Αρχιεπισκόπου Χριστοδούλου, κείμενα ιστορικής μνήμης. by ORTHODOX MEDIA NETWORK-NON PROFIT ORG

Ἀρχιεπισκόπου Χριστοδούλου κείμενα ἱστορικῆς μνήμης

Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον, ἔσται δίκαιος ...

ψλμ. 111

ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ∆ΗΜΗΤΡΙΑ∆ΟΣ Βόλος 2018

Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον, ἔσται δίκαιος .... ψλμ. 111

Περιεχόμενα

Πρόλογος Του Σεβ. Μητροπολίτου Δημητριάδος κ. Ιγνατίου

ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗΣ Majdanek 21 Αυγούστου 2003

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ

Επιλογή κειμένων: Αρχιμ. Επιφάνιος Οικονόμου Σχεδιασμός - Εκτύπωση: Γραφικές Τέχνες “Παλμός” palmosprint.gr Επιμέλεια: Απόστολος Χρ. Βαβύλης / Ορθόδοξο Δίκτυο Ενημέρωσης

ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ «ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ» 26 Νεομβρίου 1988

Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΙΕΡΕΩΝ ΚΑΙ ΜΟΝΑΧΩΝ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΣ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ «ΘΕΣΣΑΛΙΑ» 27 Νοεμβρίου 1994

www.vivlos.net

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ Ομιλία κατά την πανηγυρική εόρτια εκδήλωση στο Μέγαρο Μουσικής, Αθήνα, 26 Νοεμβρίου 2000

Με την ευγενική υποστήριξη της

www.agape.gr

ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ, 83 Δεκέμβριος 1987

Μνήμη θυμάτων του Ολοκαυτώματος Ομιλία στο Εβραϊκό νεκροταφείο Νίκαιας, 22 Απριλίου 2001

ΓΙΑ ΤΗ ΝΑΖΙΣΤΙΚΗ ΘΗΡΙΩΔΙΑ Επιστολή προς τον αξιότιμο κύριο Μιχαήλ Αναστασίου Γεράνη, Δήμαρχο Χορτιάτη, 24 Αυγούστου 2004

7 Ομιλία του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Αθηνών & Πάσης Ελλάδος κ.κ. Χριστοδούλου. Με την ευκαιρία της αποκαλύψεως Μνημείου για τους αδίκω θανάτω τελειωθέντας μάρτυρας κληρικούς, κατά την περίοδο 1940-1949. Περίβολος Ι. Ναού Αγ. Σοφίας Ν. Ψυχικού 17 Σεπτεμβρίου 2006 Ομιλία Μακ. Αρχιεπισκόπου Αθηνών & Πάσης Ελλάδος κ.κ. Χριστοδούλου Eις εκδήλωση του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος, έμπροσθεν του ανδριάντος του αειμνήστου Αρχιεπισκόπου κυρού Δαμασκηνού, εις την πλατεία της Μητροπόλεως των Αθηνών 28 Ιανουαρίου 2007

Πρό λο γ ο ς

Του Σεβ. Μητροπολίτου Δημητριάδος κ. Ιγνατίου

τοπική Εκκλησία της Δημητριάδος, επί τη συμπληρώσει δέκα ετών από την εις Κύριον εκδημία του Μακαριστού Ποιμενάρχου της και Προκατόχου μας, Αρχιεπισκόπου Αθηνών & Πάσης Ελλάδος Χριστοδούλου, του από Δημητριάδος, προβαίνει στην παρούσα έκδοση, εις ένδειξη τιμής και ευγνωμοσύνης για όσα προσέφερε, μεταξύ των άλλων, στην διατήρηση της ιστορικής μνήμης, στην ανάδειξη της ιστορικής αλήθειας και στην διατήρηση της κοινωνικής ειρήνης και συνοχής, που επιτυγχάνεται με τον σεβασμό της διαφορετικότητας, θρησκευτικής και πολιτιστικής, που ο καθένας φέρει. Ο αοίδιμος Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος εργάστηκε αόκνως για την ανάδειξη του ρόλου της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ελλάδος, κατά την τραγική περίοδο της Κατοχής, αλλά και την ένδοξη περίοδο της Εθνικής Αντιστάσεως, ρόλου προστατευτικού του απλού και δοκιμαζόμενου λαού, αλλά και κατά πάντα ενεργού στην μεγάλη υπόθεση της ελευθερίας και της εθνικής ανεξαρτησίας. Η Εκκλησία μας τότε λειτούργησε ως μητέρα φιλόστοργη και θυσιαστική προς κάθε κυνηγημένο, προς κάθε χειμαζόμενο και διωκόμενο πολίτη της σκλάβας πατρίδος, από την ναζιστική κτηνωδία, ανεξαρτήτως θρησκεύματος και πολιτιστικής προέλευσης, αντικρίζοντας στο

† Μακαριστός Ἀρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος

πρόσωπό του την ζωντανή εικόνα του Θεού, κατά την εντολή του Ιησού Χριστού. Στα πρόσωπα των ηρωικών Ιεραρχών της και των απλών παπάδων της, δίδαξε το ατίμητο ήθος του αλτρουισμού, της αλληλεγγύης, ακόμα και της θυσίας, για να σωθούν τα παιδιά της. Ποιος μπορεί να ξεχάσει τα χρόνια των βασάνων, που υπέμεινε, για την αγάπη των αδελφών του, ο αοίδιμος προκάτοχός μας, Μητροπολίτης Δαμασκηνός, στο στρατόπεδο του θανάτου Νταχάου! Ποιος μπορεί να λησμονήσει τις ηρωικές προσπάθειες του Ιεράρχου της Κατοχής, στον τόπο μας, Μητροπολίτου Ιωακείμ, που διέσωσε το μεγαλύτερο μέρος της εβραϊκής κοινότητας του Βόλου από βέβαιο θάνατο και έγινε ο πατέρας των κατατρεγμένων, ο λυτρωτής των αιχμαλώτων, το καταφύγιο των πεινώντων και αγωνιζομένων! Αυτή την ιστορία διέσωσε ο Μακαριστός Χριστόδουλος, μέσα από σειρά κειμένων του, άρθρων του στον εκκλησιαστικό και κοσμικό Τύπο, αλλά και εκτενών ομιλιών του, με σκοπό την αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας, για μια πτυχή της ιστορίας, που επί χρόνια έμενε στο περιθώριο της μνήμης, κινδυνεύοντας από την απειλή της λήθης. Αυτά τα κείμενα συνέλεξε, με περισσή αγάπη και ευγνωμοσύνη, προς τον αείμνηστο Γέροντά του, ο εκ των πνευματικών τέκνων του, Αρχιμ. Επιφάνιος Οικονόμου και η Ιερά Μητρόπολή μας προσφέρει, διά της παρούσης ταπεινής εκδόσεως, εις μνημόσυνον αιώνιον και εις γνώσιν των επιγενομένων.

ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗΣ Majdanek* 21 Αυγούστου 2003 «Έρχεται ίλιγγος στο νου του ανθρώπου όταν σκέπτεται τις θηριωδίες και τις βαρβαρότητες που έχουν διαπραχθεί σε αυτόν τον τόπο του μαρτυρίου. Είναι βέβαιο ότι ο άνθρωπος που δεν έχει ούτε ηθικές αναστολές και αρχές, ούτε και πίστη στον Θεό, γίνεται αδίστακτος, γίνεται λύκος. Σήμερα, μετά από τόσα χρόνια, έρχονται σ’ αυτό το στρατόπεδο συγκέντρωσης, στον τόπο όπου βρήκαν τραγικό θάνατο χιλιάδες άνθρωποι που δεν έφταιξαν σε τίποτα, χιλιάδες προσκυνητές. Αυτός ο χώρος πρέπει να μας διδάσκει ότι εάν τα έθνη θέλουν να ζήσουν ειρηνικά και να προοδεύσουν, δεν υπάρχει άλλη λύση από το να ενστερνιστούν τις πνευματικές και ηθικές αξίες. Ιδιαίτερα για εμάς τους Χριστιανούς αυτές οι αξίες βρίσκονται μέσα στο Ευαγγέλιο. Αλλά και για όλους τους Ευρωπαίους ο Χριστιανισμός είναι αυτός που διαμόρφωσε τον πολιτισμό. Αυτά τα θεμέλια πρέπει να τα σεβαστούμε, αν θέλουμε να επιδιώξουμε την ενότητα των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και εάν θέλουμε η Ε.Ε. να έχει διάρκεια μέσα στο χρόνο. Αυτός ο χώρος είναι χώρος διδαχής και αγωγής για την ανθρωπότητα, για όλους εμάς. Είναι καλό να ξέρουμε την ιστορία, να τη διαβάζουμε, να τη διδασκόμαστε. Γιατί, αλλιώς, είμαστε καταδικασμένοι να υποστούμε νέα δεινά. Όταν οι άνθρωποι θα δείχνουν τον χειρότερο εαυτό τους, όπως δυστυχώς, συνέβη τα τελευταία χρόνια με τους πολέμους στα Βαλκάνια και σε άλλα μέρη του κόσμου, θα βλέπουμε ανθρώπους, με βαναυσότητα και αγριότητα, να στοχεύουν κατά των συνανθρώπων τους, με νέα μέσα εξοντώσεως. Ας ευχηθούμε να διδαχθούν οι άνθρωποι και να ευθυγραμμίσουν τη ζωή τους με το θέλημα του Θεού».

Βόλος, Ιανουάριος 2018

* Το στρατόπεδο συγκέντρωσης και εξόντωσης Majdanek ήταν ένας τόπος μαρτυρίου που κατασκευάστηκε από τους Ναζί κατακτητές το 1941, στον οποίο δολοφονήθηκαν, με τρόπο φρικιαστικό, 300.000 άνθρωποι από 27 διαφορετικές εθνότητες, πάσης θρησκείας.

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ

ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ, 83

Δεκέμβριος 1987

άθε Νοέμβριο τιμά η Πολιτεία την Εθνική μας Αντίσταση και πληθωρικός ακούεται ο λόγος για τα μέλη των αντιστασιακών οργανώσεων που πολέμησαν στα βουνά τον κατακτητή και συνέβαλαν στην απελευθέρωσή μας. Δίκαιος ο έπαινος και η πανεθνική τιμή και η ευγνωμοσύνη προς όσους στ᾽ αλήθεια αγωνίστηκαν για την αποτίναξη του ξενόφερτου ζυγού και μας χάρισαν την ποθητή λευτεριά. Όμως, μια παράλειψη σοβαρή εξακολουθεί να σημαδεύει την επέτειο, παρά το ότι έχει κατά καιρούς –και από εμάς– επισημανθεί. Πρόκειται για τον ιστορικό ρόλο που έπαιξε η Εκκλησία μας στην Εθνική Αντίσταση και για την πελώρια προσφορά της στη μεγάλη υπόθεση της σωτηρίας του τόπου. Η σιωπή που συνοδεύει κάθε φορά την επισήμανση αυτή, είναι ύποπτη και είναι καιρός και η ίδια η Εκκλησία να προβάλει το μεγάλο αντιστασιακό της έργο που εφάμιλλό του δεν υπάρχει σ᾽ αυτόν τον τόπο.

† Μακαριστός Ἀρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος

Στις δύσκολες ώρες της Κατοχής, η Εκκλησία μας ευτύχησε να έχει στο πηδάλιό της δύο, διαδοχικά, Προκαθήμενους, τον Χρύσανθο και τον Δαμασκηνό, που ο καθένας τους προσέφερε στην υπόθεση της Αντίστασης πολύτιμες υπηρεσίες. Η είσοδος των Γερμανών στην Αθήνα ευρίσκει άκαμπτο τον Αρχιεπίσκοπο Χρύσανθο στην αξίωσή των να τους παραδοθεί συμβολικά η πόλη από τριμελή αντιπροσωπεία, αποτελούμενη από τον Αρχιεπίσκοπο, το Δήμαρχο και τον Στρατιωτικό Διοικητή. Ο Χρύσανθος αρνείται διαρρήδην να συμμετάσχει σ᾽ αυτή την εκδήλωση και με παρρησία δηλώνει τον λόγο της άρνησής του. Κι αυτή του η άρνηση συνιστά την πρώτη ουσιαστικά αντιστασιακή πράξη που, κρινόμενη με τα μέτρα της τότε εποχής, τονίζει τη γενναιότητα και τόλμη του Αρχηγού της Εκκλησίας μας, που προτίμησε να θυσιάσει το θρόνο του παρά να προδώσει τις αρχές του. Την ίδια υπερήφανη στάση τηρεί ο Χρύσανθος και στη διάρκεια της επίσκεψης του Γερμανού Στρατηγού Φον Λίστ στο αρχιεπισκοπικό Γραφείο. Δέχεται τον Στρατηγό όρθιος και δεν του προσφέρει κάθισμα, του επισημαίνει την αδικία που το Γερμανικό Έθνος διέπραξε σε βάρος του γενναίου Ελληνικού Λαού και του συνιστά να σεβαστούν τα στρατεύματα Κατοχής το Λαό αυτό. Ποιος, τάχα, άλλος θα μπορούσε να μιλήσει με τέτοια γλώσσα στον ιταμό κατακτητή, που και μόνο ο ήχος της μπότας του έσπειρε τον τρόμο; Και αργότερα πάλι ο Χρύσανθος είναι εκείνος που αρνείται να ορκίσει την κυβέρνηση Τσολάκογλου, παρά τις ασφυκτικές πιέσεις που του ασκούνται, δηλώνων απερίφραστα ότι υπάρχει νόμιμη κυβέρνηση που μάχεται στην Κρήτη. Ο μεγάλος Πρωθιεράρχης έχει τώρα επιτελέσει το χρέος του. Σε λίγο κηρύσσεται έκπτωτος και ιδιωτεύει, συνεχίζοντας και από τον ταπεινό του οικίσκο στην Κυψέλη να βοηθά την Αντίσταση, κυρίως με τη λειτουργία του γνωστού πια σαν «Ασύρματου του Δεσπότη», που με κίνδυνο της ζωής του φιλοξενεί στο σπίτι του. Αλλά και ο νέος Αρχιεπίσκοπος, ο Δαμασκηνός, αναδεικνύεται πανάξιος των περιστάσεων. Οργανώνει αμέσως την περίφημη ΕΟΧΑ,

Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον, ἔσται δίκαιος ....

ψλμ. 111

την Εθνική Οργάνωση Χριστιανικής Αλληλεγγύης, που με χιλιάδες εθελοντικά στελέχη, άνδρες και γυναίκες, προσφέρει συσσίτια για τους πεινασμένους, περίθαλψη για τους αρρώστους, προστασία για τους αδύνατους, ένδυση για τους γυμνούς. Παράλληλα, σε όλη την Ελλάδα απλώνεται το ευεργετικό χέρι της ΕΟΧΑ και κάτω από την αιγίδα των κατά τόπους Ιεραρχών επιστρατεύει τη μεγάλη δύναμη της αγάπης που λύνει πολλά προβλήματα και σώζει ζωές. Έχει ήδη αποφασιστεί από την Ιερά Σύνοδο η έκδοση του τεράστιου υλικού που έχει συγκεντρωθεί και που καταγράφει με ενάργεια την ειρηνική αυτή εποποιία της Εκκλησίας κατά την περίοδο της Κατοχής. Τα στοιχεία που υπάρχουν, είναι συγκλονιστικά και αποδεικνύουν ότι η Εκκλησία σ᾽ αυτόν τον τόπο εκκένωσε τον εαυτό της στις δύσκολες ώρες χάριν του λαού της και θυσιάστηκε για να τον περισώσει. Ό,τι έγινε στην τουρκοκρατία επανελήφθη στην Κατοχή και επαναλαμβάνεται κατά διαστήματα. Αυτός ο τόπος χρωστά πολλά στην Εκκλησία του και μόνο τυφλοί δεν βλέπουν τί ο λαός μας έχει δεχτεί και πόσο έχει ευεργετηθεί από την Εκκλησία του. Παράλληλα, ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός αναλαμβάνει πρωτοβουλίες για υψηλά εθνικά ζητήματα. Επισκέπτεται τακτικά τον Γερμανό Διοικητή, άλλοτε για να ζητήσει την σωτηρία αιχμαλώτων από την ομηρεία και άλλοτε για να σώσει μελλοθάνατους από το απόσπασμα. Ο μακαρίτης Ηλίας Βενέζης, στο έργο του «Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός – Οι χρόνοι της δουλείας», παραθέτει συγκλονιστικά ντοκουμέντα από τις ενέργειες του Δαμασκηνού, για να γλιτώσει την Θράκη από την αφελληνιστική μανία των Βουλγάρων, για να εξασφαλίσει την διακοπή από τους συμμάχους του αποκλεισμού της χώρας μας, προκειμένου να αφιχθούν διά θαλάσσης φορτία σίτου από την Αμερική και την Αυστραλία προς σίτιση των πεινασμένων, για να ματαιώσει την πολιτική επιστράτευση του λαού. Στο βιβλίο αυτό, που θα έπρεπε να διαβάσουν όλοι οι Έλληνες, περιγράφονται οι δραματικές ώρες που ο Αρχιεπίσκοπος έζησε χάριν του λαού και επιβεβαιώνεται, κατά τον πλέον κατηγορηματικό τρόπο, η πολύτιμη προσφορά της Εκκλησίας στο Έθνος

† Μακαριστός Ἀρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος

και στον Λαό μας. Τέτοια στοιχεία υπάρχουν πολλά και για άλλους Ιεράρχες, που στάθηκαν μπροστάρηδες στον μεγάλο αγώνα, καθώς και για απλοϊκούς ιερείς που, και αυτοί, παρακινούμενοι από το παράδειγμα των ηγητόρων τους Επισκόπων, επιστράτευσαν τους εαυτούς των σε μια τιτάνια προσπάθεια, που απέφερε καρπούς, μα και που πληρώθηκε με βαρύ φόρο αίματος. Κανείς δεν πρόκειται να λησμονήσει τους ανθρώπους της Εκκλησίας που στάθηκαν εμπρός στο εκτελεστικό απόσπασμα ή που όδευσαν στα γερμανικά στρατόπεδα συγκεντρώσεως, όπως οι αείμνηστοι Τρίκκης Διονύσιος, Δημητριάδος Δαμασκηνός, Κυθήρων Μελέτιος κ.λπ. ή που βασανίστηκαν από την Γκεστάπο, για να αποκαλύψουν μυστικά της Αντίστασης στην οποία μετείχαν. Και κανείς δεν πρόκειται να ξεχάσει και όλους εκείνους, που με πίστη στο Θεό ύψωσαν το ανάστημά τους εμπρός στον ιταμό δυνάστη και με φιλελεύθερο και αδέσμευτο φρόνημα προτίμησαν το θάνατο από την επαίσχυντη δουλεία. Ενώπιον αυτής της θυσίας κλίνουμε ευλαβικά το γόνυ οι ευγνώμονες πιστοί και τιμούμε τη θυσία αυτή και σεμνυνόμεθα γι᾽ αυτήν. Δεν γνωρίζω εάν υπάρχει άλλος λαός πάνω στη γη που να μπορεί να καυχάται, όσο εμείς, για τις αέναες προσφορές της Εκκλησίας μας στον πόλεμο, μα και στην ειρήνη. Και είμαστε ευτυχείς, κάθε φορά – όπως τώρα τελευταία – που διαπιστώνουμε πως ο λαός μας, παρόλη την σε βάρος της Εκκλησίας του συκοφαντική εκστρατεία, που από πολλές κατευθύνσεις αφορμάται, εξακολουθεί να παραμένει σφικτά συνδεδεμένος με αυτήν, την αληθινή Μητέρα και Τροφό του... † Ο Δημητριάδος Χριστόδουλος

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ

ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ «ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ»

26 Νεομβρίου 1988

άθε χρόνο που η χώρα γιορτάζει την επέτειο της Εθνικής Αντίστασης στην εχθρική Κατοχή, πολύς λόγος γίνεται – και μάλιστα αποκλειστικός – για τα ένοπλα αντάρτικα τμήματα των παιδιών του έθνους, που πολέμησαν τον κατακτητή, προετοιμάζοντας την αυγή της εθνικής μας ελευθερίας. Συστηματικά, όμως, αποφεύγεται κάθε λόγος για το ρόλο που έπαιξε η Εκκλησία μας τότε και για την ιδιόμορφη εις τα μετόπισθεν Αντίστασή της, που αξιολογικά δεν υπολείπεται σε τίποτε από την αντάρτικη των βουνών, σε πολλές δε περιπτώσεις υπήρξε πιο αποτελεσματική και πιο οδυνηρή. Αποτελεσματικότερη για το λαό και οδυνηρότερη για τον κατακτητή. Πολλές πτυχές από την Αντίσταση αυτή σε επίπεδο Αρχιεπισκόπων της εποχής, πρώτα του Χρυσάνθου και ύστερα του Δαμασκηνού, έχουν καταγραφεί σε επώνυμα ιστορικά έργα, που με τεκμηριωμένα γραπτά στοιχεία αποδεικνύουν πόσο πολύτιμη για το εθνικό μας ήθος, αλλά και για την επιβίωση του λαού μας στις φοβερές εκείνες ώρες, υπήρξε της Εκκλησίας η γενναία παρουσία. Ο Αρχιεπίσκοπος Χρύσανθος στις αυτοβιογραφικές του σελίδες, ο Ηλίας Βενέζης στο κλασικό του έργο «Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός –Τα χρόνια της δουλείας» και η Ιωάννα Τσάτσου, με το έργο της

