Εθνική Ημέρα Μνήμης των Ελλήνων Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος
Έλληνες Εβραίοι µετά το Ολοκαύτωµα
Η μεταπολεμική προσπάθεια ανασυγκρότησης των Κοινοτήτων
ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ – ΣΠΟΡΑΔΩΝ ΙΣΡΑΗΛΙΤΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΒΟΛΟΥ
2018
Εθνική Ημέρα Μνήμης των Ελλήνων Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος
Έλληνες Εβραίοι μετά το Ολοκαύτωμα
Η μεταπολεμική προσπάθεια ανασυγκρότησης των Κοινοτήτων
ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ - ΣΠΟΡΑΔΩΝ ΙΣΡΑΗΛΙΤΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΒΟΛΟΥ
2018
Έλληνες Εβραίοι μετά το Ολοκαύτωμα Η μεταπολεμική προσπάθεια ανασυγκρότησης των Κοινοτήτων
Κείμενα-επιμέλεια: Μαριάννα Κυρίτση Έκδοση: Περιφέρεια Θεσσαλίας Περιφερειακές Ενότητες Μαγνησίας και Σποράδων Ισραηλιτική Κοινότητα Βόλου Φωτογραφία εξωφύλλου: Γιαντ Βασέμ, Κοιλάδα των Κοινοτήτων. Φωτογραφία οπισθοφύλλου: Μνημείο για τους Βολιώτες θύματα του Ολοκαυτώματος, Ισραηλιτικό Νεκροταφείο Βόλου Σχεδιασμός - Εκτύπωση: Γραφικές Τέχνες «Παλμός» Με την υποστήριξη της:
Βόλος 2018
www.palmosprint.gr
www.agape.gr
“Λο αμούτ κι εχγιέ, βαʼασαπέρ μαασέ Γιά. Γιασόρ γισεράνι Γιά, βεʼλαʼμάβετ λο νετανάνι.” - Δεν θα αποθάνω διότι θα ζήσω και θα διηγούμαι του Κυρίου τις πράξεις. Ποινή μου επέβαλε ο Κύριος, μα στο θάνατο δε με έδωκε. Ψαλμός 118:17-18
Η
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
εφαρμογή της “τελικής λύσης” στην Ελλάδα είχε ως αποτέλεσμα την εξόντωση του 85% περίπου των Ελλήνων Εβραίων, ποσοστό που είναι από τα υψηλότερα στο χάρτη του Ολοκαυτώματος.1 Ανθηρές κοινότητες αιώνων, όπως η εμβληματική
1. Το ποσοστό των απωλειών που δίνεται από διάφορες πηγές, κυμαίνεται ελαφρώς καθώς δεν υπάρχει η ακριβής αποτύπωση όλων των επιζώντων, με όποιον τρόπο κι αν αυτοί επέζησαν,ώστε να αναχθεί επακριβώς στον προπολεμικό εβραϊκό πληθυσμό. Πρβ. Ρένα Μόλχο, Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων: Μελέτες ιστορίας και μνήμης, Αθήνα 2014, σ.25 (αναφέρει ποσοστό 87%), Χάγκεν Φλάισερ, Στέμμα και Σβάστικα, Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης, τόμ. 2, Αθήνα 1995, σ. 347-348 (αναφέρει ποσοστό περίπου 82%). Η πρώτη επίσημη (αλλά ελεγχόμενη λόγω των τότε συνθηκών) μεταπολεμική καταγραφή του
6
Εθνική Ημέρα Μνήμης των Ελλήνων Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος
Έλληνες Εβραίοι μετά το Ολοκαύτωμα
Σεφαραδίτικη κοινότητα της Θεσσαλονίκης, οι ιστορικές κοινότητες των Ιωαννίνων, της Κέρκυρας, της Άρτας, της Καβάλας, της Ρόδου (το νησί δεν ανήκε τότε στην ελληνική επικράτεια αλλά η εβραϊκή του κοινότητα ακολούθησε την ίδια πορεία) κυριολεκτικά «έσβησαν» από το χάρτη, επιφυλάσσοντας στα περισσότερα μέλη τους έναν βάρβαρο και αχρείαστο θάνατο, στο πλαίσιο της γενοκτονικής πολιτικής της ναζιστικής Γερμανίας. Οι ολιγάριθμοι επιζήσαντες των στρατοπέδων, μαζί με εκείνους που - με τη βοήθεια τρίτων και με μεγάλο προσωπικό ρίσκο - διασώθηκαν κρυπτόμενοι ή κατόρθωσαν να εγκαταλείψουν την Ελλάδα, καθώς κι εκείνους που συμμετείχαν στην Εθνική Αντίσταση και ξέφυγαν από το θάνατο, έπρεπε να ξανασταθούν στα πόδια τους και να αντιμετωπίσουν ένα δύσκολο παρόν κι ένα αβέβαιο μέλλον. Η επιβίωση, η επανένταξη σε έναν ομαλό τρόπο ζωής και η οικοδόμηση μιας νέας προοπτικής ήταν η μεγάλη πρόκληση που είχαν να αντιμετωπίσουν, ευρισκόμενοι υπό μια τριπλή φόρτιση: την οδύνη για όσους και όσα χάθηκαν, την υποχρέωση διατήρησης της μνήμης μαζί με τις ενοχές της επιβίωσης καθώς και τη θέληση να αντικρούσουν την προηγούμενη προσπάθεια ολοκληρωτικού αφανισμού τους, μέσω της νέας αρχής στην προσωπική και δημόσια έκφανση της ζωής τους. Ένα στοίχημα ιστορικό - αλλά και πραγματικό – αφού έπρεπε να επαναδομηθούν οι όροι και το περιβάλλον εντός του οποίου καλούνταν να λειτουργήσουν εφεξής. Οι λιγοστοί Εβραίοι που επέστρεψαν από τα στρατόπεδα από τον Μάρτιο του 1945 και μετά (και προστέθηκαν στους περίπου 10.000-12.000 εναπομείναντες στην Ελλάδα στο τέλος του 1944)2 βρήκαν ελάχιστους ή καθόλου συγγενείς, τα σπίτια, τα καταστήματα και τις επιχειρήσεις τους λεηλατημένα ή κατειλημμένα από άλλους. Τα προβλήματα της στέγασης, της σίτισης, του βιοπορισμού,της αναζήτησης προσφιλών προσώπων, της επιστροφής των περιουσιών, της φροντίδας των αρρώστων και των ορφανών ήταν
μερικά μόνο από τα δυσεπίλυτα και πιεστικά προβλήματα, τα οποία έχρηζαν άμεσης αντιμετώπισης. Το ελληνικό κράτος, μεταξύ των ζητημάτων που κλήθηκε να αντιμετωπίσει μετά την αποχώρηση των κατοχικών στρατευμάτων και εν μέσω εμφυλίου, δεν είχε ως ύψιστη προτεραιότητα το ζήτημα της αποκατάστασης των Εβραίων πολιτών του. Η παρουσία στην εξουσία πολλών ανθρώπων που συνδέθηκαν με τις κατοχικές κυβερνήσεις και την εκμετάλλευση των εβραϊκών περιουσιών, αποτελεί μια ακόμη εξήγηση αυτής της συγκρατημένης στάσης. Παρεμβάσεις υπήρξαν, κυρίως νομοθετικού περιεχομένου, η ανθρωπιστική κρίση, ωστόσο, αντιμετωπίστηκε κυρίως με τη βοήθεια διεθνών οργανισμών και οργανώσεων, όπως ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός, η UNRRA (United Nations Relief and Rehabilitation Administration), η American Joint Distribution Committee (AJDC ή απλώς, Joint). Λαμβάνοντας υπόψη τα προαναφερθέντα, η ανάγκη συγκρότησης ενός κεντρικού συντονιστικού και αντιπροσωπευτικού οργάνου όλων των Εβραίων που βρίσκονταν στην Ελλάδα μετά τον Οκτώβριο του 1944, κατέστη επιτακτική. Στο πρώτο μέρος του παρόντος σύντομου αφιερώματος, θα αναφερθούμε στη θεσμική ανασυγκρότηση, δηλαδή,στη δημιουργία των οργάνων διοίκησης και άλλων εξειδικευμένων φορέων. Στο δεύτερο μέρος, θα αναφερθούμε στα προβλήματα τα οποία είχαν να αντιμετωπίσουν οι θεσμικοί εκπρόσωποι των Ελλήνων Εβραίων (στέγαση, σίτιση, ιατρική περίθαλψη, συναισθηματικό κόστος απωλειών, μετανάστευση, κράτος, περιουσίες κ.λπ) και τις ενέργειες για την αντιμετώπισή τους.
Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου για όλες τις εβραϊκές κοινότητες της Ελλάδας αναφέρει ποσοστό περίπου 86% (Χρονικά, έκδ. του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος, τόμ. ΚΘ΄, αρ. τχ. 201, Ιαν.-Φεβρ. 2006, Αθήνα,σ. 3) 2. Ιακώβ Σιμπή – Καρίνα Λάμψα, Η ζωή απ’ την αρχή: Η μετανάστευση των Ελλήνων Εβραίων στην Παλαιστίνη (1945-1948), Αθήνα 2010, σ. 109.
