bununlailgili Turk de, virlenndenomeklervenrken,Nemethh Konsrantinporphyrogenneros un eserinden9ev'rdigi,Pecenekler iejnsozLiedilena! kultuylejlgiti sekjzkabileadndand" bahs€diyor. Buradaatlannrenkleriylevurgutanmasr bizimlcin onemtidir: YawdrErdim:ParlakErden. parlakarlanolanErdemkabitesi. 2. KurekciCur: MaviCur. MaviartanolanCutun kabitesj. l

3. kabuhn Yula:Agarkabugurengindeatlan otanyula,mn(bn ntrbe)kabile, 4. SuruKril-bey:Bozarlanohn Kul Beyin kabilesi

B k 2A. . v o n c a b a i hd,. g n , s . 1 l o . prnhterve Sanrc,ur?r y4il, s. 6. R. Cenc,rtrft lMr4ldn,k Milli Celenehlennd. A Caferoglu, "TnrkOnomcrigindeAf KLjhu,"TM, X, 1951,s. 202. B Otel.BnlnhHunlnparotarlag! Tdflhi,c. r, s.406,4I1taynrkonud.bk2.B Ogel.tii (ri t u rl a n n t nLet n s , . B. OAel,BnynhHu lnryarutorhgu laDhi,5 4l l: B. O8el.Ir|h (rrrrr rori,& G,rj.5 177: wanS YenTe ire ilAli olaEk bkz. d. lzg,, Qtr && wznS y. n-Te\1nUrgur Sqo\atndn1.st,s 65.

ra2

TURI( ]\IITo]-oIISINDE RENKjR vE sA}II-1R

5. Karabey:KaraarlanolanBayrnkabilesi 6. BoruTolmic: KoyurenkliarlanolanDjlmrcln kabilesi 7 YszrKapan:(netdegildir)Kabankabilesi. I

BulaCoban:Alaca atlanolanCoban,nkabilesi."

tunklen, kormolojiksemaya,gok ve yer tasawurllnmnyarid ir, snn0andrrd{r genelsenayave bu semamnrcrndekiaynnxlaragoR ozelliklennigruplitarik ele atabiliriz Siyah GenelharlanylabakrldrFndabutundnnyamitolojilerindeve simgeciliginde kam rengin dahaqok olunsuz anlamlanilade etmekilzerekL,lhn,ld,gm1goruyoruz Ezelikaranl*, bosluk,bhrmkranlgr, hhribat,uzuntu,buyu,kotulukya da olun, I€ ilgili mitlerdey€r alanrannlar,karmasaonamr,Seytanvb. gibi pek qok iey ka, ra renklebirlikte ifadeedilmiStir.Kan Tnrkleregok paralelmidereve inanrslara sahipolan Cinlilerdede kannhk,ollm, kuzey,karasu gibi anlanlarasahiptir Ve,

ShuanSnj hlrur Zhoutldedmrnryendig,nde, siyahla bagdasLralan CinimpaEroru su,atesi(krmzt sdldurdugonden hanedann ren8iolanksl)zb,secm$dr Onlsrdan (MO206'danuibaen) sonhilkHanHanedan,n,n rekrarhmq rengini *cm*i yu2, Turkl€rdekararenkgenellikleeu anlanlardakullanrlmr$r:l Kuzeydeolanbir yer (sehir,rrmak,gol vs.) ya da kuzeyde yaeayan bir ropluluk 2. sidder,guc ve yogunhguve gerceBivurgulanakicjn. 3. Iyi ya da iyilik ilkesinin kareErnda olurnsuzya da kbtii olan ilkeyi belirrmeki(in. Yrs, 6lnm gibi insann hayatmda meydanagelebileceklzlmr: verici husulan ifade ermek iqin. 4 Olumlu ya da olumsuzolaraknitelendirmeden iki farkh|qa belinmekicin. A. Von Gabain'e gore,Kasga n kuzeyinde hrikrimsurenve lslamdunyasrnr bir nerkezolarakkabul€denKamhanltlar, hakanlannr lslamsrmrlannrn bekcisiolarak (kuzeyinhrikumdan)olarakadlandrrmulardr.'' kaarahan ote yandanHorasan a gore kuzeydekalanbuglnku Turlanenistanda bulunan KarakumColunun isni de bula dangeliyordu.AyncaBo:krrdevlerininkuz€yindebulunnasrnedeniyle,Mogol hu A. C.fcioglu,"TnrkOnoMriginde Af Kutu," rM, s.2Or. W. Eberhad,Gn Simgekri sozltg!,cev A. kenoAlvc A Be.eker. s 273. B k z A .v o nG a b a i nd,S n , s 1 0 9 -1 0 .

la3

rlrRl([ltroLo]lstNtN^N^Hrl_{Rl

' ismi Kankurumdu. kumd.nnrnbaskentinin Rusbelgelerinde gecenKaraKalmuklarve Ak GabainO. Pnlsaktannakl€derek, ya herhangi bir zrrhgr da birbiriyle alrernatifligr Kalmuklarisinlerinin butunlesen aslDdaTeleutler(Turkler)oldugunuve bula vermedigini, cnnknAI KaLmuklann geldiginibeliniyor.'l daki KaraKalmukitadesinin"gercekKalmuk"anlamrna Torkcedekikarakr5 deyimi,giddelligesenk$r rfadeetmektedrribu anlamda de adlandrnlnlslrr(kaduk$) K.ra sozcngnnun hukurndar Ttrkce ftadrrsozcngnyle (zorlu,cetinhukrlndar)oldugugibi hddrr ve hanedansrfai,olarakkullanLlmasLmn s atrnmda hukumdarlaricin kullan n]asrmnkaynagrbudur.'rNitekinrbazrarag kararengin kuwetli anlamrmvemesindendolayr,AvrupahdogubiLim rrrmacrlar cilenn unvanlanndakara kuvretli sozflgununbulunmasrnedentylebrzrlanmn Hak nil€r diyeandlglsnlaleyeKanhanl ar dediginiifadeelmektedir." in uc sancagndan brrinin siyaholmasL,bukumnnlslarnidonemdeMuhammed y:r da ordu 1*1aiigili bir simgeolarak,siyahbaymgrncesuliTtirk devlederinde r' birliklerindekullan masrnanedenolrnuitur AltaylLsananistTurklerderuhlannL)1ve kotu ruhlarolarakaru toz ya da kara roz olarakadlandmldrgr biliDnekredirKarl ro2deyimikotn mhlan rfad€eder. geldigrneiM Sozuedilenkoln ruhlannbafrnda& hrr inrln felakerinkendrsinden n an yeralhtannsrEiljk bulunmiktadr..Erlik'in gozlenve kaslaflkbm r karasl drr. Raragamurdan ya da ka., denirdenbir saraydaorurur. onun ogullan da kara binrenkledogrudanya da singeseliliskisiolan isimlerahl| omeginogullanndan nin ismi KdmurKaan'dr.Bu durumdalann Ulgenaru rbzgrubuu girmekledir.Li bagLolarakbtr mudBu dikotomikaynmdaoldugugibi gok ve yer unsurlanna d€t sonragamanlar da ak srmanve karagamanolarakiki)€ aynlmrgur.Bunlardan Karasamanuygulamalannda dahacok koin ruhlarlailjskiye giren Tamanolank

" Dkt A. von Gabain. d.gn.. s 109 ll1. r! Bk2 A. voncabain,d.g....s lO8. r r R .c e n c , a 8 . . ,s . 4 t D.'kLled Io'ihi (r<ronala)i w Sarh[td3lElh abr, ce! l] l{ercllv. u " C. E. Boswonh,lslan Ipsirli,s. l+0 141 1 5R .G e n cd, 8 . . . s . 4 2 - ' 1 1 '6 A.ln.n, OngonveTdskelitueknHakknda,"Ml, c I, s.270rA.v Anohin. Ah.y S!n!ollAMlLlkadirlnan,Maftdi.l.rv. ,rdrnd"', .. ,,. ,oq-+Oe, Utg"n Fm^ir Nladdeler,"cev. ve Erlikrli'ndaki dikoromikfarkthgDak ve kaB rleoir.lcnndi lcln aync. bk2. Ilt Se)i_ s 144-145 do!. cidd &{dn !. Onu Calnd8lo&"Uhun Bdi14, 184

1!RKNITOr_OJlSrNDri vE S Yrr^R RaNKLER

Yeraltrdunyasndakibircokunsurkararenkleifadecdilir.ore yandankararenk yaygrnbir biqLmdeolunnn, oltimdenduyuhn yasrnifadesidi.. Turk dunyasrnda kararenklipaqavr.ya da flana asrlnas, DedeKorkutgibi onemlieser' Mezarlara yine lerdeyasolanevdensozedilirken karahgoklnoug tabirininkullantlmasr,'8 binnde(DirseLlm Oglu BogacHan hikayesi)oglu-k'zL alru kitapkki hikeyelerden olmayanhanrnkaracadra konulmastgibi hususlarkararenginolnm, yas ve Li[lu Il]nunifadesioldugunubEe gostermektedir." Kararenginyas iladesiolusuylailgili birqok omek vardu. Ahmedbin Nlahisimli eserindeSuhanMelikgah\noglu Drlud'un oiumu (12 mudun S€ltLrkndn€ MaIs 1082)ozerineturulanyast.kararenkkarsrmEacrkar: sacl.nnL olununonunce aglay'p s'zla h.ps klahan& ropland,lar. Tnrklenn cdzdnl€r, yapr ar Atlarakara ya6k gitdile!Burnnkzdrnlar, mailet v. hizhdkarlard. boyle qul.i {hayvan gydirdiler, k.sip,eydlenn'ieu lurdu' ornisn) eclaan'vekuytuklann' ve i(mekden vaz8ecd, aglarps1,layank slbn arkada bt6ku, lar Mdiklahyemekden ys ve yagr hak,, biitnn €rtedc ve matcn ak, Sehn Caq'larda Ee.e-gttnduz Sozlerinin 'rennebi.lertil€., yedi8u. budurund.kaldai:o Gokturkdevnnd€topragrn,yaninerkezinrengiyagrzolarakanlaulmaktadrr: yagEyer yararld,kiarikEinin amsndrinsanoghyanr,l' Yukardatuq gok, aragrda BuradakiyagEsozcugusozlokieesmer,doru,lgli anlamlrnnagelmekredirKuLli gin yazundakiifadede,koyr renkli topragrnbu koyu'esner(karayayakn) renkte oLnzsrhemyeryuzunde hemde yeraluyla(olnle.ya da kolti' '€gamamnzorluguna lukl€ralemi)baglannsr olnusmaigarerediyor.Yanizor amaila, bir yandanda kotu ile ilgili olduguiqin, iam olarakk.ra diye mtelenmenii,yagrzyani esmerolarak belirtilmirlir. ogel'egor€ karatoprak'deyinidahasonntanortayacrkmrrur.Ogel kararenev, mezarre makamola' Si, karayer've karatoprak,"(Kut.lg! 8iir8€dayanarak) rak karayer kau SibibagLklarhelealrr.Yagz rerinine de cesirlieski merinlerden 17Bu konudabkz.M. Eliade,sa,,dtrarh, cov lsNr Btrkan,s.216-222 re M. Er8ln, Ded.KofturKrdr,, s Il-ll. & Ahmedbin Mahhud,&l(ahf,dn.,hiz. Erdog.nM€rc .5 l4O. :r H. Namk 29 ? vdzttldn.s orkun, ElftiTt 185

TL]RKMITOLOJISININAN^HAI1IRI

omeklervererekdeginir." AI Koyunlularve Kau Kolunlular,Al<HazarLar ve KaraHazarlar,Ak Tatarlar ve KaraTatarlargibi itadelerse,bny\ik olasrhklaald toplulugun iki farkir gr.rbunu belirtmekigin-herhangibir olumsuzanlan )'ukleneden-kullamlyordu.:r

Bu renkgnnesinve trim sava;tannlanmnrengidir.Enl hareketilkesini,atesi,hukundarl$, askr.hazzr,gelinve evlilikleilgili biltakrmhususlanifade eder Grun uygundur. bu genelanlamlanTurklerdekianhmlarLna Merkezin9aFan an anavaiann)guneyiniifadeedenbu rcnk Turk knlturu ya da kargtmzaerkar, mirlerindehemg6kve hemde yer unsumylailgili celitli alanlarda lar. Bu sozkonusurenginya da renklerinolunlu ve oLunsuzanlamlarieedigine ifareted€r.Ancakher iki ceFiianlamdakuwet, gne,iktidar,siddet.yogunlukif?de Ddii anayonlasa\ryuruylailgili olarak proto-Ttrk topliluklardan Ti'Lerdenbah, sedebiliriz.Bunlannlanlnlnls ikr grubu dahagLrneydeot an Klmn Ti]er ve drla bandaoturanBeyazTi ler idi (y. MO 771-480). Turklerde reFitli donemlerdeal, ktzrl ve krmzrnm birbirinden farkl olank anlar dlgr biliniyor. Bununiabirlikte burad. dahacok kmErnn ionian soz konuudur. Ogel'esdreal r€nk kE degildi,r"takatR. Genc,al rengi kLz olarakyorum' lamaktadrr."aumdakurh, alevrengiveyakrrmrzrya calanaltn rengi olarakkabul edece$z.^Albashkonusundaoldugu gibi bazenal lenk klzrl olarak da algllanabi 1ir. KErlm altin rengiyleilirkisi gecdbnemdeT[rk mitolojisindekikrzr] elna efsanesindegorxlur. KErl elma ya da altm knr€, Tnrklerin dilnya hakimiyeii idealjnin bir simgesiolarakanlasrlm$tr ve esasolarak ulagrtmak istenengaye,amac,yer' anlamndadu. Ac*lanan nedenlerdenoluru kurl elma hllknmdar simgeciliginde hu' onemliyer tularve saMt tarilindeelindekizn elru (altn kdre)iuian OsmanlL ']z B.Ogel,Itrft Mnolojisi, c. tl, s.259'262. rr Blz. s. lo8. A. von cabain,d.&a., 'z{B.Ogel,Tnrlu (Lilttr Tddfune Gint,c.\4, s.4Ol. 'z5R.cenc,dd.., s 2o ':6 KrzrlOsmanlLcada ve bugunknbir kELmAsyaTiirk

sivelerindeahn anl,n,nda kllhnnmak'ltrhgesi Sbzradr. Bkz T Tekin.vd,, Ttrnnn'e lnn4e lfa]nh, s. 269t S. litay\. ladb.J.an l i g ! ,c . I , s . 2 5 1 .

r URITMITOLO]ISINDERENI{LERVE '{YIL\R

kiimdar portrelerinin orrayaqrkmasrnayol aga:r' Eski Tnrklede saygrduyuianare$krmrzr renkletemsil ediimisrir. Tannr? Umayla iliskisinin olup olnadrB tartErtanal nhu, al kansr, albasr gibi hanilelereya da lohusalara musallarolduguvarsa'.lanve Turk dunyasinnher yennde bugnnde yasaFnbu mirin al renkleya da aresrcngiyleiliskisi olduguanlasrtmak, Og€l'egoreTurkler krnnE sozcugunn orhegdan iiibarenku anmayaba$la m{lard ve kumB yerine en cok kE sozcr:gunurercih ediyorlardr. Krrmrzr daha ve dugunve gerdekrengiydi.insan!.ucudurarit edilirken eokkanlakryaslamyordu krrmlzlya da ai renkrensozedilmekteydiSelqukLulardan beri Turh enterkrmrzr basl*, krrms balaaklar kullamyor, osmanl arda otduAugibl eogu kere hukum_ dar olaglankrrmh olank betimlenlyordu. KlmLzr renginbayrakrakiifadesidaha gokkurl bayrakya da gumlnuzdekuilandrgrmzgibi at baFak seklind€dirKlrmr, zr a),nlzmanda savaln ve zaferin rcngidir. Klz ya da krmur renkleri halaantar icin kullamldr$ndada a$rnhk,guqya da hileyereareteoer. crinumnz TurkmenisranCumhunyeri'ndede itki dahaeski olmak rizerekzrl ve krmlzl aym rengi itade ermekredir.Oradada dah, cok bu renge hz ve gelinlerin elbiselerinderasdamrve bu renk Tuikmenler icin guneie aofta bulunan kursal bir anlamianr. BuradaIslamoncesiinan4larve mirterindengeleneikiler sezilmekre Krmla renkliba$hglnOna Asya,dan AnadoluF krdar Osmanhlardahil rrirk_ menlerdegiyildigi driir.inulmekredir.aBoyteceburadasozri edilen hususTurk rop, lululdannn rcnklerlebirbirlenndenalnlmatankonusuna(At<Koyuntuve Kar?Ko_ yunlu gibi) tipik bir omek oLarak kabuleditebilir.AyncaTnrkmenisran bolgesinde kalanTtirkmenlerdahagnneyeinen ya da oralardayasayanTurkmnl€ri, (grineyin simgesikral olduguicin) kralbaFolank amp annad,klanarasnmayadege.bir Krn1lzr(al ya da klz ) renSinTurklerdebu kadaronen i olnasrbelki de Cintilerde otdugu gibi onun hayatv€ren rnk otarak dir9unulmesindeya yor otabilir. Biiindigi gibi Cin mezarlanndacenazeylebirlikte zincifre da krrmrzr rebe9irgo, F mrlldugii ileri suruimektedir. A),nen urkterde oldugu glbl guneyi ifade eden bu

' Aynnuh bilgi icin bkz. B. Mahrr, ElindeAllh Kure(Kzrl Elfra) Turan osunh Sxtra! poftklen," Dd ntunr.tATt<KBitdjhlen4 /K6tmtggl,s 91 98.Reem:s. 183,388. * R. c e n c , a . & e .2 , st .

187

TUR(lllTorOllsrNrN AN^r|ATL kl

rengu Chou(!1O 1050256)devletininrengi olnusl dr ilginetiri zira bu devleLi olunuran ropLuluklannicinde pfoto-Turklerinde oldugu sbylenir tsu devlel renkreydi'' bircokseyltLrmrzr kLrLlanLlan toreniennde Mavi Dogu yonunun simgesi olan nau, gogun de rengi olmasuidan doLa]'rsogu kere gbk unsurunaisareteden ce9nliogelenn sLmgesiola.ak karsrmrzalrkm.ktadrf. Ru

TURKiJITOLOJL5INDF NINXLFRVE SA\ONR

Buradaashnda soz komlsu rengin maden unsuruyla ilikisL dikkati qekivor' Onun clemir, eelik, gunl\ gLbi nu.ienler ve naden ala5Lmlarrylabaglanosr' eski Turkl€rde deminn kutsal olmasrndanka)naklan'yor Ote yandanaz da olsaTurklerde muhtemelensu unsuruyla iliskili olnastndan kaj,naklanan-navi ftngin bazrolumsuz anlarnlarLda vardLr.OrtaeagTurk metinle ilgiLi v.s rladelennde rinden anLanldlgnagore bu en eok cenaze,cenazeevi oLLrrnle

anlanda bazenbeyazbazende yegillebir trituLur.Srfat olarak bir isiinlt kullanLldr gmda bu renk, o ismin Gok Tann ya da gokte oldugun, inan an ruhLarlaihskili

karsrmrzaerkryor.Ozellikle llanas DesranL'e Dede Ko.kufia bu tiP ifadelererasllL yo z. Tnrk minyatlir sananomeklerinde mateni slngeleyenmor, siyah bazenb€yaz yamnda mavi rengin kuLlamldlAnt da gomekteyE XIV XVl vuzyrllar 'nstn-

bir 9€y oldugunu gostedr g€neLanla]l1 da bu dunma uygundur. G Mavi rengin dunya mrroLojilerindekr gjrli mitolojilerde akr1,idrak, sagduyu,rffet, lekesizlik,sadakat,Allah a hiirmer, ba

da Tnrknen, Tin]urlu, Mennuk ve Osmanh yazrml.nndahi cemze rbrenlerinclein sanlann gi'silerinde mavi, mor ve siyahn vurguiandt$ anlasrLnakt.dlr.Bu ninva riirlein €n ilginq ornekLerindenbiri Osmanh doneninden Ahmedi'nin lshendsrna

ns gibi erdem ve erdemLidavranrilartnsimgesibu renktir. Gok ejdei de bu renkLe ru rljgkilidiri ,ynr zamandaisinde her seyin yer aldLgLsonsuzboslLrguda sirngeler

mesindeki bir njnyarnrde ornek olank gorulebilir' So,u edilen lutaPta lsken der'in olumu iuerne soylenenbir beyite dikkat edenn:

mavi, genel anlamda disil su LlnsumnLlnda rengidii Turklerden larklLolank navi qinde daha qok oLumsuzanlamlar ifrde eder .me Gok mavisi d\ndaki

gin 9eylankrallardan birinin mavi yuzlu i'e krmrzl sarh olarak resmLnLnyaprldrAr ve lanf edildigi beli ilmektedir. Mavi yuzlu ?damiar genellikie kbt[ karakterl krFilerya da hayaletolamk krbuL edLlir. Gok rcngi genellikleolumlLl .nLamlanilade eder Bir uDsun bu lenli i,ale edildiginde o sey saygrnbir oge halLnegeliri onrgjn eski Tnrk(c nrerinlerdegeeengok kurt, gok bori terimi bLrhususaisaret eder Gok renklL erkek lurr. (lok lannnLn brr simgendLr NuekLm guneggibi bir \rktan ortaya lrkm\or Bu rlade Lserjsude lok eskj guneskulru ya da gunesianrisr inamslannn izlerini de gbmeliteyiz Bunun gibi "gok sakaLL.' karalLgoklu otag" (Dede Korkut, sok polad (gok 'kok tenur" (sok demir), !elik), sok bLdeviarlar" (Dede Ko.ku, gibi iladelereortaCagTiirk metinlerinderasllanmaktadr Mavi rengin Budist devirde)uz ya da sae rengi olarak dusnnuldugunubiliyo Lz Bu ozellikle Budisr mroloti ve rkonograllyLeLlgilidir. Bu baknclan Budanin y, da binakrm Budist rlahlann rasvirledndesacya da Fiz rengi oLank m3vinin kulLa l nasr dzellikle Budizntu yaygrn olduAu Tabgae,Uygur re Karluklar aarsndan brzr

lvlenekie onm icu hciletr tngini $.vdi i' 8nl,onunYanndrnkanabu rodr Buradaki ilL cirnLe lacilen ya da koyu navurn yas ifadesiolank kuLlanLlabildi gini gbstemektedir. BoyLecealm eserdekiminyetrirde goRrleninsanlarrnmavi ve siyah giysili olarak tasvlr edllnesinLn resadili olmadtgr anlaitLlvor' Soz koDusu minyatnrde ise, otada iabulu tasryan3hr kii en ikisi mali iLzerDlesiyah brri ic krmr navi dt tarafLkahverengielbise nzerine siyah, dig€r ne kitivse i'mamen mari gi)inntrir labutun Serismdesayfantnusr laralnda aglavanve reessurlesaclrflnl cekigiirnekte olan ya da €lLni )aLzmekapam\ u! k19i ver ahyor Bunladan ortadakinin.mavi nzerine siyah, d:ger ikisninse tam.Lnenmavi giyslli oLduklaD gorunriyor Bu durumda yas duygulanmn derecesiniilade ederkenrenklerin kulia mhp kullan nadr$ sofusu o.taye Ekrnakradlf Siyah beLki d€ d2ha lazla nutem duymayrve lopLunsalstatu oiarak olenedahayakrn olmayL, mavivse dahaaz derecedeyas lurma}1ya da olenle yakrnhgLnikinci deFced€ oluFunugosteivordlr Her ne kadar ba,t netinlerdeki yas iiadelerindema!] g.k rengi oiank belinili yorsa da kamnca yas ifadesiolan navi r€nk gok m.lisi degil, daha cok donuk ve

yaklnden ilgiLendimektedir I' r! Est<i Cintle kmp, renk situgecilgiicin bkz w. Eberhdd, Cin simg.l.'i Jt':Ug!i,s I 75 176 r ! I J l z c c o o p e r ,d t e , s 4 0 .J