† Μακαριστός Ἀρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος

«Φύλλα Κατοχής», δίδουν την αληθινή γεύση αυτής της εκκλησιαστικής Αντίστασης, που έφθανε μέχρι του σημείου να εξασφαλίζει τον επισιτισμό του λιμώττοντος λαού ή την σωτηρία αιχμαλώτων και ομήρων από την εκτέλεση ή την ματαίωση σχεδίων γενοκτονίας, που απεργάζονταν οι Βούλγαροι στη Β. Ελλάδα. Πολύτιμα, επίσης, στοιχεία γι᾽ αυτήν την εποχή πρόσφερε σε περσινή του ομιλία ο καθηγητής Ιω. Γεωργάκης, νομικός σύμβουλος του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού και διερμηνέας του, που με την ιδιότητά του αυτή έζησε από κοντά τις συγκλονιστικές στιγμές του μεγάλου εκείνου Πρωθιεράρχου, όταν με το αετίσιο βλέμμα του καθήλωνε τον Γερμανό στρατηγό Αντρέ ή τον Γερμανό επιτετραμμένο Άλτεμπουργκ, κατά τις επανειλημμένες δραματικές του προς αυτούς εκκλήσεις υπέρ των Ελλήνων. Τα συγκλονιστικά αυτά ντοκουμέντα, μαζί με αρκετά άλλα που έχουν δημοσιευθεί, πρέπει να γίνουν ευρύτερα γνωστά, ιδίως από τους νέους, ώστε να μάθουν, όλο και περισσότεροι Έλληνες, τί οφείλουν στην Μητέρα τους Εκκλησία, που πάντοτε στάθηκε στο πλευρό του λαού, για να εισπράττει αργότερα, σε μέρες ειρήνης, την κρατική αγνωμοσύνη και την πολιτική κατακραυγή. Σημαντικές, επίσης, υπήρξαν οι υπηρεσίες, που σε επίπεδο Μητροπόλεων, προσέφερε η Εκκλησία στα δύσκολα εκείνα χρόνια, όπου ανέλαβε την ευθύνη να προστατεύσει τον λαό και να προκινδυνεύσει γι᾽ αυτόν. Παράδειγμα - πρότυπο τέτοιας προσφοράς αποτελεί η Ι. Μητρόπολή μου, της οποίας ο γενναίος τότε Μητροπολίτης Ιωακείμ υπήρξε η ψυχή της οργάνωσης που εξασφάλισε συσσίτια, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, μεσολαβήσεις στους κατακτητές για την σωτηρία συλλαμβανομένων, προστασία ορφανών κ.λπ. Ζουν ακόμη στην περιοχή μας της Μαγνησίας άνθρωποι που εσώθησαν τότε από τα χέρια των Γερμανών, χάρις στις ενέργειες του αείμνηστου Μητροπολίτου Ιωακείμ, όπως ζουν ακόμα και μερικοί από τους άξιους συνεργάτες του, πρωταγωνιστές έργων καλών, αλλά εν πολλοίς ξεχασμένων. Ένας τέτοιος είναι ο σημερινός συνταξιούχος πρωτοπρεσβύτερος π. Αλέξανδρος Παπαποστόλου, τότε διάκονος νεαρός, κοντά στον

Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον, ἔσται δίκαιος ....

ψλμ. 111

Μητροπολίτη, που έχει και αυτός καταγράψει τις αναμνήσεις του από την εποχή εκείνη. Και είναι τόσο γλαφυρές και απλές, που αισθάνομαι την ανάγκη να τις παρουσιάσω, έστω και αποσπασματικά, επειδή αποδίδουν, με ενάργεια, ένα θαυμαστό σε έκταση έργο, που μόνον η Εκκλησία μπορούσε να επιτελέσει. Θυμάται, λοιπόν, ο π. Αλέξανδρος ότι του είχε αναθέσει ο Μητροπολίτης να μεταφέρει κάθε μεσημέρι το καζάνι το φαγητό στην «Κίτρινη Αποθήκη», αποτρόπαιο χώρο κράτησης και μαρτυρίων πολλών πατριωτών και Εβραίων, στην πόλη του Βόλου. Ο νεαρός διάκονος δεν περιοριζόταν μόνο στη μεταφορά και διανομή του σιτηρεσίου, κάτω από την κάννη του όπλου του Γερμανού φύλακα. Μετέφερε και σημαντικές πληροφορίες στους κρατούμενους και από αυτούς έπαιρνε άλλες για τους συνεργάτες των που δεν είχαν συλληφθεί. Έτσι, την ώρα που μοίραζε το φαγητό ο διάκος, γινόταν ταυτόχρονα και μυστικός πράκτωρ, σώζοντας καταστάσεις και διευκολύνοντας τους κρατούμενους. Θυμάται, συγκεκριμένα, την περίπτωση του τσαγκάρη από τον Αλμυρό, που τον έλεγαν Δημήτριο Σουλιώτη. Αυτός την ώρα που έπαιρνε φαγητό είπε στο διάκο: «Διάκο, τρέξε στο μαγαζί μου. Μέσα στη σόμπα έχω κρύψει τις κόπιες με τα ονόματα συντρόφων μου. Βρες τες και σχίσε τες, πριν τις βρουν οι Γερμανοί». Ταυτόχρονα, με τρόπο του έδινε το κλειδί του μαγαζιού. Ο διάκος το απόγευμα της ίδιας μέρας εξετέλεσε την παραγγελία και την άλλη μέρα ανήγγειλε στον πανευτυχή τραγικό κρατούμενο την είδηση. Αυτός, τελικά, γλίτωσε το απόσπασμα, επειδή η έρευνα των Γερμανών στο σπίτι και στο μαγαζί του δεν απέδωσε κανένα ενοχοποιητικό στοιχείο. Όμως, από το πολύ ξύλο που έφαγε τρελάθηκε και γυρνούσε μετά την απελευθέρωση στους δρόμους ο δυστυχής. Θυμάται ακόμη ο π. Αλέξανδρος ότι, όταν κάποτε έμαθε για την αποφασισμένη εκτέλεση συλληφθέντων πατριωτών, που εκρατούντο στις φυλακές, έτρεξε να ενημερώσει το Μητροπολίτη, ο οποίος αμέσως μετέβη στη φυλακή και μετά την αποτυχία του να αναβάλει την εκτέλεση, ώστε να έχει χρόνο για ενέργειες, μετέβη την ίδια στιγ-

† Μακαριστός Ἀρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος

μή στο γραφείο του προσωπικού του φίλου και μεγάλου ευεργέτη της πόλεως του Βόλου Γερμανού προξένου Σέφελ, από τον οποίο εξασφάλισε προσωπική επιστολή - διάβημα προς τον Γερμανό διοικητή, για την ματαίωση της εκτέλεσης, πράγμα που τελικά επετεύχθη. Υπάρχουν αμέτρητες τέτοιες ιστορίες απ᾽ όλη την Ελλάδα, με πρωταγωνιστές Ιεράρχες, άλλους κληρικούς και μοναχούς, καθώς και στελέχη της ΕΟΧΑ, εκκλησιαστικής οργάνωσης της εποχής που έσωσε μυριάδες ανθρώπων από το θάνατο. Θα έπρεπε κάποτε να στηθεί το Μνημείο της Εθνικής Αντίστασης της Εκκλησίας, καθώς και οι ανδριάντες των δύο προκαθημένων αειμνήστων Χρυσάνθου και Δαμασκηνού, σαν ελάχιστος φόρος τιμής του έθνους για κείνους που σε δύσκολες ώρες, ενσάρκωσαν τα εθνικά ιδεώδη, τίμησαν το χριστιανικό ήθος και αποδείχθηκαν ανώτεροι των περιστάσεων. † Ο Δημητριάδος Χριστόδουλος

Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΙΕΡΕΩΝ ΚΑΙ ΜΟΝΑΧΩΝ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΣ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ «ΘΕΣΣΑΛΙΑ»

27 Νοεμβρίου 1994

σημερινή ημέρα, αφιερωμένη στην ενιαία Εθνική Αντίσταση του λαού μας εναντίον των δυνάμεων Κατοχής, προσφέρει την ευκαιρία για μια ανάταση πνεύματος, μπροστά στο έπος που επραγματοποίησεν η αδούλωτη ψυχή του Έλληνα πατριώτη, αυτού που, αψηφώντας την απειλή της τυραννίας, σήκωσε το ανάστημά του για να αποτινάξει τον εχθρικό ζυγό, που είχε ασφυκτικά τότε περιβάλει, σαν βρόγχος, την πνοή του έθνους. Ωστόσο, η Αντίσταση αυτή δεν θα πρέπει να περιορισθεί αποκλειστικά και μόνο στον ένοπλο αγώνα που διεξήγαγαν στα ελληνικά βουνά τα ανταρτικά σώματα, αλλά επιβάλλεται να συμπεριλάβει και τον αγώνα για στήριξη και επιβίωση του λιμώττοντος λαού μας στα μετόπισθεν. Και σ’ αυτόν τον αγώνα διεκρίθη η Εκκλησία μας. Αυτή οργάνωσε ολόκληρο δίκτυο παροχής βοηθείας σε πεινασμένους, περίθαλψης και ιατρικής συμπαράστασης ασθενούντων, σωτηρίας κρατουμένων, παρηγορίας πενθούντων, στήριξης απορφανισθεισών οικογενειών, αποτροπής καταστροφών σε χωριά και πόλεις, μεσολάβησης στις Αρχές Κατοχής υπέρ αιχμαλώτων, παρέμβασης στις ανταρτικές ομάδες προς αποφυγήν αντιποίνων από τους γερμανούς σε βάρος αθώων πολιτών, ακόμη και παροχής στέ-

† Μακαριστός Ἀρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος

γης και βοηθείας, διά των μοναστηριών, στις μαχόμενες μονάδες των ανταρτών. Ιδιαίτερα η Ι. Μητρόπολίς μας, με επί κεφαλής τότε τον άξιο Ιεράρχη της κυρό Ιωακείμ, εκάλυψε όχι μόνο τις επισιτιστικές ανάγκες του λαού με τα ενοριακά συσσίτια, αλλά και διέσωσε πολλούς από βέβαιο θάνατο, με τις σωτήριες παρεμβάσεις του υπέρ αυτών στις γερμανικές αρχές, ενώ πρώτοι οι ιερείς των χωριών μας και οι μοναχοί των δύο μεγάλων μοναστηριών μας της Παναγίας Ξενιάς και του Φλαμουρίου, ξεκίνησαν τον αγώνα, που κατέληξε στην διάσωση εκατοντάδων συμμάχων αξιωματικών και στρατιωτών, που είχαν εγκλωβισθεί στην κατεχόμενη χώρα, από την αιχμαλωσία. Τα μοναστήρια μας, ειδικότερα, στήριξαν τους πρώτους πυρήνες της ένοπλης αντίστασης, στέγασαν πυροπαθείς και καταδιωγμένους, τάισαν πεινασμένους και παιδιά από τις λιγοστές προμήθειές των, και βοήθησαν τα συσσίτια των πόλεων. Οι ιεροί ναοί μας πρόσφεραν τότε το σύνολο των προϊόντων τους από τα υπάρχοντα ενοριακά κτήματα για τον ίδιο σκοπό και έσωσαν την ζωή πολλών κατοίκων πόλεων και χωριών. Το μεγαλειώδες έργο των συσσιτίων στο Βόλο, οφειλόμενο στην έμπνευση του Μητροπολίτου Ιωακείμ, αλλά και στην ακούραστη προσφορά του ιεροκήρυκος Αρχιμανδρίτου Σωκράτους Αναζηλή και του αιδεσιμωτάτου Ανδρέα Βαρβιτσιώτη, επεξετάθη, σταδιακά, στις περισσότερες ενορίες και έφθασε να προσφέρει, το 1944, μαγειρεμένη τροφή, καθημερινά, σε 22.000 άτομα. «Τας διανομάς εκείνας – έγραφε ο Μητροπολίτης Ιωακείμ – αίτινες εγίνοντο υπό των κληρικών και ως επί το πλείστον υπό του αιδεσιμωτάτου Ανδρέα Βαρβιτσιώτη και του Διακόνου Αλεξάνδρου Παπαποστόλου, μεταφέροντες πολλάκις επ’ ώμου τον άρτον και τα λοιπά τρόφιμα, παρηκολούθει συνήθως ο ιεροκήρυξ και άλλοτε εγώ και ουχί σπανίως αμφότεροι». Πολύτιμοι συμπαραστάτες της προσπάθειας αυτής υπήρξαν οι εφημέριοι των ναών της πόλεως και των χωριών, μαζί με τους αφανείς εργάτες του Φιλοπτώχου Ταμείου, άνδρες και γυναίκες. Και ήταν αυτή μια προσφορά «χωρίς πολιτικούς στόχους, έξω από ιδεο-

Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον, ἔσται δίκαιος ....

ψλμ. 111

λογίες και κομματισμούς». Προσφορά, όμως, που συνήντησε πολλά εμπόδια και ξεπέρασε πολλούς κινδύνους, ιδίως στα χωριά, όπου ο κύριος φορέας της, ο ιερεύς, βρέθηκε πολλές φορές κάτω από ιδιόρρυθμες συνθήκες, ιδίως όταν, όποιος ένοπλος έμπαινε στο χωριό, τον πρώτο που ζητούσε ήταν ο ιερεύς, που με ένα - δύο ακόμη έπρεπε να αποφασίζει για την τύχη ολόκληρου του χωριού. Πολλές ακόμη δυσκολίες συνάντησαν τότε οι ιερείς, όταν οι εξτρεμιστές κομματικοί εγκάθετοι της «Λαϊκής Αυτοδιοίκησης», με αυθαίρετο και απαράδεκτο τρόπο, τους αφήρεσαν, εκεί που προσωρινά επεκράτησαν, κάθε δικαίωμα στην διοίκηση του ιερού ναού των, ενώ παράλληλα, τους επέβαλαν διακοπή της κανονικής των εξάρτησης από την οικεία των εκκλησιαστική Αρχή, δηλ. τον Μητροπολίτη, ασφαλώς διότι τον έκριναν «αντιδραστικό» και ύποπτο. Έτσι, κατήργησαν τα Εκκλησιαστικά Συμβούλια και τα αντικατέστησαν με άλλα της εμπιστοσύνης των, παρεμβάλλοντας σοβαρά προσκόμματα στο ποιμαντικό και κοινωνικό έργο των ιερέων. Όμως, αυτά δεν κατόρθωσαν να κάμψουν το ηθικό των. Οι ιερείς, όπου εξηναγκάσθησαν να ακολουθήσουν τις παραπάνω οδηγίες και να συμμορφωθούν με τις εντολές των ενόπλων «συναγωνιστών», ποτέ δεν λησμόνησαν το χρέος των απέναντι στο λαό. Γι’ αυτό και εξηκολούθησαν, παρά τις δυσχερείς συνθήκες, κάτω από τις οποίες έπρεπε να πολιτεύονται, να προσφέρουν τις υπηρεσίες των στους ανθρώπους που τις είχαν ανάγκη. Κανένας ιερεύς μας δεν προσεχώρησε σε εξωεκκλησιαστικές πολιτικές οργανώσεις, γιατί το ξεχωριστό των εκκλησιαστικό ήθος δεν τους επέτρεπε κάτι τέτοιο. Κάθε ιερεύς, όμως, ήταν το μάτι και το αυτί της Ι. Μητροπόλεως στην ενορία του. Μπορούσε να γυρίζει σχετικά ελεύθερα από σπίτι σε σπίτι, χωρίς να γίνει ύποπτος, να πληροφορηθεί διάφορα πράγματα, να μεταφέρει μηνύματα προς φυλακισμένους από τους οικείους των και να δρα συνωμοτικά, κυριολεκτικά «κάτω από τη μύτη του κατακτητού». Υπάρχουν πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία τέτοιων περιστατικών, στα οποία οφείλουν σήμερα τη ζωή τους πολλοί πατριώτες, που είτε ειδοποιήθηκαν εγκαίρως να κρυφθούν, διότι επρόκειτο

† Μακαριστός Ἀρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος

να συλληφθούν, είτε κατεστράφησαν στοιχεία ενοχοποιητικά γι’ αυτούς πριν αυτά πέσουν στα χέρια της Γκεστάπο. Ο κόσμος, κατά τη δύσκολη εκείνη εποχή, που δεν ήξερε από ποιόν να φυλαχθεί, εμπιστευόταν τους κληρικούς του, γιατί εγνώριζε ότι αυτοί δεν επρόκειτο ποτέ να τον προδώσουν. Οι δε ιερείς ό,τι υπέπιπτε στην αντίληψή των το ανέφεραν αμέσως στον Μητροπολίτη των, και εκείνος πρωί, μεσημέρι και βράδυ βρισκόταν στους δρόμους, πότε προς το γερμανικό Φρουραρχείο, πότε προς το Αρχηγείο των ανταρτών, πότε προς την Κίτρινη Αποθήκη και πότε προς τα χωριά, άλλοτε για να σώσει ζωές, άλλοτε για να εμψυχώσει τους πονεμένους, πάντοτε, όμως, για να προσφέρει την πολύτιμη δύναμη του υψηλού του λειτουργήματος, που εσέβονταν αρκετοί από τους κατακτητές. Ο επιζών αιδεσιμότατος π. Αλέξανδρος Παπαποστόλου, τότε Διάκονος, θυμάται: «... είχα αναλάβει να μεταφέρω το συσσίτιο στην «Κίτρινη Αποθήκη» και τις άλλες φυλακές... αλλά έκανα και μια άλλη δύσκολη δουλειά και πολύ επικίνδυνη. Μετέφερα πληροφορίες απ’ έξω προς τα μέσα και από μέσα προς έξω. Έτσι, μετέφερα μήνυμα της κόρης του Δονδολίνου προς τον κρατούμενο πατέρα της, (να μη μιλήσει στην ανάκριση), αλλά και μήνυμα του κρατούμενου τσαγκάρη από τον Αλμυρό Δημήτρη Σουλιώτη να πάω να καταστρέψω καταλόγους με ονόματα οργανωμένων που υπήρχαν στο μαγαζί του. Μετέφερα μήνυμα και προσωπικά αντικείμενα του κρατούμενου Διευθυντή της Τράπεζας της Ελλάδος Ηλία Μιχαηλίδη προς την σύζυγό του. Πολλές φορές, επισκέφθηκα τον αείμνηστο γιατρό Τζάνο, καθώς και την μητέρα και κόρη Τοπάλη και πολλούς άλλους επώνυμους και ανώνυμους φυλακισμένους». Επικίνδυνες ήσαν και οι αποστολές κληρικών σε ανταρτοκρατούμενες περιοχές, προκειμένου να λάβουν σε είδος τις προσφορές της Μονής Ξενιάς από τα εκμισθωμένα κτήματά της προς ενίσχυσιν των συσσιτίων. Ιδού ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από το βιβλίο «Κατοχικαί αναμνήσεις» (ανέκδοτο) του π. Αλεξάνδρου Παπαποστόλου: «Οι χωρικοί αυτοί (που είχαν μισθώσει τα κτήματα)

Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον, ἔσται δίκαιος ....