7
Έλληνες Εβραίοι μετά το Ολοκαύτωμα
ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ Η ΘΕΣΜΙΚΗ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ
«Αν θέλουμε να συλλάβουμε τις επιπτώσεις της γενοκτονίας πρέπει να διερωτηθούμε για τις συνθήκες της επιστροφής των επιζώντων, για τα μεταπολεμικά χρόνια, καθώς και για τα χρόνια του εμφυλίου πολέμου, για την ανασυγκρότηση της Ελλάδας και των κοινοτήτων, για την οικονομική κατάσταση, για την μεταπολεμική μετανάστευση των επιζώντων στο Ισραήλ ή αλλού».3 Η αποχώρηση των Γερμανών από την Ελλάδα (εκτός της Κρήτης) τον Οκτώβριο του 1944 και η λήξη του πολέμου στην Ευρώπη το Μάιο του 1945, σηματοδότησαν και το τέλος του διωγμού των Ελλήνων Εβραίων καθώς και την εκκίνηση της πορείας ανασυγκρότησης εκείνων που απέμειναν. Από τον Οκτώβριο του 1944, όσοι Εβραίοι είχαν παραμείνει στον ελλαδικό χώρο, κρυπτόμενοι ή χρησιμοποιώντας πλαστές ταυτότητες ή λαμβάνοντας μέρος στην Αντίσταση ή με οποιοδήποτε άλλο τρόπο επιβιώσαντες της Κατοχής και του διωγμού, εμφανίστηκαν στις πόλεις όπου διαβιούσαν προπολεμικά, αναζητώντας συγγενείς και φίλους και αξιώνοντας την προπολεμική περιουσία τους. Μετά τη λήξη του πολέμου, από το Μάρτιο του 19454, άρχισαν να επαναπατρίζονται και επιζώντες από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης κι εξόντωσης ενώ στα στρατόπεδα εκτοπισμένων (Displaced 3. Ρίκα Μπενβενίστε, Αυτοί που επέζησαν,Αθήνα 2014, σ. 18 4. Στο ίδιο, σ. 135
Persons, εν συντομία DP’s) κατέληξαν εκείνοι που επέλεξαν να κατευθυνθούν – κατά κύριο λόγο – προς άλλους προορισμούς και μάλιστα την (τότε) Παλαιστίνη.5 Το κενό εκπροσώπησης του ελληνικού εβραϊσμού, δημιουργήθηκε αφενός μεν από την σε υψηλά ποσοστά εξόντωσή του, αφετέρου δε από τις ανακατατάξεις που σημειώθηκαν λόγω της επιλογής πολλών επιζώντων του διωγμού να αλλάξουν την προπολεμική τους διαμονή, μαζί με το γεγονός της διάλυσης των προπολεμικών Διοικήσεων των Ισραηλιτικών Κοινοτήτων. Ως εκ τούτου, προκλήθηκε μια εξαιρετικά πιεστική ανάγκη άμεσης συγκρότησης συντονιστικών οργάνων, τα οποία θα είχαν την επιμέλεια όχι μόνο της διοικητικής εκπροσώπησης αλλά και του συντονισμού της αρωγής στην αντιμετώπιση των άμεσων αναγκών διαβίωσης (σίτισης, στέγασης, κλπ). Ας υπολογίζουμε πάντοτε ως μια σοβαρή παράμετρο την κατάσταση της μεταπολεμικής Ελλάδας. «Στην Ελλάδα, τη χαρά της Απελευθέρωσης έρχεται γρήγορα να σκιάσει ένας σκληρός εμφύλιος. Για ορισμένους αριστερούς Εβραίους αυτό σήμαινε συνέχιση των διώξεων. Για όλους όμως τους Εβραίους, αυτό σήμαινε ότι θα έβλεπαν πολλούς από τους συνεργάτες των Γερμανών να εξαγοράζουν με περισσή εθνικοφροσύνη την ατιμωρησία τους»6. Οι συνθήκες αυτές, προδιέγραφαν σε μεγάλο βαθμό το πλαίσιο μέσα στο οποίο ήταν αναγκασμένοι να δρουν οι εκπρόσωποι του ελληνικού εβραϊσμού,τους περιορισμούς και τους ελιγμούς στους οποίους θα έπρεπε να καταφύγουν για την επίτευξη των στόχων τους και τη διευκόλυνση του έργου τους. Αποτελούσαν, όμως, οι εναπομείναντες Εβραίοι της Ελλάδας ένα συμπαγές σύνολο, που επέτρεπε την παρόμοια αντιμετώπιση 5. Οι εκτοπισμένοι ή DP’s, ήταν εκατομμύρια Ευρωπαίων που η λήξη του πολέμου τους βρήκε εκτός των συνόρων των προπολεμικών πατρίδων τους, σε γερμανικό έδαφος. Αποτελούνταν από εργάτες (κυρίως Πολωνούς) που είχαν επιστρατευτεί για καταναγκαστική εργασία,άλλους (από την Ουκρανία και τις Βαλτικές χώρες κυρίως) που δεν ήθελαν το σοβιετικό καθεστώς, και περίπου 250.000 Εβραίους (40.000 επιζώντες από στρατόπεδα και πορείες θανάτου κι άλλοι από τις ανατολικές περιοχές) που ήθελαν στην πλειονότητά τους να μεταναστεύσουν στην Παλαιστίνη ή άλλες χώρες, όπως τις ΗΠΑ). Βλ. στο ίδιο, σ. 144 επ. 6. Στο ίδιο, σ. 340
9
10
Εθνική Ημέρα Μνήμης των Ελλήνων Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος
Έλληνες Εβραίοι μετά το Ολοκαύτωμα
παρόμοιων προβλημάτων; Η απάντηση είναι αρνητική και αυτή η ανομοιογένεια αποτελούσε ένα επιπλέον πρόβλημα για εκείνους που θα λάμβαναν τα ηνία του εβραϊσμού. Υπήρχαν άνθρωποι που επέζησαν με διαφορετικούς τρόπους, εκείνοι που αναγκάστηκαν να αλλάξουν τόπο διαμονής για να σωθούν (πολλοί, για παράδειγμα, συγκεντρώθηκαν στην Αθήνα γιατί θεώρησαν ότι ήταν ευκολότερο να βρουν τρόπους σωτηρίας – και μετά τον πόλεμο δεν επέστρεψαν στις ιδιαίτερες πατρίδες τους). Υπήρχαν Σεφαραδίτες και Ρωμανιώτες, άνθρωποι με διαφορετικό μορφωτικό και βιοτικό επίπεδο, με διαφορετικές ιδεολογικές καταβολές και πολιτικές πεποιθήσεις, σιωνιστές και μη - προπολεμικά τουλάχιστον - θρησκευόμενοι και μη. Άνθρωποι που υπέφεραν ακόμη από σωματικά και ψυχικά τραύματα, εκείνοι που δεν είχαν αποφασίσει ακόμη αν θα έμεναν ή θα έφευγαν από την Ελλάδα, εκείνοι που ανέμεναν να φύγουν γιατί δεν τους κρατούσε τίποτε εδώ ή είχαν πίστη ότι θα έκαναν μια νέα, πιο ελπιδοφόρο αρχή σε άλλο τόπο. Υπήρχαν,επίσης, οι διαφορετικές προσεγγίσεις σε κρίσιμα θέματα και οι προσωπικές έριδες,οι οποίες δυσκόλεψαν αρκετά το έργο των πρώτων μεταπολεμικών συμβουλίων, αν και σταδιακά η κατάσταση ομαλοποιήθηκε.7 Μια μικρή αναφορά στην προπολεμική αντιπροσώπευση του εβραϊσμού στην Ελλάδα είναι απαραίτητη για να υπάρξει μια πιο ευχερής αποτίμηση της μετέπειτα πορείας. Ο Νόμος 2456/1920 (ΦΕΚ 173/2.8.1920) «Περί Ισραηλιτικών Κοινοτήτων» ήταν ο πρώτος που αντιμετώπιζε οργανωμένα το σύνολο του εβραϊκού πληθυσμού της Ελλάδας και μάλιστα το πολυπληθέστερο μέρος του, που εντάχθηκε στο ελληνικό κράτος με την ενσωμάτωση σε αυτό της Μακεδονίας και αργότερα της Θράκης. Σύμφωνα με αυτόν, οι Ισραηλιτικές Κοινότητες απέκτησαν τη μορφή “Νομικού Προσώπου Δημοσίου Δικαίου”, τιθέμενες έτσι υπό την άμεση προστασία του Κράτους, αφού αναγνωρίστηκε θεσμικά ότι έχουν ως αποστολή την άσκηση δημόσιας εξουσίας και ως επιδίωξη την εξυπηρέτηση δημοσίου σκοπού. Η Κοινότητα της Θεσσαλονίκης, αναμφισβήτητα, αποτελούσε τη μεγαλύτερη από άποψη πληθυσμού και ισχυρότερη Κοινότητα.
Γιαυτό πολλές από τις προβλέψεις του αφορούσαν ουσιαστικά αυτήν ακριβώς – έστω χωρίς να αναφέρεται ρητά στο σώμα του νόμου. Σύμφωνα, λοιπόν, με τον προαναφερθέντα νόμο, σε πόλεις όπου κατοικούν περισσότερες από είκοσι οικογένειες και υπάρχει Συναγωγή, «δύνανται να ιδρυθούν Ισραηλιτικαί Κοινότηται ως Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου». Οι Κοινότητες «δύνανται να ιδρύωσι και συντηρώσιν εκπαιδευτήρια δια τους Ισραηλιτόπαιδας». Στο νόμο προβλέπονταν οι αρμοδιότητες του Διοικητικού Συμβουλίου, των θρησκευτικών λειτουργών, η τήρηση των εμπορικών βιβλίων των επιχειρήσεων στην ισπανοεβραϊκή ή γαλλική γλώσσα και η τήρηση της αργίας του Σαββάτου. Ο νόμος αυτός (με μικρές τροποποιήσεις που επήλθαν με το Νόμο 4837/1930, ΦΕΚ 252/25.7.1930) αποτέλεσε τη βάση για τη μεταπολεμική ανασυγκρότηση των κοινοτικών διοικήσεων. Είχαν μεσολαβήσει κάποιοι κατοχικοί νόμοι, οι οποίοι είχαν καταργήσει τα όργανα διοίκησης και προέβλεπαν την τύχη των «εγκαταλειφθεισών ισραηλιτικών περιουσιών» - δηλαδή των περιουσιών που διερπάγησαν μετά τον Διωγμό των νόμιμων κατόχων τους.8 Ο διωγμός και η σημαντική μείωση του εβραϊκού πληθυσμού που ακολούθησε ως αποτέλεσμα, κατέστησε τις περισσότερες προπολεμικές Κοινότητες ουσιαστικά ανενεργές, αφού ούτε ο αναγκαίος πληθυσμός υπήρχε, ούτε οι κοινοτικοί ηγέτες. Συγκεκριμένα, από τις 24 προϋπάρχουσες Κοινότητες, μόνο οι 8 μπορούσαν να θεωρηθούν ότι πληρούσαν τα κριτήρια για την ανασυγκρότησή τους.9 Σε μια προσπάθεια άμεσης αντιμετώπισης του κενού που προκλήθηκε,στις 12 Νοεμβρίου 1944 περίπου εκατό Εβραίοι που κατοικούσαν στην Αθήνα,με πρωτοβουλία λίγων διασωθέντων πρώην αιρετών προέδρων και μελών Διοικητικών Συμβουλίων Κοινοτήτων, συγκεντρώθηκαν στη Συναγωγή και εξέλεξαν – δια βοής – ένα δωδεκαμελές συμβούλιο υπό την επωνυμία «Προσωρινόν Κεντρικόν Συμβούλιον των Ισραηλιτικών Κοινοτήτων της Ελλάδος». Με την
7. Στο ίδιο, σ. 104-109
8. Μαρία Καβάλα-Κωστής Κορνέτης,”Ο ελληνικός κρατικός μηχανισμός και η διαχείριση των εβραϊκών περιουσιών της Θεσσαλονίκης”, Ε. Χεκίμογλου και A-M. Δρουμπούκη (επιμ.) Την επαύριον του Ολοκαυτώματος,Θεσσαλονίκη 2017, σ. 136 επ. 9. Ιακώβ Σιμπή – Καρίνα Λάμψα, Η ζωή από την αρχή, σ. 136
11
12
Εθνική Ημέρα Μνήμης των Ελλήνων Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος
Έλληνες Εβραίοι μετά το Ολοκαύτωμα
επιστροφή της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης στην Αθήνα, αναγνωρίστηκε από το Υπουργείο Θρησκευμάτων και Παιδείας (απόφαση 40741/21.11.1944) ως το προσωρινό όργανο εκπροσώπησης του ελληνικού εβραϊσμού με πρόβλεψη για διενέργεια τακτικών εκλογών σε διάστημα έξι μηνών10. Πρόεδρος εξελέγη ο δικηγόρος Ασέρ Μωϋσής. Είναι ενδιαφέρον να δούμε πως ο ίδιος ο Ασέρ Μωϋσής περιγράφει όλες αυτές τις ζυμώσεις: “Τήν 11η Oκτωβρίου 1944, μίαν δηλαδή Hμέραν πρό τῆς Eκκενώσεως τῆς πόλεως τῶν Ἀθηνῶν ἀπό τά τελευταῖα γερμανικά στρατεύματα, εἴχαμε συναντηθῆ, εἰς ἕνα καφενεῖον τῆς Λεωφόρου Ἀλεξάνδρας, 3 - 4 ὁμόθρησκοι, διά νά ἀνταλλάξωμεν τάς πρώτας γνώμας περί τοῦ πῶς θά ἔπρεπε νά ἀρχίσωμεν διά τήν ἀνασυγκρότησιν τῆς διαλελυμένης κοινοτικῆς μας ζωῆς. Τούς ἐδιάβασα ἕνα πρόχειρον σχέδιον πού εἶχα συντάξει καί πού ἔπειτα ἀπό μερικούς μῆνας, μετεμορφώθη εἰς τόν Νόμον 367/1945 περί ἱδρύσεως τοῦ Κεντρικοῦ Ίσραηλιτικοῦ Συμβουλίου καί εἰς τόν Νόμον 886/1945 περί ἱδρύσεως τοῦ ΟΠΑΙΕ. Τά μολυβδογραμμένα αὐτά σχέδια τά κρατῶ ὡς ἀναμνηστικά [...]. Τήν ἄλλην ἡμέραν, 12 Ὀκτωβρίου 1944, ἀφοῦ ἐβεβαιώθημεν ὅτι δέν ἐκινδύνευε πλέον ἡ ζωή μας, ἐλάβαμεν πολλοί Ἑβραῖοι, σχεδόν ἀσυναίσθητα, κατεύθυνσιν πρός τήν ὁδόν Μηλιδώνη. Ἐμοιάζαμε ὅλοι σάν θαλασσοδαρμένοι καί σάν ναυαγοί. Ἄλλοι εἴμεθα σκελετωμένοι ἀπό τήν πεῖναν, ἄλλοι ἀντιθέτως πρησμένοι ἀπό τήν ἀβιταμίνωσιν, ὅλοι ὅμως κακοντυμένοι καί μέ φυσιογνωμίαν ζωγραφίζουσαν τήν θλίψιν καί τήν ἀγωνίαν μας. Ἐκάναμεν μίαν πρώτην θρησκευτικήν τελετήν καί ἐκρούσαμεν τό σοφάρ διά νά καλέσωμεν ὅπως ἔλθουν νά μᾶς συναντήσουν καί ἐκεῖνοι ἀπό τούς ἰδικούς μας πού εἶχαν ἐκτοπισθῆ ἀπανθρώπως ἀπό τόν ἀδυσώπητον διώκτην μας καί τῶν ὁποίων δέν ἐγνωρίζαμεν ἀκόμη τήν τραγικήν τύχην. Εἰς τήν πρώτην αὐτήν ἐλευθέραν ἑβραϊκήν συνάθροισιν, ἐξελέγη διά βοῆς μία προσωρινή Ἐπιτροπή διά τήν διαχείρισιν τῶν ἐπειγόντων προβλημάτων μας [...]” 11.
