Føreord

Denne boka er skriven av to grunnar. Ein stor og ein liten grunn så å seie. Med fare for å bli noko pompøs skal eg seie litt om den store grunnen først. Når mediebiletet i skrivande stund er prega av dystre rapportar frå FN, store skogbrannar i Sibir, katastrofale flaumar i Tyskland og nye varmerekordar, er det vanskeleg å ikkje la seg påverke. Alle opplyste menneske veit etter kvart mykje om miljøproblema som verda står overfor. Det er vanskeleg å ikkje kjenne på eit ansvar, men det er samstundes vanskeleg å finne ut av korleis dette ansvaret kan munne ut i konkret handling. Miljø- og klimakrisa er globale problem av eit sånt omfang og med så enorme potensielle konsekvensar at det er vanskeleg å fatte. Kompleksiteten i dei prosessane som endrar økologi og klima, er ikkje mogleg å få fullstendig oversikt over for nokon einskildperson. Dei samfunnsmessige og politiske konsekvensane endringane kan få, let seg heller ikkje enkelt predikere. Som lekmann på naturvitskapen sitt område har eg ikkje dei faglege føresetnadane som trengst for å setje meg godt nok inn i problematikken, og må først og fremst danne meg eit bilete ved hjelp av populærvitskapelege og journalistiske framstillingar. Men det eg kan forsøke å seie noko om frå ein litteraturvitskapleg ståstad, er språk, mentalitet og kultur, forteljingar om mennesket i verda, om mennesket i landskapet, om menneske og det ikkje-menneskelege. Litterære framstillingar av menneske og landskap speglar dei breie kulturelle førestillingane, men er kan hende òg med på å forme dei. Som litteraturinteressert, som litteraturlærar og -forskar, må eg i alle fall tru på at forteljingane om menneske og natur har noko å seie for korleis vi forstår oss sjølve og verda vi bur i, og at desse forteljingane følgjeleg har noko å seie for korleis vi lever i verda, og for korleis vi oppfattar relasjonane våre til alt det andre som òg finst – til dyra, elva, skogen og fjella. Kanskje må ei reell endring, ei endring som vi må anta er heilt naudsynt, starte med ei forteljing? Men for ikkje å gje litteraturen og forteljingar krefter

dei ikkje har, er det mogleg å modifisere dette slik: Om ikkje forteljingar og litterære framstillingar meir generelt har evna til å endre eller skape haldningar – til å fungere som pedagogiske verktøy så å seie, kan dei kanskje gjere noko med måten vi tenkjer omkring kompleksitet på. Ved å gje det litterære språket meir merksemd, ved å stoppe opp ved ordval, metaforar, bilete, forteljargrep, kan det kanskje ha noko å seie for korleis vi er merksame på verda rundt oss.

Så litt om den vesle grunnen: Boka handlar om mennesket i landskapet og har såleis ein universell tematikk. Samstundes er her nokre avgrensingar, og desse er nær knytte til min eigen biografi. Alle bøker handlar (også) om forfattaren. Slik er det med denne boka òg, og eit viktig startpunkt for denne boka kan ein vel seie er forfattaren sin eigen navle. Så langt eg nokolunde sikkert kan følgje slekta bakover, i alle retningar, har forfedrar og -mødrer budd i det landskapet som denne boka handlar om. Dei har vore småbrukarar, husmenn, fiskarar og jegerar her i alle fall i 300–400 år. Nokre av dei rydda nye gardar i det såkalla rydningsgodset. Dei var nybyggjarar og deltok i det Axel Coldevin skildrar slik:

Vefsnskogenes historie igjennom de siste 300–400 år er sagaen om hvordan et stykke villmark er lagt under kultur. Den forteller om de første nybyggernes dristige og hårde kamp for å vinne sitt utkomme i de store skogene. (…) Endelig viser den også i sitt siste kapitel hvordan utviklingen er ledet inn i et nytt spor, bestemt av samfunnshensyn og vilje til rasjonell utnytting av naturens rikdommer. Ennå er der vidder av uberørt natur, og ennå er der rydningsmenn som legger ny jord under plogen. (Coldevin, 1989 [1943], s. 99)

Eg bur framleis i dette landskapet, og spor etter folka frå fortida, som eg kanskje kan oppfatte som ein slags klan, finst enno rundt meg. Immaterielt i form av stadnamn, forteljingar og segner, materielt i form av gardar, hus og hustufter, utengløer, grøfter osb. Men dette landskapet er ein slags palimpsest, der det er skrive lag på lag, og der nye lag heile tida kjem til.