ψλμ. 111

θεωρούσαν τα κτήματα της Μονής δικά τους – του Λαού – και εγώ ήμουνα μεταξύ σφύρας και άκμονος και άιντε τώρα να τους δώσεις να καταλάβουν ότι οι κρατούμενοι, τα μικρά παιδιά, οι γέροντες, αι θηλάζουσαι, αι έγκυοι γυναίκες κ.λπ. είναι και αυτοί «του Λαού», όπως τα έλεγαν. Ευτυχώς, έπειτα από πολλά, ότι εγώ είμαι διάκος και πηγαίνω φαγητό στους κρατουμένους, έτυχε και μια φορά ένας γνωστός από τον Αλμυρό να επιβεβαιώσει τα λεγόμενά μου, ηρέμησαν κάπως και με διευκόλυναν διά την μεταφοράν του σιταριού σε Αλμυρό, Βελεστίνο. Αυτοί που με απειλούσαν διά τα στάρια τους, τώρα μου τα μετέφεραν μόνοι τους, γιατί πλέον επείσθησαν ότι είναι του Λαού και όχι του Δεσπότη, διότι, δυστυχώς, υπήρχαν καχυποψίες. Τους γνώρισα καλύτερα, γιατί εχρειάζετο την εποχή αυτήν κάθε γνωριμία». Άλλος ιερεύς, ο επιζών π. Δημήτριος Χατζόπουλος, τότε εφημέριος του Κοιμητηρίου, γλύτωσε 70 άτομα από την φυλακή και ίσως και την εκτέλεση, όταν κάλυψε δύο κυνηγημένους «κατά πόδας» από τους γερμανοεσαδίτες οι οποίοι είχαν κρυφθεί ανάμεσα στα μνήματα. Όταν πέρασε ο κίνδυνος και οι δύο πατριώτες βγήκαν από τις κρυψώνες των, τον ευχαρίστησαν και του απεκάλυψαν ότι είχαν επάνω των τον κατάλογο 70 πατριωτών. Υπάρχουν αμέτρητες τέτοιες ιστορίες από όλη την Ελλάδα με πρωταγωνιστές Ιεράρχες, άλλους κληρικούς και μοναχούς. Θα έπρεπε να στηθεί μνημείο της Εθνικής Αντίστασης της Εκκλησίας σαν ελάχιστος φόρος τιμής για κείνους που σε δύσκολες ώρες ενσάρκωσαν τα εθνικά μας ιδεώδη, τίμησαν το χριστιανικό ήθος και ανεδείχθησαν ανώτεροι των περιστάσεων. Δεν έλειψαν βέβαια και θύματα της Κατοχής μεταξύ των κληρικών μας. Ο π. Κων/νος Πανταζής, 82 ετών, κάηκε ζωντανός στην Άνω Κερασιά από τους γερμανούς (4-4-44), ψάλλοντας τον Εθνικό Ύμνο. Στο Βελεστίνο οι γερμανοί εκτελούν στις 11-9-43 τον π. Χαράλαμπο Παπαδόπουλο. Στις 5-4-43 εξτρεμιστικά στοιχεία της Αντίστασης σκοτώνουν στην πλατεία Αλμυρού τον π. Μιχαήλ Παπαθανασίου. Στις 5-9-44 οι γερμανοί εκτελούν τον π. Νικόλαο Βελαλή

† Μακαριστός Ἀρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος

για την εθνική του δράση. Τον Μάρτιο 1944 οι γερμανοί σκότωσαν τον π. Κων/νο Ζιώγα. Τον ιερομόναχο π. Ευσέβιο Μαντζώρο της Ι. Μονής Ξενιάς οι ιταλοί συνέλαβαν, επειδή έκρυβε συμμάχους στρατιώτες, τον κατεδίκασαν σε 25ετή φυλάκιση και τον μετέφεραν στην Ιταλία από όπου επέστρεψε ράκος μετά τον πόλεμο. Τον Ηγούμενο της Μονής Φλαμουρίου π. Δοσίθεο Μαχαιρίτσα οι αντάρτες απείλησαν να εκτελέσουν. Πολλούς άλλους φυλάκισαν, εξυλοκόπησαν, εταλαιπώρησαν, κατεδίωξαν, ηπείλησαν, κατεδίκασαν σε εξορίες. Μερικοί εσώθησαν, ως εκ θαύματος, την τελευταία στιγμή, από την εκτέλεση, όπως ο αείμνηστος π. Νικόλαος Ροντογιάννης, τότε εφημέριος Δρακείας, που συνελήφθη μαζί με τους 120 δρακιώτες, και εξηρέθη της εκτελέσεως, επειδή έδειξε ανθρώπινη συμπαράσταση σε ψυχοπαθή της ενορίας του, που είχε κι αυτός συλληφθεί. Οι κατακτητές εξετίμησαν την στάση του ιερέα και τον άφησαν ελεύθερο. Είναι ανεξάντλητος ο κατάλογος των κληρικών που εταλαιπωρήθησαν και αυτοί μαζί με το ποίμνιο και έμειναν πιστοί στο καθήκον μέχρι τέλους. Η πατρίδα τους χρεωστεί πολλά και ο λαός μας δεν πρέπει να τους λησμονήσει ποτέ. Γιατί υπήρξαν καλοί ποιμένες, πιστοί φύλακες της μάνδρας του Χριστού. Με σεμνότητα και ταπείνωση και με συναίσθηση του υπερτάτου χρέους έναντι του λαού. «Πάντες οι εργασθέντες εις την Εκκλησίαν ουδέν άλλον επράξαμεν, παρά εξετελέσαμεν απλώς την εντολήν του Κυρίου διά τους δυστυχούντας και κινδυνεύοντας ως “διάκονοι Εκείνου” και φίλοι των πτωχών». Η ρήση αυτή του αειμνήστου Ιωακείμ συγκεφαλαιώνει τα διαχρονικά κίνητρα της προσφοράς στο λαό των ανθρώπων της Εκκλησίας. Με ανιδιοτέλεια, πίστη και σεβασμό στον Άνθρωπο, κληρικοί και μοναχοί, καθώς και οι εμπνεόμενοι από τις εντολές του Θεού, έδρασαν κατά την επάρατη Κατοχή δημιουργικά, φιλάνθρωπα και αποτελεσματικά. Και συνεχίζουν και στον καιρό της Ειρήνης με το ίδιο πάθος, με το ίδιο κίνητρο, για το ίδιο ιδεώδες. † Ο Δημητριάδος Χριστόδουλος

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ Ομιλία κατά την πανηγυρική εόρτια εκδήλωση στο Μέγαρο Μουσικής, Αθήνα,

26 Νοεμβρίου 2000

εν είναι η πρώτη φορά, κατά τα τελευταία χρόνια, που επιχειρείται η ανάδειξη του ρόλου που έπαιξε η Εκκλησία της Ελλάδος στα μαύρα χρόνια της Κατοχής (1941-1944), κυρίως στα μετόπισθεν, μέσα στις πόλεις, προκινδυνεύουσα του ποιμνίου της και αναλαμβάνουσα ευθύνες για την βιολογική του πρωτίστως και ύστερα και την πνευματική του επιβίωση. Χωρίς να παραγνωρίζουμε την σημασία του ένοπλου αγώνα κατά των κατακτητών εκ μέρους των ανταρτικών ομάδων πάνω στα βουνά, στον οποίον έχει τη μετοχή της και η Εκκλησίαν με στελέχη της όλων των βαθμίδων του Κλήρου, επιθυμούμε να υπομνήσουμε, για άλλη μια φοράν, επίσημα και υποβλητικά, ότι στα δύσκολα εκείνα χρόνια, που το έθνος βασανιζόταν κάτω από μια τριπλή Κατοχή, τον μεγάλο Σταυρό του Μαρτυρίου ανέλαβε να τον φέρει στους ώμους της η Εκκλησία, ως χρέος απέναντι στην ιστορία της, και ως δείγμα της στοργής της

† Μακαριστός Ἀρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος

προς τα πάσχοντα παιδιά της. Και είναι χρέος μας αυτή την αλήθεια να την διαλαλήσουμε για λόγους ιστορικής δικαιοσύνης και αιωνίας μνήμης των αθανάτων εκείνων μορφών που πρωταγωνίσθησαν στον ιδιότυπον αγώνα της Εκκλησίας. Όπως περιγράφει ο Σουίδας, όταν πρωτοεδιδάχθη το δραματικό έργο του Αισχύλου Οι Πέρσαι, οι νέοι που το παρηκολούθησαν, που ήσαν τα παιδιά των Σαλαμινομάχων συγκλονίσθηκαν από την διήγηση των τροπαίων των πατέρων τους, ιδίως δε όταν άκουσαν από την αφήγηση του αγγελιαφόρου στα Σούσα προς την Μητέρα του βασιλέως, την Άτασσαν, τον θαυμαστό πολεμικό παιάνα των ναυμάχων «Ω παίδες Ελλήνων ίτε. Ελευθερούτε πατρίδα, ελευθερούτε δε παίδα, γυναίκα, θεών τε πατρώων τ’έθη, θήκας τε προγόνων. Νυν υπέρ πάντων αγών», όλοι μαζί τότε εξερράγησαν. Όρθιοι μέσα στο θέατρο άρχισαν να κραυγάζουν, επαναλαμβάνοντας ρυθμικά μια μόνο λέξη που κλείνει μέσα της κάθε μεγαλείο: «Ελλάς, Ελλάς, Ελλάς». Είμαι βέβαιος ότι, όταν οι νέοι μας μάθουν και οι ώριμοί μας ξαναθυμηθούν τί συνέβη στα χρόνια της Κατοχής, με πρωταγωνίστρια την Εκκλησία, δε θα συγκρατηθούν, αλλά και αυτοί θα αρχίσουν να ψάλλουν το Αλληλούια και να υμνούν την Ελλάδα, που από τους κόλπους της ξεπηδούν κάθε τόσο ημίθεοι και ήρωες κάθε ηλικίας και κάθε ιδιότητος. Και να δοξάζουν το Θεό που επροικοδότησε το έθνος μας με μια Εκκλησία ζωντανή, ορθόδοξη, λαϊκή, μητρική και πρόθυμη να μοιράζεται πάντοτε τις χαρές και τις λύπες των παιδιών της. Η κατάληψη της χώρας μας από τις δυνάμεις της τριπλής Κατοχής εβύθισε στο πένθος τους Έλληνες, αλλά και επροκάλεσε τη φιλοτιμία τους. Μετά τον νικηφόρο πόλεμο κατά των Ιταλών φασιστών, η πολεμική επέμβαση της πανίσχυρης Γερμανίας, που είχε σαρώσει όλη την Ευρώπη και είχε υποτάξει μεγάλα και δυνατά κράτη, ήταν βέβαιο ότι δεν ήταν εύκολο να αναχαιτισθή. Παρά ταύτα, όπως είναι γνωστό, τελικά, τα οχυρά μας στην ελληνοβουλγαρική μεθόριο δεν υπέκυψαν, δεν κατέρρευσαν και δεν κατελήφθησαν από τον εχθρό. Παρεκάμφθησαν και εκυκλώθησαν, καθώς οι γερ-

Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον, ἔσται δίκαιος ....

ψλμ. 111

μανικές δυνάμεις εισήλασαν στη χώρα από τα ελληνογιουγκοσλαβικά σύνορα, με αποτέλεσμα οι Έλληνες μαχητές να αναγκασθούν να παύσουν το πυρ προ της διαμορφωθείσης καταστάσεως. Και η μεν Ελλάς κατελήφθη τότε από τις δυνάμεις του Άξονα, σύμπας, όμως, ο ελεύθερος κόσμος, αλλά και αυτός ο Χίτλερ εξεδήλωναν τον θαυμασμό τους προς τους Έλληνες στρατιώτες και υπερασπιστές της πατρώας γης, αναγνωρίζοντες την πολεμική αρετή των πατέρων μας και υποκλινόμενοι ενώπιόν της. Παράλληλα, όμως, η Κατοχή αυτή γεννούσε στα στήθη των σκλαβωμένων τον πόθο της απελευθέρωσης και εξαπέλυε το μήνυμα της Αντίστασης στη βία και στην αδικία. Σε τέσσερις μόλις μήνες, μετά την κατάληψη της χώρας, εμφανίζονται τα πρώτα ένοπλα τμήματα της Εθνικής Αντίστασης, για να ακολουθήσουν και άλλα, υπό διάφορες ονομασίες που δρούσαν είτε στα βουνά ως αντάρτικα σώματα, είτε στα μετόπισθεν ως ομάδες δολιοφθορών σε βάρος του εχθρού, και έγραψαν, σε διάστημα τριών ετών, υψηλόφρονες σελίδες δόξης και μεγαλείου, ενώπιον των οποίων υποκλίνεται με ευλάβεια κάθε ελληνική ψυχή. Παράλληλα, όμως, και πολύ πριν ακόμη από την εκδήλωση της ένοπλης αντιστασιακής δράσεως, η Εκκλησία, ως θεματοφύλακας των πνευματικών και εθνικών μας αξιών, όπως πάντοτε, έσπευδε με πράξεις ηρωισμού και αντίστασης την απροσκύνητη θέλησή της να αποδείξει, εν ονόματι του Ελληνικού Λαού, τον υπερήφανο και αγέρωχο χαρακτήρα του Έλληνα πατριώτη. Τιμούμε, μαζί με όλο το έθνος, την ένοπλη Εθνική Αντίσταση στα βουνά και στις πόλεις. Τιμούμε, μαζί με όλο το έθνος, την αγάπη των Ελλήνων στην πατρίδα και τον ασίγαστο πόθο τους για την Ελευθερία, που οδήγησε τα βήματα πολλών στο να ενταχθούν στα ανταρτικά σώματα. Τιμούμε, μαζί με όλο το έθνος, την γενναία πράξη της καταβιβάσεως της γερμανικής σημαίας από τον ιερό Βράχο της Ακροπόλεως, μέσα στο Μάιο του 1941, δηλ. λίγες μόνον ημέρες μετά την είσοδο στην πρωτεύουσα των γερμανικών στρατευμάτων, από μέρους των δύο παλληκαριών, του Μανώλη Γλέζου και του Απόστολου Σάντα, που είναι απόψε εδώ μαζί μας. Τιμού-

† Μακαριστός Ἀρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος

με την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου από ανταρτικές ομάδες του ΕΔΕΣ και του ΕΛΑΣ υπό την καθοδήγηση βρεταννού αξιωματικού. Τιμούμε όλους όσοι έπεσαν μαχόμενοι τον εχθρό και προσευχόμαστε για την ψυχή τους. Το παράδειγμά τους εμψυχώνει όλο το έθνος, εμπλουτίζει τη διαχρονική μας Ιστορία, αποτελεί αφορμή για καύχησή μας. Όμως, ταυτόχρονα, τιμούμε αξιοχρέως και την Εκκλησία μας, τους Ιεράρχες μας, τους κληρικούς μας, τους καλογέρους μας, τους λαϊκούς συνεργάτες μας, όλους όσοι, ενταγμένοι κάτω από τα λάβαρα της Εκκλησίας, επραγματοποίησαν έργο θαυμαστό και μεγάλο, εν ονόματι Ιησού Χριστού και Ελλάδος. Το έργο αυτό της Εκκλησίας, ανεπτυγμένο τότε σε όλη τη χώρα, με επίκεντρο πάντοτε την Αθήνα, προσέλαβε τις διαστάσεις αληθινής εποποιίας γενναίων πράξεων ηρωισμού και αυταπάρνησης, που άφησαν ανεξίτηλα τα ίχνη τους στις συνειδήσεις των Πανελλήνων. Ο ιστορικός τόμος που παρουσιάζεται απόψε στη διάρκεια της λαμπράς αυτής επετειακής εκδήλωσης, περιγράφει, με κάθε δυνατή λεπτομέρεια και σφαιρικότητα, την μεγαλειώδη προσφορά της Εκκλησίας της Ελλάδος, αλλά και της Αλεξανδρείας και της Κύπρου, προς το έθνος, την οποίαν έχουν αναγνωρίσει μέχρι τώρα εξέχοντες πολιτικοί, ιστορικοί και συγγραφείς Έλληνες και ξένοι, που εγνώρισαν εκ του σύνεγγυς τις άθλιες συνθήκες υπό τις οποίες ήταν αναγκασμένη να δρα η Εκκλησία, κυριολεκτικά κάτω από τη μύτη του κατακτητή ή και ενώπιόν του, όταν επρόκειτο να διεκδικήσει για λογαριασμό του λαού τα δίκαιά του. Και είναι και αυτή μια ακόμη απόδειξη του γεγονότος ότι στην καθ ημάς Ανατολή Εκκλησία είναι ο λαός και λαός είναι η Εκκλησία. «Ο όρος εκκλησία, τον οποίο διάλεξε ο Χριστιανισμός για να δηλώσει την ιστορική υπόστασή του, υπενθυμίζει την πολιτική ζωή των Ελλήνων. Η λέξη εκκλησία σημαίνει την κατά τακτά διαστήματα συνέλευση των πολιτών μιας πόλεως για να λάβουν σοβαρές αποφάσεις... Η συγκεκριμένη μορφή της πολιτειακής αυτής συνείδησης των πρώτων χριστιανών ήταν η σύναξη για την τέλεση της

Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον, ἔσται δίκαιος ....

ψλμ. 111

θείας Ευχαριστίας. Η σύναξη αυτή ήταν η εκκλησία των χριστιανών, γιατί αυτή και μόνον αυτή… ήταν ο χώρος στον οποίον αποκτούσαν την ταυτότητά τους, τα πραγματικά τους πρόσωπα που τους έδινε το Βάπτισμα... Εκεί μπορούσαν να ασκήσουν την παρρησία που ασκούσαν οι Έλληνες στο δήμο τους» (Μητροπολίτου Περγάμου Ιωάννου, Ελληνισμός και Χριστιανισμός. Η συνάντηση των δύο κόσμων). Αυτός, άλλωστε, είναι και ο λόγος που ο λαός μας αισθάνεται δική του την Εκκλησία του, και κάθε φορά που βιώνει το μεγαλείο της επαναβεβαιώνει την ταυτότητά του, κατά πώς έγραφε ο Οδυσσέας Ελύτης: «Κάθε φορά που μπαίνω σε μια από τις μισογκρεμισμένες και μισοζωγραφισμένες εκείνες μικρές εκκλησίες που απόμειναν ενσωματωμένες, ίδια βράχια, μέσα στο ελληνικό ύπαιθρο και με χτυπήσει η μυρωδιά της υγρασίας των τοίχων, μου φαίνεται ότι έρχομαι σε άμεση, σε δερματική σχεδόν επαφή με το σόι μου – λες κι έχω αποδείξεις ότι αυτό κρατάει ολόισα από το Βυζάντιο». Αυτός ο στενός σύνδεσμος Εκκλησίας και Λαού εσμιλεύθη μέσα στους αιώνες, κάτω από ποικίλες συγκυρίες, που και στην πιο αρνητική τους έκφανση δεν μπόρεσαν να αλλοιώσουν τον λαϊκό χαρακτήρα της Εκκλησίας και να δημιουργήσουν ασύνδετα επίπεδα στην καθημερινή εκδήλωση της ζωής των. «Η Ορθοδοξία... είναι θρησκεία εθνική, συνυφασμένη αξεδιάλυτα με τα ήθη του ελληνικού λαού, και τον ομαδικό του χαρακτήρα με το κλίμα και με το άρωμα του τόπου, με τα τοπία του, με την οικογενειακή του ζωή και με τα γυρίσματα των εποχών της χρονιάς... Αυτή η θαλπωρή, αυτά τα ζεστά πνευματικά κύματα, που μεταδίδονται ακατάπαυστα σ’ όλη την Ελλάδα, από τους ορθόδοξους ναούς κι από τις βυζαντινές τους ακολουθίες αποτελούν στοιχείο συστατικό, εκ των ων ουκ άνευ, της ελληνικής ζωής», θα παρατηρήσει ο Γιώργος Θεοτοκάς (Τα πεπρωμένα της Ορθοδοξίας). Και η παρατήρηση αυτή είναι η περιούσια κληρονομιά μας, ο ασίγαστος πόθος μας, η πτέρωση των ελπίδων μας. Το αντιστασιακό προνοιακό και λαοσωτήριο έργο της Εκκλησίας μας στη διάρκεια της Κατοχής, καθώς κινήθηκε στον ίδιο φιλολαϊκό

† Μακαριστός Ἀρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος

άξονα, υπήρξε μοναδικό σε ολόκληρη την κατεχόμενη Ευρώπη, σε καμμία χώρα της οποίας δεν μπορεί να συναντήσει κανείς τις συμβολικές πράξεις των εκκλησιαστικών μας ηγετών, τις ηρωικές παρεμβάσεις των προς τις αρχές Κατοχής υπέρ ομήρων, κρατουμένων, διωκομένων και αντιστασιακών, την συμβολή των στην επιτυχία και αυτού του ένοπλου αντιστασιακού αγώνα. Το έργο αυτό ήταν το απαύγασμα της ιστορικής πορείας και ευθύνης της Εκκλησίας σ’ αυτό τον τόπο, που καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας της συνέδεσε την ζωή της με εκείνη του λαού της, και διέθεσε υπέρ αυτού όχι μόνο τον υλικό της πλούτο, αλλά και τις ζωές των στελεχών της, θυσιάζοντας στον υπέρτατο βωμό του χρέους τις υπερούσιες πνευματικές της δυνάμεις για τον άνθρωπο, χωρίς καμμία διάκριση ετερότητας ως προς τη φυλή, το θρήσκευμα, την γλώσσα, την προέλευση. Σε καμμία χώρα της κατεχόμενης Ευρώπης δεν συνέβη αυτό που έγινε στη Ζάκυνθο, όταν ο τότε Μητροπολίτης Χρυσόστομος Δημητρίου, κληθείς από τον γερμανό Φρούραρχο να του παραδώσει εντός δύο ημερών τον πλήρη κατάλογο των εβραίων της νήσου, μετέβη την ορισμένη ημέρα στη Διοίκηση, συνοδευόμενος από τον Δήμαρχο της πόλεως Γ. Καρρέρ και ενεχείρισε στον γερμανό αξιωματικό ένα κλειστό φάκελο. Ο φάκελος περιείχε μία κόλα χαρτί. Μόλις την πήρε στα χέρια του ο ναζιστής αξιωματικός, έχασε το χρώμα του. Στο χαρτί ήταν γραμμένα δύο ονόματα, του Μητροπολίτη και του Δημάρχου. Οι εβραίοι της Ζακύνθου δεν έχασαν ούτε ένα μέλος της Κοινότητάς των χάρις στους δύο αυτούς ηρωικούς άνδρες. Ας είναι αιωνία η μνήμη τους. Σε καμμία χώρα της κατεχόμενης Ευρώπης δεν υπήρξεν ένας Μητροπολίτης σαν τον Χαλκίδος Γρηγόριο, που έσωσε από βέβαιο θάνατο όχι μόνον εβραίους της Χαλκίδος και ανεκηρύχθη Μέγας Ευεργέτης της εκεί Ισραηλιτικής Κοινότητος, αλλά και που προστάτευε φτωχούς, παιδιά και γέροντες. Ή σαν τον Θεσσαλονίκης Γεννάδιο, που οργάνωσε συσσίτια και έσωσε πολλούς πατριώτες από το θάνατο, με σωτήριες παρεμβάσεις του στις Αρχές Κατοχής. Ή

Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον, ἔσται δίκαιος ....