188

Gknbul [h]vesn6i

KnruPhanesi.T.6044, ! 273b. ll81r resim icin alnc. trkz 5 lago

r: Y Akdogan,hhdnd.dditril8ns.Er'el.f. s l09

ta9

TUR(r\rlTOr.oJtslNDF vE SAYIL{R RENK_ER

rLrRr( [1rrolo]tstNtN^N^t n_^Rl

Beyaz Beyazrengindnnyagenelinde eesidiniroloji ve k[irurlerdendoganen genelanlam, la , nydrnhk,rFrk,gnnes,h.va, sanrk,rern':hk,ifi€t, masu'niyer, sadeiik,mukem, ku.tulu9, ruhsal yerkinliktir. Beyaz kutsall*, bir elbisenin giyilmesi, sal mellik, hk, lemizlik ve ifiete ignrereuigi kadarruhun bedenuzerindekizafertnide goste B€yazrenk,Turk mnolojisive kohurundeen yaygrnolarakyer bulanbir renkgok rengininyerinegecerekonu ikinci rir- Aslrnd:onun bu yaygrnlgrmuhremelen kaynaklanm\olniald,r Bu belki de Gok Tann kavrannnn plandabrrakma$ndan yerinibi.cokTurk toplulugundagorulentllgen'inalmasryla ilgili olabitiri yani asbir tinn olanUleeodahasonn Gok Tann'nmyedni alm$trr. hndaikinci derecede y€nneya da mavi (gok malisi) gibi Gok Tannnrn yi da beyaz, m?vi Bu nedenle Ulgenin r€ngis4alm$nr.Dola)$rylayaradrlFesnasrnda Ulgen'eilhamverenperi drr.Bu nedenle gogeai! ya da iyilik tannlan olarak 1ada ruhunadrda Ak-enefana gmplandrrabilecektannlann hepsiyleilgili cerith uygulanalardabeyazrenk gok ve yer unsurlanndan karprmrza crkar.Birbirinitamamlayan rogu keregdk un surunagirenseylerbeyalak renklenitelendirilmistir Orn€kolank Abaklneamanlanmn dualanndan bir parrayrele alabilinz.Bumda ak lanrdan(muhtemelen Ulgenya da Coban)idrzrrannsr)sozedilmekredirl Gtlklannda gokbulut,ak rannda ak bulur.Ak r!nn,nerh.mdlihanLEFi bulurran erekli, bulurayakL. rann.Cobaryrldrzr... Ealal Cobanlaldrzr Gdktebulunduguvarsayrlan tannlardanYayrkda rk olarik Ahay Tnrklennden derlenenGananisi)du^lardayer almakradrr Alevliales sahibi Ak Yayrklcok.Tannl

YineOgelin aktardlgLna bn)uklerininve rurbeninsimSesidir. nu simgelerve devLet elbiseSiynelen ilginc6t.iitbedeki reni<te gdreHun ordusunda subaylannbeyaz dolaytak soylu olmakve ruhun tir. Ak renginbu Fce ve olumlu anl2mlanndan soylulugunubu renkaracrlgtylaifadeetmek,ahlann ak olmasrve buM baghola(ve)" babanrn akhgr,evjll ya da ota$n akve deden'nsakahnrn) rak anave babanLn hgl, dogavarlklannrnakl,gr,insanya da ha)'vrnvricudununakl,gl,silahlannakl,' 1 s*ca karttmPactkanhususlardr gndan sozehek eskiTnrk merinlerinde iigili olarakomeginAiiay Turklenndeak :ta deslanlanv!rBu soziredilenlerl€ dr ve bunlarda.k renk insanLr$nbab6,nLn(Adem)simgesiydLOte yandanyine ak han duzeniy,kmak ist.yen konuyiailgili olaraknesru sa)'llanhukrimdarlann gokve yer ya da dnFnanhanlannrnlsekarahanolarakadlandrrrlnast yoneticilerin Demekki ak eskitannlarlailgili simgeciliktenkqnakladikotomisineulanaktadrr. de girmislir. Bu etki lslam doneminde n bir €rkiylehukimdarhksimgecilig'ne (Kanhanh Kutddgu Btligde devri)srradankisilerinsiyahve beyLe srirer. Nilekim de gdrtrlmek!€drr: Siyahkul rengidir,beym.engi ise ]Innseb€yazlanirelendirildigi Hnknmdarhksimgeciligiyle bagianol,olarakTurk topluluklanmnsancak,baynk ve alemlerinde de beyazrenk ve bunlaricin ak sanGkya da ak alemterimleri kullanimrgnr.Cesitlimetinlerdebu rur ornekleryaygn olarakyer aLr." B€yazrenkekcaolrimya da blumdendo]ayrduyuianrlzrintu}! itadeetmekicin dolayrstyla de kullanrlir.B€nbu renginyasrengi olmasrnrnsebebiniManiheizme, (iyili' lsrgr pek Zira Manjheizmde Uygurdevrinebaglamak de 'anh$olmas:8erek. gi) t€msil€uigi icin cok onemliolanbu renkozelliklerahipelbiselerinin rengi oli

Yesil

Bunld iqin yalvanyorum.. rr

Turk kozmolojrs'nde bah y6nunlinsimgesibeyazdr.Bu yon€bagh olan adlandrrmalard.r beyazlayaprlabiliyordu; omeginAl!,n ordu Hanhgrmndogu bolunn Gok-Ord.olarakaml,yorken kanadLna bau Ak Ordadeniliyordu."

NasrlTurk mavisirenginigokren(dogadan) ahyorsa,Tnrk iopluluklanicin yesil de renginidogadanalr Barkabir deyisle,mavidenincedaharok gokyrzuakla geliyorsa,ye$il deyinced€ genellikteagaeve ornun akla geLmektedir. Gok re yer

OgelegoreTurklerd€aklk; temizlik,anhk,ululuktur.Devlerinadale!ve giicu'J.c

c o o p c . . d . & .s, 4 t . " A Inan,Ianhkv.8!8nhs4mdn':n,s.125,lll r5 M. Kaldll."Turk KnhunhdcRenkle.," Nevru? vdRrftlef. Tnft D,hlaeiao Ndtuz thinciBilli Ma'r 19-21 1996, Btldrnlen Anhdrc haz. Sadrk Tuml ve Elm$ Krl{. s. 50. Sdlcni

190

" B.Ogel,Itrft Ktltur ldnfiin. Gnr. c \,1.s 177-400.Eu8u.kuTlrknreni5randrak r.ngin gel€cek. bahrip.l*, muiluluk,remizlikver\Ai.nlrnnM Seldigi. A Nunnemmer taralhdan trli.riliyor:A. Numenmer,Trftunle,deReinD&r)deE Ne!rur,s 8l. ' Ysut HasHdcib,Klrda8uBifig,ccv. ResidRahmdrAnt. bcir 2OSO, s I 57. Btr krciimeyi R Genc,birazfarkl iekildede al,yor:R.Genc.a.8.?, s 9-l0 B Bkz.R. Genc,d.g.'.,s. lo'll

t9r

rJR( t\ TOt()llslNlNiNAlllTlrnt

kavramqihlerinasrlbirbirini biitlinhiyorsa,ayn sekildemavive yesil de birbirini Turk mitololisi ve kirLrun)'lerlgili eskrmedderdezamrnzarnan burunlediArnden bu iki renk birbiri yerinekullamlmrstrr. Demekki, yesitrenkgerektiginde mavi (gokmvisi) yerinekuLlanrlabilir. Nire, kim Uygurdevmrdedahaoncesdyledjginizgibi dogununrengi navi ba:enyeiit olaraksoylenrr.Ole yandanozelliklelslamiyellensonrakiTnrk mimarisindegogrL kubbelerde en cok trruzediye amlanmaliyesil kangrmrrenSinkulLa simgeleyen Ancakyukandada belinildigigibi yesildahacok yer kalramriqinegirerve genel olarakormankultu dahaozelolarakda agaqkultu v. dolalas,ylaDunyi Agacr ilgilidi.. ve HayatAgacrkavramlanyla Itzcngun kokenineinildigindebu durun dahaiyi anlasrlabil'r.Yesil sozcugn, s6zcnglinkoku ise)aiori yani yesil yasarmak, yesemek. )a danbagkalainusnr: onayacrkmakanlamndadr.Yasrnbir digeranlarnrda gencdemektir.Agacyasken gibi dogamncanlanmasr, de anlasrlacagr agaelann egilir,alasozrlnden ve otlann bit (bir yeniden mesiyesermesiyle bakLma drriiisiyle)ilgili bir sozctkiiirr! tsiraudan gibi doganmye$rmesive yesilrenkba,€nailn rengiyleiliskiLikr da gdrecegimiz hnmq ya da dogannyazve sonbaharda dahaeok sal renkteolmasrekinlenn!e baztagaqyapraklanmnsaramasrgibi konulardolayrsryla sanylailigkilendiriLnis riri bmeginALtunY$ (A1trnOrnan), airrnyaprakhBayKayrn gjbi ifadelerde oldugu$bi. Yesil,Ulgenin ogullanndan birinin adtdr: YasrlKan. Bu henldedoganrnyesillenmesiolayrylailiskilendirilmrs bir ilahrrr.Bu kanrdaolanR. Gene.bazragaclann nedensurekliyesilkald&lanna*aret edenbir miti bizeaktanyor: Ulgen,insanvucudunu yaranrkian hunmdd nnna Kudayuryiiksckuluhiyeridin kuzgundenileo ysirtlg in$n rcincanisterKuzSln*naya ucrr kusugondererek CjnLaltp yerdebir leigdturDiyanamaycnk .car.Ga ditnerk.n kri yemekiEinaEz,nr Sahdaki can,clnr omlnna d,iierckdag,hrEundandolcyrdtrki cam,ard\ 8br lgic lark$ re yazyesill&knnimuhafazicdeilcr$ Diger ana renkler gibi yesil de ,anan anan hukurndarhk !e hakimiyetle ilgrli

'' Bukonudabkz U.Ogd,TrrftKttrr 'Io,iltu cirt. c Vt. 47I -472 A Numrmmer,frrt s. i le'deReinDuryde!. N.!tuZ,s.78. 'o n c""c. afc.. s 23iR.Cenc.knabhdabu bilgiyleilgil,d,pnorunda B Ogel\nTrrlr Mirdlrybirlikresdzlorusu bilgiyionda bulanrd,k. si knlb,nnr. tLvc272.*ytat gi\stcnnekld 192

TURt{[ATOLO]tStNDE R[N(I_[RVI SA]1r,{R

bir renk olmuirur' 6meginCinli rahip HuanTsang8ar cokrurk kaganmnyesil bir kaliangiydiginibelirrnekredir.'rHdkrmi]€rve hukumdarlrksimgeci satenden ligind€ndolayr,yqil Turk ordulanndasancakrengide olmugruriomeginGokrnrk zeninininrnaviuzerindekikurt bas,nrnyesiloldugu,Avarlannve cdbayragmrn zemininde yegiLoldugubelirrilmektedir.Bu arada1992de neiilerinbayraklannLn kabuledil€nBagLMuTurkmenishnCumhuriyeri'nin de bayragrnrnzenini yegilOzelliklelslaniyeuensonraPeygarnbenn sa.caklanndan birisinin rengininye(erenlerin) olmasr, Tankat ehli insanlann ril yesicogunluklasankve cubbelerinde lin lercihedilm€siyine bu r€nginTurklerdehe. devirdeanenjni surdrirduAunu bize gosreriyor. Bu konuylailgili olarakbehrildiginegore peygamberin ehlr beyri nm ve ogullanntnsimgeleriyeril idi. Bu )aizdenpeygamberin evladrsayrlans€y alameti de yerildi ldlenn Turklerd€gorulenyesilrenkleilgili anlamlargeneldrinyasimgeciligindeki aniamlannauygundur.Bu bakLmdan eleahndrgrnda genclige, unuda,yenidendoAusa, cerutte,koyu oldugurakdirdeolumeisareredebilir.Ayncagecicilikve kEkanchgr da ifadeedebilir.Almca4rklar cifri olank sunulanVenls ve Merkur'unrengi olup bundrn dolap ilkbahaia,birkilenncogalrusrna, bolluk, baian ve murlulugaiiarer

San ve simgecilig'nde sarrrenkgenelolar.k. gnneF ?n Cetidi nlkelennmuolojilerinde bir simgedirorrk ve alhn sansD.Bu olumlu unsurabagholarakda, akrl, zihin, id, iak, sezgi,iman gibi eesitlikavranlanifadeeder Ancakegerqrk ve alrrnsans drgrndakikoyusansozkonusuysa o zamanolumsuzanlamlaritad€eder.Nitekimkoyu 5anhrsel.hr15ramah.rmek!ef! 71l, hryrnet. \p !erF rman!zLl.kerumluk srzhkgibi anlamlangosten..Sanya da san !e siyahbalraks ayn|ga (karunrinaDun'a semasrnda Turklerdesarrrenk merkezinrengi olarak(yagrzya da kan rcnk yamnda)kabulediLmistir. Topragn,yaniyaganan ulkeninr€ngidir. Bu neden-

R c*nq, ogc.. s 26. su.u.la birlikE TnrklerdekEtannelbi*lenndeyes,trenAn cok kullanrlmasnn glencilreye$arc(entgikarnakl.rdabelinjl!,ekredir kulannyandrl$tndan Bkz B.Ogel,Irrft (nltur Tdnhinc 6ini, c \4 s.476 - ' J . C c o o p e .a, . 8 e ,s . ' 1 2 .

t9l

nlRKNlror otti|!tN AN^ri^lr^RL

ftRK NN-TOI,OIISINDE RENI(ERVFSA\1l-AR

yeril rcrkle ilgili olarakbahseuigimjz YukarLd:r Ie yer unsuruylabaglanolidrr. gibi, Attrn Yrr .Altrn oman) ya da .lrrn aLunrengi bu renkleilj;kilidir. Dolayrsryla yaprakl kaymagacftasiwurlannda"oldugugib, bir rarananom.n \€ agackLr[bu renk oteyandanbeyaz)'ada krrmizLyla l€riyled€ baglantrdu. AslLnda da iLiskiqok gun€s, rerk kiltleiyle ilgilidir d. daha a!e9, Bu lidir

nn yeri, MuslumanTtlrk ropluluklarrnrn inam5larrnda sallarrn yen. Ancakaslnda bu ikisi hembirbinndenfarkh!e ayndrrhen de bin diger'ndencok kopukolmatzn bir burunteskileder.

bu rengh onemli olmsr dahacok Hukumdarhkve hakimiyersimgeciliginde Cin mirolojisindenkainaklamr San, Cinde IIS VI yu4rlda imparatorluk.engi srradankisilerins.n renkli giysile. grymclekabuledilmisti.BundandoLayr oLarak anlanda egemen kisiler olan din adamlandn san elbiseler di6el ri yas.klanmio; Ote yandanSan Turklerdeoldugugibi Cinhle.dede me.kez giyebitmekr€ydiler. Gbbr Colundengelenlosle karamryla ilgiliydi. Ebe.hardagore bu muhtemelen ilitkLliydi Merkez!e hukirnoriulenKuzeyCin lopn$nLn rengininsanolmasryla bagholaraksan rynr zamanda un ve ilerl€meninde simgesiydi dar simgeciligine Bu nedenlesanejd€rhaiyiyeisaretli." Hakjmiyetsimgeciligiigin gecerliolan p€k cok seydeoldugugibi sanrenk din selniteLiklikiiiler icin de dinselaniamdagucluluguve hikimiyeti ifndeeder.Bum en guz€l6mekAmdolualp'ereniennden otanXIII yuzyrlaau bir Turk kahnmanl na SanSahukdeniimesidir. Bununlabirliktedahaziyadeyer unsLrrlanna bagholaraksanrenkdaharok .te hastalLgrn rengiolmustur. Retinbenzinsarardl sajziibumdaDjlerl 9in,albasfinrn. getir.Aslndasanrcnk Turklerdedahacok olunsuz,nlamlanylaon pbna c,knlrs' nr. Cindekinintamaksinebu renk kolllhrgunve felaketlerin habercisisaflnrgtlr Turk nitolojisi ve kulturuylejlgili netinlerdebu renkl€rbazeuikili olank, bezenbunlannkanirm renklersekhnde.bazende farkh ionlanylabirlikt€ anrlrrl.r Sanandavullanndada gorulengokkuiagrtasa\lurundaoldugugibi da tamamenkarurkoLarak dulunulurler. Saylar Turklerdesayrlaniki .na grup halindeele almakgcrekmektedir: Muslunanolmi yanve eskiTijrk inanrslannr surdtrrentopluluklannmiileri\r nunqlarmdasryrli-

'r "Ahn yephkhbayk.yrn"itadesisaman ilahilennde geonekkdtrBkz.A. Inan._rrr.k B..vl.( O m a n ) v e P u a r K i i t u , MI,c tt.s 254 n n d aD a A , , 4 g . q s vcrilenbn bjlgilo icih bkz wo]| mDrrberhad, Gn sift8do.isdzluCnider n ork uzerine gu.s.261 194

Sayrlanntekrarlanmasr ve vurgulanmasr bakrnrndanen zenginalan Samaniznle eski Turk kansmlg koznolojisidir EskiTLrrkdinselinanr5lanmiki t€Detunsurda toplayabiliriz:gok !e yer. YerunsuruzMn igerisindeyeFsu-aralar seklindebo lunmn9tnr.Zamanzamanda yer,yerahrndan aynlarakikili bir grup halindekarfr r za crkryor.Hem gok hemde yeral aesirlikatlaraaynhyor BunundrsndaunLu Kuitiginyazrt,nda da belinildigigib' insanmyeryu,nndekikonumuvuigulanrrken dunyatemelolank uCbolumeayrrlmakradrr: gok, yer ve ik'si arasrnd:insanoglunun yaradr$yerynzu Turklerdekidnnya,/evren bahsederken, senasLanlayrsrndan dunyanmdori kote olmzsDdan ve dort anayonrasamrununan.mindensdz€tmislik Bu da dorr r.k" rnmln dunyap simg€leyen bir say oldugunaisarerediyorsaFlabilir.Ddr! anayone bagholarakdon unsurates,su,maden,agae,dod halvan,yrlclrzkumelerivb. soz konusudur.Her ybnebir renk k..Srlk gelLrve boytecedort anarenk soz konusu olur. Bu dort anay.jnlas?wurunamerke?i(roprak,varan,ulke)ekledigimrzde b€ili bir sistemortayacrkar. B[!un goneydogu Sibiryada en genelg.k tasa.rmr gogun7 karoldugunusoy]er BununyamndaOrtave lq Asya'da, 9 gokkure,16, i7 ve 33 gok kau diigrtncete.i de yaygtnolarakkar5rmLz: c&ar. Bz€n bu durun bir:z kar$rk bif hal atrr; orneg,n Altayllarhemy€di goktenhem de 12, t6 ya di t7 gokrenbahsederter. BLmu.dts $tndaceiitli devlrlerdekimetinlerde8 cenner,12, 30, 3t g.k ka!r,99 alemya da gdk, 18000alemgibi sallarla goklerinya da gbk karlanmnya da farktrduny.tann nitelendirildiklerigorulur. Radloff,Alt:yhlann Samanizmi hakkndabilgi verirkenhangirannlann hansr ka$nda oiurdugunu da akradr. Bununsonucunda 8dk bazrs^yrtarone crkar Nirekim TengereKalra Kan,gognnonyedincikahndaiBa),Ulgen,gogunonahrncrka_ undai KEaganTengere,dol-uzuncu 8ok kaondaiAkrut MergenTengere!e gunes ana,yedincikaitajKudayYa)nrci,betincikaiia,yayrkya da M.1y,ana ile May-mra, Sui ak-kolve SnroDa$ rtruncrikrtia bulunu.larAyncabu d,rgdiotmusi)-i nNan, lar ve meleklerbulunur.Radlof yerynz! tuenndeklrannlarya da ruhlan anlatrr, ken kadars6zkonusuolmamakta birlikte)ine de bazrsa)rlaron planacrkryor Ni lekimYer-Sudenildiginde onyediyuksekHanrnolahrnya da ruhun)hepsinden so; edilmisolur. Bunlanndereceleri srraylabelirtjlir.yo-kaDmerkezde, dorduncuLann 195

rrlRl( MlTolojlslNlN

TURI( MITOLOJISINDERENNERVE SAY]I,AR

ANATA1rjRT

TalayKan)a da YaiakHan onyedidenizinbirle9tigiyerdeotururvs." €n Fice tann Bay Anohinln Altay Tatarlanisin aklardrgtbenzerbilgilerdeyse Ulg€ndirve yedincikattaoiurmakladtr.Arhk KayraHan,yani Gdk Tann katbol KayraHan (KayrncL Gok Hu de,en ynkandakigokkatndaTengere Telerirlerde kumdan)otumakrao1up,onunalnndakinc karra,ondansudur etmis Bay Ulgen olulrncr karta,KEuganTengere(Cok Kuwetli Tann) dokuuncu katta, Merg€n (HerSel BilenTann)gune:inbulunduguyedincikattaoturur. Tengere Gomldugli gibi goglln en yrilisek kahnda Gok Tanrfnrn ya & dahasonra onun bu tannnmbtitundiger unnlarLnilsunde yenni alanba$kabir tannnn bulunmasr oldugunaisar€tediyor.Bu da belki IslamoncesidonendeI saytsmnifadeediLi! $ekliolabilir.Her seln yarahcBtolan bLr ranrf vardLr,O da Gok Tanndrr, yani gdgrrnkendisidir. BazrmetinierdeGok Tann'nn ogulya da kElannm saFstndanbahsedilirOrta GokTannnn yedi ya da dokuzog Trirklerdeve komsulannda ve kuz€yAsya'dakj lundansozedillr.Bu ifadeonlannoturdugu7 ya da 9 gokknresiya da ka oLdugu Gok kadanbu Fekildetasawuredildigigibi yerah da belirlLsayrdakadarabdgtbLyeraltrmda I l'at lunur. Karagas ve Soyotlargokleri3 kat olarakdugundnkleri Ttlrk veyaonlannkomsu Ancakona ve KuzeyAsya'daki olarakdusunmekteydil€r. 1an olanlopluluklarda,yerah, her biri samamngelmesii(in birer engelteikil eden7 ya da 9 ka olarakdn*lniilmnnur.Y€ralondaki karlardan sozedilirkenen eokErlikin beiinciya da dokuzuncuLat Altayhlann(lasrrgdr)dedikl€ncehelmen ta oturdugubelirtilir. Ondana9aFdaysa rurk kozmolojisine unsurlardada baa sayrlarskhkla baglt ikincil derecedeki yinelenir.Nitekimdunyamn€kseniniten1siL ettigikabul€dilenve yenltLndanerka lak, yeryuzu ve gok)'uzunnnen nst katlanna kadar ulasanDunya Agadmn dor''uz dauroldugununsoytennesionemlidir.Samanya da kan doku.zgok kannt iceren yediya da dokuzlenriginiya da budagrn,(ki bunlar bu dallaraerkmakicin agacrn 45w. Radloff. sibirlddan,c lll,s.6-7. 46M Eliade,d.8.e,s. 312.J.PaulRouxdabazrAlrayTu derininyenn,li,nda bulunancehen'c Or sbylemekredi.. Bkz.J P Roux,Eskicag neni I, 7 ya da9 kad,olank dugLindillerini Olnn RadloII, sibiD,a c lll, s ddn, Itthlnni. Aykui Kaz'noAl, Attdy s l7O iw rdcalaa cev. 10.