Στη Θεσσαλονίκη, η αντίστοιχη προσπάθεια αυτοοργάνωσης (αναφορικά με την ανασύσταση της Ισραηλιτικής Κοινότητας της πόλης) άρχισε την 1 Δεκεμβρίου 1944,όταν 137 Εβραίοι, που επέζησαν κρυμμένοι, μπήκαν στη Συναγωγή Μοναστηριωτών,τη μόνη12 που διασώθηκε από την ολοκληρωτική καταστροφή λόγω της χρησιμοποίησής της ως αποθήκης από τον Διεθνή Ερυθρό Σταυρό κατά την περίοδο της Κατοχής.Στις 6 Δεκεμβρίου εξέλεξαν δια βοής την πρώτη προσωρινή διοίκηση.13 Το έργο της ήταν δύσκολο,γιατί όλα σχεδόν τα ιδιωτικά και κοινοτικά ακίνητα βρίσκονταν σε χέρια “μεσεγγυούχων” (εκείνων,δηλαδή,που τα είχαν “νομιμοφανώς” οικειοποιηθεί με την άδεια των γερμανικών αρχών) ή των επόμενων κατόχων τους.Οι ελάχιστοι Εβραίοι που διασώθηκαν (συμπεριλαμβανομένων και των επιζώντων των στρατοπέδων που επέστρεψαν μέχρι το Νοέμβριο του 1945) εξαναγκάστηκαν να κοιμούνται στη Συναγωγή Μοναστηριωτών ή άλλους ακατάλληλους χώρους,χωρίς πόρους και βοήθεια από το κράτος,πλην των οργανισμών που έχουν προαναφερθεί.14 Ο Οργανισμός αυτός (Κεντρικόν Συμβούλιον Ισραηλιτικών Κοινοτήτων Ελλάδος) καταργήθηκε με τον Α.Ν. 367/1945 (ΦΕΚ 143/7.6.1945) «Περί ανασυγκροτήσεως Ισραηλιτικών Κοινοτήτων», όπου προβλέπονται τα εξής: • όσες Κοινότητες διαθέτουν «πλέον του ημίσεως» των προπολεμικών μελών τους, θεωρούνται πλήρως ανασυγκροτημένες και η λειτουργία τους συνεχίζεται σύμφωνα με το (βασικό) νόμο του 1920, ορίζονται δε προσωρινές διοικούσες επιτροπές • όσες αριθμούν «το ήμισυ ή ολιγώτερον», θεωρούνται μερικώς ανασυγκροτημένες και ορίζονται επίσης προσωρινές διοικούσες επιτροπές • όσες δεν συγκεντρώνουν το ελάχιστο των 20 οικογενειών, θε-
10. Μίκαελ Μόλχο-Ιωσήφ Νεχαμά, In Memoriam: Αφιέρωμα εις μνήμην των Ισραηλιτών θυμάτων του ναζισμού εν Ελλάδι, μτφρ. Γ. Ζωγραφάκης, Θεσσαλονίκη 2 1976, σ. 342 11. Ασέρ Ρ. Μωυσής , Κληροδότημα, Αθήνα 2011, σ. 32
12. Από τις 36 συναγωγές που υπήρχαν προπολεμικά, δύο ανατινάχτηκαν από τους Γερμανούς. Οι ελάχιστες που αναφέρονται μεταπολεμικά, κατεδαφίστηκαν. 13. Μίκαελ Μόλχο-Ιωσήφ Νεχαμά, In Memoriam ό.π., σ.343 14. Ρίκα Μπενβενίστε, Αυτοί που επέζησαν, σ.104. Μόνο στα Γιάννενα είχαν καταγραφεί τα περιουσιακά στοιχεία των Εβραίων της πόλης,και μάλιστα από τη ελληνική πολιτεία.Βλ.Ιακώβ Σιμπή – Καρίνα Λάμψα, Η ζωή από την αρχή, σ. 138
13
14
Εθνική Ημέρα Μνήμης των Ελλήνων Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος
ωρούνται «ως ευρισκόμενες εν αδρανεία» • προς ενιαία εκπροσώπηση των Κοινοτήτων και συντονισμό των ενεργειών συνιστάται «προσωρινώς» δωδεκαμελές “Κεντρικόν Ισραηλιτικόν Συμβούλιον Συντονισμού και Γνωματεύσεως” (ΚΙΣΣΓ) με αρμοδιότητες: την εκπροσώπηση των Ισραηλιτικών Κοινοτήτων έναντι των Αρχών και των «εν τη ημεδαπή ή την αλλοδαπή» Οργανώσεων περιθάλψεως και αποκαταστάσεως, τη συγκέντρωση και διάθεση χρημάτων ή άλλων βοηθημάτων που αποστέλλονται από τους Οργανισμούς αυτούς, την εισήγηση μέτρων για την ανακούφιση και αποκατάσταση των διασωθέντων Ισραηλιτών και τη συγκέντρωση και διαφύλαξη των εγκαταλελειμμένων (άνευ κληρονόμου) ισραηλιτικών περιουσιών. Το Συμβούλιο, μετά από την ανάδειξη των Διοικητικών Συμβουλίων των Κοινοτήτων, είχε την υποχρέωση να συγκαλέσει στην Αθήνα συνέδριο αντιπροσώπων, να υποβάλει λογοδοσία για τα πεπραγμένα του, μετά από την οποία θα θεωρηθεί διαλυμένο (γιαυτό και ο χαρακτηρισμός του ως «προσωρινού»). Το συνέδριο μπορεί να προτείνει την ίδρυση ενός αντίστοιχου οργάνου, «μόνιμου» πλέον. Αμέσως μετά τη συγκρότησή του σε Σώμα,το ΚΙΣΣΓ μεταβίβασε τη δικαιοδοσία περίθαλψης (διατηρώντας την εποπτεία) των διασωθέντων Εβραίων μέσω των βοηθημάτων από το εσωτερικό και το εξωτερικό σε “Ειδικό Συμβούλιο Περιθάλψεως” με την άμεση και ενεργό συνεργασία των αποστολών της Τζόϊντ και του Παλαιστινιακού (εβραϊκού) Μαγκέν Νταβίντ Αντόμ (αντίστοιχος του Ερυθρού Σταυρού) στην Ελλάδα. Η σύσταση αυτού του «μόνιμου» Οργανισμού, καθυστέρησε για διάφορους,όχι πάντοτε ευεξήγητους, λόγους. Ο σχετικός Ν.1657/1951 (ΦΕΚ 20/15.1.1951) «Περί τροποποιήσεως και συμπληρώσεως των περί Ισραηλιτικών Κοινοτήτων διατάξεων», κατέστησε μόνιμο το ΚΙΣΣΓ με τριετή θητεία. Τέλος, με το Ν.Δ. 301/1969, το ΚΙΣ λογίζεται ως Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου ανατρέχοντας στο χρόνο δημιουργίας του, κατ΄ αναλογίαν της παρόμοιας διάταξης για τη νομική προσωπικότητα των Ισραηλιτικών Κοινοτήτων, προερχόμενης από το Νόμο του 1920.
ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ Η ΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΑΙΡΕΤΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ
Σ
την πρώτη έκθεση πεπραγμένων που υποβλήθηκε από το («προσωρινό») ΚΙΣΣΓ στις 7 Απριλίου 1946,καταγράφονται οι δράσεις του Οργάνου αυτού από την ίδρυσή του έως εκείνη την ημερομηνία.15 Είναι ενδιαφέρον να αναφέρουμε κάποιες από αυτές, για να εκτιμήσουμε την προσφορά του στην αντιμετώπιση και επίλυση μιας σειράς σημαντικών ζητημάτων, όπως: • την ανασυγκρότηση των Κοινοτικών Οργανισμών με τη διάθεση του 15% των πόρων προερχομένων από τη Τζόιντ, με το υπόλοιπο 85% να χρησιμοποιείται για το έργο της περίθαλψης, • την οργάνωση – στην Αθήνα – ιδρυμάτων για τη φροντίδα επιμέρους ευπαθών ομάδων (το Ίδρυμα Επαγγελματικής Αποκαταστάσεως, χρηματοδοτούμενο απότη Τζόιντ, για τη χορήγηση επαγγελματικών δανείων, το ορφανοτροφείο «Εσθήρ» στην Κηφισιά, στο οποίο βρήκαν στέγη δεκάδες παιδιών, την ίδρυση Στέγης Εργαζομένου Κοριτσιού, στην οποία βρήκαν καταφύγιο κορίτσια που έμειναν χωρίς καμία οικογενειακή 15. Βλ.Παράρτημα
16
Εθνική Ημέρα Μνήμης των Ελλήνων Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος
Ορφανοτροφείο “Εσθήρ”, Αθήνα (Αρχείο Yad Vashem)
στήριξη, την αρωγή στην εξασφάλιση της φροντίδας απόρων γερόντων και την εξασφάλιση περίθαλψης σοβαρά πασχόντων από ασθένειες όπως η φυματίωση. Στο τελευταίο, κομβικό ρόλο διαδραμάτισε το Σανατόριο Καραμάνη, στα Χάνια Πηλίου. • την άσκηση πίεσης προς την κυβέρνηση για τον καθορισμό της τύχης των εγκαταλελειμμένων και σχολαζουσών περιουσιών με την έκδοση σχετικού νόμου. • την επαφή και συνεργασία με τις εβραϊκές οργανώσεις του εξωτερικού • τη δίωξη των υπευθύνων του διωγμού, με την υποβολή μηνύσεων στο Εθνικό Γραφείο Εγκληματιών Πολέμου (με επικεφαλής τον αντεισαγγελέα του Αρείου Πάγου Ανδρέα Τούση). Η ανάγκη σύστασης ειδικού Οργανισμού που θα ασχολούνταν με το ζήτημα των περιουσιών,οδήγησε στη δημιουργία του “Οργανισμού Περιθάλψεως και Αποκαταστάσεως Ισραηλιτών Ελλάδος” (ΟΠΑΙΕ).