ψλμ. 111

σαν τον Καρυστίας Παντελεήμονα, που η αντιστασιακή του δράση, επί κεφαλής ομάδος νέων περί αυτόν κληρικών, όπως των τότε αρχιμανδριτών Φιλίππου Τσορβά, μετέπειτα Μητροπολίτου Δράμας, Παντελεήμονα Καρανικόλα, νυν Μητροπολίτου Κορίνθου, Βαρνάβα Τζωρτζάτου, αργότερα Μητροπολίτου Κίτρους κ.ά. στην οργάνωση διαφυγής στη Μ. Ανατολή ξένων και ελλήνων στρατιωτικών υπήρξε μυθική και πρωτόφαντη. Ή σαν τον Μητροπολίτη Καλαβρύτων και Αιγιαλείας Θεόκλητο, τον μετέπειτα Αρχιεπίσκοπο Αθηνών και τον αρχιμ. Κωνστάντιο Χρόνη, ιεροκήρυκα και μετέπειτα Μητροπολίτη Αλεξανδρουπόλεως, που με παρεμβάσεις των έσωσαν από την καταστροφή την πόλη του Αιγίου. Ή σαν τους αρχιμανδρίτες τότε Δαμασκηνό Χατζόπουλο, μετέπειτα Μητροπολίτη Δημητριάδος, Διονύσιο Χαραλάμπους, αργότερα Μητροπολίτη Λήμνου και Τρίκκης, Μελέτιο Γαλανόπουλο, μετέπειτα Μητροπολίτη Κυθήρων, που συνελήφθησαν για την αντιστασιακή τους δράση και οδηγήθηκαν στο Νταχάου, όπου κατόρθωσαν να επιζήσουν, παρ’ όλες τις φρικτές ταλαιπωρίες των. Σε καμμία χώρα της κατεχόμενης Ευρώπης δεν υπήρξεν Ιεράρχης σαν τον Δημητριάδος Ιωακείμ, ο οποίος δρων μεταξύ κατακτητών και ανταρτών, προωθούσε τα σχέδια για την σωτηρία του λαού από τον θάνατο και την εξαθλίωση. Σώζονται ακόμη και εκτίθενται στην Έκθεση που έχει αναπτυχθή στο φουαγιέ του Μεγάρου αντικείμενα που εχρησιμοποιήθησαν στον Βόλο για τη διατροφή του λιμώττοντος πληθυσμού π.χ. καζάνια, κουτάλες, πιάτα κ.λ.π. που εχρησιμοποιούνταν τότε για τη σίτιση των πεινώντων, των φυλακισμένων στην Κίτρινη Αποθήκη, των ομήρων από τα συσσίτια της Μητροπόλεως, καθώς και γραπτά ντοκουμέντα για την σωτηρία πολλών από το εκτελεστικό απόσπασμα. Ζει δε ακόμη ο αιδεσιμώτατος π. Αλέξανδρος Παπαποστόλου, τότε διάκονος του Ιωακείμ, ο οποίος συνώδευε στις φυλακές, κατ’ εντολήν του Μητροπολίτου του, κάθε μέρα το καζάνι με το φαγητό, το οποίο διένειμεν ο ίδιος σε κάθε κρατούμενο πατριώτη, ενώ ταυτόχρονα, υπό το βλέμμα του ανυποψίαστου γερμανού στρατιώτη, μετέφερε από έξω προς τα

† Μακαριστός Ἀρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος

μέσα πληροφορίες σωτήριες και από μέσα προς τα έξω, ως εκείνη του φτωχού τσαγκάρη του Αλμυρού, που συλληφθείς από την Γκεστάπο, δεν πρόλαβε να κάψει τα χαρτιά με τα ονόματα πατριωτών που μετείχαν σε Αντιστασιακή οργάνωση, τα οποία είχε τοποθετήσει μέσα στη σόμπα του μαγαζιού του. Το είπε στο διάκο, ο οποίος έσπευσε και τα αφήρεσε λίγες μόνον ώρες πριν η γερμανική Αστυνομία διενεργήσει έρευνα στο μαγαζί του καλού αυτού πατριώτη. Ο π. Αλέξανδρος είναι εδώ μαζί μας και θα τιμηθή σε λίγο από την Εκκλησία μας. Σε καμμία χώρα της κατεχόμενης Ευρώπης δεν υπήρξαν ιερείς σαν τον π. Δημήτριο Βαστάκη της Ι. Μητροπόλεως, σήμερα, Καρπενησίου, τον π. Αθανάσιο Τόσκα της Ι. Μητροπόλεως Γρεβενών, τον π. Γεώργιο Λαδά της Ι. Μητροπόλεως Μεσσηνίας, που είτε διέπρεψαν στις μάχες, είτε εθυσιάσθησαν στο βωμό του χρέους, παραμείναντες κοντά στα ποίμνιά των, όταν η εκδικητική μανία Γερμανών, Ιταλών και Βουλγάρων εξηντλείτο σε φρικτά αντίποινα εναντίον αθώων πολιτών. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του π. Παναγιώτη Δημόπουλου, ή παπα-Καλού στα Καλάβρυτα που δεν δίστασε να εμφανισθή στους γερμανούς για να αποτρέψει τη διαφαινόμενη καταστροφή της πόλεως, θυσιασθείς και αυτός πρώτος μαζί με τις χιλιάδες των αθώων. Σε καμμία χώρα της κατεχόμενης Ευρώπης δεν υπήρξε το φαινόμενο ανδρείας και πίστης, ένας Αυγουστίνος Καντιώτης, ο επιζών σήμερα Ιεράρχης πρ. Φλωρίνης, ο αδάμαστος και θρυλικός και χειμαρρώδης μπουρλοτιέρης των καρδιών, διαπρύσιος κήρυκας των αθανάτων εθνικών μας δικαίων και της φλογερής αγάπης στο Χριστό και στην Ελλάδα, διοργανωτής συσσιτίων, εμψυχωτής θλιβομένων, μαστιγωτής προσκυνημένων, αθεράπευτος εραστής της ελευθερίας, θαρραλέος στηλιτευτής της αδικίας, μοναδικός εκφραστής της ελληνικής ψυχής, πατέρας και προστάτης των πτωχών, των αρρώστων, που αντίκρυσε όχι μία φορά την απειλή του εκτελεστικού αποσπάσματος, χωρίς να λυγίσει, να συμβιβασθή ή να μετριάσει έστω τον τόνο της αντιστασιακής φωνής του.

Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον, ἔσται δίκαιος ....

ψλμ. 111

Σε καμμία χώρα της κατεχόμενης Ευρώπης δεν υπήρξαν Ιεράρχες σαν τον Ηλείας Αντώνιο και τον Κοζάνης Ιωακείμ, που ανέβηκαν στο βουνό από αγάπη προς την πατρίδα και επροτίμησαν να συγκακοπαθούν με τα αγωνιζόμενα παιδιά του λαού, κάτω από τη σημαία του αντιστασιακού ΕΑΜ, που δρούσε στις περιοχές τους, ενθαρρύνοντας με την παρουσία τους τα μαχόμενα τέκνα της πατρίδας. Το όραμά τους για μια ελεύθερη πατρίδα και ο πόθος τους για την ενίσχυση του αντιστασιακού κινήματος, χωρίς κανενός είδους πολιτική τοποθέτηση, οδήγησε εκεί τα βήματά τους, όπως το ίδιο συνέβη με πολλούς κληρικούς, ένας εκ των οποίων υπήρξε και ο αείμνηστος τότε αρχιμανδρίτης και μετέπειτα Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Σεραφείμ, που ποτέ δεν λησμόνησε την αντιστασιακή του δράση και ιδιότητα στις τάξεις του ΕΔΕΣ για τις οποίες και δικαίως εκαυχάτο. Ο Ηλείας Αντώνιος είναι γνωστόν ότι, καθ’ όλη τη διάρκεια της Κατοχής, συγκακοπάθησε με τον λαό, προεκινδύνευσε πολλάκις υπέρ αυτού, έδωσε επανειλημμένα στους Γερμανούς κατακτητές προσωπικές εγγυήσεις, προκειμένου να σώσει από τον θάνατο συλληφθέντες πατριώτες ή απειλούμενες με αντίποινα πόλεις της Ηλείας. Ο δε Κοζάνης Ιωακείμ, είχε ήδη πολύ προ του πολέμου εθνική δράση και είχε διακριθή ως Μητροπολίτης Μετρών και Αθύρων για την προστασία των ελληνικών πληθυσμών της εθναρχούσης Εκκλησίας και την διαφύλαξη της ελληνορθόδοξης παράδοσης, καταδικασθείς εις θάνατον από τους Τούρκους. Και οι δύο ανέβηκαν σε μια δύσκολη καμπή της εθνικής μας περιπέτειας, πάντως, όμως, στην διάρκεια της Κατοχής και πριν από την αποχώρηση των κατοχικών στρατευμάτων. Η Εκκλησία, βέβαια, τους δύο αυτούς Ιεράρχες τους ετιμώρησε αυστηρά, μετά την απελευθέρωση το 1945, με καθαίρεση και έκπτωση. Όμως, η ίδια, αργότερα, τους απένειμε χάριν και τους επανέφερε στην αρχιερωσύνη. Σήμερα η Ι. Σύνοδος, με απόφασή της ληφθείσα στις 6-11-2000, προέβη στην πλήρη ηθική τους αποκατάσταση, κρίνουσα ότι η παρέλευση 50 περίπου ετών από τότε δεν δικαιολογεί τη συντήρηση ενός κλίματος διχασμού και δίδουσα

† Μακαριστός Ἀρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος

έτσι προς κάθε κατεύθυνση το μήνυμα της εθνικής ενότητος και ομοψυχίας που επιβάλλουν οι καιροί. Είναι πια καιρός να τιμήσουμε από κοινού όλοι οι Έλληνες τα παιδιά του λαού μας που πολέμησαν τον κατακτητή, να ανεγείρουμε προς τιμήν, όλων ανεξαιρέτως, ένα κοινό μνημείο εθνικής συμφιλίωσης, να δείξουμε ότι σ’ αυτήν την χώρα το μίσος και η αλληλοεξόντωση επέφεραν οδυνηρότερα πλήγματα στο σώμα της Ελλάδος από εκείνα που της κατέφεραν οι εχθροί της. Και θα προχωρήσω ακόμη ένα βήμα για να πω: Δεν δικαιολογούμεθα σήμερα, ύστερα από 50 χρόνια, να εξακολουθούμε να μετράμε το εύρος του χάσματος που μετά την απελευθέρωση άνοιξε μεταξύ μας ο ιδεολογικός διχασμός και ο αδελφοκτόνος πόλεμος. Η Ιστορία θα καταλογίσει, αν δεν έχει ήδη καταλογίσει, και οι συνειδήσεις ασφαλώς γνωρίζουν, τις ευθύνες που υπάρχουν σε Έλληνες και ξένους για την άδικη εκείνη και αδελφική αιματοχυσία. Αυτό είναι το χρέος της απέναντι στην αλήθεια και στις θυσίες των πατέρων μας. Όμως, δικό μας χρέος είναι να διδασκόμεθα από τα λάθη των πατέρων μας, να εμπνεόμεθα από το ήθος και να υψώσουμε τη μεγαλειώδη σημαία της συγγνώμης, της ενότητας και της ομοφροσύνης εμπρός στις διαφαινόμενες νέες απειλές εναντίον μας. Καθήκον μας είναι να συμβάλουμε στην επούλωση των πληγών στο σώμα της Πατρίδας και να προσβλέψουμε προς το μέλλον με τις καρδιές ενωμένες, με τα χέρια πιασμένα, με την αγάπη και την αλήθεια. Σε καμμία χώρα της κατεχόμενης Ευρώπης δεν υπήρξεν έστω και ένας Αρχιεπίσκοπος, σαν τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Χρύσανθο, που αρνήθηκε την Κυριακή 27 Απριλίου 1941 να συμμετάσχει Επιτροπής, η οποία στο ύψος των Αμπελοκήπων επρόκειτο να παραδώσει συμβολικά, στα εισερχόμενα στην πόλη των Αθηνών, γερμανικά στρατεύματα το κλειδί της πόλεώς μας, ειπών ότι καθήκον του Αρχιεπισκόπου είναι όχι να παραδίδει την πρωτεύουσαν του κράτους στον εχθρό, αλλά να αγωνίζεται να την απελευθερώσει. Η παράδοση έγινε, σύμφωνα με τα Απομνημονεύματα του Χρυσάνθου, σε ένα καφενείο των Αμπελοκήπων προς ένα γερμανόν «αν-

Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον, ἔσται δίκαιος ....

ψλμ. 111

θυπολοχαγίσκον». Και μια και ο λόγος είναι για τον Αρχιεπίσκοπο Χρύσανθο, πρέπει να πούμε ότι ο Αρχιεπίσκοπος αυτός υπήρξε, χωρίς αμφιβολία, ο πρώτος Αντιστασιακός, διότι μετά την πιο πάνω άρνησή του, στη συνέχεια αρνήθηκε να λάβει μέρος, την επομένη, στην Δοξολογία που οι εγκατασταθείσες, πλέον, εδώ γερμανικές αρχές αξίωσαν να τελεσθή στον Μητροπολιτικό ναό. Η Δοξολογία, μετά την άρνηση του Αρχιεπισκόπου, εματαιώθη. Όταν δε ο γερμανός Στρατάρχης Φον Στούμπε μετέβη στην Αρχιεπισκοπή για να γνωρίσει τον ατίθασο αυτό Πρωθιεράρχη, αυτός τον υπεδέχθη μεν στο Γραφείο του, αλλά του μίλησε με παρρησία και σθένος, που διδάσκει και επιμαρτυρεί το απτόητο εθνικό και ηθικό φρόνημα και μεγαλείο του μεγάλου εκείνου εκκλησιαστικού ανδρός. Δανείζομαι τη στιχομυθία μεταξύ των δύο ανδρών από τα απομνημονεύματα του Χρυσάνθου: «-Κύριε Στρατάρχα. Πρωτίστως ο στρατός σας εισέβαλεν εις ένα τόπον του οποίου ο Λαός ηγωνίσθη διά την ελευθερίαν του και εξακολουθεί να πιστεύει εις τα ιδανικά του. Και έχω καθήκον, ως αρχηγός της Εκκλησίας της Ελλάδος, να σας συστήσω να σεβασθή η Γερμανική Διοίκησις τον ηρωικόν λαόν της χώρας αυτής, διά να αποφευχθούν τα δυσάρεστα. -Να είσθε βέβαιος ότι η Ελληνική Εκκλησία δεν θα λείψη να πράξη το καθήκον της και κατά την κρίσιμον αυτήν περίοδον. -Κατερχόμενοι είδομεν τας καταστροφάς που επροξένησαν εις την χώραν σας οι άγγλοι. Ποιός θα πληρώσει διά τας ζημίας αυτάς; -Θα πληρώσει εκείνος, ο οποίος θα χάσει τον πόλεμον», είπε με νόημα και πολιτική διορατικότητα ο Χρύσανθος. Ο διάλογος αυτός, ο οποίος έγινε στη γερμανική γλώσσα, απηχεί το αντιστασιακό πνεύμα της Ελληνικής Εκκλησίας, που πάντοτε εμοιράσθη την τύχη της πατρίδος και πάντοτε έλαβε μέρος σε όλους τους εθνικούς αγώνες. Είναι δε γνωστόν ότι ο Αρχιεπίσκοπος Χρύσανθος αρνήθηκε να ορκίσει και την κυβέρνηση Τσολάκογλου, με αποτέλεσμα να παυθή από το αξίωμά του και να αναγκασθή να ιδιωτεύσει στην μικρή κατοικία του στην Κυψέλη, όπου καθ’ όλη

† Μακαριστός Ἀρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος

τη διάρκεια της Κατοχής λειτουργούσε αντιστασιακός ασύρματος, ο γνωστός ως «Ασύρματος του Δεσπότη», που παρ’ όλες τις προσπάθειες των γερμανών δεν εντοπίσθηκε από τα ραδιογωνιόμετρα. Χρέος μας είναι να ανεγείρουμε τον ανδριάντα του στον προ του Καθεδρικού ναού χώρο για να διαιωνίζεται η μνήμη του και να διδάσκεται ο λαός για τους άξιους ποιμένες του. Σε καμμία χώρα της κατεχόμενης Ευρώπης δεν υπήρξεν ένας παπα-Ανυπόμονος, ο αρχιμ. Γερμανός Δημάκος, τ. Ηγούμενος της Ι. Μονής Αγάθωνος, που έδρασε αντιστασιακά κατά την ιστορούμενη περίοδο 1941-1944 και έφερε στο περιβάλλον του Άρη Βελουχιώτη την αγάπη της Εκκλησίας προς τα ένοπλα τμήματα του Αντιστασιακού ΕΑΜ. Είναι και αυτός εδώ απόψε μαζί μας για να τιμηθή από την Εκκλησία για όσα τότε προσέφερε σημαντικά. Σε καμμία χώρα της κατεχόμενης Ευρώπης δεν υπήρξαν τόσα μοναστήρια που έλαβαν μέρος στην Αντίσταση, που χρησιμοποιήθησαν ως ορμητήρια των εθνικών αγωνιστών, που κατεστράφησαν από τους κατακτητές, ελεηλατήθησαν, επυρπολήθησαν, ανετινάχθησαν, επειδή οι καλόγεροί των ήταν πατριώτες και συνδύαζαν στο πρόσωπό τους την βαθύτατη ευλάβεια και τον άδολο πατριωτισμό. Τέτοια μοναστήρια είναι του Φλαμουρίου και της Ξενιάς στο Βόλο, των Αγ. Τεσσαράκοντα στη Σπάρτη, της Εικοσιφοίνισσας στη Δράμα, του Μεγ. Σπηλαίου και της Αγ. Λαύρας στα Καλάβρυτα κ.λ.π. Κάθε σπιθαμή της ελληνικής γης, από τον Έβρο μέχρι την Κρήτη και από την Κέρκυρα μέχρι τη Χίο και τα Δωδεκάννησα, έχει να διηγηθή ιστορίες απαράμιλλου θάρρους των μοναχών που θυσιάσθησαν υπέρ Πίστεως και Πατρίδος. Σε καμμία χώρα της κατεχόμενης Ευρώπης δεν παρετηρήθη ένας τόσο οργανωμένος και βαθύτατα θαρραλέος λαός να είναι ενταγμένος στο αντιστασιακό δίκτυο της Εκκλησίας. Πρόκειται για στρατό ολόκληρο διανοουμένων, οικογενειαρχών, νέων, ανδρών και γυναικών, που έδωσαν το παρών και δούλεψαν σκληρά για να αντιτάξουν στην καταστροφική μανία του κατακτητή τη δύναμη της χριστιανικής αγάπης, αυτής που «ουκ ασχημονεί, ου ζητεί τα

Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον, ἔσται δίκαιος ....