t96

kuilanrridmeginYakullarku an sunnakicin dokuzcenriklibir agaca engellerdir) xrmanr, bununbir modelinide yurdun(cadlnn)icindebulundururlar. Benzer:ekildeTelentLerde isesamamnmediven gibi kullandrFDnnyzAgacrn, gagri temsilenonaltl eenrikbulunurdu.Ogel,cuney SibiryadakiMinu, da,onaln Tatarlannn soyLedigi bir destana dayanarak, yalnz golg'uzrinde sinsk degil yeraL nndada kutsalbir dokuzdalhagaqbulundugunuil€ri snmekredir.Ay arasnma yarathFnda,onunmeskenininkapEr cr YakutmilolojisindeTann gokleilk 9aman1 de dalh agaq onunde sekiz bir dikildiginibeiirimektedirSamannevininonunedL kilenbu agarlarbazen ur agac oluyordu.Anlls drgna goresamanmagaclangok, tekiagaca nazaran dahaaz onemliidi. KaeTaiarlankutsalkayn agacndan:seki? gdlgeiikutsalkayrnl/ Dokuzkbklu, altrnyapraklLBay,Kayrnl ." olank soz ederkeniAbakanTatarlarlnLnefsanelednde Denir Dagn uzenndeyedi dalh bir kapn agacmdan bahsediliyor.l' Bundasa)asa1 olarakyedi, sekizve dokuzon planaa*l yor. hcak "sekizgoigelikutsalka)an nitelemesi ilgi cekici Bu, kursalagacahilap qeklininrasrgeleoLmadrgr gbsteriyorAgacmsektzgoLgesi herhaldesekizdaLn danileri Seliyordu. Egerdokuzdalhkutsalagaclan sozedilseydi, ihrimalenbu agae da dokuzgolgeli dlye iejenecektir. Buaradayine konuylailgili olarakiamamngiysisindede sayrsalsimgelersdz konusudur.samanmgiysisindeUlgen'inogullan ya da qogunluklakrzlarnr ifad€ edenbelli s4adakuklalarya da qngfakLarbulunmakladrri omeginAlrayLTurklerde ganungiysisindeki yedi cngrak gogrinyedj kram remsilediyoroLmahdrr.Eliade'yegoreyedi saylslsamamnieknigindeve esrimesinde onemhrol ol11adrgt iein bireokyerdesrks* tekrarlanmaktadrr Anohin'inakrardrgna gore,FamancribbesinLn esasroruzpareaolmkla birlikte aynntrparcalarla bu sa}1otuzunkan olanaLrmracrkar.ElbiseninkalEaizenne ge, len ktsmrMtak an mendillerin(arcuul)alrrna,soi taralarcnkli kumarranoriiLmu! (biri kdr iki ).]anl tensil edenve kdru ruhlankovan)iki kaln orgubaglanr.Elbr, seomuzlannmrlzerinepuhu ve baykugruylennden iki demerkonur Bunlarjki kar, tal ya da Fahinitensil eder.Manlak\n(Faman elbisesi) dn kenannadikilen krnnLzl Fritte iki drigmevardrr.Manyahngogrisksmrndakidikigyeri dokuzyenndendu StlmlenmiFtirElbrsenineleklenndedordrikec! densindenncn de kuma;tanolan yedrsertanemanyakrrkbulunur.Manyakcrklara dikiLenseit ve brgLllerin saFsrkayrrtanolanlarda 6,9 rane,kumarranolanla.da 2 3 ranedir.

B AAel.firh MnolotteL L s 91.91_9+,I1l

197

raR( MlfolojtstNlN

rURX [lITOLO]ISlNDE RENN[RVF SA]1LAN

ANAHAtuRr

Yine belirtildigi Lizerc,srradansamanelbLsesi kulahLmnr€p€sindebaykur turrnden bir demet ve arka tarafmdada yalama denil€n Lresen! konuiur. Bu yuzdenbu gamankulahr nrJdldmalut h4 pdruholarakan rr KirlahrnesaskEmr ue kar\ Lrzun lugundadrrve uc dugmeyesahiprir. Biri goz, bi.i aln onasr, biri de ensehizasnda olmak nzere,kulahrn nc yerlne vasak derisi dikilir Goz uz€nndeki ktsrmda bulu nan sarlarL muhteLil(5, S ya da 16) olan boncuk dizilerinde her dizide bes boncuk ve ucundabir yrlan basr(salyangozkabugu)bulunur. Baa kulahlarLnkulak hizasrna sincapderLsiylebuyukeebirboncuk konur. Sincapdensinekulak, boncuga da h,!e 19, 29 ya da 4l dir Dizi denir. Kulahrn ahn hizasrnadikilen yrlanMglannmsayLSL

cografya,he)lanlar vb ilin de klLllaDmt|tardr oniki g.k kalr ve blrada lrnnlar ya da ruh1aryaradlgrnainamLyorsa,12 bur(, I2 ha) ,anh rurk rakvnni, rZ yridr,, 12 ladrr, 12 ogul, 12 aydadogma ve hark tz dngne vb. nlrelendimeler raharhki? oriaya cLkabilir Yine yukanda belirftigimiz gjb' bir ranrLmnorneAin Ulgen in te lirli saFda kLzianve oguLlanvarsaya da legirli sayLlardagokte yaiayan rann ya da ruh guruplarLvarsa,bun, izaleteninsanlarrnda oguLtanve krzLanbetirtLsar srupLanylaanrlmD oinahdr Haua TLrrk cog.afyasrmnve eski Tnrk merinlernlh !e!jr, ]i yerlennde geqen40 kL,, ba?en3 kE, 7 kr, 9 klz, 30 yenge, 72 kadLn,40 yigi!, bazen30 ylgLi,8 ogul gibi nilelendlmeler de bu hususlarabaglannalLdLr.

haLind€olursa ll srradrr. Bazrkrllahlaraeklenengokkusagr temsjl eden bir kay tansadokuz yenndendugumlenLr.Benzertu.de bir sayt simgeciligini sarnanda!ulunda da gormekmnnkundur "

W. Radloff,sil'irld'ddn isimli meFhureserindederl€digi yaradrhs elsanesjnianlatrken royi€ bi. aktarmayaplyori KalraKankEgLnl'kla ki5i)'eEdik adrmrakrl\c onu l5lkdryanndan kovdutbununuze-

Muhakkakki aFn, toren ve bayramlann bir Tn.k toplulugundahibaFlangLe ve

nne ar: uzennde/dlessinlerdiyebaskakisilerFnIt, Yerdendokuzdalllbtr aBasbr:i)dre.ek,herdahnatthdabir h$ ycraruBu dokuzkisi,bugun€kadaryeq!:unde ya,

kadar glden bir onen areder tcra edilig tanhl€ri, kokeni nltoiojik uygulamaLara Hsiuns nularda (Asya Hunlannda) genel oLrrak kurbanLannsunuldugu rarihLn be iinci ay oldugu behrlilir. Gokturklerdeise yrhn bu donemindesadecegtA€ ve yere kurban sunulduAubilinmekledii Soz kanusu devirde atalaraku.brn sunma baska tanhle )ap rrd. J P Rouxun belirftiginegore Karrsar'daataLanku.ban sunulmasr toreni yedinci alan yedinci gununde yaprlnaktay& Hanan trkvimine gbrc (iLk .y 21 Ocak 21 Subatarasrkabul edihrse)bes:nciay muhtemelen2 L lvta}ls 2l HazLran arasLndabulunan suredjr J. P. Roux, aalara kurban sunnaDrn basladlgltanhj orra lama 5 Hazi.an,yani yazdonunu olarak belirler Bu hesabagore yedinci ay 5 Agus' tosa denh geLir.llginc oLanhusus (ulrigin mezar kulliyesinin asrl$ tareninin Rultigin'in olumrlndensonnki ynin (732) yedjnci ayrmn 27 gunundeyaprlnlr olmasrAsyantn gamanistinan\lara sahip Turk topluluklannda bir lnsan oldugunde onun mhunun u! gun iqinde oldugu yeri rerk euigineinanLldrgrsoylennekle birlikte, qefitli metinlerin olen kiginin ruhunun ancrk yedi gundensonra gjltiginLn behr tLlmesikurban rorenleri i!]n, )ukanda beliruiginLz knhlerden birine daha do$x su yedi saFsLnabaglanmasrbakrmrndanilginetlr

slyandokuzboyuncedle.iolnlslardtr"' Eski mitlenn izlerini ileren bu merindedokuz say6rnLnbu kadar vurgulanmasr, agactantiireme konusuna bagh olarak dokuz bolam burdan turernesi bir lesxdul degildir Nitekim ilk akla gelen Dokuz Oguzlar denenve dokuz kElmdan oluran Turk boladui Dokuz sayrsrpek sok yerde karsrmEaErkar:I coban, 9 de!, I deve k u r b a m , 9 f e l e k , 9 g u n , h a k a n L9 d e f aq e v i r m e ,t h a v u z , 9 i n e k , 9 i n s a n ,g k r r L s k a r , 9 k r z , 9 k i 9 i , q k o l a n h a t , 9 k a r k u n a 9 , 9 o g u l ,g o k , 9 o m e l i s a e, g p L r s k u l9, defaselam,9 soy, I tann, 9 ulke, 9 zincir. MrlslumanTurk ropluluklannda Turklerde sayrsjmgeciligininen yaygrn otarak kar$mra rrkngr alanlar bjr cegn lelsefi okullar sayrlabLlecek n€zhepler, tankaller ve ozellikle da Turklslam lelselesLnin ana bnnyesini rerkii eden tasawuftu. Ancak biz bu donemle ilgiii sayr simgeciligini,eok ozer bir sekilde ele ,lacagz. Bir Allahln birllginin iladesi Allah\n isminln bastadrgrd4hariinin sayrsaldegeri

lnsanlar da, eegirlikozmolojik ve nirolojjk unsLrrlaricin kullandLldansayLlan, kendjleri dogunlan. yaFanlrlan,bliimleri, oldrikrensonraki yasamlarl, yaiadrklafl

'j8

SamanelbissL, kulah, ve dawluyla ilgili salsal venler icnr bkz A V. Anohin, Atua)r5andl8nd,4l Madd.l.r, s 439 451.

198

Ya.ahlLive yararll4tan dogan ikicilik (Allah\n cemali ve celati). Say6at degeri iki olan b harfi dunyayabir gondennedr

F w Rndloll tbrD/dilrn . ltl r 4

r99

ruR( irroj ojrsrNrN ANAMn]{RI

I!NK UITOLOJISlNDE VL SIYILlR RENKLER

Tasawufi ruhun ric derec. olarak srnrnandrtlmasr(kotnluAeregvrkeden ruh, sullayan ruli, hu,urlu ruh). Bu sayLaym zamandasiilikLeki ilclemey€ (Aliah, Iluharn-

sonra ele alacagmLz5, 7 \'e aynca lO0 s?FsryLeilgilidir. 1s].m .ncesi Tnrk koz molojisine uygun bir sekiLdeevrerin insanlar tarahndantenisil edilen b kLrtupln nn lewesinde dondugu kablrl edilir Kuruplann en onenlLsi, kurupLrnn kurbudur.

Ined, Ali) isareteder. Kimi Alevi ropluluklardagunef Muhammed,ay Ali ve Zuhre 50 (Coban.Colpan) Fama olarak soruhr Bekragiliktede €rifilmesi gerekenuq ner!€be vardr Bu levhidin uc kademesj olarak gorulnyordu. Binnci mertebetclhtn,ikinci menebe]ibff usuncu merlebedhd

Aragtrmacrlann aktardrgrnag6re onun bir yrnLnda sag in.rn, diger yanmda sol imarn yer ahr Daha sonra evrenin dort yanLnryoneten (1shm oncesindekidor! anayonkavramrnaisa.et edilmi5 oluyor Aylca Budizmdebu dart yanun ranrilan da olduAu harrlanabilir) do.t direk (ku!up) gelir. BunlarLdlgerleriyle birlikte bey, ter adrm alan abdaLlar,abdaLlanyed er ve ucyu:ter izler.

di\let idi MevLeviliktedewb adaF .nce eile qeker. Mutlakia post nzerindeuq gun bekler ve drlsunerekdevam edip ememeye karar verLr Eger yLnedeNis olna karan degirmemiss€ne grln sonn kendinne yakasLzkolsuz ve etekLibir Siysi olan t.nnure giydirilii, beline elif ha ni sagristLranince uzun bir kusak (elil-i nened) ballantr, tennureninns$ine kollu ve kLSahrrka (destegul)ba51n,da sikke giydirilir sonra nc yrLayakn bir sure (binbir gun) cesitli hEmerlen gbrur

Bundan

Osmanh devrinde dart kuap hakkLicun" diye yemin yenne kullanrlan birude va.dr. Aynca "dbrt uniine" ya da "d.rt ustu dorf lekllnde kullamLanL.birler mu kemmelLikve eksiksizolna yerine kullamlrrdr Bunun tersine dort yam deniz ke silnek" ise zorluga, umtsizlig€ diLtmek demeko. Bef Fatma'mneli. Bu el rynL zamandaMuhanned, Fanna,Ali ve Hasan ile Hnseyini

Ddrt

itade eder Bu el lgareiinlnnazanve genelanlanda kt)tilhigtLengelledig' duslnnlnr.

Cenneuekidblt lmak kavramLnaigareitir.Aym zamandalslanifte gore dort FSal es, iik dort haiife, d.r ana nezhep, AlLaha ulagmann d.rt yolunu (senai, rarika!,

Farma'nrneli ile ilgjli Lasvrlersanattarihinlzde gt)rulebilmekredir

hakika! ve marLfet)itadeeder

gornlen bir simge begliyrldrz ya da be9 kollu yLldE demlen ve suslene sanahmLzda

Ahilik legkibonda bu teskilatamensupbireyler dort tem€l esasagbrc davnn' Mk (Srlrluykenafferne, kLzgrnkenyumulak davranabilne,durmanna da iyilLl ya

vardrr. KaidesLolnayan uc icgenn birbi le gecnesindenibaret bu sekiL anstr. r d . l , 1 n d u , u n c l " n n cg o r . m . , L r q " g o .. . g-nI gor. ,) t u b r L n e l r ) n .rrz..rl '. p" ,"\re Lrl.l rr. r " r .i o l u , r u r m . . . / l .

pabilme,muhrackenbile sahip oldugunu baskalanylapaylasma)dunnundaydrlar

Alh kollu yLidLzolan Muhru Suleyman gibi trLsrm mahiyetinde kullamlan v€

lian da yaprlmlsmuhtemeienbir Turk hairsLolan ve cenneuekidort nehn gosre ren bahcehalLlanndanbn omek, ashndalslam onceside'L.lerin d.fl anayon k!!ramryla iligkili olan don rrnak duiuncesnrin Glam donemi Turk sanaundada yer aldrgDr gosreriyor.

Allahln dunyayralo gunde yaraL4rnaLgareieder. Kumn\n A'ril SuresinLn54. a)etjyle Yunus Suresinin3. ayerindeAllah\n g.kleri ve yeri altl gunde yaraitL$ ilade edllir.

Toprak, h3va, su, aterrenibarer dort unsur (dndsn erldd) divan edebiyaonda sevgilive aslgrnbirtakim ozellikLerinere dunya ya da evreneaofta bulunur BeklagilerinkuLlarldrgrdofl kapr selanl denilen bir selan sekli vardr Bu selam ie.iar, rarikar,manfer ve hakikar erenlerineselamvermek s.klndeydi kusagrdon kose olusruracaksekildebaglana gelenegivardtr BektagigiyLmLnd€ Bu dort kuaba, dort butark neLege!e dort unsure isaret .der. AyrLcayine Bekta!]' likre brlgi ve olgunlug, erisen 'nsanlarakurup denilmesi de bu konuyla lutu diha

a lt. Eroz,E ii lrrh Di,i fc.jh ldnr inan., r.^l.vilitr srhrdJilift,s 110, I l5

200

Altr kolLubir yrldrz olar Muhn Sulelman, TiLrk sanan ve mimaisinde en qok lasvirinerasllan an korulukren ve na,ardan korunna anurh singelerdenbirisi ola, rak ka4rmrza c*makradLr. Yedi Yedi salasrlslani inan4larda yaygm olarak karirnrza rrkar. Allah gogu yedi kadl oiarak yaratmEtrr BakaraSuresi 29 ve Mu niinnn Suresi 17 ayerteAllah'Lngogu yedi kai yamrogrbelirtilir Hac'daKabeyedi kez ravafedilir SaIaile Mene arastnda yedi sarr uyguLantr,yedi gidig ddnr:isyap lr ve yedjseriaiLaiie kez SeyranrasLa-

201

TIJR([1tI oLO]tStNtN ^NrH,{rLiRt

TURXMITOLOII5INDERI]N(LERVE SA\1LAR

nr. Tasawultabedeninruhsalguclein topLandrgr yedi nokmsrndan sozeditir. A),, ncadunyayr(evreleyen dokuztelekrenyedi tanesjyedi geze8enin felegidir Tas?v_ vulrayedi cesitnefsren soz€dilmisur.Kuzeyyann knredekiSure]y, (Ulker ya da Penin) yrldrzkumesiyedi'aldrzdanmeydana gelmigrir.

ieazamet'mn Tasawuftada dokuzgok imnl9lvardrr'AyncaAllahln kudretve dusiinulentahonaars cellisine kinay€ olarak Allah\n dokuzuncuka! gokte oldugu

Yedisayrsren cok cehennem konusuylailgili olarakgeqer.Kurandaet-Hicr Suresinin 44 ayeiindecehennenin muhremelyedi kaprsroldugubeyaneditir. Ote yandanKuranlnyetniFyediayerindecehennem konusununyer almasrda yedmLn kadanolanbir sayrolmasrbakrmrndan ilSinclrr. YediUyurlarya da Asb"tbI Kehf(magara arkadaLan)kFsasrKehtSuresinde (9 (bkz 26. ayerler)anlaulmaktadr Resim39).

Yedisa/sr Peyganbedn mirachidisesiyleilgili olarakda kargrmrza crkar.tvrin yatuderdePeygambenn Bunk uzerinde,Tanr! katr sallan argrnyer aldr$ yedinci gogecrktLgrnr goruyoruz.Cennetink.p$LndanRrdvanvasuasrlhgirdikrensonra,

hine ve bundanduyulanyasarsareteder'

arkasrndaki meleklebirlikteCebrailkendisinikargrlar. cok sayLda Yedisayrsrna BektaFi giyinlnde de simgeselitadeanucrylakullanllnD olank rastlanz.Kemereski zamanlarda birtakrmerdenleri itade ermekuzerey.di kere bagianrrmE. OteyandanBekragi (belki tadnrny€di dilimli olannagrineseizaferen Tann'yrve bazryerlerdeAliyi kasrederek) Femsilac denilir." OreyandanKldin ra .ikarininEsretikolunamensupolanlanngiydiklenraelarda yedj dilimliydi Bu ra crn (bashgrn) yedi terki yedi gbzeilarellir.Bu racrnnzenneonsekizbinrlemeifade edenya da besmeledeki, harfiensars,nagorekonulanonsekizya da ondokuzkoyedi renk ibririmlei9lenjr. selimuhur,yedi ismi (esnd-iseira)simgeleyen Sekiz Gelenekellslaminanonagore,yedi cehenneme kargrhkseki, cennervardr. Bir klsmlminyaturldh€rrbrhirt(sekizcenner)isimlj kuaplardr burdaDonayaerkm[ ur. Tnrk ve lslambahceduz€nlemelerinde Mhcelerindon ya da sekizkarh )a da bolumluolrnasrda cennetkaranrna atrftabulunur. Bazrlslami inan\lara gore ar$rsekizmelektagrr.sii inanlgrnagore bu sekjz melek,Nuh, lbrahim.Mus. 1sa,Muhammed, Ali, Hen ve Huseyindenibarerdr.

iFareteder'BunlarEbo Bekir' on kisiye,Atere-iMubeggereve Cennetmirjdelenmig bin Cemh (vevaAbdullah Omer,Osman,Ali, Abdunahmanbin Avl, Ebo Ubevde Zubevrbin Awam' Saadbin Ebo Vakkas'Saad bin Mes'od),Talhabin Ubevduuah, (veyaSaid)bin zeYd'dir' da kailedildigiH 10 Muharrem61 tariOreyandanbu sa)aHusefn in Kerbela

Oniki venidenorlavacrkacikve insanLara Ozellikleoniki lmam ya da ilerki zamanlarda de oniki sinyardrmedecekolanonikinciinuml itadeeder Bu nedenleBektasilil<le bagh olarakonemli geciligiyer bulmultur' Alenlikie de oniki imam dusuncesine (erbelaiehldenanErnaoniki gnn oructutulmasrbu dus'ince ter $tar. AnadolLl'da ye baghdu. venlenoneminipuclanlardrr' Etegib€lden Bekragi Siyimindede oniki sa)4srna ilsr tarafin'kutsnlyerleri ziyaret binz atagrdakolsuzbir yelekolan haydany€nin takrlannecefyada Yenentalndan)apllankuctikvuvarlaklarolan habb€ esnasrnda ve bqala takrlantaslarlnhilal ler cogukereoniki ranedir'Ayncateslimtair deniLen edel seklindeoniki cukurlugubulunmasroniki imamttemsil giyenkiB€ktasibash$ndakioniki dilim de yine oniki inama \arettir' Bu tact ba5kalmam Cafer'eatledilen ginin oniki erdemesahipolmasrgerekir'Bun)ardan bir sdzegore,MuhammedeCebnilin getirdiginurdanlar oniki dilimhdir' ODdort v€ krzr Fatrmaile Ali nin soyundangelen ba$a Alevi inan\rnagdre Muhammed Hasanve Hiiseyinolmakrizerebir gixp ki$i,ondorrnasLrmolank kabuledilir' Onyedi

Dokuz Dokuzunlslamidonemdeki larhgrdahacok IslamdncesiTnrk mirleri v€ inan\la, nndakidokuzunonenindenka)'naklamr. -

denirdi.