Έλληνες Εβραίοι μετά το Ολοκαύτωμα
Είχε προηγηθεί ο Ν. 2/1944 (ΦΕΚ Α’ 6 και αναδημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ Α’ 14) σύμφωνα με τον οποίο το Ελληνικό Κράτος αποφάσισε να επιστρέψει στους νομίμους κατόχους τους την περιουσία των Εβραίων που είχαν δημεύσει οι Αρχές Κατοχής. Ακολούθησε η ψήφιση του Α.Ν. 846/1946 (ΦΕΚ Α’ 17/22.1.1946) «Περί καταργήσεως του κληρονομικού δικαιώματος του Κράτους επί των εκκειμένων Ισραηλιτικών περιουσιών», με τον οποίο η Ελληνική Πολιτεία παραιτήθηκε από το κληρονομικό δικαίωμα του Κράτους επί περιουσιών των Ελλήνων Εβραίων για τις οποίες δεν υπήρχαν κληρονόμοι και παραχώρησε όλες αυτές τις περιουσίες σε νομικό πρόσωπο το οποίο «θα έχη ως σκοπόν την περίθαλψιν και αποκατάστασιν των Ισραηλιτών της Ελλάδος». Χρειάστηκαν έντονες πιέσεις από το ΚΙΣΣΓ για να υλοποιηθεί επιτέλους η πρόβλεψη για τη δημιουργία αυτού του νέου νομικού προσώπου, με την έκδοση του Β.Δ. «Περί ιδρύσεως Οργανισμού Περιθάλψεως και Αποκαταστάσεως Ισραηλιτών Ελλάδος (Ο.Π.Α.Ι.Ε.)» την 29/3/1949 (ΦΕΚ 79/τ.Α΄/29.3.1949). Η καθυστέρηση αυτή οφειλόταν - προσχηματικά - στη διασύνδεση στην οποία προέβη η τότε κυβέρνηση μεταξύ της υπόθεσης αυτής και της εκκρεμότητας ενός οικοπέδου Έλληνα ιδιώτη στην Παλαιστίνη. Το πρόβλημα διευθετήθηκε με την εξαγορά του οικοπέδου, η οποία επιτεύχθηκε με τη συνδρομή του ΚΙΣΣΓ σε συνεργασία με διεθνείς εβραϊκούς οργανισμούς.16 Ο ΟΠΑΙΕ παρέλαβε,καταρχήν, τις περιουσίες που διαχειριζόταν μια υπηρεσία του Υπουργείου Οικονομικών, η ΚΥΔΙΠ (“Κεντρική Υπηρεσία Διαχειρίσεως Ισραηλιτικών Περιουσιών”, που ιδρύθηκε με το Ν.1180/20.1.1944). Η ΚΥΔΙΠ δημιουργήθηκε από την ελληνική κυβέρνηση σε συνέχεια της ανάλογης υπηρεσίας ΥΔΙΠ (“Υπηρεσία Διαχειρίσεως Ισραηλιτικών Περιουσιών”) που είχε δημιουργηθεί κατόπιν σχετικών υποδείξεων των Αρχών Κατοχής το 1943 (Ν.205/29.5.1943 «περί διαχειρίσεως των παρά των Αρχών Κατοχής κατασχομένων 16. Χρονικά,Έκδοση του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου της Ελλάδος, αρ.φ. 142, Μάρτιος-Απρίλιος 1996, σ. 34
17
18
Εθνική Ημέρα Μνήμης των Ελλήνων Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος
Έλληνες Εβραίοι μετά το Ολοκαύτωμα
και εγκαταλειπομένων ισραηλιτικών περιουσιών»). Αντικείμενο της ΥΔΙΠ ήταν η επιμέλεια της διαχείρισης των προαναφερομένων περιουσιών της περιφέρειας της Γενικής Διοικήσεως Μακεδονίας.17 Η αρμοδιότητα της ΚΥΔΙΠ επεκτάθηκε σε ολόκληρη την Ελλάδα πλην της Γενικής Διοικήσεως Μακεδονίας. Αργότερα η ΚΥΔΙΠ (Ν.1977/10.10.1944) αλλάζει ονομασία και αποκαλείται “Κεντρική Υπηρεσία Εκκαθαρίσεως και Αποδόσεως Ισραηλιτικών Περιουσιών”. Με τον Α.Ν. 337/1945 (ΦΕΚ 121/23.5.1945) επεκτάθηκε και στη Γενική Διοίκηση Μακεδονίας (στη Θεσσαλονίκη, δηλαδή) η απόφαση για την επιστροφή των περιουσιών και η υπαγωγή τους στην ειδική Υπηρεσία του Υπ. Οικονομικών. Το ζήτημα της διεκδίκησης των περιουσιών (και ιδιαίτερα στη Θεσσαλονίκη) ταλάνισε επί πολλά χρόνια τους λίγους πλέον δικαιούχους και τους συγγενείς τους.18 Η διαρπαγή οικιών,καταστημάτων,επιχειρήσεων, είχε δρομολογηθεί με την επίφαση της γραφειοκρατικής “νομιμότητας” της ΥΔΙΠ αλλά στην ουσία οι γερμανικές αρχές απέδιδαν τις περιουσίες στους “μεσεγγυούχους”, συνεργάτες των Γερμανών,συγγενείς των μελών της επιτροπής,εργαζόμενους και άλλους ενδιαφερόμενους που μπορούσαν να καταβάλουν το αντίτιμο της “εξυπηρέτησης”.19 Μετά τον πόλεμο οι μεσεγγυούχοι (βρίσκοντας συμπαράσταση και στις παρελκυστικές τακτικές του κράτους και των υπηρεσιών του) συνέστησαν Σωματείο Διαχειριστών το οποίο κατέβαλε μεγάλες προσπάθειες ώστε να καταστεί πολύ δύσκολη έως αδύνατη η επιστροφή στους επιζήσαντες Εβραίους των περιουσιών που ουσιαστικά είχαν εκείνοι οικειοποιηθεί.Τελικά μόνο 300 (από τις
12.000) κατοικίες και 50 (από τα 2.500) καταστήματα επιστράφηκαν στους ιδιοκτήτες τους20. Από τον Απρίλιο του 1946 – χρόνο της πρώτης έκθεσης πεπραγμένων του «προσωρινού» ΚΙΣ – μέχρι το τέλος του 1951 (όταν το ΚΙΣ είχε πλέον «μονιμοποιηθεί»), έπρεπε να αντιμετωπίσει - μεταξύ άλλων - τα ζητήματα: • της συνεργασίας με το κράτος και τα όργανά του για να αναληφθούν νομοθετικές πρωτοβουλίες προς κατάργηση νόμων και διατάξεων της κατοχικής περιόδου,ψήφιση νέων κλπ.Η συνεργασία αυτή δεν ήταν πάντοτε αυτονόητη ούτε ανέφελη. Αντιθέτως,μάλιστα, το κράτος, ενώ φαινόταν πρόθυμο στη νομοθέτηση,γινόταν εξαιρετικά παρελκυστικό και ανασταλτικό στην υλοποίηση. • της αναζήτησης πόρων για τη χρηματοδότηση όλων των δράσεων, δεδομένης της αδυναμίας αυτοχρηματοδότησης ή κρατικής ενίσχυσης • της άμεσης βοήθειας προς τις διαλυμένες και αποδιοργανωμένες Ισραηλιτικές Κοινότητες σε όλη τη χώρα. Έπρεπε να καταγραφούν τάχιστα οι απώλειες σε έμψυχο δυναμικό, οι καταστροφές που επήλθαν στην κοινοτική περιουσία, τα στοιχεία και η κατάσταση εκείνων που επέζησαν και οι άμεσες ανάγκες σε στέγαση, σίτιση, επισκευές κτισμάτων και νεκροταφείων κλπ. • της παροχής βοήθειας στους ασθενείς και τους χρονίως πάσχοντες,της εξεύρεσης στέγης και μέσων διαβίωσης στα ορφανά παιδιά ή εκείνα που - παρότι είχαν τον έναν ή και τους δύο γονείς – αδυνατούσαν να επιβιώσουν.Το ζήτημα της περίθαλψης εξακολουθεί να είναι κορυφαίο δεδομένου ότι, όπως αναφέρεται σε δημοσίευμα της “Εβραϊκής Εστίας” στις 18.7.47: «Οι επανελθόντες εκ της ομηρίας Εβραίοι δεν έτυχαν ουδε-
17. Μίκαελ Μόλχο-Ιωσήφ Νεχαμά, In Memoriam, όπ.π. σ. 390 18. Στράτος Δορδανάς, "Εξόντωση και λεηλασία: Η Υπηρεσία Διαχειρίσεως Ισραηλιτικών Περιουσιών (ΥΔΙΠ)", στο Γιώργος Αντωνίου, Στράτος Δορδανάς, Νίκος Ζάικος, Νίκος Μαραντζίδης (επιμ.), Το Ολοκαύτωμα στα Βαλκάνια, Θεσσαλονίκη 2011, σ. 348-349. 19. Μαρία Καβάλα, Η Θεσσαλονίκη στη Γερμανική Κατοχή (1941-1944): Κοινωνία,οικονομία,διωγμός Εβραίων, αδημ. Διδακτορική διατριβή,Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης, Ρέθυμνο 2009, σ.282
20. Γαβριέλλα Ετμεκτσόγλου, «Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων», Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. 1940 – 1945 Κατοχή – Αντίσταση (επιμ. Χρήστος Χατζηιωσήφ, Προκόπης Παπαστράτης), τ. γ1, Βιβλιόραμα, Αθήνα 2007, σ. 175 – 195, σ. 189
19
20
Εθνική Ημέρα Μνήμης των Ελλήνων Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος
Προς αναχώρηση για την Παλαιστίνη
(Συλλογή Ι.Σιμπή, Ιακώβ Σιμπή – Καρίνα Λάμψα, Η ζωή απ’ την αρχή: Η μετανάστευση των Ελλήνων Εβραίων στην Παλαιστίνη (1945-1948), Αθήνα 2010)
μιάς απολύτου περιθάλψεως εκ μέρους του επισήμου κράτους. Χειρότερον ακόμη, συνήντησαν πάντοτε και συναντούν ακόμη ανυπερβλήτους δυσχερείας δια να τους αναγνωρισθεί το δίκαιόν των και εις κάθε περίπτωσιν και αι δυσχέρειαι αυταί, μαζί με την κρατικήν αδιαφορίαν έκαμαν ώστε πολλοί εβραίοι να είναι ακόμη άστεγοι και η φυματίωσις να έχει κάνει μεταξύ των από της απελευθερώσεως μέχρι σήμερον, τόσας προόδους που ο αριθμός των ασθενών να είναι σήμερον οκταπλάσιος από το 1945».