ψλμ. 111

εαυτής, ου λογίζεται το κακόν, ου χαίρει επί τη αδικία, συγχαίρει δε τη αληθεία». Σε καμμία χώρα της κατεχόμενης Ευρώπης δεν υπήρξεν ένας Αρχιεπίσκοπος του διαμετρήματος του Δαμασκηνού. Ας μου επιτραπή να του αφιερώσω περισσότερα λόγια. Ο Δαμασκηνός, όπως γράφει γι’ αυτόν ο Ηλίας Βενέζης, έφερνε μέσα του το γερό κύτταρο της ράτσας του. Ερχόταν από την βουνήσια, την απλή, την σχεδόν πατριαρχική ζωή των βοσκών και των λατόμων της ορεινής Ελλάδας, της Ρούμελης. Ερχόταν από τα στρώματα του λαού μας, απ’ την ελληνική περιοχή, όπου δεν διδάσκεται, αλλά ασκείται η πίστη, απ’ την περιοχή όπου νόμος είναι η φτώχεια και η στέρηση και η καρτερία. Ο Δαμασκηνός δεν είχε προγόνους του - όπως ο Χρύσανθος - τους ιεράρχες του Βυζαντίου, αλλά τους Δεσποτάδες του ’21. Είχε το πάθος τους, την πολιτικότητά τους και την αγωνιστική τους ιδιοσυγκρασία. Αυτός, λοιπόν, ο ορμητικός και ταυτόχρονα καλοσυνάτος άνθρωπος, βρέθηκε στα δύσκολα χρόνια της Κατοχής επί κεφαλής της Εκκλησίας μας. Ο Αρχιεπίσκοπος Χρύσανθος είχε συστήσει στα χρόνια του ελληνο-ιταλικού πολέμου την Πρόνοιαν Στρατευομένων, μια πολυπληθή φιλανθρωπική οργάνωση, στην οποία πρωτοστατούσε ο τότε αρχιμανδρίτης και μετέπειτα Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Ιερώνυμος, και της οποίας έργο ήταν η ποικίλη συμπαράσταση προς τους αγωνιζομένους στο μέτωπο στρατιώτες μας και στις οικογένειές τους. Κατά τα επίσημα στατιστικά στοιχεία, η Πρόνοια αυτή εξυπηρέτησε συνολικά τότε 61.235 οικογένειες, ενώ διέτρεφε συνεχώς τις 10.178 από αυτές, και σε 15.753 οικογένειες έδωσε ρουχισμό, σε 14.245 βρήκε δουλειά. Η Υπηρεσία αυτή χρησιμοποιούσε πλήθος εθελόντριες γυναίκες, ενώ ήταν ενταγμένοι σ’ αυτήν καθηγητές Πανεπιστημίου όπως οι αείμνηστοι Γ. Ράμμος, Αλέξ. Τσιριντάνης, Κων. Τσάτσος, Θεοδωρακόπουλος κ.α. Εξ άλλου, με απόφαση του Χρυσάνθου, όλα τα τιμαλφή των ιερών ναών της Αρχιεπισκοπής διετέθησαν, τότε, για την ενίσχυση της Αεροπορίας. Ένα τέτοιο έργο βρήκε ο Δαμασκηνός και το διεμόρφωσε κα-

† Μακαριστός Ἀρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος

τάλληλα για να ανταποκριθή πληρέστερα στις ανάγκες της Κατοχής. Ίδρυσε, με την σύμφωνη γνώμη της τότε κυβερνήσεως, η οποία έκρινε ότι η Εκκλησία ήταν καταλληλότερη για το έργο αυτό, στις 4.11.41 τον ΕΟΧΑ (Εθνικός Οργανισμός Χριστιανικής Αλληλεγγύης), με 3.000 παραρτήματα σε όλη τη χώρα. Σπονδυλική στήλη του νέου Οργανισμού υπήρξεν η Πρόνοια του Χρυσάνθου. Πρόεδρος του ΕΟΧΑ ήταν ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, με αντιπρόεδρο τον τότε Μητροπολίτη Φιλίππων και μετέπειτα Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Χρυσόστομο. Εδώ τώρα ενετάχθησαν και άλλοι πατριώτες, όπως π.χ. ο Κλέαρχος Μανέας, ο Στρατηγός Γρανίτσας, ο Ι. Καρυδάκης, η Ντόρα Στράτου, ο Ι. Κακριδής, ο Γεράσιμος Κονιδάρης. Ο ΕΟΧΑ συνέστησε συσσίτια για τη σωτηρία του πληθυσμού από την πείνα, ίδρυσε γραφείο ευρέσεως εργασίας στους αποκλεισθέντες στην πρωτεύουσα, προσέφερε φάρμακα στους αρρώστους, χρήματα στους φτωχούς, θέρμανση στους ανήμπορους. Κατά το 1942, ο ΕΟΧΑ διένειμε 480.834 μερίδες γάλακτος και φαγητού, το 1943 2.888.947 και το 1944 3.403.964 μερίδες. Το δικαστικό του τμήμα ανελάμβανεν αστικές και ποινικές υποθέσεις φτωχών ανθρώπων, καθώς και την υπεράσπιση πατριωτών ενώπιον των γερμανικών στρατοδικείων. Στη θέση του συνηγόρου διεκρίθη, τότε, ο μετέπειτα καθηγητής Ιω. Γεωργάκης, στενός συνεργάτης και διερμηνεύς του Δαμασκηνού. Ο ΕΟΧΑ άνοιξε σχολές επαγγελματικές για την εκπαίδευση νοσοκόμων, ορφανοτροφιακές Στέγες, οίκους φοιτητών. Αλλά, εκεί όπου η αντιστασιακή δράση του Δαμασκηνού ξεπερνά κάθε προηγούμενο ήταν οι συνεχείς παρεμβάσεις τους στις Αρχές Κατοχής υπέρ του λαού και των συλλαμβανομένων πατριωτών, καθώς και οι δυναμικές διεκδικήσεις του για μεγίστης σημασίας εθνικά θέματα. Θα μου επιτρέψετε να σας διηγηθώ μόνον τρία συγκλονιστικά περιστατικά, με ήρωα τον Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό και τις παρεμβάσεις του στις γερμανικές αρχές για το λαό, που σας τα μεταφέρω από το βιβλίο του Ηλία Βενέζη «Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός. Οι χρόνοι της δουλείας».

Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον, ἔσται δίκαιος ....

ψλμ. 111

Α. 4 Ιουνίου 1942. Ο Αρχιεπίσκοπος, καθώς τελεί στην Αθήνα την κηδεία του Μητροπολίτου Αργολίδος Ιεροθέου, την ώρα του Ευαγγελίου βλέπει να τοποθετεί μέσα στο Ευαγγέλιο ο διάκονός του ένα Σημείωμα, που έγραφε ότι οι Γερμανοί απεφάσισαν ως αντίποινα για κάποιο σαμποτάζ σε βάρος ενός γερμανικού αυτοκινήτου στην οδό Κοραή, να εκτελέσουν ομήρους Έλληνες αξιωματικούς, για την απελευθέρωση των οποίων είχε ενδιαφερθή ο Δαμασκηνός. Η κηδεία τελείωσε γρήγορα και ο Αρχιεπίσκοπος ζήτησε να συναντηθή με το γερμανό Στρατηγό Αντρέ, γνωστό και ως «δήμιο της Κρήτης», που αναπλήρωνε τον Στρατηγό Φέλμυ, διοικητή της Νοτίου Ελλάδος. Η συνάντηση ορίσθη για τις 5 το απόγευμα της ιδίας ημέρας. Και επραγματοποιήθη επί παρουσία των δύο ανδρών, ενός γερμανού συνταγματάρχου του Βάινγκολντ και του έλληνα διερμηνέα Ιω. Γεωργάκη. «Επληροφορήθην – λέγει ο δαμασκηνός - ότι πρόκειται να γίνει εκτέλεσις ομήρων. Θέλω να επιστήσω την προσοχήν των Γερμανικών Αρχών επί του ηθικού χαρακτήρος της πράξεως και των συνεπειών που θα έχει. Θεωρώ την ομηρείαν ως θεσμόν ηθικώς απαράδεκτον. Δεν είναι δυνατόν να εκτελεσθούν άνθρωποι διά πράξεις που δεν έκαμαν. Που βεβαιωμένως δεν έκαμαν, εφ’ όσον ήσαν εις τας φυλακάς. Ο αντίκτυπος των εκτελέσεων, αν τελικώς γίνουν, θα πλημμυρίσει με μίσος την ψυχήν του Ελληνικού Λαού. Έτσι, η πράξις θα αποδειχθή και πολιτικώς διά τους Γερμανούς επιβλαβής». Ο Αντρέ απαντά κοφτά ότι η απόφαση είναι ειλημμένη και δεν αλλάζει. Απαντών στις ηθικές παραινέσεις του Αρχιεπισκόπου παρατηρεί ότι θα μπορούσε να πη ότι είναι άδικον να σκοτώνονται κατά χιλιάδες Γερμανοί στρατιώται σ’ ένα πόλεμον που η Γερμανία δεν επροκάλεσε και του οποίου οι Γερμανοί στρατιώται είναι θύματα. Ο Δαμασκηνός απήντησε: «Αν ισχύη διά τους Γερμανούς το ότι είναι θύματα πολέμου, πράγμα που είναι ζήτημα κρίσεως της Ιστορίας, αυτό ισχύει πολύ περισσότερον κυρίως διά την Ελλάδα, που είναι θύμα μιας επιθέσεως, την μορφήν της οποίας ούτε η Γερμανία ημπορεί να αμφισβητήσει».

† Μακαριστός Ἀρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος

«Αν επιθυμήτε πράγματι την γαλήνην - απήντησεν ο Στρατηγός Αντρέ - ιδού μία ευκαιρία για τον Αρχιεπίσκοπον. Να καυτηριάσει η Εκκλησία τας πράξεις σαμποτάζ και τας διαφυγάς μαχητών στη Μέση Ανατολή και να λάβη κατασταλτικά μέτρα εναντίον των σαμποτέρ και των κομμουνιστών αποβάλλοντάς τους από την εκκλησιαστική κοινωνία». Ο Αρχιεπίσκοπος είπε: «Η Εκκλησία της Ελλάδος είναι εις θέσιν να γνωρίζει και να πράττει το καθήκον της, καθώς τούτο αποδεικνύει το ότι ο Προκαθήμενός της ευρίσκεται αυτή την στιγμήν εδώ. Αποκρούει κάθε έξωθεν οδηγίαν από οπουδήποτε και αν προέρχεται, και μάλιστα όταν αι οδηγίαι αυταί φαίνονται να αγνοούν τας αρχάς της Ορθοδοξίας. Οι ένοχοι των τρομοκρατικών πράξεων δεν είναι βεβαιωμένον ότι είναι Έλληνες. Δεν είναι δυνατόν να ληφθούν ηθικά μέτρα εναντίον αγνώστων. Εκτός αυτού, αι αρχαί της Ορθοδοξίας δεν επιτρέπουν αποβολήν χριστιανών από την εκκλησιαστικήν κοινωνίαν. Η Εκκλησία δεν μπορεί να καταδικάσει με κριτήρια πολιτικά». Ο Στραγηγός ήταν ασυγκράτητος: «Διατί – είπε - δεν καταδικάζετε όσους φεύγουν στη Μ. Ανατολή; Διατί θέλετε να θεωρήσωμεν αθώους τους αξιωματικούς που θα εκτελεσθούν; Τους συνελάβαμεν ακριβώς την ώρα που ετοιμάζονταν να φύγουν στην Αίγυπτο διά να πυκνώσουν τις τάξεις των εχθρών της Γερμανίας και να σκοτώσουν Γερμανούς στρατιώτας». Ο Αρχιεπίσκοπος είπε: «Σεις το βλέπετε με αυτό το πρίσμα. Εγώ το βλέπω με άλλο. Και λυπούμαι, διότι σεις, που είσθε αξιωματικός, δεν το βλέπετε. Εγώ βλέπω αξιωματικούς Έλληνας που επήγαιναν να κάμουν το χρέος των προς την πατρίδα των». Έκαμε πάλι μια έκκληση για τη σωτηρία των μελλοθανάτων. Ο Αντρέ αρνήθηκε κατηγορηματικά. Και τότε ο Δεσπότης σηκώθηκε. Το πρόσωπό του ήταν κάτωχρο. Σηκώθηκαν και οι δύο Γερμανοί συνομιλητές του. Καθώς δε ο Αρχιεπίσκοπος προχωρούσε βιαστικά προς την έξοδο, οι δύο Γερμανοί έσπευσαν να τον προφθάσουν για να τον αποχαιρετήσουν. Ο Αρχιεπίσκοπος είχε φθάσει στην πόρτα.

Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον, ἔσται δίκαιος ....

ψλμ. 111

Τότε εστράφη απότομα και είπε στον διερμηνέα: «Πες τους ότι η ώρα μου ενθυμίζει την σκηνήν του Ευαγγελίου», και υψώνοντας το χέρι κάτωχρος είπε: «Το αίμα αυτών εφ’ υμάς και επί τα τέκνα υμών». Οι δύο Γερμανοί σταμάτησαν στη μέση του γραφείου κεραυνωμένοι επί τω ακούσματι της κατάρας, που όπως έλεγε στις ημέρες μας ο καθηγητής Γεωργάκης, μετέφρασε παραχρήμα. Δεν έκαναν ούτε ένα βήμα πια προς τον Αρχιεπίσκοπο. Ο Δαμασκηνός βγήκε και έκλεισε με ορμή την πόρτα. Την άλλη μέρα οι όμηροι εκτελέσθηκαν στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής. Μεταξύ τους ήταν ο αντισμήναρχος Ακύλας, οι υποπλοίαρχοι Καζάκος και Κωτούλας, οι ναυτικοί Γιαγκουδάκης και Αναγνωστόπουλος, ο φοιτητής Κιοσές και οι ιδιώτες Μοσχόπουλος και Θυμαράς. Αυτοί οι τελευταίοι είχαν καταδικασθή σε 5ετή φυλάκιση, διότι συνελήφθησαν να μοιράζουν προκηρύξεις. Άπαντες εκοινώνησαν των Αχράντων Μυστηρίων διά χειρών του ιερέως Αντωνίου Αντωνοπούλου, ο οποίος παρίστατο και στην εκτέλεση και μετέδωσεν ότι όλοι εστάθησαν μπροστά στο απόσπασμα με πρωτοφανή γενναιότητα ψάλλοντες τον Εθνικό μας Ύμνο. Β. Το 1943 εντάθηκαν οι πιέσεις των Γερμανών προς τον Αρχιεπίσκοπο προκειμένου να καταδικάσει τους αντάρτες και μάλιστα τους κομμουνιστές. Ο Γερμανός, μάλιστα, πολιτικός πληρεξούσιος κόμης Άλτενμπουργκ έστειλε στον Αρχιεπίσκοπο και ένα σχέδιο καταδίκης για να το υπογράψει. Ο Αρχιεπίσκοπος εχρησιμοποίησε το ευφυές επιχείρημα ότι δεν μπορεί να κάνει τίποτε, διότι θα εδημιουργούντο οι προϋποθέσεις αντιθρησκευτικής προπαγάνδας στην Ελλάδα, εάν η Εκκλησία καταδίκαζε τους κομμουνιστές ως αθέους. Η θέση του Αρχιεπισκόπου στο ζήτημα αυτό ανεκινήθη και κατά την συνάντησή του με τον Πρόεδρο της κυβέρνησης Κ. Λογοθετόπουλο στις 13 Φεβρουαρίου 1943. Είχε προηγηθή ιστορική διαμαρτυρία του Αρχιεπισκόπου, επί κεφαλής της πνευματικής ηγεσίας του έθνους, για τις αθρόες εκτελέσεις αθώων πολιτών και την σύλληψη τις νύχτες άλλων και εζητείτο η μεσολάβηση της κυβέρνησης

† Μακαριστός Ἀρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος

προς τις κατοχικές Αρχές για την αντιμετώπιση της κατάστασης. Ο Πρωθυπουργός προσεπάθησε να εκμαιεύσει την συγκατάθεση του Αρχιεπισκόπου και των παρισταμένων εκπροσώπων της πνευματικής και οικονομικής ηγεσίας του τόπου για την καταδίκη των ανταρτών. Ο Αρχιεπίσκοπος αντέστη μέχρι τέλους και, θέλοντας να αποτρέψει και όλους τους άλλους εκπροσώπους φορέων από του να υποκύψουν στις πιέσεις, τους υπέμνησεν ότι τυχόν συγκατάθεσή των για μια τέτοια καταδίκη θα εκπροσωπούσε μόνον τα πρόσωπα των δηλούντων και ουδέποτε τις τάξεις που ο καθένας τους εκπροσωπούσε. Και προσέθεσε: «Όταν η πατρίς ελευθερωθή, τότε θα τα βρούμε μεταξύ μας». Και έτσι απεσοβήθη η αιτούμενη καταδίκη. Γ. Περί τα μέσα Φεβρουαρίου 1943 διεδόθη ότι επέκειτο πολιτική επιστράτευση για να σταλούν εργατικά χέρια στα πολεμικά εργοστάσια της Γερμανίας. Η είδηση ξεσήκωσε τον κόσμο. Έγιναν συλλαλητήρια, διαδηλώσεις, ο κόσμος πυρπόλησε το κτίριο του Υπουργείου Εργασίας. Ο γερμανικός στρατός έρριξε στο ψαχνό και σκότωσε Έλληνες. Στις 25 Φεβρουαρίου εκήρυξαν απεργία οι υπάλληλοι της Τηλεφωνικής Εταιρείας. Απεργία κήρυξαν και οι μαθητές των σχολείων. Τέλος, στις 5 Μαρτίου κηρύχθηκε γενική απεργία. Ο κόσμος κατέβηκε στο πεζοδρόμιο. Οι Γερμανοί έρριξαν πάλι και σκότωσαν αρκετούς. Το πρωί της 5ης Μαρτίου ο Αρχιεπίσκοπος έστειλε τον Νομικό του Σύμβουλο στην Γερμανική Πρεσβεία, ζητώντας συνάντηση με τον πρέσβυ Άλτενμπουργκ. Οι ώρες περνούσαν και η συνάντηση δεν οριζόταν. Τότε ο Δαμασκηνός καθόρισε ότι αν ως τις 7 Μαρτίου το πρωί δεν είχε ανασταλή η πολιτική επιστράτευση, οι καμπάνες όλων των εκκλησιών των Αθηνών θα αρχίσουν να κτυπούν πένθιμα, και αυτό θα είναι το σύνθημα για να αρχίσει ο λαός μια καθολική αντίσταση με επί κεφαλής τον ίδιο τον Αρχιεπίσκοπο. Η συνάντηση με τον Άλτενμπουργκ ορίσθηκε εσπευσμένα για το ίδιο βράδυ. Ο Αρχιεπίσκοπος μίλησε σταράτα. Αν δεν ανεκαλείτο η απόφαση θα εκήρυττε την καθολική αντίσταση του λαού και θα ετίθετο επί κεφαλής του. Ο γερμανός διπλωμάτη του είπε τότε ελαφρά υπομειδιών: «Τότε θα με αναγκάσετε να πω στους στρα-

Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον, ἔσται δίκαιος ....