M Etuz,d8c,5lt_2/

202

ve guOzellikleSiiliktebnemliyer tutar'Ali bin Ebo Talib'inonvedivoldaFrvlrdr koruyunnn nc aynb6lumundeonyedrierdefaduaederdi'OnvediTnrk loncasLntn kemer ve onvedi cu evliyalanda onyediydi Ali nin kendisininkener kuialtrgr besi"diyegecenonyedidostuotdugubeLirtilir' 203

runl(MtrolollstNtNAN rj^r|!{Rl

RrR( NilToLoJl9lNDE REN(LEnvE sAr0r\R

yan yana kullamlt|r alrmrsalnf ilade eder Mesneviningiis bolumn onsekiznBradrr. Mevlevi d€rviii olm?k isleyen herkes onsekjz gtn tekkedehizmei ettikten sonm nurfaku onsekizCegtihizmeri bgrenir. Haxrhk snresinitamamladLktansonraaday onseki2kollu bir gamdanlabjr hucreye goruriilrir. Buradaonsekizgun cile cekertetekkure da]ai Mevlevi dergahDr ziyarei

Ademi in duntann burun dillerini iiade icin yetmli dil bildigi 'l€ri surnLnr' Muhamned'in miracaqLkarkenKuranr yetmD defaezbereokudugu soylenir' Yine Pev

edenknn yamndaonsekizhediye geiirmel€ri bir gelenekhalini alm$r

gamberinAlhhran gunde yetnis kez af diledigi ifade edilir

Besmeiede

onsekizsessizhart bulunmasLndanonsekizbin alenl oldugu inamsLrnremisft. ondokuz Allah\n €n onemli isin erinden olln Vahid, yani Bir'in sayEal degeri tg'dur, yani Allah\ ifad€ eder. Bu nedenleyrh ondokuz gunluk ondokuz aya bolen Bahailenn

Bazrlslami kayMklara gore Adem yaranlrrken seks.n yrl eanur hahnde kelm4tlr ve ondan sonraAllah taraftndankendisinebicim veilnisiir'

Yirmis€kiz

Esma-i hrGnadenilen Allahln en guzel isinleini ifade eder Ashnda Kuran'da ve hadislerdegeeendahabatka isimler olmakla birlikie terim oLarakgenellikLedok'

Kunn\n yaz dlg allabeninharfsayErnaigrrei €der.

sandokuzisin kabul edilir

Inrk lslamdncesiTurk gelen€klerinde de eok yer tutanbu sayrMuhamned'inkrrk yaAllahtan ilk vahyinialnasr,AllahlnAdem,ineanurunukrk sun yoguidugu, elnda na inan rusr, M€hdinindnnyayalekrargeldigindekrrk yrl kalacakolnasr, dirilir gbklennkLrkgun boluncadumanlakaplanacagL €snasrnda ve dirilisinkrk }1Isrire jsminin ceginiitadeeder Muhammed in ba$ladLgr ilk harf olanrtm harfimnsryrsai degerikrrkrrr.

Bazllslami ka)naklaragore Allah Adem e bicjm lerdikten sonra onu ynz yirmL yrl ruhsuz brrakmtFve bu sure sonucundakendisineruh verilmigtir

OteyandanAlevilerdeki cemlorenlerjninPeygambenn gogeolan yolculugunun tekmnndanibare! oldugunusoyleyenMelikoff, mirac hadisesiesnasrnda Krrklar Meclisininkumldugunusoyluyor.Sivasyoresinden bir Alevinin ramkhglnadaya nanaragrllmacl bu tanLga izaferen:AleviLerde CemdemekKLrklannC.m'ini rakh etmek,yanionu canlandrrmak demektir,"sozrtnuaktarryor.5: Dogumve qocuklailgjli birlakrmgeleneklenn uygulanmasnda, bu krk gunluk snrc onemlisay mlshr. Turk IsLamedebiyanmn pek qok esenndekuk sayrLnrn simgeseiligine dayanrhi

Allah isminin saFsalka{rltgr allmqaltrdrr Say6aldeAerialtl otan ra! hartinin tr

L Metikotf,ag.., s 65

204

205

EIZIM LISTESIVE KAYNAKTARI

....................... ..................2 9 Ctim I AhayhsamanntannUlge!e ula9roklcinizledigjyol........ yriz}1li etkilenmis .Jlumun efendisi Erlik Hani XIX. air 2. Yama reirknnden Cizim 8.sreren. K TsuBtamnfotoFaftndancizim, bir ruk. Choijin-r.tu Tapnr$ MiE6i Mogolisran. (P. Bergâ&#x201A;Ź! ve r Banholomew,Moigoiia The kgacr aJ Chht3&ts i?dn, Londla & San F n n c i s clob a e ny e r iH o n SK o n 8 l] 9 9 5 , s 1 6 8 , R e s . 4 0 )... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 3 Cinm 3 (solda). Mogolisran'datespit edilmje brotr, toz (E. ve N'1.Taube, &hdener lnd R)'"psoddh, Lripzrgi983, s.80)... -.. -......... ..... ..... .. ...............6l Cizim 4. KalmuklaF ait kecedenbir tdz (E. ve M. Taube.S.hnnonerwl Nntsaler, Letpzig r 9 8 1 .s .9 4 ) . . . . - . . . . . . . . . . . . . - . . . . . . . . . ............61 gamanrnm Koon ve Bucu oieki dnnyay,yolcuhguesnasndataydaland,g, Cizim5.8ir Gold adh'kur ruhlar."(U. HaNaHolmberg,The^4rtfioloAr' oj^ll Rd.esfi4ro-Ugnt, 5ib.tdr, c lV, N e w Y o r k1 9 6 4R , e sl 9 ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .... 6 I 'an biciminegime teoasrnaitaret edenfteral ayDalar Cizim6. Ha) }! da levhalaruzerine lignrler(S.lvanov.,4n.i.d Masfts o/Sib.hdnPeoplds, Lrningnd oyulnuszooanrropomortik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7. 1 ........ 1975,sek.z)........ (U. Mrtholog rJl 7 Bir Yenisey Oniak Lpi b4rhgr Holmberg, Thc oJ Cizim $munrn Seyrk .................... .72 R as Finru-Ugnir. sib.n?tr,Rs.2l)....... ..................... ... (U. ganana ve arka krafrin gdnrnugleri Holmberg, 8. Btr Yakur air kus ripi elbisenin on Ci:im L\'danaizi'n)..... .... .... .. .. .... .72 Th. MythalcSy oJAllRil.sFinno-Ug,ic, Siberian,lev Cizin 9. Uzelindeayakkemiklerinitemsiledenaplikegentlei ohr gananciznEi CV Dioeegr, .Ethnogenic Add Otehrdlu,. X'JI/1, Budapettc1963, Aspects of D,*hat Shinunism," Res.14deki totograf.an ...... .. .. 7] ... cizim) Citm 10. yn'n bacakkemikkn ve sanranrnat1tipi el ci2mes (U. Holmberg,Tnc M/rholqj/ o.f,Allxrce! Finno-Ugnt, Res20) srDcnd,,

.... ..............

...73

urafindanunurlan9.nan davulununarki yuzu Cv.Droregi.1963,R6. Ci2in I San2eev Cizin 12.AhayiamnlanM air drrullar (4. V. Anohin, AllaySanDolFnaat Maddeler,cev. A tnan,MahoLlerr. ln elch.ldr.Ankah 1968)................................ .......... ....80 bolgsindenbir ianan davuiununon ranfi (U. Hohnbâ&#x201A;Źrg,n. M/rholog/ Cinm rl. MinDsinsk oJAllRuesFinro-Ugrrc,5benan, .................. .---.. . ...84 Lev.XL\4ll) (v 10.)................8 5 an bir davultokmag, Dioeeg, 1961.Res. Cinn 14 DarkhatgamanLanna Dei Cizin 15 8n gawn M1. HambulgvdlkerltundeMnz6i (G. Niohdze,Derschd,rdn,rhus denSibtil.herVdlh.fr,Srurga l92t,res l5). ........ .... ...86 ..... dort anayolego.ecle ahnm$ Cizim16. Bhtak,manirnnacnasnanlaurklanudayan,lar.k, bet lenel unsur e bu ydn ve unsurlambagl olarakme6im. zam.n. renk. hatlan ve

207

TUR( I\iITOI,OJI5ININANATI,ITLARI

............... 90 r l d E l a r( C i z i mY: a 5 aCr o t u h l u ) . .......... . . . . . . . . . . . . . . at, repesinde kurlanndeldc, kanahnbulundugubir DLjnya Cizim17. Dolgansanadlanna qizint..92 Agacr(U. uolmberg.fte Mlthol.gydjAllRd.* lr,,!rdU8nt,sib.rdtr,Res.241en Cirn 18. Gok ile Yerarasndainsan Gttkrtirkdelri kayarsmi (C Omil6liuulu,rcng,rilih I]/.lu'hFil6oJitaaaun8lsu^a CdlSrn.Bitkek 1991,kv. 1,2) 96 Cizim19 Yahdrl$snand, suyu. dibindentoprag,c'kahn bal,k-kur.Sr Pete6bu!8(Esk, Tirrklerw SinuliAsyaSanar'nnBuz DevLrninghd)HemnageMuz*i (J.Stryzgowski, (rltlk !\ten Ddgisi).c x, s 49, Ankae C Koprulir Nuvel, L,'lkli Mens€i, nndeki cev. Yas,r I01 1937,Res.9 daki lotografttncizen Caruhlu). (baydan) denilen stnAa t.1hlm'5 kurban ediltrns rallga ann deisi !c 20. Alhylrlarda . Cirm (A. 17; N Dlarbekirl. IJln sdndr, lsranbul 1972, v. Anohin, 1968, s 201) 125 ba$ r€kil 7 numdah surihide Cizim 21. PecenekTnrklenhe rir N,$azennrikloshazinesindeki bulunanGaruda(karakusl)lisurii (l F,czrn lolol.at nda,rcizenYasa.Coruhlu).. . . I I I au btr lreskodanku baslr Cizim22. DoAuTtirkNlanda bulunan,(oco Uygurk ganhg,'na (,runwedel. AJr-Euddli^xrh; K!lrva SonderruDnhllumdir l,guruN4\lv Mll yuz)llr4 B.din 1912,Res287).. .llj eatortn Cfiin.sisch-Turi?.5tar, (Tt,'hra, Takvim M.dorldi D.rg,si. 1994, say' 1, arka krlak) 174 23. OnikiHar'rnl, Cizid

RESIMLISTESIVE KAYNAKLARI

R6im I. Sibiry k?ya resmhde FMn oldu8u d,rsun,rlen ligDr (S. Atudol, "Srnrao Turkler TuvaveHakasya,",at|d5, sar 82, Oc?k2000,s 46).... ..... .... .... .........16 R6im 2. Tijlknenistat\n Nie kendndeEbo Ali DekkakTulbesiyakrnhdapnra!basrnda b L r l u n adni l e ka g a cGt o t o g h l : Y a 9C a ro r u h l u1, 9 9 6 ) . . . ...........44 (sh R6ifr 3 Tar uerine t?ptlmE Umy tdiri. Taraz Gmbul) Ka$a)cv Devler Sanadan Md:esi(FotoArat: YararCoruhlui998) ...... ................45 (Ya9ar REift 4. Naarhk olank kullan an,keceden ma Umy rasviri Coruhlua!rivi)....45 )ap (alem€ Rsim 5. Siyah atfedile!bn cin l6vin TopkaprSai.}1MuzesiKlrirphanesiH 2t5l (M.5 lptiioglu,Siah Kdlrr wlndo/ ne stcppe, lsranbul1985,Res40) ........ .... ....54 ve Dimne'den ve R6im 6 K?iil. 61Na binen llanr kamcr olrnk kulla@n ([rhk imS6inin etkisini las'yah)bn cin 6svi.i EdgarBloche!,ks Anlunliutzsds Mdnwnts On nbu Iurc, Araba,Pe6a e d.la B,rliorhu+e Pans1926).. .... .. Narondle, ... ..........55 R6im 7 Gold ve Gilyaklamair Amur Td2leri (M And, O}!n ft Bi:tg Tnrh Kntuhindao*n K a v r a ml s, t a n b ul 9l T 4 ) . . . . . ............ ... ....56 Rsim 8. Diyarbakr Ulu Cami kapE uzenndeki aslanboga mucaddesinigosrerenkaba ma (G Oney,Analolus€J(uiduMiwnsitutu SnskneveEl knatlan, Anl.ah 1978,Res.25).......58 resin 9. Olas[&]a tzlede ilgq bllumn cadrr direB tepelikkn ya da sancak ,lenbn Aur devnbuLuntusu. Budapegte MilliMn:e (Forograf: YagarCoruhlu,1989)....... ... ..60 Pesift10.YakuiSaman(M.And,Ayi|eBn@,TtrhKtthnmnLOlln(arfdftr.Lev.lv)...62 R6im rl. saMtu m.eq yolculugue6nda kullandlFhaFln'ruha an bodeli sibirya Budapeste Erno8ratya Moai (Forogof:YagarCoruhlu1989).. ..... .................... 68 R6im 12. Gii'geronevi yolculugu estusnda samaNnmerdiven ohak kullandrgr drck Bu dliek a)dt,ananda dilek agacrolahk d. kullanr DoBuTurkistanw ZeDgyuan vd s. 118.).. 69 {ed), XnlidngCftina, RBim 13.XlX. ynzlalaan bir Srbirya9atun elbiesi. St.Pe|e6bug Enogdtya l,trjzsi (S A ArijaBkay.. GofldaArvenrr)i Mu:tJ EtnogdJii NarcAsS'Se,Ianin86d1989,Res.84)........71 Rsim 14.MoBolisran'dan bi! iamnD dbifsi uzenndelidokuzbebekkuklae,qanhrve)dan baglan(E ve M laube, S.lzhdre !.d lhdtradet-Dte GeisLige rtltut Der Alten Mangolei, L e i p z il g9 S l ) . ............7+ RGim t5. At baghsamanaelan Sr Pere.sbur8EhograryaMu2esi(S A AqjaNkiya, Gorlddrs, Nelliti MuzE Etnosralii Norcaov 555R,Leningrrd1989,Res.95)............. .......... ......86 R6im 16.Bn mndala}l r6vir edenirsko din ddayrv.,\4 lazy,llar(M BrEgli, Cenlrdl Alian Rsim 17 )0/. }a4d AnadoluTrirk lalsndan detayjD,rnyaAg.c1ve nzenndekuslar(5e6re Yetkin,Tt,tHdlrsanall,lsranbul1991)............... 9.1

208

209

L\r]-\Rr r!RX [nrolItrrlNrN ,\NAL

RFSl[l Llsltsl

Resin 18. Babuiun oglu tlumryan un dogunuyla ilgili kulhnalan konu alan bu ftinvalurde (H Slihvmdn, bahcedekihanzln iekli evren$enn,nr (kare icrndedaire)yansnnaktadr . ..e4 Tark.nt 1978,1.v.45) Blbrr &,rdh. oJ Bd,ftonaRaD,la, rr,n,drLd.s Roim 19 Tirrk mnolojGindekr diinyal

tatrvan hal/an (ba\r, oknz !s) rasavliriund'n

Muz brrTrirl' ls1,mn n)rturu A.airulMahhhdr,vank lll . (Topka!, Saray, e(kiLrfmL) 100 ... Knr.env.no. A 36321 miryalndi Folndir' OsmanLr R6im 20 ided rleHawa'nn c.nnettenkoluluiunu tostren rc Z. TanrndLroliofi 5ardl tlkrdi lsldmMnld Topkrpr5ar Mnz.H 17Ol (F Cagman 106 . .. ' R e s 5 8 ) . . . 1 9 7 9 , drlcn,1stanbul R6id 21. Grklnrklerin kunran rnr€vii el5anesnribr'n eden Bxgur abidesindeki kiomrlsrt.nona lr]ft 5a alnnor kurtun srjtenen qocuk{N Divaibeltirli, kabadmadan 108 tutt,Bdttangchdantsugiift.turh5didti.Anl'rnr99l,R*im10) alnnLrit.pesindekalral bllun'n Dunla Atao tackaPsLndan R6in 22. Siva Gdk Medrese ' ' It5 " Coruhlu) kabaftnsr (FoiogEf:Yaear got agacunsurununve dogu voniilun R6im 23. Agacejden.Buradaloznolojik 5emava H 215259a Gasa'Cotuhluarsni] '115 [4nz Kur SaruI siftgesilrari ejd{ter,ToPkapr ndabir kadrnEilzadeye.n kurga'rn rekon$urrksivorlu\'{uhteme' Resnn24 UkokPlatosu ailif lentlun deEine {N Polosmak.A nurny unedrhedlro rhe Panr'esof Hea!o],' 122 . saIl186,Ekin 1994 s.90) G.o8rali. MaSa?in., Ndf'onal qagman (f ve anntrzerinde R$m 25 Srllanll Osnunk!)Bgu baAlannns Sdruluvor'1618 124 hl4n M'nldrrltr, lslarbul197s,Res62) Z. Tamndr,Tola/ Sdra}N4n16i (NI As'an BLGegl', Ca'rrdl Uvgur adakoiaraksxra. Resim26 luda'yaelindeticrcegr Prenrsi I2T s 1071 ... ... PdrdrrnS. R6in 27. Elindegul tulan Farih SuLl.n[4ehme! U/Surlanncic.k nnnna sahnderivle ' " 127 dikkarcekicidnTrht. blslo Tobiasstinfrer 1578 . .. benzerligi II2 Kut A 1612 *26b) bir qderrasvin(T'f sar N1r:iz Resnn28 ^'d]bu1Mdnl'hdfran R6im 29. Behnn Gurun eldenol.hin$ir 5shnatu,Snrz 1170 ToPkapt5rnvt N1i'z'sr'ri 112 s ,e n e v1a9 7 2 . 2b. a s k r ' s6 l ) l t l l , s 2 0 1 b . ( B G a y , l t ^ I a nP d i n l i nC

Env 1612,vr.25Lr,xtll xrv. y!4,i C! Coruhlu,TrrrsanarndaHdyvan tsrar -s.,nlot'14r, b u l 1 9 9 5R , e sI r 2 ) . . . . . . . . . l4o Resim15.l.dibt'l MdhlrtrdlTopkaprSaralMiiz€silnv A 1632. .. ..... .... .... .... ....742 R$im 16. Anan geik tnircadelesinigosEen duvar Bmi ^zerLrycan Seki Hanlar Sa.aI ( F o t o g r aYt a a . C o r u h l u1, 9 9 7 ) .. . . . .. . . . . .. ........l4l Resim37 YunuJunCebrailin lrdnn,yla bal,g,nkannndanokr5r,aulhdnr,Tolkapr Sah).1 Milz H 1701(M A!d, ivinld[n.k Osnanlr]sldftMnoto8/ar, tsranbut1998,5.2t I ) . I44 Resim38. lbnhjmin hnailikurban .deceAinnda rnelegingokyuznrdenlir koc getidii rasqr edeD(,s6 r Enbrld(Sii T W. Amold ve A. G.ohmann,Ihe lsldm. Baaha Co\tribu.on ta itsA.t anl HistaryJnhlthevil-)ivxt Cotr,]', 1929).... .... .. 151 Resm39.Yediuyurlarelsanesini tasvi edenminlaru.Topkaprsan}1llinzesiIl 1654,l2 b, 15.3x 25 .m. Pr5idrl Din FazlAllahb lmad al DavlaEbtl Har b \,luvall& al-Davla ( O l N .7 1 8 / 1 3 1 8 1 9 ). . . . . . . . .. . . . ... . ... .. .... .. r54 R6im 40.Dawlunsesnreaidanan rlkr. (.1,k l. Dinn. hrkayelerinden. ropkaprsarayrMrizesi Kdt EnyNu ReuD843.... .... ....I5-l Resim4l.KrrgrlannMand5 D.stonfndan birehne. lmanberveSrgakej.leE kal5,elaryor. M. Ivtanuilova 1971 lvletalmadallon(K. N Usubalie\a, K,razLldrlcfrsdl Srrijrrsiusr'o Muzeyilirg,?sk'rCosrddr.nntyMuze!l?obrazilelhtstu$r-Th.K/rshi?Srdk^nMN um,Btkek (Frunze)1985,Res 106). ... .... . - '.165 Resim42.Harf. i Ni?drlldenbir ^' sahnesi, 1491 (K. Kerimov,N{dn, Gencli fldirv l,tindftter'NizanlicanjeriKhdnsdMtnetud, laku 1981,s 132.Res81) .. .... ....166 Resitu (1. Ad, Skldt,mdnrarr-Th. 43 KanuniSultan Snleynanindoganliavlahnrasr Illusr)at.d ttktarJalSTleyndn I\e Magn4ftsr,washnrgron 1986,s l17) ... .... 166 Rsim 4,1 Tu.tand.n (Dogu Tlrk$ran) tavuli lln simgelqenkl heyket{w. Zengyuan (Ha:.),xnjidhg'Clnd,Urumci1989,s 51) .. .... .....114

de!.ine an cifr basLrkrral kabanmre KoDvalnce Miixdi Rsim 30 AnadoluSelcukLu lll (Fo|oghl: YasarCoruhlu). M.dreseNluzesi (Topkafr \'liizen SanI hanile btrakrn8dk kun R$imlr. Cen$zHan\n kartsrAlan_Koayr Baysungur Albumn.16tl) Resim32. BehDm Gur,.shnryen{ek Lacralyor' ljd,tfr Nrir:a'r'.Heni 1'179/80 (F Suleird nova,N,:on,i Han,s" ltl4ngdnrasnrldr-lllu rnatonso/ Msdrni\ "Hd,{4h " Iaskenr 19 85 ' 137 R e s r m1. 8 1 . Resin lS. 1600 Tanhli Ozbek minyaturii. Sdtan Hli*yin in r{lrhlarToflan.e kirabn an ltrr salih t.r.rrndan isru&h edilnls minvaturde sevh drnsel SricirnutrsnnEesiolaral kaplad BooLPainrinS,Ler rSrad 1980, lev ponu uzeri|d€ oturLyor (o. Calerkina.MawaraDnah,

... ... lr9

r8l Resnnl4 Biiltk.l

it Kucrrkiyr ilkrnyrldrun Sijn{en DrinyaturToPkapr SamI \tiiz Kril

210

211

KAYNAKCA

Aga,M., OrukiHcyva'ilrTtft Iahrini Eltdjndd Tetehhll Etnir tsdz E/sdneld.. TDTD, eI 98, ls tanbul(subat 1995. Agar,M E., "Yahnl$ EGanelenU:erine,"IKA Pml Dr Mlhdftn Eryine Atuld, 'JNUV I 2, (1990),Ankan r992. Ahned bln Mahmud,Selalh'iafrc, haz E. Mercil,c. I,I1,ktanbul1977 Akdo4^\,\., lshendenaneAeflSdefr.lrr,Ankara 1988 Akgnr, N., "Oniki HayvanhTurk Takvimi, TDA,eyr 54, Subar1990 Akel, M , Halk lunslan ve Halk sanar( AslaM Binfte Duqn YrrrurmeKeramed,"TFA,ey1 182,IstanbulI964. Ahaddh 4lr Melk LL\e)ni. Tanht ,hd1gaa,,evN1.Oz'ur. ArL,r .oo8. Atat'lt, S , AzerbdychTnthc.sis.'zltgri,c. I,11,Ankara1995 Aradol,S., samnTnrkle. Tlva ve Hakasir,"Atld5,sa}182,lsranbul. OaI2000. And,M., Oy&nveB!3t, lstanbul1974. - Dtatada w BizdeG.1gequnr, AnkaE 1977. -Minyaflrle e Osndnh-lslahM'rolo&l6r,lsranbul1998. - 40 Gin 40 Cre OsnanbDnganLnSenlihled G\it AIdlIdn,ktanbul 2000. Anohin,A v., AlraySamnlEm Air Maddder,"cev.A. Inan,Md,kakkrve lnehnekl, c r, An ka6 1968. Anonim, rtrke MdniEIYd:rlanNanxhaiha)L!]1btao Harabelerinde Bulmtp A. vd L. CaqTaru JndanT@tt anEl Yazan, cev !. Kdsemilc. l, kranbul1936 - "Alalo].tsvaE," 1A, c lv, AnkaE 1950 -'Avcnrk," l{, c. IV, Ankzra1950. - "Asu6,'IA, .. lv, Ankamt950. - "BodhGa[%," T4, c VIt, Ankala1955. - BBhm, L{, c.\411,Ankala1956. - "Carakalar,' T,4,c.IX, Ankara1958. - "Gnremani," IA, c. Xll, Ankah 1964. - Dva.apal2,"IA, c. XIv, Ankah 1966. - DhFni Buda,"IA, c. XIlt, Ankara1966. - "Deva,"T.4,c.XIl,AnkaE 1965. - "Devi,'TA,c. Xtll, Anl<zn1966. - "lndn,' IA, c. XX,Ankara1972. -T'JhDiIKn1lnrTtthaSazlrh, c l-t1,AnkaE1988. Am, R.R,Btu riiri tih, Ankan 1986. - "T'lrklerde Tanh zapx,"Makakkr, haz O. !. Senkaya,Ankara t987. -'Turlo GhennemlerU2enneUrsurca parcalar,'Maftdkkr, hd O. F Serrkaya,c r, Ankara 1987. lIaz, R., Ha,prl. Eshiturh lnarcldn v. Halhliehrn!3t, Ankan 1995.