Έλληνες Εβραίοι μετά το Ολοκαύτωμα
• της διακρίβωσης της τύχης ανθρώπων που μπορεί να μετεγκαταστάθηκαν σε άλλη πόλη μετά τον πόλεμο,να χάθηκαν στα στρατόπεδα,να βρίσκονταν σε στρατόπεδα εκτοπισμένων, να διέφυγαν κατά τη διάρκεια της Κατοχής προς την Παλαιστίνη ή αλλού,να προτίμησαν τη μετανάστευση από την επιστροφή στην Ελλάδα κλπ. • της συγκέντρωσης στοιχείων για τους δοσιλόγους και τη δίωξή τους, παράλληλα με εκείνη των εγκληματιών πολέμου που είχαν δράσει στην Ελλάδα. • της μόρφωσης και της εβραϊκής εκπαίδευσης των παιδιών, αφού το μεγαλύτερο μέρος των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων και του αντίστοιχου προσωπικού που υφίστατο προπολεμικά, δεν διασώθηκε. Ζητήθηκε, επομένως, η συνδρομή οργανώσεων του εξωτερικού για την αποστολή εβραιοδιδασκάλων στην Ελλάδα, συνδρομή η οποία παρασχέθηκε. • της εκ νέου εκπροσώπησης του εβραϊσμού της Ελλάδας προς τα έξω. Μέσω αυτής της εξωστρέφειας, δόθηκε το μήνυμα ότι αυτό το κομμάτι του εβραϊσμού – παρά τις τεράστιες απώλειες που υπέστη – υπάρχει και αγωνίζεται να επιβιώσει και να επανακτήσει ομαλότερους ρυθμούς ζωής. • της μετανάστευσης προς την Παλαιστίνη (και από το 1948 στο νεοϊδρυθέν κράτος του Ισραήλ) αλλά και σε άλλες χώρες (ΗΠΑ, Αργεντινή κλπ). Ας σημειωθεί ότι πριν από την ίδρυση του Ισραήλ, η μετανάστευση ήταν παράνομη λόγω της απαγόρευσης από τη Βρετανία (Εντολοδόχος Δύναμη).21 • της φυλάκισης ή εκτόπισης Εβραίων για τα πολιτικά τους φρονήματα ή για τη συμμετοχή τους στην Αντίσταση. Η προϋπόθεση που ετίθετο από το (εμφυλιακό και μετεμφυλιακό) Ελληνικό Κράτος για την άρση των τιμωρητικών μέτρων και την απόλυση των κρατουμένων ήταν η άμεση αναχώρησή τους 21. Για το σκοπό της εκπαίδευσης εκείνων που θα μετανάστευαν,έγιναν τα λεγόμενα “αγροκτήματα εκπαίδευσης” (Αχσαρά και πληθ. Αχσαρότ) γύρω από την Αθήνα.Βλ.Ιακώβ Σιμπή – Καρίνα Λάμψα, Η ζωή από την αρχή, σ. 198 επ.
21
22
Εθνική Ημέρα Μνήμης των Ελλήνων Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος
Το κατεστραμμένο εβραϊκό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης
από τη χώρα με προορισμό το Ισραήλ, με ταυτόχρονη απώλεια της ελληνικής ιθαγένειας.22 Στη Θεσσαλονίκη υπήρξε το σημαντικό θέμα της καταστροφής του εβραϊκού νεκροταφείου κατά την Κατοχή - με την άμεση συνέργεια της δημοτικής αρχής – και της διαρπαγής των ταφικών πλακών. Με έγγραφό του προς την Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης στις 29/11/1946, το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο απαντά στην επιστολή της τελευταίας, με την οποία διαμαρτύρεται για τη χρησιμοποίηση τέτοιων πλακών στον Ι.Ν. Αγίου Δημητρίου. Ζητά να μάθει “ποίαι αρχαί και ποία πρόσωπα (εργολάβος,επιβλέπων μηχανικός,διοικούσα επιτροπή Ι. Ν. Αγίου Δημητρίου κλπ) τυγχάνουν υπεύθυνοι δια την αποκομιδήν των επιτυμβίων πλακών εκ 22. Ελένη Μπεζέ, “Εβραίοι αριστεροί και σιωνιστές στη μεταπολεμική Ελλάδα. Αποκλίσεις και συγκλίσεις (1945-1951)”, στο Ά. Μαχαιρά - Λ. Παπαστεφανάκη (επιμ.), Εβραϊκές κοινότητες ανάμεσα σε ανατολή και δύση, 15ος-20ός αιώνας: Οικονομία, Κοινωνία, Πολιτική, Πολιτισμός, Ιωάννινα 2016, σ. 353.
Έλληνες Εβραίοι μετά το Ολοκαύτωμα
του αυτόθι εβραϊκού νεκροταφείου και την χρησιμοποίησιν αυτών κατά την αναστήλωσιν του άνω Ναού, υποβάλλετε δε μήνυσιν κατ’ αυτών”.23 Προς διακρίβωση των συνθηκών που επικρατούσαν και των αναγκών που δημιουργήθηκαν σε κάθε Κοινότητα, το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο ανέθεσε το 1946 σε ένα από τα επιφανή μέλη του (και μετέπειτα πρόεδρό του) το έργο της επιτόπιας έρευνας. Ο Κανάρης Κωνσταντίνης, μετά από τις επισκέψεις αυτές, συνέταξε λεπτομερείς εκθέσεις στις οποίες αποτύπωσε: το ανθρώπινο δυναμικό της κάθε Κοινότητας, τα κοινοτικά κτίσματα και τις τυχόν φθορές τους, την κατάσταση των νεκροταφείων, την κοινοτική περιουσία, την κοινοτική ζωή, το επίπεδο της περίθαλψης, τις ανάγκες σε θρησκευτικό και εκπαιδευτικό υλικό, τις προβλέψεις του για την τύχη της Κοινότητας. Κάθε Κοινότητα απαντούσε γραπτώς σε αυτές τις παρατηρήσεις. Από το πλούσιο αυτό αρχειακό υλικό, παρουσιάζονται ενδεικτικά στοιχεία, από τα οποία μπορούμε να κατανοήσουμε και το μέγεθος της καταστροφής και το εύρος της βοήθειας που απαιτούνταν και τις απόψεις των εμπλεκομένων. Ισραηλιτική Κοινότητα Βόλου. Ο Κ. Κωνσταντίνης επισκέφθηκε δύο φορές τον Βόλο και συνέταξε τις παρακάτω εκθέσεις στις 4.1.1946 και στις 31.8.1946: Έκθεσις επί της Γενικής Καταστάσεως της Ισραηλιτικής Κοινότητος Βόλου. “Επεσκέφθην την Ισραηλιτικήν Κοινότητα Βόλου την 23ην Δεκεμβρίου 1945. Προ των διωγμών του 1943 έζων αυτόθι 872 Ισραηλίται, εκ των οποίων άρρενες ενήλικοι εγγeγραμμένοι εις την Κοινότητα 250. Εκ του όλου αριθμού 128 απήχθησαν παρά των Γερμανών και απωλέσθησαν και 40 μετηνάστευσαν εις Παλαιστίνην 23. Αρχείο ΚΙΣΕ φάκελος 0072/00808 (29.11.1946). Βλ. Φίλιππος Κάραμποτ, «Στάσεις και αντιδράσεις της ελληνορθόδοξης κοινωνίας απέναντι στο διωγμό των Εβραίων συμπολιτών της στη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής», στο Γιώργος Αντωνίου, Στράτος Δορδανάς, Νίκος Ζάικος, Νίκος Μαραντζίδης (επιμ.), Το Ολοκαύτωμα στα Βαλκάνια, Θεσσαλονίκη 2011, σελ. 253-294.