ψλμ. 111

τιωτικούς να συλλάβουν τον Αρχιεπίσκοπον ως αρχηγόν στάσεως». Ο Αρχιεπίσκοπος επανέλαβε: «Αν ως τας 7 Μαρτίου δεν έχη εκδοθή επίσημος διαβεβαίωσις περί της ανακλήσεως της πολιτικής επιστρατεύσεως, οι καμπάνες των εκκλησιών των Αθηνών θα δώσουν το σύνθημα ότι έφθασεν η ώρα της τελικής απογνώσεως». Ο τόνος της φωνής του έδειχνε αποφασισμένον άνδρα. Ο Άλτενμπουργκ θορυβήθηκε. Εζήτησε προθεσμία να συνεννοηθή με το Βερολίνο. Εζήτησε δε από τον Αρχιεπίσκοπο να εκδώσει μια καθησυχαστική ανακοίνωση προς τον λαό. Αρνήθηκε ειπών: «Την μόνην ανακοίνωσιν που θα κάμω θα είναι η αναγγελία της ανακλήσεως της πολιτικής επιστρατεύσεως». Τελικά, ο Αρχιεπίσκοπος ενίκησε. Οι Γερμανοί ανεκάλεσαν. Η Εκκλησία είχε για άλλη μια φορά επιτελέσει το εθνικό και πατριωτικό και φιλολαϊκό της χρέος. Ιδού η ανακοίνωση του Αρχιεπισκόπου: «Κατόπιν επαφής μου μετά των Αρχών Κατοχής, εξουσιοδοτήθην όπως ανακοινώσω ότι αι κυκλοφορούσαι φήμαι αι αναφερόμεναι εις την επικειμένην επιστράτευσιν στερούνται πάσης υποστάσεως. Η κατηγορηματική αύτη διαβεβαίωσις των Αρχών Κατοχής μου παρέχει την ευχάριστον ευκαιρίαν να απευθυνθώ προς τα αγαπητά μου πνευματικά τέκνα και να συστήσω εις αυτά όπως επανέλθουν ήσυχα εις τα έργα των. Ειδικότερον δε ως προς την θέσιν των δημοσίων υπαλλήλων έσχον επίσης την διαβεβαίωσιν ότι αύτη θα τύχη της καλυτέρας δυνατής ενισχύσεως, θα παρακολουθηθή δε το ζήτημά των μετά της αυτής και κατά το παρελθόν πατρικής μου στοργής». Αυτός υπήρξεν ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, που ενσάρκωσε την ιδέα του έθνους, και ανεβίωσε στιγμές εθναρχικής στάσης εμπρός σε δύσκολες αλλά ιστορικές ώρες. Όταν με τη συγκατάθεση όλου του πολιτικού κόσμου της εποχής ανελάμβανε να ασκήσει τα καθήκοντα του Αντιβασιλέως, εκείνη την ώρα χωρίς να μετακινηθή από την εκκλησιαστική του καθέδρα, ορθωνόταν στο επίπεδο ημίθεου, που εκαλείτο να συμβάλει στη σωτηρία ενός καθημαγμένου τόπου. Δεν εδίστασε να παραβιάσει, χάριν του έθνους και του λαού,

† Μακαριστός Ἀρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος

την κανονική τάξη της Εκκλησίας, που απαγορεύει στους κληρικούς να αναλαμβάνουν κοσμικές φροντίδες και αξιώματα, εφαρμόζοντας πρόσκαιρα την Εκκλησιαστική Οικονομία. Αν το επεχείρησε είναι, γιατί του επεβλήθη από τις συνθήκες και γιατί ακολούθησε την μακραίωνη παράδοση αυτού του τόπου, που θέλει την Εκκλησία, σε καιρούς ειρήνης, να συνεργάζεται με το κράτος για το καλό του λαού, σε καιρό δε πολέμου ή ανάγκης να μάχεται στο πλευρό του λαού, να ευλογεί όπλα τα ιερά και να συγκακουχείται με το ποίμνιό της. Αλλά και να «κενώνεται», δηλ. να συγκαταβαίνει από στοργή και αγάπη προς το ίδιο έθνος και προς τον ίδιο λαό. Η καθιέρωση, από 2ετιας, με απόφαση της ΔΙΣ, του εορτασμού, σε πανελλήνια κλίμακα, από τις Ι. Μητροπόλεις, της Εθνικής Αντίστασης της Εκκλησίας υπήρξεν εξόφληση ενός χρέους προς τους αειμνήστους Πατέρες μας, τους κληρικούς όλων των βαθμών και τους λαϊκούς συνεργάτες των, τα μοναστήρια και τις ενορίες που επρομάχησαν, με τον δικό τους τρόπο, των ιδανικών της ελευθερίας και της ανθρωπιάς στη διάρκεια της ξενικής Κατοχής της χώρας μας. Παράλληλα, με τα παιδιά του έθνους που ήταν ενταγμένα στις ένοπλες Αντιστασιακές οργανώσεις, η Εκκλησία στα μετόπισθεν έκανε τη δική της Αντίσταση, προστατεύοντας τον άμαχο πληθυσμό, μεσολαβώντας στις Αρχές Κατοχής υπέρ φυλακισμένων και ομήρων, παίρνοντας σοβαρές αποφάσεις και προμαχώντας υπέρ του έθνους, όπως ήταν το διάβημα του Δαμασκηνού προς τον καγκελάριο της Γερμανίας Αδ. Χίτλερ για την μη παράδοση της Θεσσαλονίκης στα χέρια των βουλγάρων, αποσοβώντας την εξόντωση των εβραίων, διευκολύνοντας τη διαφυγή στη Μ. Ανατολή αξιωματικών Ελλήνων και ξένων, παρέχοντας στέγη και προστασία σε καταδιωκομένους Άγγλους και Νεοζηλανδούς, αλλά προ πάντων, κρατώντας ψηλά το ηθικό φρόνημα του λαού, καλλιεργώντας την πίστη επί τη δικαιώση και διανοίγοντας παράθυρα ελπίδας μέσα στη σκοτεινιά της απαίσιας δουλείας. Αυτή η Εκκλησία είναι η ίδια που, από το 1453 μέχρι το 1821, πύργωνε στα στήθη των υποδούλων την αποσταμένη ελπίδα, είναι

Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον, ἔσται δίκαιος ....

ψλμ. 111

η ίδια, που και σήμερα στηρίζει το λαό με την πίστη και την αγάπη. Είναι η ίδια, που προμαχεί των παραδόσεων του έθνους μας, που μάχεται για την ιδιοπροσωπεία μας, που αντιστέκεται στο νεοβαρβαρισμό. Αυτή η Εκκλησία αυτής της χώρας είναι για όλα αυτά άξια της εθνικής τιμής και αναγνώρισης. Οι απανταχού Έλληνες τις Της προσφέρουμε με επίγνωση και προσδοκία. Ότι θα είναι πάντα η Τροφός και Μητέρα αυτού του Λαού, η απροσμάχητη δύναμή του, η αδιάψευστη απαντοχή του. † Ο Αθηνών Χριστόδουλος

Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον, ἔσται δίκαιος ....

ΜΝΗΜΗ ΘΥΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑΤΟΣ

Ομιλία στο Εβραϊκό νεκροταφείο Νίκαιας,

22 Απριλίου 2001

ε συνοχή καρδίας και με μελαγχολικές σκέψεις συμμετέχουμε αυτή τη στιγμή σ’ αυτήν την αναμνηστήρια τελετή, στο μνημόσυνο, θα λέγαμε με τη γλώσσα τηςΕκκλησίας, προσευχόμενοι για την ανάπαυση των ψυχών των αδίκων θυμάτων της ναζιστικής θηριωδίας, στα χρόνια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και ιδιαίτερα των θυμάτων των τέκνων του Ισραήλ, τα οποία επλήρωσαν πολύ βαρύ φόρο επάνω εις τον βωμό του ρατσισμού, των διακρίσεων, απέναντι σε έναν ολόκληρο λαό και σε μια ολόκληρη θρησκεία. Προσευχόμαστε για την ανάπαυση των ψυχών, όλων εκείνων που εξοντώθησαν στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως, γιατί πιστεύουμε ότι «δικαίων ψυχαί εν χειρί Θεού και δίκαιοι εις τον αιώνα ζώσι», όπως μας διαβεβαιώνει ο σοφός συγγραφέας της Παλαιάς Διαθήκης.

ψλμ. 111

Διερωτώμαι, όμως, αν η μελαγχολία η οποία κυριαρχεί αυτή τη στιγμή μέσα στις καρδιές μας, για ό,τι συνέβη πριν από 56 χρόνια, θα πρέπει να έχει ως αποδέκτη της τα θύματα της θηριωδίας του ανθρώπου ή μάλλον θα έπρεπε να έχει ως αποδέκτας τους θύτες, αυτούς οι οποίοι επρόδωσαν την ανθρώπινη ιδιότητα, αυτούς οι οποίοι θέλησαν να επιδείξουν την δύναμη της ισχύος των, επάνω σε ανθρώπους οι οποίοι δεν έκαμαν κανένα κακό εις αυτόν τον κόσμο. Το μόνο κακό, ιδιαίτερα γι’ αυτούς που τιμούμε σήμερα, ήταν το ότι ανήκαν στη φυλή του Ισραήλ και επρέσβευαν την εβραϊκή θρησκεία. Αυτοί οι οποίοι πήραν εκείνες τις πρωτοβουλίες, αυτοί είναι άξιοι της μελαγχολίας μας και είναι άξιοι της κατακρίσεώς μας και τις θλίψεώς μας, γιατί απέδειξαν ότι ο άνθρωπος, όταν δεν έχει αξίες μέσα του και δεν πιστεύει πουθενά, αυτός ο άνθρωπος είναι σκληρότερος και από τα άγρια θηρία και επιδεικνύει αυτήν την σκληρότητά του, όταν του δοθεί η ευκαιρία, απέναντι σε εκείνους που τους θεωρεί αδύνατους. Έλληνες και Εβραίοι έχουμε, μπορεί να πει κανείς, μία κοινή πορεία μέσα στην ιστορία. Είμαστε και οι δύο λαοί δυναμικοί, οι οποίοι χρειάστηκε να ξεπεράσουμε πολλές ιστορικές δυσκολίες και να επιλύσουμε πολλά ιστορικά μας προβλήματα. Μπορεί να υπάρχουν πολλά τα οποία μας χωρίζουν. Δεν έχουμε π.χ. την ίδια γλώσσα. Μιλώ για τους Ισραηλίτες, οι οποίοι ομιλούν την εβραϊκή γλώσσα. Δεν έχουμε ίσως την αυτή ιστορία. Έχουμε, όμως, ένα κοινό στοιχείο και αυτό το στοιχείο είναι οι κοινές ρίζες των θρησκειών μας, γιατί τόσο εσείς, οι Εβραίοι, όσο και εμείς οι Χριστιανοί, ξεκινάμε από τα βάθη των αιώνων, πιστεύοντας τον Ένα και Αληθινό Θεό. Και τόσο η δική σας θρησκεία, που αποτελεί την βάση και την ρίζα της δικής μας, όσο και η δική μας, απετέλεσαν διά μέσου των αιώνων το πιο δυναμικό στοιχείο της ταυτότητάς μας. Ήταν αυτό το στοιχείο που πάντοτε μας διέκρινε και αποτελούσε το πιο ισχυρό έρεισμά μας, για να μπορέσουμε να ορθοποδήσουμε και να αντιμετωπίσουμε τις δυσκολίες μας. Η θρησκεία σας έγινε η αιτία γι’ αυτήν την εξόντωση των ομο-

† Μακαριστός Ἀρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος

φύλων σας από μέρους των ναζιστών. Αλλά η θρησκεία σας επίσης, έγινε η αιτία για την αναγέννησή σας και όλοι ξέρουμε ότι ο Θεός σας έχει ευλογήσει. Σας έδωσε την δυνατότητα τώρα να έχετε ένα κράτος δικό σας. Και αυτό είναι μια ένδειξη μιας ξεχωριστής ευλογίας του Θεού. Και σ’ αυτό το κράτος, η θρησκεία παίζει πολύ μεγάλο ρόλο, γιατί οι πρωτεργάτες της ιδρύσεως και της συστάσεως αυτού του κράτους, ήξεραν πολύ καλά ποια είναι η δύναμη εκείνη πάνω στην οποία μπορεί να στηριχθεί αυτός ο λαός, για να κατορθώσει να αντιμετωπίσει τις πρόσθετες δυσκολίες του επάνω στη γη. Ξέρω ότι είναι πολύ εύκολο να επιρρίπτει κανείς ευθύνες για το ολοκαύτωμα στον έναν ή στον άλλον. Έχω ακούσει ότι πολλοί αισθάνονται τον πειρασμό να υποθέσουν ότι στο υπόβαθρο αυτής της διάκρισης και αυτής της εξόντωσης υπήρχε η θρησκεία του χριστιανισμού. Δεν είναι αλήθεια. Ο Χίτλερ ήτο από εκείνους οι οποίοι επεδίωκαν την μεταρρύθμιση του χριστιανισμού, σύμφωνα με τα πολιτικά τους πιστεύω. Γι’ αυτό, θα γνωρίζετε ασφαλώς, ότι είχε εισαγάγει – και αυτό αποτελούσε επίσημη διδασκαλία του εθνικοσοσιαλισμού της εποχής εκείνης – την απόρριψη παντελώς της Παλαιάς Διαθήκης από τον Χριστιανισμό. Αλλά, δεν είναι μόνον αυτό. Δεν είναι μόνον άδικο το να χρεώνεται ο χριστιανισμός την ευθύνη γι’ αυτά τα εγκλήματα, μπροστά στα οποία η κάθε γρηγορούσα συνείδηση κάθε ανθρώπου και πολύ περισσότερο κάθε χριστιανού, αισθάνεται έναν στεναγμό μέσα της. Την πραγματική έκφραση του χριστιανισμού μην την αναζητήσετε στο γερμανικό εθνικοσοσιαλισμό. Αναζητήστε την, αν θέλετε, εδώ στην πατρίδα μας. Εδώ όπου η εκκλησία και η ορθοδοξία στάθηκε ένας προμαχώνας προστασίας των Εβραίων κατά την εποχή εκείνη. Και θα ήθελα στην ομήγυρη αυτή, η οποία διακρίνεται για το γεγονός ότι είναι γονατιστή αυτή τη στιγμή μπροστά σε τούτον τον βωμό και μπροστά στην αιώνια μνήμη των θυμάτων της ναζιστικής θηριωδίας, να καταθέσω στην αγάπη σας μία μόνο μαρτυρία, η οποία, όμως, είναι αντιπροσωπευτική και είναι και πολύ χαρακτηριστική, για την εκδοχή του χριστιανισμού απέναντι στον άνθρωπο

Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον, ἔσται δίκαιος ....

ψλμ. 111

σαν εικόνα του Θεού και σαν παιδί σαν Θεού, σε οποιαδήποτε φυλή και αν ανήκει και οποιαδήποτε θρησκεία και αν πρεσβεύει. Ας μεταφερθούμε πίσω, 54-55 περίπου χρόνια και ας πάμε στην ωραία νήσο του Ιονίου Πελάγους, την Ζάκυνθο. Εκείνη την εποχή Μητροπολίτης είναι κάποιος Χρυσόστομος Δημητρίου, που καλείται από το διοικητή της Γκεστάπο να παρουσιαστεί εις το γραφείο του. Προσέρχεται και δέχεται την εντολή εντός δύο ημερών, να συντάξει και να παραδώσει την κατάσταση με τα ονόματα των Εβραίων της νήσου. Βλέπε εδώ ότι ήταν 275. Όταν πέρασε η προθεσμία, δύο άντρες ανέβαιναν τα σκαλοπάτια της διοικήσεως των Γερμανών. Ο ένας ήταν ιερωμένος, ήταν ο Μητροπολίτης. Ο δεύτερος ήταν πολιτικός, ήταν ο τότε Δήμαρχος Ζακύνθου Λουκάς Καρέρ. Και ενεφανίσθησαν στον Γερμανό αξιωματικό, κρατώντας ένα φάκελο, τον οποίο και έδωσαν. Εκείνος, πιστεύοντας ότι είναι η ποθητή λίστα την οποία ανέμενε, άνοιξε το φάκελο και βρήκε μία κόλλα χαρτιού, στην οποία ήταν γραμμένα δύο ονόματα: Μητροπολίτης Χρυσόστομος – Δήμαρχος Λουκάς Καρέρ. Αυτό δεν έγινε πουθενά στη κατεχόμενη Ευρώπη. Καμία άλλη εκκλησία δεν στάθηκε τόσο κοντά στους αδελφούς Εβραίους, όταν αυτοί διέτρεχαν τον έσχατο κίνδυνο. Αγαπητοί μου, δεν τα λέω αυτά, για να χειροκροτήσετε. Τα λέω, γιατί είναι η αλήθεια. Όπως μεγάλη αλήθεια είναι ότι δεν μπορούμε να μιλάμε στην εποχή μας για ανεκτικότητα απέναντι σε εκείνους που δεν είναι σαν κι εμάς, είτε δεν είναι της ίδιας μας φυλής, είτε δεν είναι της ίδιας μας θρησκείας. Είναι υποτιμητικό για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια να μιλάμε για ανεκτικότητα. Πρέπει να μιλάμε για αγάπη, για αποδοχή, για αλληλεγγύη. Και δυστυχώς, οι άνθρωποι δεν βάζουν μυαλό, γιατί, βλέπετε, τότε έγινε το ολοκαύτωμα και τώρα και στις ημέρες μας, στην τελευταία δεκαετία, έγιναν εθνοκαθάρσεις και άλλου είδους ολοκαυτώματα, εις βάρος άλλων λαών, άλλων θρησκειών. Και θα έπρεπε όλος ο κόσμος να υψώσει φωνή διαμαρτυρίας, γιατί συνεχίζεται η ίδια τακτική και η ίδια πολιτική, όπως ίσως όχι

† Μακαριστός Ἀρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος

σε τέτοια αγριότητα, όπως τότε, με τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως, αλλά ωστόσο εις βάρος λαών ολοκλήρων, οι οποίοι είναι αθώοι και παρά ταύτα καλούνται να πληρώσουν πολύ βαρύ φόρο αίματος και θυσιών, για να έρθουν να υποστηρίξουν και να δουλέψουν στις παγκόσμιες σκοπιμότητες των ισχυρών της γης. Γι’ αυτό, αγαπητοί μου, τόσο εσείς οι Ισραηλίτες το θρήσκευμα, όσο και εμείς οι ορθόδοξοι χριστιανοί, πρέπει να έχουμε καύχημα την θρησκεία του ο καθένας μας και δεν είναι λύση να κρύβουμε τημ θρησκεία μας για να γλιτώσουμε, τάχα, από τις διακρίσεις των άλλων. Την θρησκεία μας την έχουμε σημαία μας και όλοι μας θα πρέπει την θρησκεία μας να την έχουμε μπροστά μας και να μην ντρεπόμαστε να πούμε εμείς πως είμαστε χριστιανοί και εσείς πως είσαστε Ισραηλίτες. Διότι, αλλιώς ,αυτοί που θέλουν να μην τα λέμε αυτά και αυτοί που θέλουν να τα διαγράφουν αυτά και όσοι έχουν παρασυρθεί και θέλουν και αυτοί ακόμα, είτε από εμάς, είτε από εσάς, να ξέρετε, θα επαναληφθούν τα γεγονότα αυτά, εάν δεν έχουμε ερείσματα πραγματικά και αν δεν έχουμε ρίζες για να στερεωθούμε καλά. Και δεν υπάρχει πιο ισχυρή ρίζα απ’ την θρησκεία. Αυτή την ρίζα, όταν την αποβάλουμε, τότε θα είμεθα άξιοι της τύχης μας και τότε δεν θα έχουμε κανένα δικαίωμα να κάνουμε αυτού του είδους τις τελετές. Σας εύχομαι την ευλογία του Θεού.

† Ο Αθηνών Χριστόδουλος

ΓΙΑ ΤΗ ΝΑΖΙΣΤΙΚΗ ΘΗΡΙΩΔΙΑ

Επιστολή προς τον αξιότιμο κύριο Μιχαήλ Αναστασίου Γεράνη, Δήμαρχο Χορτιάτη,

24 Αυγούστου 2004

Αξιότιμε και λίαν αγαπητέ μου κύριε Δήμαρχε, κ μέσης καρδίας σας ευχαριστώ για την επιστολή και την πρόσκλησή σας να παραστώ στις εκδηλώσεις μνήμης για τα αθώα θύματα της ναζιστικής θηριωδίας. Λυπούμαι, διότι οι προγραμματισμένες, από μακρού χρόνου, για εκείνη την ημέρα, συνεδριάσεις της Ιεράς Συνόδου δεν μου επιτρέπουν να βρεθώ κοντά σας. Όμως, πρώτον, θα ήθελα να συγχαρώ και να ευλογήσω την πρωτοβουλία σας. Είναι συγκινητικό και ιδιαιτέρως ενθαρρυντικό για το μέλλον του λαού μας το γεγονός ότι οι εκπρόσωποί του διατηρούν τη ιστορική του μνήμη. Διότι, όπως κατ’ επανάληψη έχω τονίσει, οι λαοί που ξεχνούν την ιστορία τους είναι καταδικασμένοι να εξαφανιστούν. Και, δεύτερον, σας αποδίδω τον δίκαιο έπαινο της Εκκλησίας, διότι η εκ μέρους σας διατήρηση ζωντανής της μνήμης σε μελανές σελίδες που προκάλεσαν καθεστώτα κρατών, με τα οποία σήμερα είμεθα εταίροι, φίλοι Ή και σύμμαχοι, δεν επηρεάζε-

† Μακαριστός Ἀρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος

ται αρνητικά από σκοπιμότητες, πολιτικές ή άλλες. Είναι, επίσης, πολύ σημαντικό, κύριε Δήμαρχε, το ότι έχετε ψηλά και ζωντανές τις πολιτισμικές μας αξίες και τους θησαυρούς της κληρονομιάς μας και αντιδράτε θετικά και ενεργητικά στις προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης και του πολιτισμικού συγκρητισμού. Αν ο λαός μας έχει τον δικό σας τρόπο σκέψης, δεν έχει να φοβηθεί τίποτε από κινδύνους και απειλές. Αντίθετα, μπορεί να προσφέρει τις πνευματικές του υπηρεσίες στην οικουμένη και να συμβάλει στην επιβίωση του ανθρωπισμού και των πανανθρώπινων αξιών. Η μνήμη στους λαούς και η ιστορία υπάρχουν για να τους διδάσκουν και για να μην επαναληφθούν τα σφάλματα του παρελθόντος. Γι’ αυτό, πιστεύω ότι οι ίδιοι οι λαοί των οποίων οι κρατικές εξουσίες προκάλεσαν τραγικά γεγονότα, όπως το κάψιμο ζωντανών 147 αθώων Ελλήνων από τους ναζιστές στον Χορτιάτη, θα έπρεπε να επιδιώκουν να διατηρηθεί η μνήμη αυτών των γεγονότων. Αν οι μετέπειτα γενιές δεν εκτοπίζουν στην λήθη και δεν δικαιολογούν απάνθρωπες πράξεις του παρελθόντος, αλλά τις κρατούν στο προσκήνιο της ιστορίας, αυτό σημαίνει ότι εμμέσως τις καταδικάζουν και ακόμη καλύτερα, όταν επανορθώνουν τα εγκλήματα των προηγουμένων γενεών, δείχνουν έμπρακτα τη μετάνοιά τους. Αντιθέτως, όσοι παραποιούν την ιστορία και διαστρεβλώνουν την αλήθεια, για να δικαιολογήσουν τα εγκλήματα των προγόνων τους, είναι εξίσου υπόλογοι με αυτούς. Και τα λέγω αυτά, διότι τέτοιον καιρό συνέβη η γενοκτονία των Ελλήνων –Ποντίων, Ιώνων και άλλων Μικρασιατών – και των Αρμενίων, στις αρχές του 20ού αι. (1915-1922), καθώς επίσης και το πογκρόμ των Ελλήνων στην Κωνσταντινούπολη το 1955 και μετά. Εμείς, από την πλευρά μας, για να έχουμε ήσυχη την συνείδησή μας και να είμαστε δίκαιοι απέναντι στους εαυτούς μας και στην ιστορία, πρέπει να αποδίδουμε τις ευθύνες εκεί που πρέπει. Και πρέπει να γνωρίζουμε ότι, αν οι λαοί έχουν μικρή ευθύνη για τις πράξεις των ηγετών τους, οι επόμενες γενιές των ίδιων λαών δεν έχουν καμία ευθύνη. Και όπως οι, από απάνθρωπα καθεστώτα,

Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον, ἔσται δίκαιος ....