213

iNAHI rnRl run( NlL'rcLotlslNtN A., TurkmenEdebrylimdaNenz." Nevru:v. R.nhlzrrtrh Dtayd,n& Nevruzthin.i A5urov, 192) Mdttt996,ha2S Tunlrc E Khc,Ankao1996 BilgrsdkniBildinknAnhd," fiist.ry,l Stklddn th. Mdtntiianr,NewYork1986 The /ll!n,"rrJ Atll,E.,Stk)hdnnan. ' rDvlA, c l. I'hlbul I "Aen'i N1ubessere, 991. A ve l. L. Crkan, AydrnlL, Renliler:Nlar' I or' Sitlh C''kridls tr lvlateniSimgeleven Bagcr,S., lslafrToplumLan,rda raa ionsFnen} 8 danste Mand.lslani4r klan Dr]rydrndd L'lt dtlthllr t D.li11'tlnehk ri, c 11,Ankma,1996 DdnsL'drtGotJtqur. ParG BaLrru*itis, .1.iugis, LeN'loldAt. Fdnrdniq!.Anriqrit.ssrE{otirhds 1941 1916 Bang,W.ve G R li.hmetiAraI,Og12KdlonD.(dtrr.lsranbul !dht.lsranbuL 1991 ,{Esn.l4n Eetrd!'l Hn5nd Srrtrtiannd Baid, S, Gdi Tdnn'run Faknlt€si. Arkeololi (Dan$rnan: N{sU fen Edebrvai Y. Coruhlu), BaFnoglu, d , 5andflDovulu lsranbul 1997 lisaro rezi yalrmlannam$ ve SanalTanli BoLrrnil, ddisk t loDdeTut AMi.4 Bldrlerrt t 991 8azin,L , r"s SynehAChronolog,l!4 GdkelTannlarY. DemoDlar"cev S.Ag'ldeEdnlih Builsu, M., Deta/AsunHrnduizmdeLi Dnnyad!v Cel.r.hsellaplullarAd Dinlert Mitolajikt Sa.ltet, vdn Y Bonnelov,haz L Y'l maz,c.I, Ankara2000 ''DeviHindBrandaki'ranncr,cev 5 AgLldere,.4nrh Drn)addv. GdotshvlTo/u'rladdDin_ lelle M'rolojil*SrrlrFl,ydn Y. Bonndol,h L Ytlmaz,c1. nkdra2000 HryvanUslubulrken DevirOmekle.iUzenneBii Dene_ Brlci,(, AnadoluTat Tezyinamde me, A5ID, c. ll, lznii 1981. Londn 1992 D.nonsdtd slnl,rls of,4r.i.ntl4.sofdtdrlid, Black,J.veA, creen.Gods, Blochd,E, rs E4lu&n!r\ ddsM4nacnl6 Odenldu.uf.r, rnbes W\iansde la Btbli'|h'qul Ndtiondlc, Pans1926 G.jdiler.sqr 12, longard,G M ve E. A Grantovsky,5amnlarve SatunDm,"L-DJESCOildn Boswonh, c. E,15ldnD.vkd.d Talihi,cev L.IUercilve\4 lpsuli,Gtanbul1980 wrriA EmlneDA6 l3/o,bnd@ r9TI Blyle,J AndrN, A ErfrsianHunrt,tRlftdl,llt MonSdl - Tui'sh and M.ngol sh@u4smh Nlidlle A*' the Nianfll wd/ld !,n!te l20cllr0 Lon'1F t977 N.vru?v. Rdnhkrlun' Bozyel,1, 1gdtrNahcivan\e TebnzntgennrdeNe!ruzgelenekien," Dla)dtn.ldNe!rur llim B'iAsbteniBildLnk,iAnharat9'2t Mdt 1996ha2 S TumL!tE KIc Bozku.r,F , T rhl.nnDnr, krinbul 1995. Buluc,5.,s,marizn I \'ll, Iii,4 - Ahayca lhanesi,' IrriA,sal7, 1941 Bn Bahadtr - Simanizmin IDED,c ll, sal.l-4. 1946 Nleq*i ve lnl$ai HakkLnda," - SamanvesatunizN,lA, c \1,lsianbul1979 Bunker,C. !. C V. Chat{in 'e A R Farks, , hi,el SryieArt Fromrdn ro w.n, Newlork 1970. Ar Kultu."IM, c. x, 1953 A, Tnrk OnomasLigin.le cate.oglu, ''TlirkOnomstiginde Ay te Clnet Unsxrlan,'TDED,c Xlll. 196'1

zt4

K{\?{A(cn ''Tii.klerde Ar Kiltii ve Muese$i," Vlt i T( Icllrlldri,. i,Anka6 1972 - Irfk Dili Tarihi.lstanbul 198+ Crdpbell.l , lar Mfuolol6r, Anlari ls92 cev.K Emtroglu. -llhdlMitoloJr,cev.K Emi.oglu, nkaa l99l -DoF Mitolo_ris,, cev.KudrcrEmnoglu,Ankua l99l Clter, D , Tn.slD}olof nd 8.d(-fid ,4rirul 5Ok Art otFu,6id,NewY..k 1957 Carus,P (ed),BudanrOgret'si, cev T Uygun,Glanbul198+ Chl.lo,B., APropotDun PeE.nnxgede la MyfiologieAllaienne. Joumal.I TukFh srudi er,"Irfklth BilgltArqrlmaldn,c V. 1980 chLng,L. ChdhtCh'i.nin EkiIiEizdrlah,lda Qn iL Krz.Jbah Krnr ann,n Mtinar.}ad.t, I U Sosyal BilimlerEnsriftni,GenelTLrrkTarihiAnab,limDai'.yay'mlanmmrs )aikek lGatuter. aJ7 tatlitianal S)nbok,Londu 1992 Cooper, J C.,An rltunfdkdErc).lopaedia 14M'lklds'.n,c VI, Berlnr1928. Coq.A von Le,Diellddhisrish.Sfdrontihe ' C!nbu.,N4, Folkloiunu:daGeyrklvldili Uzerine,ll. MAl FKSildtikri,c 11,Ankau 1982. A, At.dsndl Siberid d 51!d)ia sd.tdlAnrhroplDg/, Oxlord1914 CzaplcLa, Cu.tG,V S.,PmidhMylhs,Londm1991. KuguKusu, l. MAT( T.rhgkr,c. Il, klanbul 1971 Cagatal.S.,"Inrk Italk Edebryannda -Altln YdruhtanlftiParea, Ankau 1945 S ve 5 Tezcar, K.ldrirk TanhininCok OnemliBir B.lges:SoEuIraBugul Anm,' Cagaray, TDAIB.(19/5'76), Ankan 1976. A ve A Cakrr, Sektr lunn, "Uygu Tu.kleindeOynana. Halvan Modlli Halk HLk,yelen.' THKA,sa}12, Ankao 1991 o88 . 4 t . . t - t t Z . , t h a rB a r t a " \ . ' r - A , L Coruhlu,Y , TLjrkSarunizmindeBicin Dtgigtime (Meumoryhosn) Olqr ve Tnrk Sanafiile BaglantEDzenneBnkic 562,"5I D, . 1,sayrl. lsranbul(K1sm)1987 - ^nddotu Selellllluldndi Tat rezJinahnaaO a Aryd lL t3ado\trlat,Nl5U So$tl BilinLer Ensdtnsd SanatIarihi ProghftL)ayhlanman$ takek lisanslezi,Gtrnbd 1988 "kningnd ltumnageMu:esiveTurksaMll,' TDA,ProI D. Eonaeddm Ogel'.Armgdn,erl 65, hranbul1990. - GhmiyelinKabuhndenSonukiAslaT'jrk SandLnda Hllaad Uslubunutr lzLen,"DTS,c 7, sryr26,lsranbul1990 ''UygurcaYaznn\oBuzKag!! DesrarfrdakiBazlUnsurlannTurkSanarTanhijle ll,ikikn UzenneNotlar, MmAD, say,6(1990),lstanbrl1991. "Knlt8n'in BarHeykehnin lkonogralik laknndanTahlili.'MSUi:IID.sayl1. lstanbul(Are I'kl199t. - "TurkR€simSanannda MSUsosFl BilirtlerE6tnusu,dokroraldi, HalaanSenbohzmi," Granbul1992 - Na$/szentmiklos ll.zinesfidekilL Suuhi UzenndeBulNraDYinic,Kus (Kanal/Garuda) Turksananve lkonosralisind€ki FiguriuKohpozisyoniann Ycd. J. U Prol Dr lrlhd? Od g. Amagan',Konyar99.J. - "lslamiyelten Ha/vanMri.ad€lesahnelc.i," sdnarldrhrd. lfton"gOncekiTurk Sanatrnda

ruRKMlror_ojtsrNlN AN ri{rLlRl rcJihArashmdla. Gn^.rl^olo.4magon, A.k E 1993. - "Tri.kSanau ndaCddlen HryaanFiglrlerineGdk!e YeaStmbolizmi Ac6mdanBn Bahi." A6lk 1993. rD , e}1 87, lsranbul, - "Tllrk Sanao'nda Gorilen Horozve Tawk Figurlerinin Sembolizni,'TDTD.et1 91, len- Turk Sanat,ndaCornlenIavranligudenninSemboli7m,," rDID. sayr92, Agustos 1994 - TurkSanaunda GorulenMaynruD Fi8ullennnr senbolizni, 1D1D,sayr94,[kim]99+ - 'Tiirk SaMti'nda Kaplumbagi FrSurlennnr Sembolizmi, AS,sat 62163,Isrdrbul1994 -'TilLrk SaMllndaGdFjlenfrlki l:igiirlennin Sembolrzmi," IrID, s.il 9t, Kasrn1994 - "Turk9nanhda GdrulenYrlan-fasvillerinin Sembolimi,"lDrD, eil96. Aralk 199.i - "Turk Mitolojin ve TiLrk sanan.",6an ail'nlen Arartrm4lof, y.ni Haftonkrresi. e\1 7-8, I994. - "T'Jrk SaMunda Savatve Bant Sembouen,lI Mri:e.!hi?Senin.d Bildrdier,Arken N{!2e r€ Kuhursn€siKomutanl'$,19 23 Eylul1S94,kbnbul 1995 - "Tii.k Sanamda Hale,"Dohu:!f,.!M ISK.c.l. Ankao 1995 - "Onavelc AsyadaHaiaantsicimheCime' lnano ve Tiirk S{rau e llgki!, MstfEID, sa}l 2, lsiaibui Ocak1995. - Tnthhnahkd4HdtvdnSehbdi'i'hi, lsranbul1995. - "TilLrk Sa@tlndaKopekFiglllerinh Sembolizn,,' Iolurudl ldnh,. 3, sat l4. lsr,nbulSu bat, 1995. - Turk Sanannda BaltkFigtLdenninSembolizmi,"I DID. rya 99, lvla( 1995 - "Tuik saMundaKoFn. Koc.KeciFigurlennjn sembolizmi." IDTD, $y, 100,Nisa. 199i. -'Turk Sanaun& Grolen Boga(Okuz.lnek) FjCurlennin scbbo1i2mi.1DID, q}l 1ol. Ma}t 1995. - "Tillk Sanau ndaY,n,crOlmayanKuilannScnbolimi I, IDID,eyr 102,ira2inn 1995 - Turk Sanau'nda Go.iilenceyrkFigurlennn: Schbolini," roplaftsdlladh,eI 18, lsranbul Ilaziran1995. - 'Turk SanaundaYlt|o oldayan KurlannSembolizni- 2,' TDTD.sr}1 lo3. Temnuu 1995 - Turk sananndaFil FigurlenninS€mbolizmi,Idlr@l Tdrh, eyr 21, lsrrnbul,K6rm 1995 - TDlk Saoan'ndaGdrulen DeveliSirllerinrn Senbolini,," IXA Ptol. Dr. Ohu! Aslatupato Amagdn,Y,lX)i\l / l-2 (1993),Ankra 1995. - "TnrkSanan ndaAr rign.le.ininSenbolizni, IDA. $F 98, Ekim1995. - "TurkKozmolojNind€ Yd^lan Bia Unsudann Tulk Hainanndaki lzlei, TDAPtuJDr Fa rul s!n.r'e Imagan, eI 100,Subar1996 * Lltus lkonografisiv€ UygursanaL"nda Lorus.'UOoTKK,4-7Eytul1989,Ankda 1997. - Turk Sanatlnda ,4S,sI 76.(Ocak,Subar), Av Sembolizmi, Isranbul1997 - Ofla AsyadanAnadoluF Lahn(veyaTasSanduka) terdeGorulen anceFBrcrkTasri.le nnin Senrbolizmi." Iantui(nit'irtv. Sara.ryld Elnrlllran Se6po?luitu, I, 91t MoJtsi997.ls, -"Selcuklu sanar'ndaGdrnlenKuytuguDugrrbldAr T6,irlenn,n lkono8nf,kve lkonololik

2I6

xA\l!a(i

MahLyei,"vr. 5.i M SKM-s! dhiten,M)7 Mar6 j996.Kony 1997. ErhenDan TnrhSonau\n A8C!i, Granbul1997. ''T'irk SaM! nd, Av Senrboljznn," AS,c. v, sI76, OcakSubrr1997. "KurSanve Cad,rdan(Yur0 Kiimberve Tu.beye cecis."ccenryt GnnnnnzeMezatth Kttturn re l6on HdJdina EthilcttScnpozyum.18-2AArdhh 1998,kunbul 1999 - T,iri Miroi,j's,nia iltsCti, hranbul1998. - Tiirk HalaanTrkvimi," M. Uglr D.wa 65 Yat Affialahr-'5th Btrthl'atFenchnJt,Gd r. Cemil Sch,ck), lstinbul 2000 Daneshvan, A., Aninal s)nbolisn tn wdlftd wacrkhah. Oxlord t 986. Daliden, E.,scondr&v,ar M)&olo$,,Lrnd.a,NewYork,Sydney,t969 Delaby,L, "Etendi Ruhlarv€ samatum," cev. Y. Koc, 4tr1ft D^)a v. Cet.netLset rofluhlord, Dinlet v?Mitolojil.t Stzlngn,y6n. Y Bonnefoy,hd L yrtmaz,Ankan 2000 Delidneroglu, Y.,"SahaTurklennde bir Nemz vruiyonurlsukh Bayhd," Nevrurv. R.aftkr TnrhDnhldlnda Nertuzlhin i 8i1gs.lentBildinlenAnhdtut9-2I Mad I 996,h' S TuEl E E Krl4,Ankara1996. (ursalMerinkn Demirci,K, Hinduiznih Vedaidf, lstanbuli991. Denin, K , HalatrlHqlldh, haz 5 C.aglayan, lstanbult973 Dioszegi, V, "Howro Secrme d ShanrnAmongrheSagais," AO,c. XV,Budapesre t902. * Erhnogenic Aspecrs ot DarkhatShatunism,AO.c Xvt /I, Budap€sre 196l DiFrbekirl. N., Hun&rdr, lsranbul1972 - lslanitettd On . TnrhSa|tt, Eollongd^da^Bugane Tnrl sdndr,,Aokan 1991. Dtury,N.,saruiitft-&Mnl8n Ogelet. ce!.E sims€k,lsranbul1996 Eb€rhard,w , qn KdlndlddrM Cate Tnfiler ye Y,ontulonnlaspr, cer. N Lrlugrug,Ulkn, Ha! h.tlen yeHalhttulan Dargisi.c r"r'1,saF 87 (l{art. Ankda I 9,}0. - C'h1nsttui(.n{ulatr, (ev.N Ulugug,Ankan 1912. - Qa Srngeidn SddtBl cev.A Kaanc,gilveA. Bdeker,lstanbll2000 Ebirlgali BahadtrHan, (S.cer i Terahine)Ttrhknn Sal Kntngt haz M ErA!, lsranbul.ranhsiz. - *rerc-i Tdahi^. (tnthnealenn So)r Krttgi), haz Z. K dlnrr, Ankan 1996. !bn'l llat Rnmi,5d[ -ndn.,haz H. A]<iln,Ankam1988 Echardt, S . EJ5aa€de A|lild,Alrtla!e Hunlan.cev SenfBagrav, AnkaEt 982 Ekem, N. H , "Hunlad. Renkve yon 8ilgisi."Nevru?ve Reahb Tnrh DnnyEndaNertuz tkind Bitgjslldi 8;lrlinledAnha,o )9-2J Man 1996,haz.5. Tunl ve E Krl(. Anka6 1996. Elcin,5 Tnr,?HalhEd.brydrrioCin', Ankah 1986. llert, M Riad,"Thenephanrin d]e lndianMughalparndng,!C]AJ,c t- t, Bagdar1956I958. Eliade,M , 5hdftdn6n,4rcha,c Trfihiqu8olEnasl,cev W R Trask,Londo 1964 - Kutsalr. DinA4r, M rev. A.K tcbay,Ankam199L - Ing.lersingeln,cev.M A. KrlKbay, Ankara1992. -Mnl.na Ozsuiftkd. cev.S.m, Rihr,lsonbul1993 - EbediDdntsMitos! Cev U Ahu8,Ankan 1994. - sananizn llhtl E nne T.hd,rlen,cev.I Birlan, Ankln 1999 Eliade,M. v€I Couljrno.D'd.r larthtsdzlrgi.cev A. Erbas.ln,nbut 1997. 2L7

IuRKNrlrorr)jlstNlN ^NAH^IL{Rt G,:onliErltikD,Ka),&hlan. Emrunuel.R. Hint,Yudn n M,erM,toloj,ldnnds cev.H. O:den,ls veG.lrnahla,. Ankad 1977 N. SDsldlAde, Erdenrug. [rg,n, M. Otrn Ab'd.kt, Gtanb!11976 - D.d. Korhrt(tln}r, N{erin-S.'ziuk,lsLanbul I986 - Ogu:(dgdnDcna0,lsunbul1988. D.F r, Molf, c. I ll, Ankda 1997. Ergun,t'1.,Iurh Di4ld! E/sdrel.rnd. HdlkD.nd[ Ur4lldhr,Ankam1996. Ergun,lvl.veCl.lbFhnno!,Eosfturt Erhar,A., Miloioiso:iu!r, lstanbul1978 /nan.r)l. /l.lilift a.hldtilih,lstanbul 1992. Eroz,M, rsh' Ttrft D'n (Cdftrann v e \ . i \ I I l r ' ) u l l a ' l 4 " l i b I E'oz c X, *l1 l-4,1965 Esin,E., TheHoFein Tu.kicAn. C,4J, -'Eqen (Selcuklu Sau! lvren Tas\irinhTitk lkon.Sflnsinde Md,5cleri),5.4D,sI l, lnkan 1969 -"Kun Ay (Ay YrldENtorL[nnlroroTurk DevftrdarKarahanlrlaE Kadarlkonognf$i. vr] lTKs,ldinkri,.. I, A.l'iu 1972 (vihaa) Hdkanl rlutanl'g'n. (Ribar)* Sd+, u Muyanl& Uygu. Bxyln YapErndan Cdiine,"I44, Ankda 1972. Har lle Medrsesine - Kuiqu(TiirkSananndaAdrDogamrlkonografisi Hakkrnda),"sry, c Vl (1974 1975),ls -

lslahiJ.t|'fl AhcehiItrh Knlturl arih, vetldna Cir4, lsranbulI 978 rtth Knsmlojtsi Ah D.vir Uz.na.Ardrhmuldr,ktanbul1979 '' hrk Eudi$Rsnn SaDannrn Tarihcesi," I MATK,lsranbul15-20.x 1971.Irfk SaidlrI4r h' Telrlgkri,Ghnbul 1979 - Altun-Y$(TheGoldedlvloxnhn). JIS IBA, c v,1980 ' B o dl l , l M I ( L D l 8 l c r i , k t a n b u l 1 9 8 0 . Drohht I Can(CanA4oct,ha1 F. Hahcr,Konya1984 - "TongaAlp !r(Kulturve Sanatlarihi Bakrmrnd.n BirDen€tue),r'!r1rr, hs.l, ey, 11. tF z u r u m1 9 8 t . Ferideddn!Auar,MaDrhalTq,r,cev.A Giilpnarl,,lsknbll 1990. Fnrch,R , The Shamatr s Drum ol Sibenaand lhe Fu-Ea{ ," Ocnnn OA IKK Bildnikn 25-29F! hl 1992, ADftara, Ankan 1999 Ki)ndettni H.i Findeisen,H. ve H. Gehns,DieS.hanan nJa&helJctundRat4.b(. Seel.tlJdhrer, I./, K6in, 1983. Frazer, J. G.,?tltdDdlDrfi v. F,lftlon,Kdkl.t, cev.M. H Dogln,c l-ll, khnbul 1991-1992 1955. Fnednch.A.\tC 8udrcs.s.dn@na'C6.hicht.ndusSrhndn, simgesel anlanlan,"cev.S.Tczcan,4t DTaiF]D, sar 3/1,1968 cabain,A. Von, Renklenn - D6 r.!.n tn Urgtnn.n kjnl$i.hvon (o(o850-1250, Wesbaden1973 n-N.t'ok A]i. Mevd\a ri l/avaidil-M(olk, Gclibolululuu5bfa Xvl.ltz)il OsmrlLlnyantaflur. So5l4lHa)al, sadelesriren: gtndaG.lothl.t -Garenchler C. Yensr,lstanbul I 975. li. Milli Gel.hehlcrnd. Rdnlk.wsd, Krdrr lslil, Anlan 1997 cenE,R , Ilrh lnanrrla, llrerA, kdpganve EilE n[t Hi\hnntlnlthlan (6307J4),c€v 1 cMud, R, c,tLuln lnfdrdtorhgr