23
24
Εθνική Ημέρα Μνήμης των Ελλήνων Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος
και άλλα μέρη. Σήμερον απέμεινον 645 (212 με δικαίωμα ψήφου εις την Κοινότητα) εν οις και 17 επιστρέψαντες εκ των Γερμανικών στρατοπέδων Όμηροι. Γραφεία. Μετά την απελευθέρωσιν εμισθώθη διαμέρισμα εκ δύο καλών δωματίων, εις το εν των οποίων στεγάζονται ευπρεπώς τα γραφεία της Κοινότητος και εις το έτερον τα γραφεία του Σιωνιστικού. Εις εκτάκτους ανάγκας παραχωρεί εκάτερος το δωμάτιόν του εις το έτερον και ούτω εξυπηρετούνται αμφότεροι καλώς από απόψεως στεγάσεως γραφείων. Ως επίπλωσιν έχει μόνον 12 καθίσματα. Υπάλληλος υπάρχει αλλ’ η αμοιβή είναι μηδαμινή και αν δεν βελτιωθή είναι αδύνατος η περαιτέρω παραμονή του. Σχολείον. Ίδιον εβραϊκόν σχολείον δεν υπάρχει. Ενδύκνειται (sic) η έναρξης λειτουργίας φροντιστηριακών μαθημάτων της Εβραϊκής, διά της χρησιμοποιήσεως ως διδασκάλου του υπάρχοντος ετέρου ραββίνου Σακκή και χρησιμοποιήσεως της αιθούσης του Σιωνιστικού Συλλόγου. Προς τούτο όμως θα απαιτηθή ο εφοδιασμός της Κοινότητος με βιβλία και εν γένει σχολικήν ύλην. Συναγωγή. Η μοναδική μικρά αλλ’ ευπρεπής Συναγωγή του Βόλου κατεστράφη σχεδόν εξ ολοκλήρου. Δεν σώζωνται παρά οι δύο τοίχοι. Η λειτουργία της καθίσταται αδύνατος. Προς το παρόν εξοικονομούνται λειτουργούντες εις ες δωμάτιον της κατοικίας του Αρχιραββίνου, αλλ’ υπό αθλίας συνθήκας. Ιερά σκεύη απωλέσθησαν πάμπολλα, διεσώθησαν όμως όσα είναι απαραίτητα διά την λειτουργίαν εν οις και 8 σεφαρίμ, 18 ζεύγη ριμονίμ κ.λπ. - Διεσώθη επίσης και ένα μπαούλο με ιερά σκεύη της Συναγωγής ευρισκόμενον προσωρινώς εις χείρας ενός κ. Κοέν. Η κοινότης θεωρεί ασ..λητήν θέσιν τούτου, δεν το παραλαμβάνει δε διότι δεν έχει τόπον καταλληλότερον διά την διαφύλαξίν του. Θρησκευτικόν Προσωπικόν. Υπάρχει το κατωτέρω: α) Αρχιρραββίνος, διά τον οποίον υποδεικνύομεν τον καθορισμόν του βασικού του μισθού εις δραχ. 2500 μηνιαίως. β) Ραββίνος και διδάσκαλος (Σακκής) διά τον οποίον υποδεικνύομεν μισθόν βασικόν δραχ. 1500 μηνιαίως. γ) Χαζάν, Σωχέτ, Μωέλ (κ. Μπουρλά) υποδεικνύομεν βασικόν μηνιαίον μισθόν δραχ. 800. Ενδείκνυται η πρόσληψις και ενός Σαμάς με βασικόν μηνιαίον μισθόν δραχ. 1.000 - ο οποίος προς το παρόν θα εκτελή χρέη κλητήρος των
Έλληνες Εβραίοι μετά το Ολοκαύτωμα
Η κατεστραμμένη από τους Ναζί Συναγωγή του Βόλου (Ρ.Φρεζή, Η Ισραηλιτική Κοινότητα Βόλου, Βόλος 2002, σ.41)
γραφείων της Κοινότητος. Νεκροταφείον. Από γενικής απόψεως το νεκροταφείον ευρίσκεται εις καλήν κατάστασιν. Έχει όμως σχετικής επισκευής ο μανδρότειχος και ο οικίσκος διά τα οποία φρονούμεν ότι είναι αρκετόν το ποσόν των δραχ. 500.000. - Επί πλέον να προσληφθή και μόνιμος φύλαξ με βασικόν μηνιαίον μισθόν δραχ. 700. Χεβρά-Κεδουσά. Υφίσταται η επιτροπή αλλά στερείται εργαλείων και σκευών. Ακίνητα της Κοινότητος. Το γήπεδον της κατεστραμένης Συναγωγής και εις οικίσκος εις την οδόν Ευριπίδου, δωρηθείς
25
26
Εθνική Ημέρα Μνήμης των Ελλήνων Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος
Έλληνες Εβραίοι μετά το Ολοκαύτωμα
προφορικώς υπό των Αδελφών Ιωσήφ και Ιεσούα Λεβή προ 25/ ετίας. Τίτλοι σχετικοί δεν υπάρχουν και κατοικείται αυθαιρέτως υπό τινος αγνώστου.[...] Να αποσταλούν επίσης είδη: Πλήρης εξοπλισμός της Χεβρά-Κεδουσά Σχολικά βιβλία και είδη σχολείου. Να συστηθή εις την Κοινότητα όπως εξ ιδίων της επιμεληθή διά την δενδροφύτευσιν του νεκροταφείου και μεταφοράν των ανά την πόλιν κατεσπαρμένων πλακών. Εγένετο εν Αθήναις τη 4η Ιανουαρίου 1946”24 Ισραηλιτική Κοινότητα Λαρίσης (Έκθεσις 4 Ιαν. 1946) “Επεσκέφθην την Ισραηλιτικήν Κοινότητα Λαρίσης την 25ην Δεκεμβρίου 1945. Προ των διωγμών του 1943 έζων αυτόθι 1.120 περίπου Ισραηλίται. Εκ τούτων 225 απήχθησαν παρά των Γερμανών. 16 νέοι μετηνάστευσαν εις Παλαιστίνην διαρκούντων των διωγμών και μετ’ αυτούς. Σήμερον ευρίσκονται 726 μεταξύ των οποίων 12 εντόπιοι και 8 εξ άλλων Κοινοτήτων Ελλάδος είναι Όμηροι επιστρέψαντες εκ των Γερμανικών στρατοπέδων. Γραφεία. Γραφεία της Κοινότητος δεν υπάρχουν. Προσωρινώς στεγάζονται εις μικρόν τμήμα της ημικατεστραμένης μεγάλης Συναγωγής διαχωρισμένον με ξύλινον διαχώρισμα. Προσωπικόν γραφείων δεν υπάρχει. Εις μόνον νέος ερασιτεχνικώς επιμελείται κατά βούλησιν των βιβλίων και του αρχείου της Κοινότητος. Σχολείον. Το κτίριον του σχολείου ευρίσκεται επί του προαυλείου της Συναγωγής. Είναι νεόκτιστον και εις καλήν κατάστασιν, ανεγνωρισμένον δε υπό του Δημοσίου ως Δημοτικόν Ισραηλιτικόν Σχολείον. Έχει ικανότητα 40 μαθητών. Προσφάτως επεσκευάσθη υπό του Δημοσίου. Διδάσκαλος της Εβραϊκής εις αυτό είναι ο κ. Κασούτο. Λαμβάνει μικράν αμοιβήν από το Δημόσιον απολύτως ανεπαρκή. Το σχολείον στερείται παντελώς επιπλώσεως οιασδήποτε και θρανίων. Συναγωγή. Υπήρχον δύο Συναγωγαί. Εκ τούτων η μία έχει πλήρως κατεδαφισθή και δεν δύναται να γίνη συζήτησις ανοικοδομήσεώς της προς το παρόν. Η δευτέρα έχει υποστή πολύ μεγάλας ζημίας και φθοράς δοθέντος ότι συν τοις άλλοις οι
Γερμανοί κατά την διάρκειαν των διωγμών την εχρησιμοποίουν ως σταύλον. Συμφώνως προς αποσταλλέντα ήδη προϋπολογισμόν διά την επισκευήν του κτιρίου απαιτείται δαπάνη προπολεμικών δραχμών 200.000. Σήμερον η λειτουργία γίνεται εις εν μικρόν δωμάτιον της Συναγωγής ταύτης υπό αθλίας συνθήκας. Εκ των ιερών σκευών διεσώθησαν μόνον δύο σεφαρίμ, 1 παρόχετ, 10 τεφιλίν και ολίγα βιβλία τεφιλά. [...] Νεκροταφείον. Υπήρχον δύο νεκροταφεία. Το έν παλαιότατον έχει εγκαταλειφθή από τριακονταετίας περίπου κατά δε την διάρκειαν των διωγμών διεσκορπίσθησαν και οι απομείναντες τάφοι. Να ζητηθή λεπτομερής έκθεσις από την Κοινότητα διά την εξακρίβωσιν της διαφυλάξεως όσου τυχόν σώζεται μέρους. Το νεώτερον νεκροταφείον χρησιμοποιείται από τριακονταετίας. Κατά τους διωγμούς υπέστη πανολεθρίαν. Πλάκες εσυλήθησαν, μνημεία κατεστράφησαν άνευ λόγω, κατά τρόπον δεικνύοντα την λύσαν των Γερμανών. Πολλαί επιτύμβιοι πλάκες εύρηνται διασκορπισμέναι εις διάφορα μέρη της πόλεως. Ο μαντρότοιχος εις καλήν κατάστασιν επισκευασθείς μετά την απελευθέρωσιν παρά του Δήμου Λαρίσης. Στερείται όμως θυρών εις τρόπον ώστε η είς αυτό είσοδος είναι ελευθέρα εις πάντας και πάντοτε. Στερείται οικίσκου και φύλακος. Χεβρά-Κεδουσά. Υφίσταται ως επιτροπή, αλλά στερείται παντός εργαλείου και σκεύους.25 [...] Στην Κοινότητα Άρτας, παρατηρεί ότι προπολεμικά υπήρχαν 384 Εβραίοι και μεταπολεμικά 58, εκ των οποίων 24 «επανελθόντες εκ της ομηρίας». Η παλαιότατη Συναγωγή – χτισμένη από το 1300 – και η πλούσια βιβλιοθήκη της ήταν «ήδη ολοσχερώς κατεστραμμένη», προτρέπει δε στην «περίφραξιν θυρών και παραθύρων δια μονίμων έργων ώστε να λείψει το άτοπον της χρησιμοποιήσεως του χώρου προς απόρριψιν περιττωμάτων κλπ». Για το νεκροταφείο: «εκ των τάφων δεν διασώζεται κανείς». Για την κοινοτική ζωή: «Ανύπαρκτος». Για την περίθαλψη: «Δεν υφίσταται». Για τα βιβλία: «στερείται τελείως». Από όλα αυτά, συμπεραίνει ότι χρειάζεται: «άμεσος γενική επισκευή» της ημικατεστραμμένης δεύτερης
24. Μωϋσής Κ. Κωνσταντίνης, Οι Ισραηλιτικές Κοινότητες της Ελλάδος μετά το Ολοκαύτωμα. Από τις εκθέσεις του Κανάρη Δ. Κωνσταντίνη, Αθήνα 2015, σ.68-72
25. Στο ίδιο, σ. 94-102
27
28
Εθνική Ημέρα Μνήμης των Ελλήνων Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος
Έλληνες Εβραίοι μετά το Ολοκαύτωμα