ψλμ. 111

και για λόγους φυλετικούς, πολιτικούς, θρησκευτικούς και εθνικούς, συλλογικές διώξεις, σφαγές και γενοκτονίες αθώων πολιτών είναι απολύτως καταδικαστέες, το ίδιο καταδικαστέες είναι και οι απορρίψεις λαών για τα εγκλήματα που έχουν διαπράξει οι πρόγονοί τους. Αγαπητέ μου κύριε Δήμαρχε, Συμφωνώ απολύτως μαζί σας ότι πρέπει να διατηρήσουμε πάντα επίκαιρες τις αρχές και τις αξίες που ενέπνευσαν τη θυσία των συμπατριωτών μας στην διαδρομή του Ελληνισμού ανά τους αιώνες. Συμφωνώ, επίσης, μαζί σας ότι η διατήρηση της μνήμης δυσάρεστων γεγονότων πρέπει να συνδυάζεται με το χριστιανικό πνεύμα της αγάπης, της ανεκτικότητας, της καταλλαγής και της ειρήνης. Δεν θυμόμαστε για να μισούμε. Θυμόμαστε για να αγαπούμε και να συγχωρούμε. Και δεν απαιτούμε τίποτε, αλλά ζητούμε την αναγνώριση της αλήθειας και του δικαίου μας. Παρακαλώ, κύριε Δήμαρχε, η επιστολή μου να αναγνωσθεί ως μήνυμά μου κατά τις εκδηλώσεις μνήμης του Δήμου σας και ο Κύριος, ο Παθών και Αναστάς για την υπέρ ημών σωτηρία, διά πρεσβειών της Υπεραγίας Θεοτόκου, του Αποστόλου Παύλου, του και ιδρυτού της Εκκλησίας μας, του Αγίου ιερομάρτυρος Χρυσοστόμου, Μητροπολίτου Σμύρνης, και των την ίδια χρονική περίοδο αναιρεθέντων μαρτύρων, κληρικών και λαϊκών, να σας ευλογεί και να σας αγιάζει. Και ο Κύριός μας να αναπαύσει τις ψυχές των συγγενών σας και αθώων θυμάτων της ναζιστικής θηριωδίας στον Χορτιάτη, των θυμάτων στις άλλες μαρτυρικές πόλεις της Ελλάδος και της υπόλοιπης Ευρώπης και των εκατομμυρίων, επίσης, αθώων συνανθρώπων μας που, αφού βασανίσθηκαν, εκτελέστηκαν στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως, στις φυλακές και στα ψυχιατρεία.

† Ο Αθηνών Χριστόδουλος

Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον, ἔσται δίκαιος ....

Ομιλία του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Αθηνών & Πάσης Ελλάδος κ.κ. Χριστοδούλου Με την ευκαιρία της αποκαλύψεως Μνημείου για τους αδίκω θανάτω τελειωθέντας μάρτυρας κληρικούς, κατά την περίοδο 1940-1949. Περίβολος Ι. Ναού Αγ. Σοφίας Ν. Ψυχικού

17 Σεπτεμβρίου 2006

Αγαπητοί μου, ήμερα, κατά την εορτή της Αγίας Σοφίας και των Αγίων θυγατέρων της Πίστεως, Ελπίδος και Αγάπης, και κατά την εύσημη αυτή στιγμή αποκαλύψεως του Μνημείου των κατά την τραγική για το Έθνος μας περίοδο 1940-1949 αδίκω θανάτω τελειωθέντων κληρικών Της, η Εκκλησία μας στέλνει προς κάθε κατεύθυνση μήνυμα ειρήνης, αγάπης, ενότητας και καταλλαγής. Η Εκκλησία είναι η μεγάλη αγκαλιά, που δίνει νόημα στη ζωή και παρηγοριά στον κάθε άνθρωπο. Στην Εκκλησία όλοι οι άνθρωποι είναι δεκτοί, όλοι της ανήκουν και σε όλους ανήκει. Στην Εκκλησία δεν υπάρχουν διακρίσεις, υπάρχει ισότητα, δεν υπάρχει εξουσία, αλλά διακονία, δεν υπάρχει βία, υπάρχει μόνον αλληλεγγύη, δεν υπάρχει μίσος, αλλά μόνον αγάπη, δεν υπάρχει καταπίεση, αλλά μόνον ελευθερία. Σε κανέναν άλλο χώρο δεν γίνεται κανείς δεκτός όπως είναι, με τις αμαρτίες του, με τα λάθη του, με τις σκιές και τις κηλίδες του. Μόνο στην Εκκλησία υπάρχει χώρος για τον καθένα.

ψλμ. 111

Και γι’ αυτό, όποιος λείπει από το καθημερινό προσκλητήριο της Εκκλησίας γίνεται αντιληπτός και προκαλεί όχι μόνο την ανησυχία για την προσωπική του κατάσταση, αλλά και τις προσευχές για τη μετάνοιά του. Κανένας δεν είναι αναμάρτητος και κανένας δεν αποκλείεται από τη χάρι του Θεού και τη Βασιλεία Του. Πρώτος ο Κύριός μας Ιησούς Χριστός βασανίστηκε, λοιδορήθηκε, σταυρώθηκε και θυσιάστηκε για τη σωτηρία μας, για να Αναστηθεί τριήμερος. Και στη συνέχεια, νέφος μαρτύρων, από του Πρωτομάρτυρος Στεφάνου μέχρι των ημερών μας, υπέστησαν διωγμούς, βασανίστηκαν και μαρτύρησαν μόνο γιατί έμειναν σταθεροί στην Πίστη τους. Οι κατά καιρούς απηνείς διωγμοί συνέβησαν, με την κοσμική αντίληψη ότι έτσι θα εκλείψει η Εκκλησία από τον κόσμο αυτό. Όμως, πάντοτε, και στις ημέρες μας, η Εκκλησία μας ζει το Θαύμα. Παρά τους απάνθρωπους διωγμούς, σε διάφορα μήκη και πλάτη της γης, παρά την συστηματική εξόντωση χριστιανών, παρά την ισοπέδωση Ιερών Ναών και Μονών, η Εκκλησία εξήλθε πάντοτε θριαμβεύτρια. Αντίθετα, οι διώκτες της αποτελούν κακή ανάμνηση και είναι περασμένοι με μαύρα γράμματα στην Ιστορία. Στην Ελλάδα, κατά την περίοδο 1940-1949, δεν ήσαν λίγοι οι διωγμοί, τα βασανιστήρια και οι φόνοι κληρικών, μόνον επειδή φορούσαν το ράσο, αυτό το ευλογημένο και καθαγιασμένο από ποταμούς αιμάτων μαρτύρων ένδυμά τους. Και μόνο γιατί αγάπησαν την Πατρίδα και την υπερασπίσθηκαν, όπως και τόσοι άλλοι, από την μανία των επίβουλων της ειρήνης, της ανεξαρτησίας και της ελευθερίας της. Ο ιδεολογικός τυφλός φανατισμός σκλήρυνε τις ψυχές των βασανιστών κι εκτελεστών τους και τους μετέτρεψε σε άγρια θηρία. Ενεργώντας με πρωτόγονα ένστικτα και με μια απάνθρωπη αντίληψη πότε της συλλογικής ευθύνης και πότε της προσωπικής συμμετοχής σε πράξεις αντίστασης, μπορούσαν χωρίς δυσκολία να βασανίζουν και να εκτελούν αθώους συνανθρώπους τους. Ο κάθε άνθρωπος αισθάνεται φρίκη, όταν πληροφορείται τα όσα απάνθρωπα συνέβησαν κατά την περίοδο 1940-1949. Δεν μπορεί κανείς, ούτε με τη φαντασία του, να προσπελάσει τα τραγικά

† Μακαριστός Ἀρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος

γεγονότα, ούτε μπορεί εύκολα να αποδεχθεί ότι υπήρξε τόση αγριότητα σε βάρος αθώων υπάρξεων, που ήσαν κληρικοί και γέροντες και κανένα δεν είχαν βλάψει, αλλά μόνο καλό είχαν κάνει. Οι περισσότεροι βασανίστηκαν και φονεύθηκαν γιατί, κατά το ποιμαντικό τους καθήκον, υπερασπίστηκαν την πίστη τους, την πατρίδα τους και το ποίμνιό τους. Από τα υπάρχοντα στοιχεία κατά την τραγική αυτή περίοδο βασανίστηκαν και φονεύθηκαν 345 κληρικοί. Η ιστορία του κάθε μάρτυρος ιερέως είναι και ένα συναξάρι. Προσευχόμαστε υπέρ αναπαύσεως της ψυχής του Κωνστ. Α. Βοβολίνη, ο οποίος διέσωσε τον βίο και το μαρτυρικό τέλος τους στο μεγάλης αξίας πόνημά του «Η Εκκλησία εις τον αγώνα της ελευθερίας». Στην Ιερά Αρχιεπισκοπή και στα όρια που είχε την περίοδο εκείνη, φονεύθηκαν πέντε κληρικοί. Όλοι κατά τον Δεκέμβριο του 1944. Ως παράδειγμα της αξίας των μαρτυρησάντων κληρικών θα αναφέρω στην αγάπη σας τον πρώτο τότε μάρτυρα της Αρχιεπισκοπής, τον Αρχιμανδρίτη Αναστάσιο Θεοδόσιο Κρητικό, εφημέριο του ναού Αγίου Ανδρέου Κάτω Πατησίων. Ο εν λόγω κληρικός, με την έναρξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου, κατετάγη στο στράτευμα ως στρατιωτικός ιερέας και πήρε τα εύσημα του διοικητού του, προαχθείς στον βαθμό του ταγματάρχου. Δικαιολογών την πρότασή του ο Διοικητής του έγραψε στην Ημερήσια Διαταγή του: «Ιερεύς με αρτίαν ηθικήν και πνευματικήν μόρφωσιν, πλήρης δε πίστεως και ενθουσιασμού, ευρίσκετο κατά τας δυσκολοτέρας στιγμάς πάντοτε πλησίον των στρατιωτών, ενισχύων αυτούς ψυχικώς και συμμεριζόμενος τους κόπους και τους κινδύνους αυτών, δειχθείς ούτω αντάξιος της στρατιωτικής και εν γένει της εθνικής αποστολής του Έλληνος κληρικού εν πολέμω». Ως εφημέριος του Αγίου Ανδρέου Κάτω Πατησίων και κατά την κατοχή ο Αναστάσιος Κρητικός αναπτύσσει μοναδική κοινωνική και φιλανθρωπική δράση. Μεριμνά για τα συσσίτια της ενορίας, και ανοίγει ιατρείο για την παροχή υπηρεσιών προς αυτούς. Την παραμονή των Χριστουγέννων του 1944 και μετά τη λήξη της Θείας Λειτουργίας συνελήφθη και εξετελέσθη.

Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον, ἔσται δίκαιος ....

ψλμ. 111

***** Αγαπητοί μου, Συντρίβεται η καρδιά μας από την ανάμνηση τέτοιων αποτρόπαιων πράξεων. Όμως, συγχωρούμε τους διώκτες της Εκκλησίας, όπως είναι η εντολή του Κυρίου μας και όπως ο ίδιος έπραξε για τους βασανιστές και σταυρωτές Του. Συγχωρούμε αλλά και μνημονεύουμε και τιμούμε εκείνους τους κληρικούς που θυσιάστηκαν για την Πίστη τους. Όσοι κληρικοί βασανίστηκαν και φονεύθηκαν κατά την υπ’ όψιν περίοδο είναι μάρτυρες της Πίστεως και ήρωες της Πατρίδος. Η θυσία και το μαρτύριό τους συνέβαλαν στον αγώνα για την ελευθερία της Ελλάδος. Ορισμένοι στην Πατρίδα μας και πολλοί στο εξωτερικό δεν μπορούν να αντιληφθούν ότι η Εκκλησία στην Ελλάδα είναι το σύνολο κλήρου και λαού και πως ο παπάς με τα μέλη της ενορίας του είναι όπως το κρέας με το νύχι. Δεν μπορούν να καταλάβουν αυτήν την σχέση, αυτήν την ενότητα, γιατί δεν έζησαν ποτέ μαζί με το λαό, δεν ένιωσαν ποτέ το σφυγμό του, δεν βίωσαν ποτέ τις αγωνίες του, τα προβλήματά του, τους πόνους και τις χαρές του. Όσοι θέλησαν, κατά καιρούς, να εξοντώσουν την Εκκλησία και να την υποκαταστήσουν με ανθρώπινα κατασκευάσματα και είδωλα το έκαμαν ως μέλη ομάδας με ιδεολογικούς – πολιτικούς στόχους, βγαλμένους όχι μέσα από τα σπλάγχνα του λαού, αλλά ως αποτέλεσμα κοινωνιολογικών και φιλοσοφικών μελετών, που ήσαν ξεκομμένες από την ψυχή του λαού. Σήμερα εξακολουθούν να υπάρχουν διώκτες της Εκκλησίας, που δεν διδάχθηκαν τίποτε από την Ιστορία. Συνεχίζουν και σήμερα να Την πολεμούν, αλλά με άλλο τρόπο. Εκείνο που τώρα επιδιώκεται είναι ο αποχριστιανισμός της Πολιτείας και η μετατροπή της σε μια κοινωνία άμορφη, χωρίς ρίζες, χωρίς Παράδοση και χωρίς πολιτισμική κληρονομιά. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι λεγόμενοι αναθεωρητές της Ιστορίας, που επιχειρούν να την ξαναγράψουν αποσιωπώντας την σημαντική προσφορά της Εκκλησίας στην σωτηρία αυτού του τόπου, παραχαράσσοντας την

† Μακαριστός Ἀρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος

αλήθεια και στηριζόμενοι στην άγνοια των νεωτέρων, για να «περάσουν» τις νέες αναθεωρητικές τους απόψεις, που δουλεύουν στην Προκρούστεια κλίνη, προσαρμόζοντας στην ιδεολογία τους τα γεγονότα της Ιστορίας. Ανήκουν ακόμη οι αμετανόητοι νοσταλγοί της άθεης κουλτούρας, που θέλουν να αποκόψουν το λαό μας από το μαστό της Ορθόδοξης πίστεώς του και να μεταβάλουν και την Ελλάδα σε χώρα που δεν έχει πίστη, ούτε παράδοση, ούτε θρησκεία, ούτε αξίες, ούτε πνευματικότητα. Που δεν έχει δηλ. μέλλον. ***** Σήμερα, με το Μνημείο αυτό που μόλις αποκαλύψαμε, επιτελούμε τριπλό καθήκον: 1. Ζητούμε τις ευλογίες και την ευχή των ιερέων που μαρτύρησαν υπέρ Πίστεως και Πατρίδος, κατά την περίοδο 1940-1949, και τους εκφράζουμε την ευγνωμοσύνη μας για το ότι επισφράγισαν, με τη ζωή και το αίμα τους, τις ζωηφόρες αλήθειες που μας δίδαξαν και που μας παρέδωσαν. Βρίσκονται εδώ ανάμεσά μας παιδιά και συγγενείς των, που τότε βυθίσθηκαν στο πένθος, γεύθηκαν την ορφάνια, την μιζέρια και την στέρηση της φτώχειας. Που όμως δεν πρόδωσαν, δεν άλλαξαν γνώμη, δεν απομακρύνθηκαν από την Πίστη. Ενίοτε, πλήρωσαν ακριβά τη συγγενική τους σχέση με τους ήρωες και δοκιμάσθηκαν σκληρά, αλλά δεν κιότεψαν. Τους εκφράζουμε και από τη θέση αυτή την ευγνωμοσύνη μας. Άργησε η Εκκλησία να στήσει ένα τέτοιο μνημείο. Το κάνει, έστω και τώρα, για να τιμήσει τη μνήμη των ηρώων της και να εκφράσει προς αυτούς την υπερηφάνεια του λαού μας που ευτύχησε να έχει τέτοιους ήρωες για πνευματικούς του Πατέρες. 2. Προσευχόμαστε να συγχωρηθούν οι διώκτες και εκτελεστές τους. Ναι, αυτό το παράδειγμα μας έδωσε ο Αρχηγός μας, ο Ιησούς Χριστός. Δεν καταράσθηκε, δεν τιμώρησε, δεν εκδικήθηκε. Αυτό σήμερα ζητάμε από όλους σας, να μην υποκύψετε στην επιταγή της Νέμεσης. Να μην αφήσετε να χωρέσει στην καρδιά σας το μίσος και

Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον, ἔσται δίκαιος ....

ψλμ. 111

η εκδίκηση ύστερα μάλιστα από μισό και πλέον αιώνα που πέρασε από τότε. Ο Κολοκοτρώνης, όταν κάποτε ευεργέτησε τον φονιά του παιδιού του, άκουσε τη μάνα του να του λέει: «Παιδί μου, το φονιά του παιδιού σου προστατεύεις;» Κι εκείνος της απάντησε: «Αυτό μάνα είναι το καλύτερο μνημόσυνο του μακαρίτη». Ναι, ο τόπος μας δεν σηκώνει άλλα μίση, διχόνοιες και διχασμούς. Τώρα είναι η ώρα της συγγνώμης. Το μνημείο αυτό έτσι θα το ερμηνεύσετε. Είναι μνημείο που τιμά τα θύματα, και συγχωρεί τους θύτες. Χωρίς να τους εξομοιώνει. 3. Ευχόμαστε να μην ξαναζήσει η Πατρίδα μας τέτοια ανθρώπινη τραγωδία, όπως εκείνη της κρίσιμης 10ετίας. Τώρα η Πολιτεία και η Εκκλησία καλούνται η κάθε μια, στα πλαίσια των διακριτών ρόλων τους, να συμβάλουν στην επούλωση των πληγών, στην απονομή της ιστορικής δικαιοσύνης, στη συγγνώμη και το έλεος. Τα παιδιά μας οφείλουν να γνωρίζουν, χωρίς να παραγνωρίζουν, αν θέλουν να μη ξαναζήσει ο τόπος μας την περιπέτεια της περιόδου 1940-1941. Και εμείς ιδιαίτερα, ως Εκκλησία, φροντίσαμε και φροντίζουμε να αποκατασταθεί η ψυχική ενότητα, η ομοψυχία του λαού μας. Στα πλαίσια αυτά, το 2000 και μετά από δική μας πρόταση, η Ιερά Σύνοδος αποφάσισε να αποκαταστήσει ηθικώς τους Μητροπολίτες Ηλείας Αντώνιο και Κοζάνης Ιωακείμ, οι οποίοι από αντιστασιακό πατριωτισμό βγήκαν στο βουνό υπό τη σημαία του Ε.Α.Μ. Όπως είχα δηλώσει τότε στο περιοδικό της Αρχιεπισκοπής «Τόλμη», πενήντα χρόνια είναι αρκετά και πρέπει να υπάρξει πλήρης εθνική συμφιλίωση. Με το Μνημείο αυτό επαναλαμβάνω ότι δεν θέλουμε να αναξέσουμε πληγές, δεν θέλουμε όμως ούτε να λησμονήσουμε, αλλά να συγχωρήσουμε, όπως μας επιβάλλει η χριστιανική μας πίστη. Και αυτό κάνουμε και θα εξακολουθήσουμε να κάνουμε. Ο Κύριος να ευλογεί και να αγιάζει όλους μας. † Ο Αθηνών Χριστόδουλος

Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον, ἔσται δίκαιος ....