218

l<^fNAXCA

Mangahepe, lsranbul1999 Gbkyay,O S!ik,D.donKdftudlnK|db,,lslanbul1973 1991 MdyaKr./.hn KrtialKtar,,cev.5.Tansug,lstanbul Gnrd, R, Popol-Vuh 1917. Moskola-Ldingnd Gnaznov,M P , Pazlrykhly lir rlon b KtrSon. dePa?Jn\ -sridSibit.n,Stutgan 1970 - dteki Dunyalcin Hazrhna. Atlar,"UNESCO drDG.jtut,sayr12,ArtLrhl9T6 Han,Iilrrr, cev N1 Re5arUzndn hranbul Alill!, C?ngr: lrlparatoflu& Grclsd. R. loztrr r980 l'tkabad1989 Trrhfren6ldrd, cubaev,A.,Arheologryd Cuhilev,L N., Eshilirhkl, cev.A Barti,lstanbuli999. h EIdfr!. Me:olotdmrdAnkda 1987 Yaftrn,sar cunaldy.S.,rtrft ld'thin'nllh D.lrriennddr Tr,'kldnfl D'r' TdnhiAnkari 1997 Grntntre Bdil4ngrrIatr H Gungitr, U veU Cilnay, AdeLl.n,'Ildr Dnild Mensei, Di.ilnan$te Tnrklenn Gbre Cilngor.H,'slirFm KalnaklanM 1986 40, rAratDmdldn,er Subar -"OnA1a Kulturlerinde DogusveTurklerdeNevruz,"N.v&r, TurhKnltuend.N.v' Yeniden (si.r{rryunr) Bildtil.ri,haz.S.Tural,Anbr' 1995 ara! BilSiSol.n' ruzUluslar -Tr,ft SodinBilnni4 r.r,nrm1dldr, Kayr.l 1998. 1988 !e lstanbul srdd Ogtrisi. Gr:ingoren,I , ve Milli !ir1it-B.hb-lik," N.vnrt v. ltsntkr hi|h Dnhld Nenz Tnrk Kulinriinde Gnzel,A, haz 5. Txal ve E (rhc Ankam1996 Bilg, B'ldinl.n, rhddNe!tuz]ftin.i Sdleni ev l1 ( ial'k 1992)1s' Hackm,S, OnaAsyldaBudi$N1noloji,tev Ya5,rCoruhluST,1D, 1960 Hajek,1..lndis.h.MinialtenvonHold. MoS Kdiicr,Celoslalakva NevruzKutiamlan,"Navruzt. R'nhkf Id't Driryanda^rdv&: H,lacoglu,Y, Osmanhlarda ts'2t Mort)996,h^zS Trlni veI K]lc , Ankad 1996 lhi4.i&lA sdkfljlild,tkn, ,Anhara fi. woddd, fiealersidhan,I-ondn1982 Haliiaa,J., Dicliotr4'foJiynlDktn Ed(dn andw.n3ftArr' Londra1994 HaiL, J..lllusrrdt.d Hadiiton,J. R, Budadlyr ve Kdrt KdlPlIPrsnreiMlnrn Ul8lt.EtKdlidnahn'dtd v' Larenlhari ce! EceKo.kut!e lsNel Bnkan,Ankara1998 O.,klaD lMnaldnSr'zirlu,Gtanbul198'1 Hancerlioglu, TDVIA.c vll lsnnbul l99l Harmn, O. FatukveB.ToPal.glu,Cehennem," Harner,M.,Satthlnlolu, cev A Aulay,lslanbul1999. Th. ConquenngLion:The Llfe cv.le oI a s)dbol," Or''r' Hanner,w veR. Ertinghausen, c.17L , e i d e n1 9 6 4 . Heyet,C , "TnrklennTanhindeRenklennYe.i." Nevru{}t RenllefTnrhD i]'6Drdd Ntvra? rhrnd! BilgtsaleniBildintenAth4td ts-21 Mod 1996,ha: 5 Tunl ve E Krhc Ankra 1996 Hinnels,J.R.,P.^ianMl&rl.g,. Londra1985. lnanbul1993 Hiclrlma2,E , Bdtler.nl.r,Bdthaldranldr, 1918' (HolfrbetgU. HaNe,Dir lelS'dsn vo,l.llungcnderAltaivi.n vrrlft.r'HelsinkL -flirk Yurdx. eI 2. Agusros - ,.llrdlli Kdvifthrd. rrogunv. Co. Ruhldh,cev Erden Xa}1nn, 1954 SibendhNewYork1964 HoLmbdgU. (H.Na), Ih. Mrtholos/!fAlr PdasFm4o-Usn., 219

TURt{t\ltTOLO]lStNlN AN,{rnrliRr

alAsna,t, cev U Drisrrngen. 1bnal Kaibi,Pulla.Krrdh(KttajJ Ankah 1969 lbn Bibi,A1llaftiru'l Ai.iiler1 U,n!h'lAlt'rl)'d.Ankah 1956. lb.aye!,S , "kzak lolklorundaNevru2"GkraranM. Ahmctova). Nevr!: v. R.niler ]nrh DlirlrAnda N.vtuz l!n.i 8'19 sdleniBildinled,Anka,a192l Mdr 1996,haz 5 Tudl v. ! K rc, lskr Toreler!eNevtuz,"N.vtu: !d R.n&le.T!|l Dun ntebn,A.,"Gunnm'izUygurTu.klennde 'luhl k E Krhc, ldlndd Ne!tuz]hn.'!ilt, sdl.niBtatilen,Anho?)9 2) L1afl1996,haz S. lnan,A, Mdhdl.icr!e lidlah.l.r, AnLa.! 1968. - Yakursanan'zmindeki Ij. Knt, Ml, Ankra 1966 - Ongonve L,s KelLnele.i Hatkmda, Ml, Ankan 1968. - M,osliitunTurklerdeSamaiiznkalnnlan,"Ml,Ankaia1968. rdntuerd 8!gunsd,'dn'?,nMal.Ordll.fldArat,malar,Ankan 1972 - Mdn6 Dendnr, Ankar, l98i Mdkdkkrre lncl.m.ldr,Anka.a1991 - T'lrk Boylannda Dag,Agac{Onmn) vePrmrKuhu. Ml, Anltan 1991. loro,V.,Ind'anMldDlo&/,Londra1986 lpilroglu,M 5,lslandaRe$nYadgr!. Son4ldn,lsranbull97l Iskanddr, A Z., A Doctor'sBookon Zoology: Al MaNazis Iabai Al-Hayawan (Narur€ oI Ani mls) Re'Assed," Onea,LerdenI981. lvanov,s. v., Mdkridlifo korrd:iteircn!lshrrhuAidrodoy sd'n, (xlx L{D, N{oslu 1954 1zgi,O , Qn Ek'si WdhSY.n-T.n'n Ul$r 5.ldlahdh6i. Anlen 1989 Kudrh klge-Knlraqoa BagtKagdn!. U),8rnor,Ankan 1986 Jdimar,K..Aftolrl1eSt.prs Th. Elfdridh^n,nalsr)'k,LordraI967. Jun8,C G.,8il'he!dBtlinqdh,n,n hkq, qev E.Bn)rklnal,khnbul 1982 (abul, N Ah, Ozbekstad daNemz Yari Yenicunun sii. ve Sark,lan" (akraranU. N€.ned din),Netu? v. RenikrTrrh Drn/aendaNsvru:1hin.i EiigiSdkriB,idrnkn,haz 5 Tunl ve E. Kadizade,K.,"DogunlaBaglHatuiRlhhr, sar Quwalarve c.ndik Alakal,r,"AATD,stl 5, (Ocak)Anlara 1994 (afal\ M., "TurkKnliiiriindeRenkler," N.vnz veRfl,ftkrTrrtrDlinydlndd Nc!tu:rrrtriBitgrSl, leniBildrnlsn, haz 5 Tunlve E K 1C, Ankm 1996 Kat4oglu,1., E\hilrfft Dni, Ankda 1980 - Ttrh MrlliKtllrtu, Isbnbul1986 Katesoglu,I,YHalacoglu veS.Ogrr|,"Ar,"IDvlA,lsranbut199r. Kalafar, Y.,Dogrnnddoir'dd Esli ltr&lnanllannrhlzkn, Ankah l99o (ao, C., "]te Chinglu ShenShnnesot HanswordwoEhrp in *iung n! ReligioN,CA J, N o . 3 ,r 9 6 0 TDvl4,c tll, Isranbul1991 Ka.l,ga, H. Bekir,"Anenrr Erbaa," KaSadrMahmud,Divdn,rr8dr it lr.ft, Ce tsesinAhlay,Ankara1985 paza Et, Kafanov.N ! , I4lldp AlgdnTogstan,lilra.l R.rl.nnden 5i,rq d.ttr HahasFalhtarunun nqg|oliya:lnnTehstLn-H,h3 Falhlarute Etnograta Metintsr,haz v E Mayno8oeeva. r.r.

220

K^\?{AK(}

Fdma ozkln, Antara2oo0 Kayr.K, HinrM'rolrjisiSdzlligr, Ankah 1997. Klya, M , Roftdnldnnuzdd Itrh DsndnldrtunD.vdnr, M t. Trrrkry,r AnsiLtulan EnsntrrsDya lshnbxl 1999 Fmlanmannsdokrolatez', K€nmov,K , Niraai G.ndu Han{. Minialljrer M:oni Crdrleti lJdme M'n'dtlut Nrzann(lnnjert KhdftsaM'ruatrr.s,Baku1981 Kohl,P.,C.itrdl ,1sidP4kolithi.le8nninSrlo Iheton Age.ParNl98l Ifltdl (PtrliftdhiiI928'i 9298g), Yaku6kI992 Krnolonrov,G v . Sanani.nlzbtunnie Baltkes[.Larihsiz Kudar,Alibdy.S,nhlr rysdnaituhldn'Kd?dd&, Kumer,H Baki,SsiiT,i* Jlondn Uz.nnsArdn!rmldr, lstanbulI918. berkeMrnushaO,cev.A Aydm, Kulan r Kenmve N{eaiCelilesi(Kal$zadeOsnanLiaurndan A)'d!r yalmevi, lnanbd. tarihsiz Leakey, L 5 B . lnsdnrn Alaldn.cev G.Auebuk,Ankao 1988 LLgeri, L..tilinm.lenk Asra,qe! 5. Karatiy,Ankan 1988 Macketuie. D A., Ciaw]apoa^4no/.j'\i, cev K Akten,AnkaE1995 lvlahi., B . Elide (ure (KEtl Elna) TuranOsnanhsulhn Poni.leii." Ddfdd,n uOdIraK lilri Antd! 2000 nkr, 4 / Ldin -1997 Aahara, ^nzahisrd" dfldSetut(h1.,AlmaAra1994. Madtfhey.A N., Petrogryph5 oJsourh Mitoioj^i, U Ankaia1994 lvtadot, A. C. K. Rachlin, Klrild.tii cer OzunlLl. I ondn 1972 ,4sidllfkrtDi4 Ee]otth. Ach@nan,&. Mason,V. M ve S.I San.nidi,Csn||dl Malrugaser, S D, Beltnkrde Tannya{Goke)RurbanMe4simi, ce! A lnan. C'g'r,c v, (Temmuz) Ankah 1917. ,'lfdtt,rfrdlan, Melikol,I, UlurldihUldrdriarAlevrhk-B.htdJilik cev.T A\neknr.khnbul1991 Memii,E.,k,rirl.'inTa,h', Konya1947 G M,'Orh Ary TurklenndeManihailik,"r(IK c. ll, KF. I !, Gtanbul Meredith-O*ens, 1972 Tdthi Ddrg, Doguiu, fS. Un.54nar Mrrlil'ilr,s, Kuzeyde GeyikKultuve HanaDUdubunun 5',Bomovalzmn1994 - D.gtini^ ranthldfl Onaeag1tft Sanrt,ndd5 don. v. lkdiofrdy'. lsranbulI 999 BetHiki)si, Ur8!t.d /V A, cev.5 Hidmn. lstrn l{nller,l' W. K veA. VonGabain,Ca5iani bul 1945. .UygucaUc Hikaye,"Ur8lncaIV B,C,D, qev S ilinran, hanbul 1946 (aktaranlar "ldil UnlTala.lanndaNevruzBayramlan' ve M Kalkan, A Kamaleyeva Nadi.ot,1., Brldoikn, Arkara 19-21 Mart 1996 Ndltu: vdR.nkl.r Trrh Drinfd'ndd Ndvtu: lhi&, rilg/ 5,rk4r ha:. S.Tuai v. !. K rc,Ankan 1996 Nakamura, S.w., Pushapa-puja, BudizndeCicekAdaklan,'5TD,cer YararCoruhLu,Anhl< r989. Naskali, E GLiuoy, AlldyD6Inn,MadddrKdrd.lnanbul1999 Necaiigil, B , I00 sorudaMnold$/d. lsunbul 1978 Nenmanoglu, K Veli,Tirk DnnyalaktrndaRenk,"Ntvtuz!f licnhl.rTrrl. Diintdtda N.vru: 19-21Mdft1196,haz.S Tural!e E KrlLc.Alkrra 1996 lftinoBrlgrSdl.ni iiildiril.,,Atrhdra Dei d.n Silitvh.r Valtenl.Strttg.n1925 Nioradze. D.f G., 5.hanrdn&,t!r 22l

OIISININ TURK IlITOL ANAI IAI'I]\RI 1986. Nizrnn,Hret!!eSitl.ce!.5. Sevsevii,lstanbul Nizanrul'mtrlk,Sty6.r na,t. h' I\4.AhayKoy'!en,lsb.bul 1990 Leipzi9lgao NowSorodowa,E., Altd &ursta.r MonSolei. Dnny6rve N€mz," Nevruzv. Rcnll€rf!i,n Dli/atndd "Turkhenleide Renk A., Numemmer, )9 2l Matl 1996, \az S.Tuial ve E K,14,Ankan Nevruzlhin.i8rl8iSdldnisilditlen,Anha@ I996. kb Anc.silndneMortldi lnanbul1983 Ocak,A. Y.,BefttdsrMdldkriTnamd.nnAc 1o87 dg. ULnbnor Hddn,l Odjrv.N 5.r. Eavdnl€r)r AnkaB lss6 cd K Emiroglu, OFlaheny.w.,HinduM,loloj'ri. -rirt 'Krr8zlrnn Ku !drg! Bataamlar ve Nen2 Pmrikleri," Nevru:v. Ro*h, Oguz,M. 0@1, DanyaenldNdna thin i Bilqi'.leni Bildinle , Anh1ru192l Maa 1996,h^2.5 T!.!l ve r K! lq, 1996. Lund1919. Ohlmrk, A.,stu/,tn?umP/obk d6ScharuhisDrus, puldtion ol Sibena ond its Clutures,CanrbndSe1gjq ? ^&ierr Po Okladnikov.A. . - Parcglit AngaralzdatelisrloSrvoNooLd,Moskova_lening.ad 1966 Okladnrkov,A. P. veV. A. Zapoacskay,Pett%]liJiZabalhalid, l. Leningnd 1969. Olkun,H. N., EstuTlrl Ycrfldn,Anklm 1987 ogel,8.,'UygurlannMenieEfsan$i,"DTC|D,c VI, ta}11-2,1948. - Tnth Mitdajisi(Kaynahlafl!e AqhlaDulat Ik Dcsrarldr. Ankra I 97L - StyahHunlnparatolugt larthi, c I. Ankah 1981. - TnrhKnlnr TarihineCn6 Tn'nk& InA veBatruh.Ankta l9a4. - fnrh Knlinr lanhitu Cint-frnhkde DryLt |e Ardu M.htst. Ankah 1987. -lslamrerkh An eTurhKtktuIarihi (O a Astarayndhvt Euluntrldnnd Gore), Ank!.r I988 1986. Ogel,5 , Ahadohs.l(!hluSahalr0:etn. C,,rrtlcr,hanbul Onu.aliuulu, C., Ielarcilih (,,luttuhFitasoJianf unlllsunaColSrn),Biskekl9ea ArlLiv S.hnden.' Oney,G.,"lranSelcuklullnyla Nluktr*li Ohrak AnadoluSelcuklulainda Anadolu(Anotolio),1967. - AnadohselcuklusanlnndaHayatAAadNlotili,"Edlerrn. c XXxlI, N! 125,A.k!6 I 968. - "SoonandMoonRose(erin the Shap€of tlrman Headsin AnatoliiS€ljukArchitccture,' Anatolicd, sayrtll, i969-1970 - "AnadoluSelcukluNlihansinde Bog! Kablnnalan. B.llekn,c. rcfiN, er 133, ADkdG 1970. -'Anadolu9lcukluMioansi'ndeAvdKuslar.TekveCi[tBa5hKan.l."M.inkan1972 - Anadofu Ank n 1978 Srirlll:hMtknsind. Stsl.ne!e fl Sandlldn, Omek,S V,AnadDhlilhlo&rdaOlt,n,Ankda 1979 * llhclkrd..DiD,8!rri,-!dral,Efddd.lstenbul, 1988 Ozguc,TveNl Akok. Ahin yakrn,nd,kilshdbrKchtKnlliycti.YAD,c. 11.Ankar, 1957 ozriirk,A. Cdddr l(idc tu,1Darddon, hranbul1980 Pakilrn,Ill Zeki,O unlr TdrihDeyinktiw-lcti,nlcnSdzlt9nkEnbul 1993 Divdn5tids.?rt9i,Ankt.a 1995. Prla.l , Ansiftlopd.lft prftMkrzoglu,I , Efdsiy.b(Aflasyab) lreng.syln,"TA.c xlv. Ank.ra1966 Eagles: Experiences of Sorba_ l-and on the shanrnic P.rh iD Tuv.." 5DJE5, tjercrs.I- . ln rhe

222

s]r!A(c_{ h a rX r i , 1 9 9 1 . Lnndra1965. Irhrllips,E D. 1}e&ryalHo,.ldN.',dd Pcophr o.lriE-sre]rp.s, Nolosibirsk1994 v{rgdnt. Polo$n.k.N v., 5rer8rra,.zolob.itiJr 6h-Alahntshiy w .sib,rydildn Radloff, 54ft1.i. (cv.AhmerTemrr.Ankan1986 Srji'ryd'ddn. cev.AhmetTenrir,c.l-lv,ls(anbtl 1994. M a r oD , 1 o r t . h . 7 C u t r . r\ , , k , l | A r l - , l o o r RlsoDyi. L, ra'ihk Trfhltt, Atrkin 1988 Rice,T Talbor,Th. Sqdions.Lnnd.a1961. l-ondn I976. Robi6on.R.w. !d.,Islon,,rPdintn\a theAnsoJtlt P@h,K.'r Colled@n, Rogeu.J. M., F. (igman \t Z Tinrndr, Io,'i?a?LTir ,4li)u,r'and lllkn rdrrd ivdtr!5dii'6, Londrr 1986 Rosrovrzett,lvl , TheAntflaistykin sourfiR!5!aanilChrk, NewYorkl97l j. Dini BakDdanAnlam,,'TKE( (lsllmiyerknOnceli Tnrk Roux, P., lii.k GftebeSanathrn Ar,srmala!), c. U, KE.I a,lsranbul1972 Sanir Hakkrnda - rurhktn ( Mogolldnn EshiDiri,cev.A. kza.c,8il.It'anbul1994. Eshto! v Andcd\daAltoyTnrftleiadeolnn,. ccv.A Kiuandgil, ls€nbul 1999 "Tlklcde Din,'cee.G.Yrlm^2,ArtihDfnJadavC.Ln hscltaplunla aDinktw Mitalajilar hrz.l- Y,lnaz.Anklta 2000. Sd?lgr, yd!. Y. Bonneloy, - Gbk-rengn yndEla!, cev G Y,lru.Atl,h D rr)d.ld!. G.l.tfttd velurkle. ile N{ogollatda Iottlwllarda DLnIer* MiLoloj'l.rSrritg&,yon Y tunnefoy. haz.L. Ytlnuz, Ank,ra 2000. ''Trrrklerve MogollardaKisrles.nYrld,nm" cel. G. Yrlnd. Ant& Dli,ydzlatt a;rl.neti.l lol,_ glhigr. Y. luntat.la Dnler veMitolajLr )'6n. SoDneloy.haz.L Y mi2, Ankah 2000 ''Are9Turklerdeve Mogollarda Are5Kliltn."(ev G Yrlnuz,AndftDirrydlnw Gelareknllor'' Anklla 2000 y.n. Y BoDnetoy, haz L Yrlmaz, Iu a a Dnld eeMitalajtL.SdzlLig!, - Demonh!TurklerdeveMogollafda,ce! G YrlnuzArt,kDrnJdddw (l!i.n.Lr.l lofllnrlol aa ]'anl! v Mitolqiler Shzln!', yiln. Y. Bon.etoy,haz I Y,lma!, ADkan 2000. -_AtrlcrKuk,r Tn.klerveNloBoll.r," cev G Y mz. Annk Dtnyda !e Gelcnel*l ToPlunl hiz L \1ldaz,Ankam2000 sozl|igu,y.)n Y Bonnefoy. lardal)i,tlerveNlirolojiler "Dagkoznrikeken Tulkle! ve Nlogollrr.ce!. G Yrlnr2.AnrihDtrry{rld4 G.lrtftvl tuI,' lurddrdaDirld'!cMitolojrkrJd?li{li,IonYBonncioy,hazLYtlnriz,Ankar:2000 - Koanosonivekozmo8rali,cev.G Yrlnaz,ArrJ.Dt,yaddt C.krcltsd lnllu.]u aDit u !e Mirolojik'sdlltgi,y.h Y llonnefoy. haz L Y,lfiaz.Ankala2000 - "AgacTnrklerde veMogollardiH.yarAgac,veko:nik cksn." cer G. Yrlnraz.^nlitDnnyada v Ctlulthsd Iotlunldttlo Dntl.r veM,loioik, Sd.ligt, yon. Y. 8o!!etoy. haz L Y maz,A!_ kan 2000. Ruben. w., Buddftizn Tanhi,qev A.liil,Ankln 1947 Rudenko, S.I , TheMfholoSicaLEagle, TheGrylh.n, ThewingedLr.! rd Ihe woll 'n thc An ofNonhemNonads,4'1,br5Aea.. c. V. siyt XXl,1958. - Frd:.n lonrlsd/s'Lvnd'lt PdzrtthBaials.l ttul Ast HoE ,,.n. cd 11 \v ThotuPso!. sandup,K. D.,IiDer'irOrri./ Ktrdi'r, cev su.l rahsug.kt.nbul ls9l ' 1KE( (lslinnycrlcnOncckrl rrrk Sinai Hakkrnd.Aras_ vc W , ProloTirrkler Cir, Samolnr,