Συναγωγής, εξεύρεση του διορισθέντος για ένα χρονικό διάστημα δασκάλου, «ανάγκη αποστολής φαρμακευτικών ειδών» για τους αρρώστους, «ανάγκη αποστολής κλινών και κλινοσκεπασμάτων» σε όσους στεγάζονται σε τρώγλες «της επιτάξεως των οικιών των μη αρθείσης». Εκτός αυτών, ο απεσταλμένος του ΚΙΣ είχε να αντιμετωπίσει τα παράπονα των ομοθρήσκων του «δια την πλήρη μέχρι σήμερον εγκατάλειψίν των και δια την παρεχομένην μόνον εις τους φωνασκούντας γύρω της πρωτευούσης Κοινότητος υποστήριξιν», στα οποία απάντησε ότι «εδώσαμεν τας δεούσας εξηγήσεις υποσχεθέντες την αμέριστον συνδρομήν μας εφόσον θα είχωμεν ωρισμένα παρά των ιδίων δεδομένα».26 Στην Κοινότητα Κέρκυρας, παρατηρεί ότι από τα 2000 μέλη προπολεμικά, μόλις 140 υφίστανται μεταπολεμικά. Σημειώνει εξαρχής τη διχόνοια που επικρατεί μεταξύ των μελών για διάφορα διαχειριστικά ζητήματα, την οποία προσπαθεί να αμβλύνει. Για τη μόνη εναπομείνασα Συναγωγή: «ουχί εις καλήν κατάστασιν». Για το Νεκροταφείο: «εις οικτράν κατάστασιν». Για το σχολείο: «οίκημα εις κακήν κατάστασιν. Χρησιμοποιείται ήδη ως κατοικία 15 περίπου ομήρων, διαμενόντων υπό τας ελεεινοτέρας συνθήκας». Εισηγείται την άμεση αποκατάσταση της Συναγωγής, την έγκριση επιδομάτων για «τας στοιχειώδεις βιωτικάς ανάγκας» διαφόρων λειτουργών, την αποστολή φαρμακευτικού υλικού, οικιακών ειδών κλπ προς ανακούφιση των προσωρινώς στεγαζομένων στο σχολείο, και την ενεργό παρέμβαση του ΚΙΣ για την αποκατάσταση των ομαλών σχέσεων μεταξύ των μελών της Κοινότητας.27 Στην Κοινότητα Ιωαννίνων, αναφέρει ότι από τα 1850 μέλη προπολεμικά, υπάρχουν μόλις 165 μεταπολεμικά. “Πριν του διωγμού ελειτούργουν 4 συναγωγαί. Μετά την έξοδον των Ισραηλιτών εχρησιμοποιήθησαν αι μεν δύο έξω του φρουρίου ως κρατητήριον και μαγειρείον δια συσσίτιον, αι δε έτεραι δύο εντός του φρουρίου ως σταύλοι και αποθήκαι”. Κρίνει ότι η επιδιορθωμένη μεγάλη
Συναγωγή επαρκεί για τις ανάγκες της απομειωμένης Κοινότητας ενώ οι άλλες τρεις “ενδείκνυται να καθαρισθώσι εκ των εν αυταίς ακαθαρσιών και ερειπίων ως επίσης να εξασφαλισθούν δια της κατασκευής θυρών και παρθύρων απάντων λεηλατηθέντων [...]” Σημειώνει ότι τα ιερά σκεύη διασώθηκαν και επιστράφηκαν στην Κοινότητα χάρις στο προσωπικό ενδιαφέρον του δημάρχου της πόλης. Το σχολείο (παρθεναγωγείο) και το Γηροκομείο βρίσκονται σε καλή κατάσταση αλλά έχουν επιταχθεί για να στεγάσουν δημόσιες υπηρεσίες.Θα πρέπει να γίνει παρέμβαση στο αρμόδιο υπουργείο προς άρση της επίσχεσης και την απόδοση των οικοδομών στην Κοινότητα για κάλυψη των αναγκών στέγασης υπηρεσιών της. Σοβαρό ζήτημα αποτελεί και η ύπαρξη σαράντα απροστάτευτων κοριτσιών,για την πρόνοια των οποίων απαιτείται εκταμίευση ιδιαίτερου ποσού. Ο Κ.Κωνσταντίνης σημειώνει ακόμη ότι η Κοινότητα φρόντισε για την εγκατάσταση των ομήρων που επέστρεψαν και πέτυχε την απόδοση ορισμένων καταστημάτων και κατοικιών. Η περιουσία της Κοινότητας,όμως,δεν ανακτήθηκε και βρίσκεται σε δικαστική διεκδίκηση.28
26. Στο ίδιο, σ. 61-67 27. Στο ίδιο, σ. 85-91
28. Στο ίδιο, σ. 73-80
29
Έλληνες Εβραίοι μετά το Ολοκαύτωμα
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Αντί Επιλόγου
Π
ρώτη Λογοδοσία των ενεργειών του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου από της ιδρύσεώς του Ιούλιος 1945 μέχρι 15 Σεπτεμβρίου 195129 Η λογοδοσία έγινε από τον Κανάρη Δ. Κωνσταντίνη ενώπιον του πρώτου τακτικού Συνεδρίου των Ισραηλιτικών Κοινοτήτων της Ελλάδος.Παρατίθενται αποσπάσματα. “Εξοχώτατε Κύριε Υπουργέ, Σοφολογιότατε, Αγαπητοί Κύριοι Σύνεδροι, Κυρίαι και Κύριοι, Κηρύσσων την έναρξιν του πρώτου τακτικού Συνεδρίου των Ισραηλιτικών Κοινοτήτων της Ελλάδος, απευθύνω προς όλους τον θερμόν χαιρετισμόν του Κ.Ι.Σ. [...] Η ανάγκη της συστάσεως του Κεντρικού τούτου Οργάνου, του οποίου το πρώτον μόνιμον Συμβούλιον καλείσθε σήμερον να εκλέξετε, κατέστη έτι εντονώτερα μετά τον συνεπεία των ακατονόμαστων διωγμών του Ελληνικού Εβραϊκού στοιχείου από μέρους βαρβάρων ορδών απορφανισμόν μας, και την εξόντωσιν πλέον των τριών τετάρτων του άλλοτε από αρχαιοτάτων χρόνων εν τη Χώρα ταύτη διαβιούντος Εβραϊσμού. [...]
29. Στο ίδιο, σ. 35-46
Γνωστόν τυγχάνει ότι η απελευθέρωσις της Πατρίδος Ελλάδος εύρε τας Ισραηλιτικάς Κοινότητας της χώρας εις κατάστασιν διαλύσεως. Εκ των 24 Κοινοτήτων οίτινες υφίσταντο και ελειτούργουν προ του πολέμου κατά τους κείμενους Νόμους μόνον εις 8 είχεν διασωθή ισραηλιτικός πληθυσμός επιτρέπων την πλήρη ή μερικήν ανασυγκρότησίν των. Αλλά και εις τας 8 αυτάς Κοινότητας είχον διαλυθή τα υπό του Νόμου 2456/20 προβλεπόμενα όργανα Διοικήσεως. Ούτω την ημέραν της απελευθερώσεως ουδείς ήτο εις θέσιν να εκπροσώπηση τας Ισραηλιτικάς Κοινότητας και επιμεληθή λύσεως των αμέτρητων φλεγόντων ζητημάτων που ανέκυψαν διά τους Ισραηλίτας εκ του αδυσώπητου Γερμανικού διωγμού. Προς άμεσον και προσωρινήν πλήρωσιν του κενού τούτου και αντιμετώπισιν των επειγόντων και ανεπιδέκτων αναβολής ζητημάτων ανασυγκροτήσεως, αποκαταστάσεως και Περιθάλψεως τη πρωτοβουλία των εν Αθήναις διασωθέντων πρώην αιρετών Προέδρων και μελών Διοικητικών Συμβουλίων των διαφόρων Ισραηλιτικών Κοινοτήτων της χώρας συνεστήθη Οργανισμός ονομασθείς «Προσωρινόν Κεντρικόν Συμβούλιον Ισραηλιτικών Κοινοτήτων Ελλάδος» συγκροτηθείς κατά το πλείστον εκ προσώπων ασκησάντων προ της Κατοχής υπευθύνως τα καθήκοντα της Διοικήσεως των Ισραηλιτικών Κοινοτήτων. Το ως άνω Συμβούλιον κατηργήθη διά του Α.Ν. 367 του Ιουνίου 1945 περί ανασυγκροτήσεως Ισραηλιτικών Κοινοτήτων. Το διά του Νόμου τούτου ιδρυθέν Κεντρικόν Συμβούλιον, ιδρύθη διά την ενιαίαν εκπροσώπησιν των Ισραηλιτικών Κοινοτήτων και συντονισμόν των ενεργειών αυτών, σκοπόν έχον πλην των άλλων την φροντίδα διά την ανασυγκρότησιν των πληγεισών Κοινοτήτων, την συγκέντρωσιν και διάθεσιν των τυχόν εις αυτό αποστελλομένων χρημάτων ή άλλων βοηθημάτων εκ του εσωτερικού ή της αλλοδαπής των προοριζομένων υπέρ του συνόλου των Ισρ. Κοινοτήτων της Χώρας ή των μελών αυτών, την εισήγησιν προς την Κυβέρνησιν, τας Αρχάς και επί τούτο ανεγνωρισμένας εν τη ημεδαπή ή τη αλλοδαπή οργανώσεις παν μέτρον διά την ανασυγκρότησιν των Ισραηλιτικών Κοινοτήτων, την παλινόστησιν, περίθαλψιν και αποκατάστασιν των υπό του εχθρού εκτοπισθέντων Ισραηλιτών, και τέλος την συγκέντρωσιν και διαφύλαξιν των εγκαταληφθεισών άνευ κληρονόμου περιουσιών.
31
32
Εθνική Ημέρα Μνήμης των Ελλήνων Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος
Έλληνες Εβραίοι μετά το Ολοκαύτωμα
Είναι γνωστή η δράσις του Συμβουλίου ως άνω αναφερομένου οργάνου. Η διά της ενιαίας εκπροσωπήσεως λύσις δυσχερών διοικητικών διαφορών των διαφόρων Κοινοτήτων, αι συνεχείς προσπάθειαί του διά την λύσιν των ζητημάτων των εγκαταλελειμμένων ισραηλιτικών περιουσιών, η επίτευξις συγχρονισμένης λειτουργίας των Κοινοτήτων διά καταλλήλων εισηγήσεων τροποποιήσεων των Καταστατικών των, η επαφή και συνεργασία του μετά των Εβραϊκών Οργανώσεων του Εξωτερικού αποτελούν όλα μίαν μόνον όψιν της πολυσχιδούς δράσεως του Κ.Ι.Σ. Η πραγματοποίησις επαφής και συνεργασίας μετά των διεθνών Εβραϊκών οργανώσεων (Παγκοσμίου Εβραϊκού Συνεδρίου, της Τζόιντ και πλείστων άλλων) υπήρξεν ωφέλιμος και γόνιμος διά την αντιμετώπισιν των προβλημάτων περιθάλψεως των Ισραηλιτών της Ελλάδος. Ειδικώς όμως λόγω της διαμορφωθείσης μεταπολεμικής καταστάσεως των εν Ελλάδι Ισραηλιτών το Κ.Ι.Σ. έθεσεν ως σκοπόν την συγκέντρωσιν των εγκαταλελειμμένων ισραηλιτικών περιουσιών και την θέσιν αυτών υπό την διαχείρισιν ειδικού εβραϊκού οργανισμού προβλεπομένου υπό του Νόμου 846 του οποίου η ίδρυσις κατόπιν σοβαρωτάτων δυσχερειών επετεύχθη μόλις τον Μάρτιο του 1949. [...] Κατά την ιδίαν ως άνω ημερομηνίαν το Κ.Ι.Σ. συμμορφούμενον προς τας διατάξεις του Νόμου 367/45 καθ’ άς τούτο πλην των άλλων αρμοδιοτήτων δέον να συλλέγη τα εκ του εσωτερικού και εξωτερικού βοηθήματα προς περίθαλψιν των διασωθέντων Ισραηλιτών και να προβαίνη εις την διανομήν ούτων, ίνα εξ άλλου ανακουφισθή από τον υπερβολικόν φόρτον εργασιών και εξασφάλιση πληρεστέραν επαφήν και συνεργασίαν μεταξύ αυτού και των εκασταχού Κοινοτήτων, απεφάσισεν αφ’ ενός μεν όπως περιορισθή εις το έργον του συντονισμού των ενεργειών των Κοινοτήτων και της γνωμοδοτήσεως προς τας Αρχάς κ.λπ., αφ’ ετέρου δε όπως μεταβίβαση την εκ του Νόμου ανήκουσαν αυτώ δικαιοδοσίαν περιθάλψεως των διασωθέντων Ισραηλιτών διά βοηθήματα παντός είδους του εσωτερικού και εξωτερικού εις Ειδικόν Συμβούλιον Περιθάλψεως με την άμεσον και ενεργόν συνεργασίαν: α) της εν Ελλάδι αποστολής της Αμέρικαν Τζόιντ και β) της εν Ελλάδι Αποστολής του Παλαιστινιακού Ερυθρού Εξάλφα. [...] Κατά την έκθεσιν ταύτην το Κ.Ι.Σ. επέτυχεν: Την μεταβίβασιν της δικαιοδοσίας του επί ζητημάτων περιθάλψεως εις την συστα-