Coldevins optimistiske helteforteljing er av fleire grunnar problematisk å slutte seg til. Han oppfattar ikkje at landskapet består av lag på lag, men tenkjer på landskapet som eit blankt ark som berre ventar

En palimpsest er eit manuskript eller ein pergamentrull som er brukt om igjen. Den første teksten er skrapa bort og ny tekst er skriven over den gamle. Det er ofte mogleg å lese både dei gamle og dei nye skriftlaga. Om Staten av Cicero er ein av tekstane i denne palimpsesten. (Arkiv: snl.no, PD)

på menneska, meir spesifikt: dei menneska som er knytte til jordbrukskulturen og til den industrialiserte kulturen. Men kven eiger eigentleg desse viddene av såkalla urørt natur, og er det gjeve at det sporet som utviklinga leier oss mot, berre er rasjonelt? Om vi held oss til palimpsest-metaforen, går det kanskje an å seie at nokre av dei nye laga er skrivne med så brei penn at dei langt på veg gjer eldre lag usynlege. Moderniteten sitt landskap med gruver, vegar og kraftanlegg kan lett føre til at dei forsiktige fjærpennestroka i eldre lag kan forsvinne heilt.

Stadar og landskap blir gradvis oppfatta på andre måtar opp gjennom historia, og andre sider ved landskapet blir vekselvis synlege og usynlege alt etter som det er landskapet til samen, bonden, turisten, bilisten, lokalpolitikaren eller ingeniøren vi ser. Ser vi aude villmark, komplekse økosystem, biotopar, beiteland, slåttemyrer, potensielle vasskraftmagasin? Ser vi eit rom for friluftsliv? For hyttebygging og heisanlegg, snøskuterløyper? Ser vi det snødekte landskapet som leikeplass eller som ei jomfrueleg overflate? Ser vi landskapet som farleg, kaldt og framandt eller som kjend og kjært? Er det landskapet nyttig, har det eigenverdi eller berre økonomisk verdi? Er mennesket nødvendigvis sentrum i dette landskapet? I så fall: Korleis oppfører vi oss mot grannane, altså humla, meitemarken, hubroen, bjørnen og laksen? På kva måte er vi i landskapet? Reiser vi berre forbi, eller har vi tid til å dvele i det?

Dei tekstane som eg skriv om i denne boka, viser oss eit landskap, og på ein måte er det eitt landskap, nemleg Helgeland (og delar av Västerbotten), men det er likevel ikkje det same landskapet som kjem til uttrykk. Landskapet er oppfatta og representert på til dels særs forskjellige måtar, og synsmåtane i tekstane kan relaterast til fleire av dei forståingane av landskapet som eg har nemnt over.

Den vesle og den store grunnen til at eg har skrive dette, heng sjølvsagt i hop, og for meg kan denne lenka mellom nivåa oppsummerast i orda merksemd og medvit. Det handlar om å sjå og sanse omverda, og å sjå at eit landskap kan ha fleire lag. Det handlar om å vere varsam med å skrive med så brei tusj at andre lag i landskapspalimpsesten forsvinn. Det handlar om å strekkje seg mot forståingsmåtar som òg gjev rom for det ikkje-menneskelege. Det handlar om å vere merksam på korleis ein er i verda, og kva slags relasjonar, òg til det ikkje-menneskelege, ein inngår i.

Dei store problema er globale og politiske, løysingane ligg òg i internasjonale avtalar og kompromiss basert på store vitskaplege og politiske forteljingar, men dei heilt små forteljingane, som kan røre ved oss og kanskje endre oss, må på ein eller annan måte vere lokale, knytte til ein stad, eit rom, eit landskap. Om ein skal byrje ein stad (!), og det må ein jo gjere, kan det vel like gjerne vere med staden der ein er akkurat no, og med dei forteljingane som finst akkurat her. Det er det eg forsøker på her.