223

T]JRX rnTOtr)jtstNlN ^NAHAnJ\rir rlfular), c. ll, KE I a.lsranbul1972. schimmel,A. M., Sd/'ldnnCizeni, cev M Knp[9oglu,lsianbul l99a Seckel,D , rhz Atl oJBldnhisn, Londn 1964 sep€tcioglu.M. N , Yaro.ri4veftr.tit. lsianbul 1969 Seyidoglu.8., Mirolorit!.nd Arutttrulat Metul.t v. t ohlilkr. Iie!run 1s89. Unu,ni8dn4.Bak! 1994. Setldov.M.,6aft samn !. OnuiGayndSldnnd -"cdk. Ak ve Kan Renklenni!EskiInanclarl.Alakas.cev.o. Yaaz, IDA, sa}152. 1988. Ovdlai v. RozhtrUlgdrl'kldn,lstanbul 1979 sezer,8., Aryalathnde 5! L1o)a PrinceHsiu-fu wang and HGNIeIalStatues 5hi6rcn,K.,'Onihe Tedroryol rhe HsiunS-nu for Heaven-woship,MRD18,No 5, Tokyo1930. gereflendinle! Bir MogolRlhuUnay, cev Ahnet Tasagrl, MSt/Sinor.D.,'TiirklerTanfLndan ftlD, sa}12, lslanbul1995 Omekler,cev G Cetin,A|ltih Stein,R.A., "KaprlekcilenrHint veJalonBudisrMilolojisinden yijn Y Bonnefoy,haz L Yrl' Dtryada\ecelenekselToplunla a Dkkr veMitaloJiktSdzlngn, ' 9rtzgowski, J , "Tnikler ve situli Asfa Sand'nh Bu2 DevrindekiMenJeL.cev C Kopruliic.IX, sayra9 (Marr)AnkaE1937. Nlet, L4[n(llo&E I.n D.rgrsr), Uyurlar), lslrnbul 1989. somer, F.. EiharalK.h_fOed! - Sale\lDdbn,j^ K!tulrsu r. C1l6nesind.AtudoluTtrhk nnin Rolu.Ankaa 1992. sdm.r, N., "Mirosun Bilim ve SanatlaBaglam'sUzerine."Btdreuin Cane4e Atug^, Ankttt t980 "Gnnet, IDvl,4,c. Vll,lsianbul1993. Sahin,M. Snrylave B.Topaloglu, C.. turftLtu Mtultrunlhtan Oncehi DiniS.,naiirn,ktanbult997. s€ner. (h!z) Onutu!,4J'rdaTn*istonio Bn klan Seylah lbn ta.lon 5eyaha|nan6iI(.nntsi, s€sen.R., - "Kl6ik klah Katroklanna G6.e Eski Ti\rklenn Dini ve samn Kelimdnin Mens€i,'Tdnh EnsliltrtDergsi,syr X'xl. ( 1979-80)lsr.nbull98l , aynbs'm. - kldn Co!rcJyocanaaGarellrftkf vellrh Llheiet, Ankda 1998. Tanmdr2., sirr-i N.bi,lstanbul1984. TanF, H, Tt/ftletnD'niTathces', hlanbul1978 - klanhhtanOncettnhle e T.li Tdnnlhdnd,Gtrnbll1986. - Tnrhleile TdJlallgjli lflnncldr,Ankam 1987 Tasagl,A , C,nhnirft L{k.ih. GlenQnli Ekil.nn Paplannd 6irre CdhtnL Cin 1l4h .n 652 630), L O. SosyatBilidler E6L ,ryhlannam$ Ilksek lisatu teri. lstanbul1988 -Cd,?Frhl.r.2 cilt.Ankln 1995ve 1999. Taube, E. ve I{., &iurune Utld Rhatsodc,t-DkCestige K\Iur Du Ahei Mongoki, Leipz'8 r981. (Oruken)ve sebir(Hocu)Nledeniyet Tekin,5, "MednteEDryanankEskiTorkl.rdeGocebe Ed.rryar Fonul(.si D.Bisi, ,4. t. lennin Tahlili." s.yr I, Eputum 1975 - l.tlfa'rta MetinletI tua^ti t t P6df (5?rJinor flo,t, Ank !a l9sl AnkaE l98a fekin,r, OrndaY@nlan. - Tun)at!trYdzr,Ankad 1994

224

KA},|IAKC

- Tekih,T.,vd . rarh.n.e Tr&.5jztrn, Ank"B 1995. Togan,A. z. v., Olrl]?D6t4i, ktidal&^ OgtznanesiT.rctn€ !€ lahliii, kranbul 1982. Topalogu.B, "Allah."IDr4A.c ll, hranbul1989 - "Esm,i H0sM,"TDVIA,c Xl,lsknbul 1995. Toynbee, A.,Ianlailin.t, c I ll.lstanbul1978 Tunal,A .lstanlultniv.^it.s ratapl'grndd BlhnanKs i &hr SdrdnnrMtyarid.n, l. 0. EdebiyatFakult6iSanalTanhiBolumuyayrmlanmrh$lisaNLeu i,lsrahbrl1974. 'I u 6 n .O . O r r f t H , d ) L d r J' ,,: r kr , I L r , . I \ t i n b u l l 9 aI - In& GhanHahinileti M.JhnreeTanhiTtth D)ryd NL&n rui Millr, Lldhi ve tnsdnrEslaf,, c.1,2,ktanbul 1993. T0mer,G.,&ninile CrrnD'ni€rv. kldnDhi, Ankara1986 Tltuer,G veA. Knciik,DtnlerTanhi, Ankam1991. Turktli,C, Gn Kl),ndklanaacoe HwldnnAtdlan,l.U SosyalBilinleiEnslirilsudokrora€zi, lirkkan, C..Miroldji, Ankira 1976. U.az,M.. Itrh Mnolojai.kt'nbul 1992. 0lkutastr,M.5., turhl.rduAga (tlhi, TrrhHalft8il8riin./4ftAraJrmoldr,kranbull938 Vasnrv.Y.,"Sakalarda samnizm."MTD, c I, eI4, (Eylul)Ankan1993. - SahdTn h'.n A^ire6ikler kin D.s Krdrr, Ylkursk1997. w.idner,w 5,5harr@ifl," EwA,c. Xlll. Lnnd6 1967. W.lls.C , 9tdl Anrropololi AcNnddn lisn r Drr:ya$,cev.BozkunGnvenc,lsranbut 1984. Wiftneu, R ve A Farer, CavesaJ tht thouend 8ud4sChiftseAn lan rhe sill Ro e, Mihn 1990. williaN, C. A. S..Encr.idFdiaoJAineseslnbolsnandA Mor'v6,NewYork 1960 Yrld,z,H. D, (ed.),DogaldnGtnnnll{. Eilnh lila'nTan,ri.khnbul t989 Yold.goglu, F.,Airan4 Dendtu, Ankan 2000 YusulHasHacib,Krtddg a'1,&cev.R. Rahmeri Ahr, AnkaB 1988 YutanS, Lin(ed.),1lre1ylrdonoJdtna 4nl Inlid,NewYork1942. Yiice,K,Saltlh ndneil. Tdnii D,niv. FlanevrUnsurldr, Ankan 1987. zvelebil,M., Theriseof|he nomadsin Cenrmldsir,"CEA,Cambndge 1980

DIZIN

Aan Alahqn Hotun, 38

A d e m ,l 0 5 , 1 0 6 ,l 1 9 , 1 5 1 ,1 7 7 ,1 9 1 , 204,205 AfEsyab,138,139 a g a c3, 2 ,3 5 .3 8 , 4 1 ,4 3 , 4 9 ,5 0 , 5 6 , 6 8 , 70, 76, 78, 79,80, 8I, 82, 83, 84, 85, 9 2 , 9 5 ,1 0 2 ,1 0 3 ,1 0 8 ,1 1 1 ,l t 2 , I 1 3 , r 1 4 ,u 6 , 1 1 7 ,I 1 8 , 1 1 9r,2 3 ,1 2 8 , r 4 r , 1 4 8 ,1 7 2 ,1 7 7 ,1 8 0 ,1 8 1 ,1 8 2 , 1 9 1 ,I 9 2 , 1 9 4 ,1 9 5 ,i 9 7 , 1 9 9 agactan !]]reme,lIL, 114,116,r99

Alray Kan,38 Almyknhum,22 AltayTnrkleri,15,19,21, 28,30,31,38, 40, 43, 44, 49, 52, 53, 57, 5a,6A.62. 6 8 ,7 1 ,7 2 ,7 4 ,7 8 ,7 9 , 8 0 ,8 2 , 8 5 ,8 9 , 93. 96, 97, rO3,tZ2, r23, r25, t56, 1 5 7 ,1 6 0 ,t 9 0 , 1 9 1 ,r 9 5 , t 9 6 Alray'h Demircikn, 36 Altun K6zguk,28 AlrtnK6l yaatr,40,t22,153 Altrn Ord! Hanllgl, 190 Au May8l, 44 . animia, 56, 57 Anka(Ziimrridlanla),131,]32 Anohin,A. V., 28,30,32,43, 77,78,79, 82,85,196,197

SC$hnane,t85 Anu O-ann),22

A,Shi'tu,108 ar,49, 67, 68, 76,79, 80, 82, 83, 86, 87, 8 8 , 9 3 ,l l 0 , t 2 8 , 1 3 5 ,1 3 9 ,1 4 0 ,1 4 1 , 1 , 1 2 , 1 4 6 , 1 5105, 2 ,1 6 8 ,1 8 2 at knlr'r, 182 Ata Bey(An-Toyon-A8a).21 arakDLru,15,6r, 106 are',32, 3T, 4l, 42, 4A,49, 50. 5t, 52. 6 8 ,6 9 ,8 1 , 8 7 , 8 8 9 , 5 , l u , 1 1 3 ,1 2 3 , 1 2 8 , 1 4 11, 5 6 ,r 5 8 , 1 7 2 ,I 7 9 , 1 8 0 . t 8 l , 1 8 6 ,1 8 7 ,1 9 0 ,1 9 4 ,1 9 5 , 2 0 0 aregknltn,50 Atdla,36,37

Ak Koyunlular,186,re7 ak dy, 2l Ak-ene,44, 97,98, 190 AkkElar,28 ALKaGr (Albrs),42, 54, 187 alageyik,143,16l Albast!,54, 56, 186,187,t94 AlbB (a)fta bkz. Al K,trr, a2, 5a

Adl50 4'6 &an, ?8

Alp'ErTunga,33, r38 a l p l * , r l 7 , 1 4 5 ,1 5 0 . 227

nlRX MltolojrsrNlN ANA|/\lrr\Rl

a } ] , 6 7 ,7 I , 1 3 5 ,I 4 0 aytkolrn,1,10

Burkan(aFo bkz. Buda).I17, 126.16l B u r y a d a1i ,9 , 6 4 , 9 1 l,l 0 . l ' 1 1 b l y u , 1 2 ,4 a , 5 0 ,5 7 ,7 2 , 1 6 0 ,1 8 3

r87, 188,194 Cna,162 2 r6,,8 1 , 1 4 1 ,1 9 0 CobanyrldP

i9. 48,67. 104,212 A2erbaycan,

Buy0ka}1,26, 135

Cuvailar,19

BuuEyToyon,33 Cabaga Canrgao(.lraht-t.dn),r18 Gner, D., 167 G b r a r l .1 0 5 ,r l 8 , 1 4 4 , 2 0 2 , 2 0 1

Dalbarquonah,13 Daneshvaii, 4., 149,216 Darils,176 D a r k h a 7r ,3 ,7 , 1 , 7 5 . 7 9 . 8 38 ,5 , 8 6 dagkecisi,76, 85, I43, 150,163,164, 165 D e d eK o r k u r , 3 97, 0 , 1 1 7 ,1 1 8 ,1 4 6 , 1 5 3 ,1 6 t , I 8 2 , 1 8 5 ,1 8 8 ,1 8 9 . 2 1 8

Badttliy, 5l Eaku-(a! (Pakr Kan),28 balbal.12i ba!. 78 Brnk, I54 B a s k u i 9t .3 , 1 3 5 ,1 4 0 ,1 5 4 , 2 I 8 Bausqa Daglan,63 BayBaysay,38, 160 baydah.Sl, 125 baykui,74, r51, I97, 198 b a y E k , 5 9 l,3 t , I 4 0 , 1 8 7 ,r 9 1 , 1 9 1 Belklk, 47 B e h i r l e r , 4 l , 8 21,5 0 b'ldtrctn,l52 BilgeKagan,20,65,150 L T[ekrakurganr,i38 L rrsu. Kaganl'$, t9

C h i h - y o , 3 31, 1 8 ,1 4 5 Chilin (Kilin),142 ChinglubrcaF,36 Chou{hu, 107, 108 Choular,117 Chr-hsi:tnKao,36 CrlF FI.d Toyon,39 c i n .5 4 ,t 6 , 6 6 Trirkleri,I5 Cungary€ Cilveyni l l4 Tdnh-iGhdnSlta, rl0. 137 Cye-8ular, CzlpliclG.A.. 78, 79.80, 84

b o g a , 5 2 , 5 87,0 , 9 9 ,1 o o ,1 4 5 ,1 . 1 61, 6 4 BogacHan,70, 146.185 Bnhmadatta.138.147,155,16l B u d a1. 6 , 9 1 . 9 29, 9 , 1 1 7 ,1 2 6 .1 2 7 , t 1 6 , I 3 8 , 1 4 1 ,1 4 1 ,1 4 5 ,r 4 7 , 1 4 8 , 1 5 4 ,1 5 5 ,1 5 6 ,t 5 9 , 1 6 3 ,1 8 8 B u d i z m1, 5 ,5 4 , 9 1 . 9 2 , 9 7r, 1 7 ,1 2 5 . 126,136.tl7, ll8, l4l, 147,148, 1 5 4 .1 6 l , I 7 l , 1 8 8 .2 0 I , 2 2 2

Ca^dayBolloh,33 C.Blganlqcne.32

Ceckor,175 cern,162 Cigiller,14 C i n ,1 6 ,1 9 .2 2 ,3 5 ,3 6 ,3 7 .4 7 ,4 8 ,5 7 5 9 , 8 0 . 9 51. 0 7 , 1 0 81,I 0 , 1 1 9l.l 2 , 1 3 3 ,1 3 5 .l 1 6 , 1 3 7 ,1 ' , 1 0l 4, l . 1 4 2 , t 4 l , t 4 6 , 1 4 9 ,1 5 0 .1 5 2 ,1 5 4 ,1 5 7 , l 6 a , 1 6 9 ,1 7 2 .1 7 3 , 1 7 51. 8 2 .1 8 3 .

bugra,ra6 B u l u cS, . , 2 0 2 , 1 ,5 2 , 8 2 ,8 5 , 1 5 8

65 Burg6tez-Ud!8an

228

t7-l .l Ai/n' l - Bahi t e dn el-Khnnn l-Hali! e, 16,33,45 el.C.hahnj Ma nJen'tC.havn,4s EbnZeyd€l-B.lhl elB.d' v?Tdtth,23, 45 Ebnl'Abbs el'l\'tenezi, 46 Ebo'l-Gazi Han,105 Bahadtr ,rcte-i Tetahi^e,t 48 EdarKrn, 38 e . r i , 7 8 , 8 0 8, 1 . 8 2 Ehnm.n,52 e j d e l h a , 1 3 1 , 1 3I25,9 , 1 6 5 ,1 6 9 ,1 8 1 , 194 Eje,102,I58 El'cahE KtabnlHalva,I)9 E L l r d eM, i l c e a1, 2 ,? 1 ,2 1 ,2 7 , 2 8 , 3 13, 8 , ,a, 59, 62, 63,64, 66, 7 l , 74,7 6,-t7, 8 1 ,9 1 , 9 5 ,1 2 2 .l 2 t . t 9 7 .nege\ 54.59 EnemYayuci(Yq{ci Ana), 4l Enlil(Trnrl),22 Envdtu'l-A'kln.I5l Er KanLm,28

d@ir, 35, 36. 51.65. 71,71. 7'r,76. 78. 7 9 , 8 3 ,i 1 3 , 1 2 8 ,i 7 2 , 1 7 6 ,t 8 4 , 1 8 9 , ),97 d e n i r c i , 3 5 , 3 61,7 6 Denirkaak (ayncabkz. Kurupy dn), 20, 2 6 , 2 8 , l Z , 9 11,4 l dingtr,19 Diosze8i, V , 73, 75,79, 83,85, 86 DolEunDuyar,33 dogaknkn, 15, 116 DoguTurkisra.,8, 36, 60, 69, 94, 99, 1 0 6 ,t i 7 , l l 5 , 1 5 5 ,t 6 3 D r u r yN , .,67,76 dnagnr.79

E r g e n € k o n , 3157, 6 lrgenekonDestan'.35, 175 eftlig,52 Erkli8 (ayncabkz. Edik), 52 Erlik,26, 33, 52, 51, 54, 55, 70,73, 74, 7 7 ,7 8 ,8 2 ,8 8 , l 0 t , t 0 2 , 1 0 3 , 1 0 4 , I t 2 , 1 2 I , I 2 2 , 1 2 8 ,1 4 5 ,I 5 2 , 1 5 7 , 1 5 8 ,1 5 9 ,i 6 l , 1 8 4 ,1 9 6 ,1 9 9

DnnyaAFct, r8, 26, 65, 64, 76,80, 81, 81. 8,1,86, 89, 92, 91, 9.r,95, 100, t I l , 1 1 6 ,l 1 8 , 1 3 3 ,1 9 2 ,1 9 6 ,I S 7 Dnnyanrnek€ni (dir nuiy'i), 26 Ea(Tann),22.18 E b e r h a rw d, 60,95,107,tl0, l17, 1 3 6 ,1 3 7 ,1 4 6 ,1 6 9 ,1 8 1 ,r 8 8 , 1 9 4 EboB€kirb.AMullahb. Aybeked-

EFTostuk,I32 Er-T69!nkDestam. 70, 131 E5ikkurSanr,138 Esin,Ehel,91, 108,1,t3,l,t9 Erilodil), 5 I

EbfrR€yhrncl-arrdni,lt, '18,99, 159,

229

T!,RK MrTOLOllslNlN ANAtlArliFl

Edn lccne.32 lvliya Celebi,Ll8

l l a d e s , 9 6t l,3 F1r8d'nbuuDy Loyon,))

Ezgr5ler,50

H a n - S h u , 3r60, 7

56, 57 ferigizm, F i r d e v s1i .1 9 , 1 7 6 *hna@, 149,164,176

GaokeremAgacr,I 32 G r r u d a1, 3 1 , 2 1 5 Ganeli Mahmud,176 168,r93 Gaznelilâ&#x201A;¬r. Gerdl'I,45,l2l Z4nnl Nlm434,45,124,Y5 8l 8eyik.35, 59,60, 67, 68, 71. 76.79, 1 6 l , 1 6 2 , 8 1 , r 2 9 . 1 4 2 ,r 4 l . 1 6 l , 1 6 4 ,1 6 5 GeFkliBaba,143 gingraft(kne& brcak),36 6oldlar,5r, 72

lmt,I32 lrh Bitig.97, 134.153,),59 lsakh baynm, 177,179

lll

H f t t i y a n l & ,1 5 , 4 2 , 5 5 , 9 71, 1 9 ,r 3 7 HEtr,ll8 H n d i s L a n , 11 61 , 9 .1 4 5 .i 4 7 , I 5 5 Hnitkr,22 Uno Hada,31, 42,41 93,94. Hohnberg, 9 6 , 9 9 ,1 0 0 ,l o r , I 0 2 , 1 0 4 ,1 1 0 .1 1 2 , 1 l l , I 2 8 , 1 2 9 ,1 7 1

B 6 kc a r k , 9 5 , 9 6 G d k T a n nI.7 , 1 8 ,t 9 , 2 0 ,2 1 ,2 2 ,2 7 ,2 8 , 3 3 , 3 9 ,5 9 ,6 7 , 8 1 , 9 6 ,I 3 l . l l 3 , I l 4 . i 4 0 , r 4 l , 1 5 0 , 1 5 8 , 1 6 I1, 7 5 ,1 8 8 .

h o r o z1 , 1 9 , 1 4 81. 4 9 Hou-hanshu.rll, 146 H s i u d g - n u (l aHru ! ) . 1 1 7 1 3 3 1 1 5 1 4 6 '

t90, I96,200 Cokrurkyazrrlan,19, 124 Gokrurk(let,r7, 19, 22, 35, 19, 40, 44, 4 8 , 5 0 ,t 7 , 5 9 .6 0 ,6 5 ,8 6 ,9 7 ,9 9 , l o 7 , l o 8 ,1 0 9 l, 1 6 , l l 7 , l 2 l , 1 2 3 , 1 3 4 ,r 4 r . I 4 l , 1 5 0 .1 5 6 ,1 6 4 .t 7 l , 1 7 5 , 1 7 9i,a l , 1 8 5 ,l 9 l l s 8

1 7 5 ,1 9 8 HuaaanLAlen.5I , 5 ,3 6 ,4 8 ,5 7 5 9 H L r n l a1r 2 , ,1 9 , 2 3 2 9 5 , 9 7 ,i 1 0 , l l l , 1 3 5 ,1 6 1 1 6 2 1 6 9 . 1 7 5 ,r 8 l , 1 8 2 ,r 9 8 A@p, tlunl2n. 16

Grifonlar,13r , 3 48 50 G u m i l e vL, N , 1 5 ,1 9 , 2 2 2

ll!la8!,l6l H u N a , 4 21, 3 2 hiithut, 153

Kalnukl , 19,91, 184 k2n (ayncabkz.sanan),I 5

l b n l a d l d . , 1 7 ,1 8 ,1 2 5 ,l 4 t , 1 5 9

Harpiler,132 f l a r p u I2, 5 ,5 2 ,5 5 ,2 l l HatsnTehienye, 51 H d y a ! A g a c r , 9r 0 32 , , l 1 l , 1 1 2 ,l l 3 , 1 l i , 1 92 l I 7 , ll6, h a y ast u } ! , 8 7 ,l i 4 Hoyotitl-Holnn. 153 haylrn'ata,57,71 70 , 6 .1 0 7 ,l l l i 1 4 . 1 3 8 ,r 4 2

kal8.ncrcak, 127,128 Kalik nEiros (aYflcabkz. Kara

l c A t d , 1 5 . 7 8 , 9 71. 0 6 ,L l 8 , l 4 0 , r 4 l . r 5 2 , 1 6 8 ,i 9 5

15 kamtrk(ayncabkz.Samanizn).