θείσαν Κ.Ε.Π. Την ανασυγκρότησιν των Κοινοτικών οργανισμών διά διαθέσεως 15% εκ των εισαγομένων υπό της Τζόιντ χρημάτων κατά μήνα κατόπιν σχετικής μετ’ αυτής συμφωνίας και 85% διά την περίθαλψιν. Την οργάνωσιν εν Αθήναις διαφόρων ιδρυμάτων ήτοι: α) Το Ίδρυμα Επαγγελματικής Αποκαταστάσεως διά την χορήγησιν δανείων εις επαγγελματίες ομοθρήσκους αποτελούντος ανεξάρτητον οργανισμόν χρηματοδοτούμενον υπό της Τζόιντ, β) την ίδρυσιν ορφανοτροφείου εν Κηφισσία μέσω του οποίου απεστάλησαν εις Ισραήλ 200 περίπου παιδιά και 50 ήσαν τρόφιμα αυτού, γ) την δωρεάν εις το εν Αθήναις Γηροκομείον διά την εξασφάλισιν στέγης και περιθάλψεως εις 40-50 γέροντας, δ) την ίδρυσιν στέγης εργαζομένου και εγκαταλελειμμένου κοριτσιού εις ην εστεγάζοντο αι άνευ οικογενείας εκ της ομηρίας διασωθείσαι κόραι και ε) την προσπάθειαν νοσοκομειακής κ.λπ. περιθάλψεως των φυματικών αντιμετωπισθείσαν από κοινού μετά της Τζόιντ. 4) Την μετά δραστηριότητος απασχόλησιν και εισήγησιν εις τας εκάστοτε Κυβερνήσεις διά την απόδοσιν της νομής των περιουσιών. δ) Τον καθορισμόν της τύχης των εγκαταλελειμμένων και σχολαζουσών περιουσιών διά της εκδόσεως της πράξεως του Υπουργικού Συμβουλίου περί παραιτήσεως του Συμβουλίου του κληρονομικού του δικαιώματος επί των ως άνω περιουσιών και την χρησιμοποίησιν αυτών διά φιλανθρωπικούς σκοπούς ως επίσης και της δημοσιεύσεως του Α.Ν. 846/46 περί πλήρους παραιτήσεως του Δημοσίου εξ αυτών και την διάθεσίν των εις Οργανισμόν Περιθάλψεως και Αποκαταστάσεως των Ελλήνων Ισραηλιτών. Την επαφήν και συνεργασίαν μετά των Εβραϊκών Οργανώσεων του Εξωτερικού των οποίων τα αποτελέσματα ήσαν αρκούντως ικανοποιητικά διά την αποστολήν εν γένει βοηθημάτων. Την δίωξιν των υπευθύνων του διωγμού δι’ υποβολής μηνύσεως εις το Εθνικόν Γραφείον Εγκληματιών Πολέμου διά την δίωξιν 32 Γερμανών στρατιωτικών οίτινες ήσαν οι πρωτεργάται των διωγμών εν Ελλάδι, και την υποβολήν μηνύσεως εις τον Επίτροπον του Δικαστηρίου των Δοσιλόγων δι’ Ισραηλίτας οίτινες συνεργάσθησαν μετά του Κατακτητού. Υπάρχουν όμως και άλλαι πτυχαί της δράσεως του Κ.Ι.Σ. των οποίων φρονούμεν δέον να γίνη μνεία και οίτινες, ας μου επιτραπή να εκτεθώσι εν ολίγοις ενώπιον υμών. Κατά πρώτον λόγον είναι το σοβαρότερον ζήτημα της διεκδικήσεως του υπό των
33
34
Εθνική Ημέρα Μνήμης των Ελλήνων Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος
Γερμανών διαρπαγέντος κατά την διάρκειαν της Κατοχής Νομισματικού Χρυσού των ομοθρήσκων. [...] Έτερον σημαντικώτατον επίσης θέμα το οποίον απησχόλει το Κ.Ι.Σ. ήτο το της Εβραϊκής Εκπαιδεύσεως και Μορφώσεως των παιδιών μας. Είναι γνωστόν ότι μεταξύ των απωλεσθέντων κατά την διάρκειαν του διωγμού των Ισραηλιτών συγκαταλέγετο και το σύνολον σχεδόν του εκπαιδευτικού Προσωπικού των Ισραηλιτικών Κοινοτήτων της χώρας, εξ ου λόγου αύτοι ευρέθησαν εις πλήρη αδυναμίαν να παράσχουν εις την Εβραϊκήν Νεολαίαν την δυνατότητα της απαραιτήτου εκμαθήσεως της εβραϊκής γλώσσης.” [...]
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, Το Ολοκαύτωμα στις μαρτυρίες των Ελλήνων Εβραίων, Θεσσαλονίκη 2007. Οντέτ Βαρών – Βασάρ, Η ανάδυση μιας δύσκολης μνήμης : Κείμενα για τη γενοκτονία των Εβραίων, Αθήνα 2012. Θάνος Βερέμης - Φωτεινή Κωνσταντοπούλου (επιμ.), Οι Έλληνες Εβραίοι: Στοιχεία της ιστορίας τους μέσα από διπλωματικά και ιστορικά έγγραφα του Υπουργείου Εξωτερικών, Αθήνα 2000. Στράτος Δορδανάς, «Εξόντωση και λεηλασία: Η Υπηρεσία Διαχειρίσεως Ισραηλιτικών Περιουσιών (ΥΔΙΠ)», στο Γιώργος Αντωνίου, Στράτος Δορδανάς, Νίκος Ζάικος, Νίκος Μαραντζίδης (επιμ.), Το Ολοκαύτωμα στα Βαλκάνια, Θεσσαλονίκη 2011, σ. 331-352. Άννα-Μαρία Δρουμπούκη, Μνημεία της λήθης. Ίχνη του B΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα και στην Ευρώπη, Αθήνα 2014. Γαβριέλλα Ετμεκτσόγλου, «Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων», Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. 1940 – 1945 Κατοχή – Αντίσταση (επιμ. Χρήστος Χατζηιωσήφ, Προκόπης Παπαστράτης), τ. γ1, Βιβλιόραμα, Αθήνα 2007, σ. 175 – 195. Μαρία Καβάλα-Κωστής Κορνέτης, «Ο ελληνικός κρατικός μηχανισμός και η διαχείριση των εβραϊκών περιουσιών της Θεσσαλονίκης», στο Ε.Χεκίμογλου και A-M. Δρουμπούκη (επιμ.) Την επαύριον του Ολοκαυτώματος, Θεσσαλονίκη 2017, σ.125-139. Μαρία Καβάλα, Η Θεσσαλονίκη στη Γερμανική Κατοχή: Κοινωνία, οικονομία, διωγμός Εβραίων, διδ. Διατριβή,Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, Ρέθυμνο 2009.
36
Εθνική Ημέρα Μνήμης των Ελλήνων Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος
Φίλιππος Κάραμποτ, «Στάσεις και αντιδράσεις της ελληνορθόδοξης κοινωνίας απέναντι στο διωγμό των Εβραίων συμπολιτών της στη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής», στο Γιώργος Αντωνίου, Στράτος Δορδανάς, Νίκος Ζάικος, Νίκος Μαραντζίδης (επιμ.), Το Ολοκαύτωμα στα Βαλκάνια, Θεσσαλονίκη 2011, σ. 253-294. Έρικα Κούνιο – Αμαρίλιο, Αλμπέρτος Ναρ, Προφορικές μαρτυρίες Εβραίων της Θεσσαλονίκης για το Ολοκαύτωμα, επιμέλεια – επίμετρο Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, Αθήνα 2015. Δημήτρης Κουσουρής, Δίκες των δοσίλογων 1944-1949: Δικαιοσύνη, συνέχεια του κράτους και εθνική μνήμη, μτφρ. Αγγελική Τσέλιου, Αθήνα 2014. Μωϋσής Κ.Κωνσταντίνης, Οι Ισραηλιτικές Κοινότητες της Ελλάδος μετά το Ολοκαύτωμα. Από τις εκθέσεις του Κανάρη Δ. Κωνσταντίνη, Αθήνα 2015. Καρίνα Λάμψα -Ιακώβ Σιμπή, Η διάσωση. Η σιωπή του κόσμου, η αντίσταση στα γκέτο και τα στρατόπεδα, οι Έλληνες Εβραίοι στα χρόνια της Κατοχής, Αθήνα 2012. Bea Lewkowicz, ««Μετά τον πόλεµο ήµασταν όλοι µαζί»:Αναµνήσεις Εβραίων της µεταπολεµικής Θεσσαλονίκης», στο Mark Mazower (επιµ.), Μετά τον πόλεµο. Η ανασυγκρότηση της οικογένειας, του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943-1960, Αθήνα 22004, σ. 269-295. Γιώργος Μαργαρίτης, Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες: Στοιχεία για την καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας: Εβραίοι, Τσάμηδες, Αθήνα 2005. Μίκαελ Μόλχο-Ιωσήφ Νεχαμά, In Memoriam: Αφιέρωμα εις μνήμην των Ισραηλιτών θυμάτων του ναζισμού εν Ελλάδι, μτφρ. Γ. Ζωγραφάκης, Θεσσαλονίκη 21976. Ρένα Μόλχο,Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων: Μελέτες ιστορίας και μνήμης, Αθήνα 2014. Ελένη Μπεζέ, “Εβραίοι αριστεροί και σιωνιστές στη μεταπολεμική Ελλάδα. Αποκλίσεις και συγκλίσεις (1945-1951)”, στο Ά. Μαχαιρά - Λ. Παπαστεφανάκη (επιμ.), Εβραϊκές κοινότητες ανάμεσα σε ανατολή και δύση, 15ος-20ός αιώνας: Οικονομία, Κοινωνία, Πολιτική, Πολιτισμός, Ιωάννινα 2016, σ. 345-357. Ρίκα Μπενβενίστε (επιμ.), Οι Εβραίοι της Ελλάδας στην Κατοχή, Θεσσαλονίκη 1998.
Έλληνες Εβραίοι μετά το Ολοκαύτωμα
Ρίκα Μπενβενίστε, Αυτοί που επέζησαν, Αθήνα 2014. Ρίκα Μπενβενίστε, Λούνα : Δοκίμιο ιστορικής βιογραφίας, Αθήνα 2017. Ασέρ Ρ. Μωυσής , Κληροδότημα, Αθήνα 2011. Joshua Eli Plaut,Greek Jewry in the Twentieth Century, 1913-1983: Patterns of Jewish Survival in the Greek Provinces Before and After the Holocaust, Μάντισον, 2000 Ιακώβ Σιμπή – Καρίνα Λάμψα, Η ζωή απ’ την αρχή: Η μετανάστευση των Ελλήνων Εβραίων στην Παλαιστίνη (1945-1948), Αθήνα 2010. Νίκος Τζαφλέρης, Επιβίωση και Αντίσταση στο Βόλο την περίοδο της Κατοχής (1941 – 1944), Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Βόλος 2008. Χάγκεν Φλάισερ, Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης, τόμ. 2, Αθήνα 1995. Ραφαήλ Φρεζής, Η Ισραηλιτική Κοινότητα Βόλου, Βόλος 22002. Saul Friedländer, Η ναζιστική Γερμανία και οι Εβραίοι: Ι. Τα χρόνια των διώξεων 1933-1939. ΙΙ. Τα χρόνια της εξόντωσης 1939-1945,μετάφραση Ήλια Ιατρού, Αθήνα 2013. Ευάγγελος Χεκίμογλου - Άννα Μαρία Δρουμπούκη (επιμ.), Την επαύριον του Ολοκαυτώματος, Θεσσαλονίκη 2017.
37