2 Ein fisk med lange tradisjonar i norske farvatn

«Comme ci comme ça» – så som så

Dei sanitære og hygieniske tilhøva om bord på fiskeskøytene kunne vera så som så. I tillegg var det trongt og klamt når ein skulle få seg søvn. Den pensjonerte fiskaren har ikkje gløymt dei kummerlege tilhøva.

Karmøyværingane hadde ein tre hundre liters aluminiumstank med vatn om bord. Det var eigne vatnreservoar langs kysten der båtane kunna fylla opp tankane, og det vart nytta sjøvatn der det var mogleg.

– Å pussa tenna var det vel ingen som gjorde. Dei eldste tok nok ut tenna (gebiss) og pussa dei når dei kom heim. Det var ingen som kunne vaska seg før til helga. Ein måtte ikkje sløsa med vatn, det var nøye, påpeikar han. Det fanst ikkje toalett, verken på «Alkana» eller «Mary Ann». Oddvar fortel at dei hadde med ei dobøtte av tre, også kalla dopøs. Blant fiskarane var ho kalla Siri. Ho stod på dekket. Det var å gå bak styrhuset.

Men kva med Siri?

Det er godt kjent at noko av det som skil sjøulkar frå landkrabbar, er språket. Om bord i ein båt heiter til dømes bøtte ei pøs, og ei seng vert kalla køye. Styrhus er brua, og kjøkkenet om bord vert kalla bysse. Soverommet heiter lugar, og rommet, salongen, der ein oppheld seg og et, vert omtala som messe. Lista er lang. Fiskar- og sjømannsspråket har utvikla seg både gjennom tid og stad. Ein anar at det er mange ord som har engelsk opphav når trapp eller stige heiter leider, som på engelsk er ladder. Ein krok heiter huck. Val av ord og uttrykk er presise omgrep for å unngå misforståingar blant dei som ferdast på havet. Men, kvifor i alle dagar vart dopøsen på dei eldre fiskebåtane her heime heitande Siri? Svar på det den som kan.

Slik kunne ei «siri» vera. Foto: Ryfylkemuseet.

Storkast og skivebom

Å fortelja om storkastet høyrer med til eit langt fiskarliv. Det største størjekastet Oddvar fekk oppleva, skjedde vest av Skarvøy. Han var 15–16 år gammal og var i ørebåten åleine, slik praksisen var på «Alkana». Hausken skildrar det strabasiøse arbeidet han tok del i: – Det var i august–september månad. Vi fekk 308 størjer med bra storleik. Eg sat både på kne og låg på alle fire i båten medan eg nytta ein oppstikkar som eg sleppte ned i nota med eit tau. Eg stakk så ein og ein fisk for å få nota lettare. Fisken dauda ned etter kvart, så arbeidet gjekk greitt. I tillegg nytta mannskapet på dekk ei to–tre meter lang trestong med store håbrannkrokar i enden. Etter kvart som nota vart lettare, kunne dei nytta vinsjen. Eg var ikkje gamle karen og var stuptrøytt. Det var eit svært kast, og vi jobba like til morgonen.

Han kan framleis hugsa at han så vidt fekk med seg ei stemme som sa omtrent slik: «Det er egg til frukost. Du må eta før du legg deg til å kvila.» Men då var gutungen alt sovna i sokkane. Han vakna først til liv då dei var komne til lands.

Karmøyværingen fortel om mykje kav på størjefisket, men vart det fangst, var alt det tunge arbeidet gløymt. Då vart mannskapet spinngalne og mest i ei anna verd. Han skulle gjerne ha opplevd dette fisket igjen. Men ein episode vil aldri gå ut av minneboka til denne fiskarslekta frå Torvastad. Hendinga skjedde 9. september 1967 idet nabobåten frå Karmøy, «Salvøy», skreiv seg inn i fiskerihistoria med gullbokstavar. Oddvar Hausken skilder nokre bitte små sekund som skulle utgjera ein stor skilnad i størjesoga: – Far brukte alltid å lytta til radiobølgja. Vest av Brandasund ved Bømlo låg «Alkana» like i nærleiken av «Salvøy», med Peder Kristoffersen som bas. Idet «Salvøy» gjorde det største kastet som nokon gong er gjort her til lands, hadde dei forsøkt å ropa etter «Alkana»: Dei trong hjelp! Nota var stappande full! Far hadde då nett skifta kanal på radiotelefonen og høyrde på vermeldinga. Det trega han på heile livet.

Til denne hendinga høyrer det med at ein annan båt, «Fremad II», som på denne tida var tilhøyrande i Sogn og Fjordane, hadde to radioar og kunne lytta til fiskeribølga samstundes som dei kunne få med seg fiskerimeldingane.140 Dei sette ut lettbåtane og for i retning «Salvøy». Det enda med at dei fekk tjuefem prosent av fangsten som løn for å vera med å berga dette historiske kastet.

Oddvar fortel at det var både gleder og sorger knytte til størjefisket. Mannskapet på «Alkana» var i nær familie. Mora hans Aslaug (1913–2008, jentenamn Skaar, frå Tysnes,) anka (var uroleg) heile livet på at noko skulle skje mennene medan dei var sjøen. Men det var Tiedemanns tobakk tok knekken på faren. – Den gongen røykte dei fleste fiskarane. Det var nesten til å beundra at dei fekk fyr på sneipen under arbeidet med så mykje størjeblod og sjøsprut, meiner Oddvar.