kjini'nisibu,48 ldil-UralTaiarlan,24, 222 l d n s i , 2 3 , 3 55,0 Nt:ndn l'Mirrdll lhltdfrnl-AJdft, 35 ljak,59 IL Alt n Kolanrir,122 llbilgeHatun,3l llbGKuha,l2 llterisHakan,33 lnan,A., 24, 27,28, 10, 48, 58, 59,77, 7 8 , 1 1 6 ,i 2 7 , 1 6 0 , 1 7 0 inek,43, 'r9, 110,155.199

K.mui. 18

149,150,i59 kapiumbaga,99, Kah Koncolos,5,r. t5 KaE KoF.lular, 186,187 KaraTalar,72,104,186 K a r a s , 5 li,2 8 Kang6, 63. 70. 75. 76, 79. 196 K a E h a n.lr , 8 l , 9 I , 1 4 6 ,1 8 3 ,1 8 4 , 2 1 8

l d n , 5 0 ,5 2 ,5 5 ,6 2 , l l l , r l 2 . 1 4 5 .1 4 8 , r 5 9 , 1 6 8 ,1 7 6 ,1 7 8 , 2 0 02, 2 1

Ka.akunCol'i, I83 k i a m r y e1r ,5 ,1 6 ,1 7 ,1 8 , 4 3 ,5 8 , 5 9 ,7 2 , 8 1 , 9 1 ,9 2 ,9 4 , 9 7 ,r 0 5 , 1 1 0 ,1 1 7 , l 2 l , 1 2 5 ,] 3 2 , 1 3 4i,l 5 , 1 3 6 , 1 3 7 , 1 3 8 , 1 3 91, 4 0 ,l 4 l , 1 4 2 , 1 4 4 ,1 4 6 , 1 4 7 .1 4 8 ,1 5 0 ,1 5 1 . 1 5 4 , 1 5 5l t, 6 , r t 7 , 1 5 9 ,1 6 t , 1 6 2 .1 6 4 , 1 6 51, 6 7 , 1 6 9 ,1 7 l , 1 7 7 ,1 9 2 ,1 9 3 ,2 0 0 , 2 2 3 h'Barak,154 Itil Mdren,109

(PuraKan),28 Ka6r. Buura-Ran k a r g at,0 , 1 0 7 . 1 2 9 ,l 5 r . l 5 l Karhk,3r.32 k a n a l2, 8 ,3 1 , ' 1 95. 8 , 6 0 ,6 4 ,6 5 ,6 7 ,7 1 , 7 4 , 7 5 , 8 2 ,l 1 I , l l l , I 3 l . l l 4 , I 3 9 , 1 5 4 ,1 6 9 ,1 9 7 Kasgarh Mahmud,18,40,44,139.153, I 5 7 , 1 6 5 ,1 6 9 ,1 7 0 ,1 7 1 ,1 7 2 Di$nn -,gat-I-Inrh,40, 153.165 Xa6ov. N. t., 63. 6'1,70, 82 kyE Kan (ayn i bkz. Tengere(aYB

J a t a k a l a r . l 4 31 ,5 5 J o r d a n 6 , 3 6l ,6 l (Yueciler,107 Jou-Chinlar Jupiler,26,I72

Han),26, 18, 69, 199 k a z ,1 2 ,6 7 ,6 9 ,8 2 , 1 0 1 ,r 5 1 . 1 5 2 ,1 5 1 Kaz601u,152 K a a k i s r a n , 4 4 , 8 l63, a

tAdiaade,Radi!,41, 22r 230

2]L

^N^HA ruRKMlror.o)srNrN n]\Rr Kornos(ayhcabkz Seyran), t5, 158

Kazvini,46,lt9 35 Asartl B dd eer''hbdrtl'1b,an. t e c i , 5 5 , 5 6 ,1 5 0 ,1 5 1 ,I 9 7 (el'l. veDinn., 147,150,151,157,168

Koroglu,17

Mitra,145 Moholloyon/BuomcrHotln, la

Liao-shih,110 Ligetl,L, 172 L'n devleti,I08

Motun(Ntete),182 Mogolla.,19,20, 25, 26, 12, 40,48. 49, 5 1 ,5 2 ,5 7 ,5 8 .9 3 , 9 7 ,l i 6 , 1 1 7 ,I 2 4 , 12i, t52, ),64,r-t5,224 Muhammed Siyah(alem,54, 66 M u n d u sl l 9 \'iu, Iag (BuzDaP,77 Mn neltl tefirih,45,46

Ksenolon|ov, C V, 64, 66, 67, 61J Kemcik,38 KengiG.ln, 86 Harun.33 KeleUbahalaah 1 2 8 Kerey,53,

KudayYayxci.27, 10,'11,104,152,161, 1 9 2 ,1 9 5 Kudirge,44 (udtrBe ku.gan,, 138 k u g u , 7 4 ,1 0 3 ,1 5 r , r 5 2 , 1 5 1 KuguColii, 152

Kerkes,153 Kday Bahst,36 Krrgs Kan,3a KrgElar,2l2 , 6 , 4 r , 4 5 ,5 0 ,5 1 ,5 8 ,1 2 1 , r37, r'15,15+,r70, r75, r79, 222 k , f r E r , 8 0 , 8 6 ,1 7 8 ,1 8 3 ,1 8 6 ,1 8 7 ,1 8 8 ,

k u r t .4 9 ,5 7 ,5 8 ,5 9 ,6 0 ,6 7 ,7 5 .1 0 6 , 1 0 7 ,t 3 5 , 1 3 6 ,1 4 0 ,1 4 2 ,1 5 4 ,1 5 7 , 1 6 1 ,1 6 4 ,1 8 8 ,1 9 1 k u n E nt r . e m e 3. 5 , 1 0 7 ,1 0 8 ,1 0 9 ,1 1 0 h ! r ,2 0 ,1 9 ,4 1 .1 5 3 (rrdd8l BilE,I53, 185,191,227

194 Kryanlar,2S Khgan Tengere, 27, 146,195 ftiiet(dilek),24 Kimakiilkesi,23, 13, 15, 120

KurupyndEr, 20, 26, 28, 80, 92. 91, 14l Ku:eylldrzr, 26, 32 (rrCuka).,ll5 Kiil BilSeTengri,173 K n l d g i n1, 3 , 3 + , 3 9 , 6 51, 2 4 ,1 9 8 Klldgin mear kiilliyesi,121,150,r98 K t r l t i g i n y a z1 r !9, , 8 9 , 9 6 , 9 9I,2 4 , 1 1 5 . 1 - 4 11, 5 0 ,1 8 5 ,r 9 5

Ktabtl CogroJyo, lI9 K i u n l a r l,l 0 , 1 1 1 k o c ,1 4 5 ,1 5 0 ,1 5 1 ,1 7 8 Kockar'Mundus, ll9 Koco,17, 108 Kon (giinet),23 KonsiantinPorphyrogenneros, 182 Koryakla.,18 kotun (karuiAarun),42

Knn K[beI HoNn (Unjn Adh llotu!),2]

k o y u n , 3 51, 1 6 ,i l 1 , r 3 6 , 1 5 0 ,l 5 l , 1 5 4 ,1 6 l

KuruoCohogoyToyon,39 kiiygelci,28 hyngrah,36

KogitdeyMergen,I12 Lahn,35 k o p e k5, 8 , 6 5 , 7 4 ,1 0 2 ,1 0 4 ,1 2 9 ,1 5 4 , 1 5 5 ,1 5 8 ,1 6 4 .1 6 5

MaadayK.ra, 112,113 M d h ? e nE-si t u r , 1 5 3 , 1 5 7 Maidee(aydcabkz.May'Tere).112,t28 M a m D e s t a m1,5 3 ,1 6 5 ,1 8 9 , 2 2 0 , 2 2 4 M a n d F s i r e , 1 0l0 ,l , I 0 2 , 1 2 8 Manidini, Il4 M a n i h e i : m , 7 , 5 + , 9r77,1 , r 7 2 , 1 9 1 nanldk(sananelbisesi), 28, 71,75, I97 Mdnfethdne, 156,l7A MaE,25,26 maske,72, 146,173 Marnr,53 mavi,20, 31, 52, 56, 74,86, 96, 181, 1 8 2 , 1 8 5r,8 8 , 1 8 9 ,r 9 0 , 1 9 1 ,1 9 2 , 193 Mly-ana,10,195 May'ala,l0 M a yT e r el,0 l , 1 0 2 , 1 1 2 , 1 2 8 magan,24, 25, 15, 47, 57,69, 94, 108, 1 1 0 ,1 4 t , 1 7 3 ,1 7 5 . 2 0 2

^ zar,44, 49, 57. 116,144,201 Nelira'nua(gd8unruhu).23 Neneth,I82 N e v r u z2, 3 ,2 4 ,2 5 ,3 0 ,5 0 ,1 4 5 ,l 7 l , I 7 5 , 1 7 6 ,1 7 7 ,1 7 8 , 1 7 91, 8 1 ,1 9 0 , r91, r92, 2) 7, 220,22r , 222,213

Niiidu,48

Harcc,165,166 Hrirevv. s,in, I 4J,l5.l N oN e h n , 1 6 Nogeyla.,r18 N o DU 1 a , 5 9 , 6 0 NornUlaNzadln, 59 109 Nuh pâ&#x201A;¬ygamber,45, Num,18

Menluk,189 MenkorDag',ll M e r k i t ( l e r , 6 9l,l l M e r y e m , , 1l 2 t q,

M.taliril-Sddde, 56 Mesnal,118,153, 157 Me2opotamya, 22, 38,,t2, 82, 168,219

rrbed Tatarlan.72. l0l

232

233

ruRK Nlr OLOITSINTN ANlt tAlt]\Rl

Od-tegin,51

P h o e n i xl 2, l , I l r

O8o lmrta,42 Oguzlar,17. 18,'16,109,199 , 9, llr, l16, i67. O B u zK r B a n , 2 0i 0

I'jo*idon(Neplunut. l8

t6E Ogu2KaganDeshnt.20.108.I09, I13, , 1 6 . 1 6 11.6 7 l 1 6 ,1 3 5 1 Ohlmark,A., 61, 88, I5I

12, 59, laa Prolo-Turkler, pur (ayncabk:. ldz), 30, 15, 57, 59. i77

OholUola,32 Oko Kan,l8 Olonhohikayelen,17 omurgakemjgi,79,83 a k 2 .1 6 2 ) , 5 7 , 5 9 , 8 1 80 , 9, o n g u n( a y n c b l 4 t , t 4 6 , 1 5 0 . 1 5 1 , 1 6 5 117, Tahnn, 146,149,150, Oniki Halryani! 1 5 5 ,1 5 6 ,r 5 8 , 1 7 0 ,1 7 3 OrhunAbidekn,39, 96, 2 r8 Orhunt"2rdan,17, 19,20, 33, ,10,65, 80, I5I Orkun.H. N.,,lO Ona Asya,15, 17, 19,44, 50, I42, 152. 1 6 7 ,1 7 6 .t 8 7 otciSin(ociSin).51

Radlofi,W., 20, 21, 26, 27, 10. 31. 18, 4 3 ,5 1 ,7 2 , 8 2 ,8 t , 9 6 , 1 0 1 ,r 2 7 , 1 5 2 , t58, 195 Slbl rya'dan,82,86,15l, 199 R mayaniDestanl,155 Resideddin, 116 Cantlln rTewnh, 109,162 o&zaante,I t I R o u ,J e a n - P a2u0l ..2 t . 2 6 ,1 2 . 4 0 . 4 1 . 5 1 ,t 2 , 5 4 ,5 7 ,6 0 , 4 9 , 9 2 . 9 7l.i 6 . l 1 7 , t 2 5 , 1 5 2 ,t 6 8 , 1 7 5 ,1 9 6 ,1 9 8 Srbiller,24 siar3 . 0 .3 1 , 3 2 , 4 97, 7 ,8 4 ,8 8 Saena,I32 sagay(Hak s) Turkle.i, 63 Sagaylar, 41, 58, 61,82 Srhalar(ayncabkz Yakutlar),21, 12,68,

d8el,8., 27, 50,52t 5t. 89. 92, 96, 99, 1 0 7 ,1 0 8 ,u 0 , 1 1 6 ,1 1 8 , 1 1 91, 2 0 , 1 3 5 ,1 5 2 ,1 5 4 ,t 6 I . 1 6 2 , 1 8 21, 8 5 , 1 8 6 ,1 8 7 ,I 9 0 , t 9 t , 1 9 2 ,1 9 7 On Asya,l3l, 176 o r d . k , 6 7 ,r 5 2 , 1 5 3 Otoken,34, 41,89, 97, 226 oy 0y6i, 52 dzor, 123

SayanOguda.,22 S e y i d o v , Mr .9, . 2 2 ,3 7 , 4 1 , 4 2 , 4 5 , , 1 6 , 4 8 ,5 9 .6 2 ,6 7 , 8 i . 1 0 4 .1 8 4 2 , 25 shih-chi,r33. r82 s'8un (aynâ&#x201A;¬ bkz. Seik), l4l, I t0 s'at, ,r8, rl0, r54 sibirya,15,21, 26,40, 51,60, 70, 84. 1 0 0 ,t I 4 , 1 6 4 , 1 7 6 ,1 9 5 ,1 9 7 SidreagacL,I 17 5 i m u r 8 , l l 1 .1 3 2 S i n o rD, , 4 2 Sirenler,I32

Son^.,19,41, 72, 77. 74,A1 smgay.5l s l n a n ,1 5 ,1 8 , 2 1 , 2 7 , 2 83, 0 ,3 1 ,3 2 ,1 9 , 4 1 , 4 8 ,4 9 ,5 1 , 5 4 ,5 8 ,5 9 , 6 1 , 6 2 , 6 1 , 6 4 ,6 5 ,6 6 ,6 7 ,6 8 ,6 9 ,7 0 ,7 I , 7 2 ,7 1 , 74, 75, 76, 77, 78, 79,8t, 82, 84, 87, 8 8 , 1 1 0 , 1 l ] 1, 1 6 1 . 2 3 1, 3 1 1 , 33, t 4 0 , l 4 t , 1 6 7 , 1 8 4 , 1 9 61,9 7 a ks a m a n , 6 2 , 7 9 1 ,5 8 ,1 7 9 ,1 8 4 ,gaclan,r97 daydr, 66, 72, 75, 76, 77, 7A,79, A2, 8 1 , 8 4 ,8 5 , 8 6 .1 5 6 ,1 5 8 ,t 9 8 d u a l a n . 2 8 , 5 3r 5, 8 . 1 9 0 e l b i s e s i , 7 3 , 7 4 . 7150.7 ,1 1 3 .1 3 4 , 1 4 0 ,t 4 2 , 1 5 2 .1 5 8 ,1 9 7 .1 9 8 k a r a9 a m a n , 6 2 , 6 1 . 7t95,8 , 1 8 4 veyrtd,ncrruhlar,l5 l sa-men(aync. bkz sanan), 62

Si%,40,204 s i y a h5, 2 . 7 0 ,7 2 ,7 4 , 8 6 ,l l 9 , l 4 l . 1 5 6 , l 8 t , 1 8 3 ,1 8 4 ,t 8 9 , I 9 l SoKan,37

TabSaclar. 19.22, 150 r a b ' k ,t 2 5 Tahrac,lar,32, 178 lakagu,l4a TalayKanGyncabkz.Yiytk Han).ll,18, i96 ta!1Lrg,121

SL.Pete6burSHemirage Md2esi.I 52 Stryzgowski,J.. 100,152 Sui-shu,I08 Suyla,31,32 1 ,5 3 Sileymanpeygamber, 177 siililn,152,153

r79 s a k s a g a n , l 51l ,8 1 SdluLdnB,153

9n8r. 160 paPaBan. l5l Ptrbi Kan, 38 p a r s1 . 3 7 ,l : l a , 1 6 2 . 1 6 9 , l a l

(Yengec). 24, z5 Saratan SanUygurlr., I 23 s a ! ! m( z o h . D , 2 6

234

t a o 8 n1, 9 , 2 2 TrdbaHadnToyon,39

sun Crahrn,39 Siinbnle)rldE (Barak),24,25 Siiro DaF, 30 Stlr,ak,kdl,30,I95

Taaz (Canbul), 44. 45 l a v r a n7, 1 , 8 1 . 8 5 ,I 1 9 , 1 5 6 rawk, 148,I49, l7l

r5, 16,20, 53, 92, 157,195 Samanizm, Sehram(a}ardbkz.Firdelsi).ll8, 145, 1 4 6 ,t 5 9 s e y l a ! , 1 9 . 4 25,2 ,5 4 ,5 5 ,5 6 ,l 0 l , 1 0 2 , 1 0 3 ,r 0 4 , 1 0 5 ,1 0 6 ,1 . r 9 r, 5 l , 1 5 8 , I59, 183.201

kfdg, a6 Idyrlga,68, 125

235

TI]R( M]IOI-OJI5ININ ANAHAI1ARI

V6ilyev,Y.,23,12, 36, 18,39. 44,68 v e n u s , 2 5 , 2 6 , 5 21.9 3 V e r b i t s k i y ,1V.., 4 1 , 9 7 . 9 8l 0, o , 1 o r ,

128 Telengidei,127, 38 TelesGolu, TelenrTurkleri,36,41, 72,81, 93, 1r r, 1 2 7 ,r 2 8 , l 8 + , 1 9 6 ,1 9 7 Temn Kan, 17, 53 16. 154 renasuh,

hdarnndldtr i.30 Ya!1h Yay* Han(ayncabkz YaIk),3r,38, 1 2 9 ,1 9 6 ya8lad.,162

r27,r44,rJ2 VolgaBulgarlan,12

Turkigler(Tunikt, l4 T n r k i y e1, 9 , 2 3 , 2 5 , 2 65, 1 ,5 2 ,5 5 , 6 1 , 8 3 , 8 4 ,I 6 5 , 1 6 9 , 1 7 81, 7 9 ,1 8 l

teng,t.19 teflgere,L9 TengeBIGyn Han (l<a}1noGdk Hin), 2r, 26, 27, r95. 196 Engen,19 rengircilik,15 te gd, l7, la, 19,20,26

yek a.59 YenCi (Karasar),ll0 Yenisey, 27, 18, 58.86. 96

w d l - s r ,1 9 , 2 2

Y a b a r3, 8 , 5 3 UdambanagacL, 117.lr8 Yo Kan,37, 38 Ulu Toyon,38 (Ulu Han),84 Ulug-bay-Kazun

y^d^,35,37, 44, 45, 46, 4a,+9 Y a t e s4,5 , 4 6 ,1 0 9 ,l l 0

IenA,26 Tkl-holoruk lccire, 44 Tie le Turk iopluluklan,117 rien. 19 !i8ir, 19 r i l k i ,1 1 9 ,I 5 7 , 1 6 r , 1 6 5 Tong'Tien,ll9 Tonyuklk, 39 TonFkuk yaan, 39, 145 T0r ngey,102,158

Yunuspeygambd.144 , 1 ,6 9 , 8 8 .9 1 ,1 1 9 ) u n ( c a d r )2

Uluu SuotunToyon,39 yaghlanishi,162 Unay, Z5,3\ , 39. 44.+r, 42, 43, 44, 45, 54,56,81,97 1 ,1 6 1. 3 2 1 , 87 Umatkliltn, 2 5, 42, 43 U6nhay,58 Urun ay royon(Yryn-ai-tojon), I13 Uru2,ll7 Utkuo,32 Uygurlar,32, 37, 59, 97, r14, rl7, r42, r55, t59 , 17),, r7Z. rA2, 22r , 223

t d zk t r L r l , 5 7 , 6 1 , 7 8 r o 2 ( l e t2, 8 ,3 4 . 5 6 ,5 7 ,5 8 ,5 9 ,6 0 ,6 t , 8 1 , 8 3 ,8 8 , 1 0 7 .1 i 0 , 1 1 1 ,I l 5 , 1 3 7 , I 4 0 , 1 4 6 ,1 5 6 ,1 5 7 ,t 6 o , t 6 5 atu lnz,58, 184

t]lgen,22,26,27,2a. 3a. 31. 32. 37. 44, 54. 53, 54,62, 67, 69,74, 74 , 77. 4\ , 8 8 , 9 2 , 9 7 , 9 8 t, O l , 1 0 1 . 1 0 41, 0 5 , 1 1 2 , I 1 61, 2 8 t, 2 9 ,1 4 0 1 , 52,158, 18,r1 , 9 0 ,1 9 2 ,1 9 5 ,1 9 6 ,1 9 7 ,t 9 9 0lker )lldElan, 26 Ulii5,175

Ttta a&cr,58, 117,Il8 Tusuzguz(Dokuz oguz), 3a Tuguzguulkesi,16,14 TthJettl-Mnnqcimin,\56 Tunguzca, 15,62

Y x r p a , 7 11, 5 4 Yugroreni,125 y r l a n5, 3 ,7 1 , 8 2 ,9 9 ,I 0 2 , 1 0 6 ,1 3 1 ,1 4 7 , 1 5 8 ,i 5 9 , 1 8 1 ,t 9 7 , 1 9 8

Mucemnl'Bnldan,45 Y a k u d a1 r ,9 ,2 1 , 2 2 , 2 3 2 , 7 ,3 2 , 3 3 , 1 6 , 1 7 ,3 8 ,3 9 ,4 2 ,4 4 ,4 5 ,4 9 ,5 1 ,5 2 ,5 4 , 58, 59,60, 61, 68, 70, 71, 72, 73, 75, 7 6 ,7 9 ,8 9 ,9 3 ,9 7 , 1 r 0 , 1 1 1 ,1 1 2 , u3, 1161 , 2 r ,r 2 5 ,] 3 2 ,1 3 3 , 1 3 5 , 1 4 0 ,1 5 6 ,1 5 7 ,1 5 4 , 1 6 01, 7 9 ,i 9 7 yalgtncl,28 Y a M , 5 2 ,5 1 . 9 1 ,I 4 5 Yaluci(Jajurshi),31 Y a l a k , 2 83,0 , 3 1 , 3 2 ,1 9 0 ,1 9 5

zeki.iDe b. Muhammed b. Mahmldel tuz!Lnilatrr.a DRz^3zvrn'l Asarnl BihAw Ahbaml'lbda, 26 (Zem.rh).50 Zemarkhos Zets,22

ulug,20 0nin Aar Toyon(Dih A}1l Toyon,!n BnlaikUlu lann), 21,23 vak vakAgac,,a9. 118,r19 varkave Giil$b, 149,168

236

237