Ομιλία Μακ. Αρχιεπισκόπου Αθηνών & Πάσης Ελλάδος κ.κ. Χριστοδούλου εις εκδήλωση του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος, έμπροσθεν του ανδριάντος του αειμνήστου Αρχιεπισκόπου κυρού Δαμασκηνού, εις την πλατεία της Μητροπόλεως των Αθηνών

28 Ιανουαρίου 2007

ψλμ. 111

όπως την δίδαξε ο Ιησούς Χριστός και στην Παραβολή του Καλού Σαμαρείτου και όπως γλαφυρά την περιγράφει ο Απόστολος των Εθνών Παύλος στο 13ο κεφάλαιο της Α΄ προς Κορινθίους Επιστολής του. Αλλά και η Δικαιοσύνη, την οποία εφήρμοσε ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, είναι μεγίστη αρετή. Ο Κύριός μας τόνισε στην επί του Όρους ομιλία Του: «Μακάριοι οι δεδιωγμένοι ένεκεν δικαιοσύνης, ότι αυτών εστίν η βασιλεία των ουρανών». Και ο Προφητάναξ Δαυίδ χαρακτηρίζει μακάριο τον άνθρωπο εκείνον, ο οποίος διαχειρίζεται σύμφωνα με το δίκαιο τις υποθέσεις του και προσθέτει ότι ο δίκαιος αιώνια θα μνημονεύεται (Ψαλμός 111ος). Και στη Σοφία Σολομώντος διαβάζουμε ότι η δύναμη του Θεού είναι η πηγή της Δικαιοσύνης Του και ότι δίδαξε τους ανθρώπους πώς ο δίκαιος πρέπει να αγαπάει τους συνανθρώπους του. (Σοφ.Σολ. ιβ΄16-19). Αλλά το ότι ο Αρχιεπίσκοπος έπραξε το καθήκον του, εις το ακέραιον, φαίνεται από συγκεκριμένες ενέργιές του:

Η εξέγερση της συνείδησής του

υχαριστίες οφείλονται εις το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο της Ελλάδος και εις την Εβραϊκή Κοινότητα των Αθηνών για την πρωτοβουλία τους να τιμήσουν σήμερα τον αείμνηστο Αρχιεπίσκοπο Αθηνών και πάσης Ελλάδος κυρό Δαμασκηνό, με την ευκαιρία της εθνικής Ημέρας για το Ολοκαύτωμα. Αποδεικνύουν τα πλούσια συναισθήματα ευγνωμοσύνης, τα οποία νιώθουν προς τους Συμπολίτες τους Έλληνες Χριστιανούς για την συμπαράστασή τους στην απάνθρωπη δοκιμασία της Γενοκτονίας, την οποία υπέστησαν από τους Ναζί, κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Από την αρχή οφείλω να τονίσω ότι ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, τον οποίο τιμάμε σήμερα, δεν έπραξε παρά το καθήκον του ως Χριστιανού και ποιμενάρχου. Εφήρμοσε αυτά τα οποία η θρησκεία μας διδάσκει. Δηλαδή, ότι μείζων πασών των αρετών είναι η αγάπη,

Έχοντας βιώσει τους καρπούς του Πνεύματος της αγάπης και της δικαιοσύνης, ο αείμνηστος Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός αγκάλιασε, με στοργή, κατά την σκοτεινή περίοδο της Κατοχής της χώρας μας από τα Γερμανικά στρατεύματα, τους δοκιμαζόμενους Εβραίους συμπολίτες του και έσωσε πολλούς από αυτούς. Και επί πλέον, η καρδιά του δεν άντεξε την αδικία και διαμαρτυρήθηκε έντονα στη Ναζιστική διοίκηση των Αθηνών, με συνέπεια να διακινδυνεύσει άμεσα η ζωή του. Γράφεται χαρακτηριστικά, μεταξύ των άλλων, στον πολύ ενδιαφέροντα Τόμο «Το ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων», τον οποίο εξέδωσε το 2006 το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος, σε συνεργασία με την Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς: «Ενεργή στάση υπέρ των Εβραίων κράτησε και η Ορθόδοξη Εκκλησία, κάτω από την φωτισμένη καθοδήγηση του Αρχιεπισκόπου Αθηνών Δαμασκηνού. Με απόρρητη εγκύκλιό του προς όλες τις εκκλησίες, παρακινούσε τους ιερείς και Χριστιανούς να δώσουν

† Μακαριστός Ἀρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος

κάθε βοήθεια στους κατατρεγμένους Εβραίους» (σελ.230). Και σε πολλές περιοχές οι επιτόπιοι Ιεράρχες όπως ο Χαλκίδος Γρηγόριος, ο Δημητριάδος Ιωακείμ, ο Θεσσαλονίκης Γεννάδιος, έδρασαν μαζί με τους ιερείς τους για την σωτηρία Εβραίων και αντιστασιακών και ομήρων που διέτρεχαν τον έσχατο κίνδυνο. Πιο συγκεκριμένα, όταν ο αείμνηστος Αρχιεπίσκοπος πληροφορήθηκε την έναρξη των διωγμών σε βάρος των Εβραίων της Ελλάδος ζήτησε να δει τον πληρεξούσιο του Γ΄ Ράιχ για την Ελλάδα Γκίντερ φον Άλτενμπουργκ, προς τον οποίο εξέφρασε τη δυσφορία του Ελληνικού Λαού για τους διωγμούς αυτούς. Είναι γνωστό, ότι με απόφαση των Ναζιστικών Αρχών Κατοχής κάθε Εβραίος ξένης υπηκοότητας που ζούσε στην Ελλάδα, θα έπρεπε εντός συγκεκριμένης προθεσμίας να μετακινηθεί προς τη χώρα της οποίας ήταν υπήκοος. Για τους Έλληνες, όμως, Εβραίους το μέτρο προέβλεπε τη μαζική μεταφορά τους στην Πολωνία. Ο μεγάλος λογοτέχνης μας Ηλίας Βενέζης διασώζει τον μεταξύ τους διάλογο: Αρχιεπίσκοπος: Διατί οι Εβραίοι της Ελλάδος, ισπανοί υπήκοοι θα πάνε στην Ισπανία, οι εβραίοι ιταλοί υπήκοοι θα πάνε στην Ιταλία και δεν μένουν στην Ελλάδα οι εβραίοι Έλληνες, αλλά πρέπει να μεταφερθούν στην Πολωνία; Αλτενμπουργκ: Πηγαίνουν για να εργασθούν... Αρχιεπίσκοπος: Εάν στέλνονται για να εργασθούν, γιατί πηγαίνουν και γυναίκες και παιδιά και γέροντες; Αλτενμπουργκ: Γιατί είναι σκληρό να χωριστούν οι οικογένειες... Αν είναι μαζί, θα ζήσουν καλύτερα... Ο Αρχιεπίσκοπος έκανε έκκληση τότε στον Γερμανό Πληρεξούσιο και του μίλησε εν ονόματι του ανθρωπισμού και του χριστιανικού πολιτισμού. Ο Αλτενμπουργκ έδωσε ασαφείς υποσχέσεις, αφού προηγουμένως είχε ομολογήσει ότι το εβραϊκό ζήτημα ήταν κεφαλαιώδες και προγραμματικό για τον εθνικοσοσιαλισμό και ρυθμιζόταν από το Κέντρο, γι’ αυτό και ο ίδιος δεν μπορούσε να κάνει τίποτε. (Ηλία Βενέζη «Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, οι χρόνοι της δουλείας», Βιβλ. της «Εστίας», Αθήνα, 1981, σελ. 260 κ.ε.).

Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον, ἔσται δίκαιος ....

ψλμ. 111

Ο αείμνηστος Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός δεν έμεινε στην προφορική έκκλησή του προς τον Αλτενμπουργκ. Κάλεσε στην Αρχιεπισκοπή τους εκπροσώπους των Ανωτάτων Πνευματικών Ιδρυμάτων, όπως επίσης και των Επιστημονικών και Επαγγελματικών Οργανώσεων και όλοι μαζί αποφάσισαν να απευθύνουν, υπό την σκέπη της Εκκλησίας, δύο υπομνήματα, τα οποία έμειναν ιστορικά. Το πρώτο απευθύνθηκε στον κατοχικό πρωθυπουργό Λογοθετόπουλο και το άλλο προς τον Αλτενμπουργκ. Στο πρώτο, με ημερομηνία 23 Μαρτίου 1943, τονίζεται μεταξύ των άλλων: 1. Κατά το πνεύμα των όρων ανακωχής, όλοι οι Έλληνες πολίτες θα έπρεπε να τύχουν της ίδιας μεταχείρισης από τις Αρχές Κατοχής, αδιακρίτως φυλής και θρησκεύματος. 2. Οι Έλληνες Ισραηλίτες όχι μόνον αποδείχθηκαν πολύτιμοι συντελεστές της οικονομικής αποδόσεως της χώρας, αλλά και επέδειξαν νομιμοφροσύνη και πλήρη κατανόηση των καθηκόντων τους ως Ελλήνων. 3. Ενώπιον της εθνικής συνειδήσεως, τα τέκνα της κοινής Μητρός Ελλάδος εμφανίζονται αδιαρρήκτως ηνωμένα και μέλη ισότιμα του εθνικού οργανισμού, ασχέτως πάσης διαφοράς θρησκευτικής ή δογματικής. 4. Η Χριστιανική Θρησκεία ουδεμία διάκριση, υπεροχή ή μείωση αναγνωρίζει, που να στηρίζεται στην φυλή ή στην θρησκεία, δογματίζουσα ότι «ουκ ένι Ιουδαίος ουδέ Έλλην» (Γαλ. γ΄ 28), καταδικαζομένης έτσι κάθε τάσης προς δημιουργία οποιασδήποτε διακρίσεως από φυλετική ή θρησκευτική διαφορά». Τέλος, εκφράζεται το ενδιαφέρον για την τύχη των 60.000 Ελλήνων Ισραηλιτών στο θρήσκευμα. Ανάλογη ήταν και η επιστολή του Αρχιεπισκόπου και των εκπροσώπων των Ανωτάτων Πνευματικών Ιδρυμάτων και των λοιπών προσωπικοτήτων της Ελλάδος προς τον Αλτενμπουργκ. Να σημειώσω ότι στον προαναφερθέντα Τόμο του Κ.Ι.Σ. τονίζεται ότι η σύνταξη και η υπογραφή των δύο μνημονίων από τις πολλές και σημαντικές προσωπικότητες της ελληνικής δημόσιας ζωής απαιτού-

† Μακαριστός Ἀρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος

σε πολύ θάρρος, με το δεδομένο των συνθηκών τρομοκρατίας που είχαν επιβάλλει τα SS. Η αείμνηστη δημοσιογράφος Μαρία Ρεζάν στο βιβλίο της «Με νοσταλγία... για μια ζωή έτσι, χωρίς πρόγραμμα» (Εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2000) έγραψε για την σωτηρία τη δική της και της οικογένειάς της: «Ήταν κι ο Δαμασκηνός, βέβαια, ο Αρχιεπίσκοπος, που κάποια στιγμή της Κατοχής, στην πιο μαύρη της ώρα, έβγαλε τη μοναδική εκείνη ανακοίνωση, διαμαρτυρόμενος για όσα τραβούσαν οι εβραϊκής καταγωγής συμπολίτες του. Και που ήταν η αιτία, μετά τη συνάντησή του με τον ραβίνο των Αθηνών, τον Μπαρτζιλάϊ, να κάνει ο ραβίνος τη δήλωση: «Ο σώζων εαυτόν σωθήτω. Όσο για μένα ανεβαίνω στο βουνό...». Και αφυπνίστηκαν όσοι αφυπνίστηκαν από τους ομοθρήσκους του και κρύφτηκε ο καθένας όπου μπορούσε...».

Οι πλαστές ταυτότητες

Ο Αρχιεπίσκοπος, σε συνεργασία με τον γενναίο Αστυνομικό Διευθυντή των Αθηνών Άγγελο Έβερτ και τον επίσης γενναίο Γενικό Διευθυντή των Διοικητικών Υπηρεσιών του Δήμου Αθηναίων Π. Χαλδέζο, έσωσε εκατοντάδες Εβραίους, «βαπτίζοντάς» τους, στα χαρτιά, Χριστιανούς και ζητώντας από τον μεν Χαλδέζο να εκδίδει πιστοποιητικά του Δήμου, από τον δε Έβερτ, με την υπογραφή του, να εκδίδει πλαστές ταυτότητες, στις οποίες αναγραφόταν ως θρήσκευμα των Εβραίων το «Χριστιανός Ορθόδοξος». Ο Βενέζης γράφει σχετικά ότι ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός κάλεσε στην Αρχιεπισκοπή τον Χαλδέζο και του είπε: «Εγώ έκαμα το Σταυρό μου, μίλησα με τον Θεό και απεφάσισα να σώσω όσες ψυχές Εβραίων ημπορώ. Έστω κι αν κινδυνεύω. Εγώ θα «βαπτίζω» τους Εβραίους και εσύ θα δίδεις πιστοποιητικό του Δήμου για να πάρουν ταυτότητα ως Χριστιανοί Έλληνες...». Στον αφιερωματικό τόμο του το Κ.Ι.Σ. αναφέρει σχετικά ότι με τον τρόπο των πλαστών ταυτοτήτων που εφεύρε ο Αρχιεπίσκοπος, 560 Αθηναίοι Εβραίοι, όπως και άλλοι από διάφορες πόλεις, που είχαν βρει καταφύγιο

Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον, ἔσται δίκαιος ....

ψλμ. 111

στην πρωτεύουσα, επέζησαν ως το τέλος του πολέμου, προσποιούμενοι τους Ορθόδοξους Χριστιανούς. Η αναγραφή του θρησκεύματος στις ελληνικές ταυτότητες τότε απεδείχθη σωτήρια για τους Ισραηλίτες Έλληνες. Σε καμιά άλλη κατεχόμενη Ευρωπαϊκή χώρα δεν κατέστη δυνατόν να εφαρμοσθεί ένα τέτοιο τέχνασμα, αφού σ’ αυτές δεν αναγραφόταν στις ταυτότητες το θρήσκευμα…

Την ψυχή του υπέρ των προβάτων... Η δράση του Αρχιεπισκόπου υπέρ των συνανθρώπων του και του απελευθερωτικού αγώνα του Ελληνικού Λαού προκάλεσαν την οργή και το μίσος των δυνάμεων Κατοχής και πιο ειδικά των ανδρών των SS, που επιδίωξαν να τον δολοφονήσουν. Φίλοι και σύμβουλοί του ζήτησαν από τον Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό να διαφύγει στο εξωτερικό, όμως, εκείνος απάντησε: «Είμαι στη διάθεση του Έθνους και τον λαόν μου δεν θα τον εγκαταλείψω ποτέ. Και αν χρειαστώ να φύγω από τας Αθήνας, τότε μόνον εις τα Ελληνικά βουνά θα πορευθώ και ουδέποτε εις την ξένην». Φύλακας άγγελος του Αρχιεπισκόπου ο Διευθυντής της Αστυνομίας των Αθηνών Άγγελος Έβερτ. Ο αείμνηστος καθηγητής Ιωάννης Γεωργάκης, γραμματέας τότε του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού, γράφει ότι ο ίδιος και ο Έβερτ πληροφορήθηκαν ότι οι Γκεσταπίτες έψαχναν στον υπόκοσμο των Αθηνών τον άνθρωπο που θα αναλάμβανε να δολοφονήσει τον Αρχιεπίσκοπο. Γι’ αυτό και τον έπεισαν να μετοικήσει προσωρινά από το Ψυχικό στην οδό Δημοκρίτου 1. Στον επάνω όροφο έμενε ο Γεωργάκης με την οικογένειά του. Η Γκεστάπο, που παρακολουθούσε τον Αρχιεπίσκοπο, είδε ότι δεν επέστρεψε το βράδυ στο σπίτι του και άρχισε να τον αναζητεί. Ο Γεωργάκης αντελήφθη ότι ο Δαμασκηνός κινδύνευε και ειδοποίησε τον Έβερτ. Εκείνος έστειλε τέσσερις αστυνομικούς έξω από το σπίτι της Δημοκρίτου για κάθε ενδεχόμενο. Τα ξημερώματα έφτασαν τα αυτοκίνητα της Γκεστάπο και διέταξαν τους Έλληνες αστυφύλακες να απομακρυνθούν... Οι Γκεστα-

† Μακαριστός Ἀρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος

πίτες κτύπησαν δυνατά την πόρτα και βιαίως εισήλθαν στο σπίτι. Ζήτησαν από τον Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό να τους ακολουθήσει, αλλά εκείνος αρνήθηκε. Ο επί κεφαλής των ανδρών της Γκεστάπο ήρθε σε αδιέξοδο και του απήγγειλε προσωρινή κατ’ οίκον φυλάκιση και πλήρη απομόνωσή του έως τη μεταγωγή του στο Άουσβιτς. Ο Έβερτ, ο Ντίνος Δοξιάδης, η οικογένεια Κων. Τσάτσου, ο Ελβετός πρέσβης, ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός και ο συμμαχικός ασύρματος, στα Βίλια Αττικής, έσπασαν τον αποκλεισμό. Οι Έβερτ και Δοξιάδης μελέτησαν δυνατότητες απόδρασης του Αρχιεπισκόπου, αλλά εκείνος αρνήθηκε πάλι λέγοντας: «Πώς είναι δυνατόν, όταν το άνθος της Ελληνικής αντιστάσεως μετάγεται εις τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως, εγώ, ο Ποιμενάρχης, να δεχθώ να διαφύγω και να μη συμμεριστώ την τύχη των;». Έτσι έκλεισε το θέμα της διαφυγής του. Όμως, το κύρος του Αρχιεπισκόπου ήταν τόσο στον Ελληνικό λαό, όσο και στη διεθνή κοινή γνώμη, που και οι άνδρες των Ες-Ες δεν τόλμησαν να τον εξοντώσουν ή να τον μεταφέρον σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Στο βιβλίο του «Άγγελος Έβερτ, η δράση του στην κατοχή μέσα από Μαρτυρίες» (Εκδ. Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 2007, σελ. 163), το οποίο πρόσφατα κυκλοφορήθηκε, ο πρ. Πρόεδρος της Ν.Δ. και πρώην Υπουργός κ. Μιλτιάδης Έβερτ σημειώνει ότι ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός ήταν από τους «πρωταγωνιστές» στον αγώνα του έθνους κατά των Γερμανών και γράφει για τη σχέση του πατέρα του Αγγέλου Έβερτ με τον Αρχιεπίσκοπο: «Η σχέση του Αρχιεπισκόπου με τον Άγγελο Έβερτ υπήρξε στενή και η συνεργασία των δύο ανδρών στην αντίσταση και στην αντικατασκοπία ήταν αδιάκοπη καθ’ όλη τη διάρκεια της Κατοχής». Ο εκρηκτικός χριστοκεντρικός και εθνοκεντρικός χαρακτήρας του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού τον ωθούσε πάντοτε σε παράτολμες, πλην συνεπείς προς τις αρχές του, ενέργειες, θέτοντας ο ίδιος τον εαυτόν του κάτω από το καλώς νοούμενο συμφέρον της Εκκλησίας και του Έθνους. Η αυθεντική, μάλιστα, απάντησή του προς τον Άλτενμπουργκ, ο οποίος τον ηπείλησεν ότι εάν ανέβαινε στο βουνό για να ηγηθή της Αντίστασης του ελληνικού λαού, θα διέτασσε την

Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον, ἔσται δίκαιος ....

ψλμ. 111

σύλληψίν του και την παραπομπήν του στο Στρατοδικείο, έδωσε απάντηση γενναία, τιμία, ιστορική και ανταξία των παραδόσεων του Ορθοδόξου Ελληνικού Κλήρου, που συγκεφαλαιούται σε έξι λέξεις: «Οι Έλληνες Αρχιερείς δεν τυφεκίζονται· απαγχονίζονται». Αυτήν την πολυσήμαντη απάντηση, σήμερα τοποθετούμε, με την πρωτοβουλίαν του Κ.Ι.Σ., στη βάση του ανδριάντος το Αρχιεράρχου, που καταξίωσε το ελληνορθόδοξο ήθος, την ιστορία και την παράδοσή μας.

Η αναγνώριση Η δράση του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού υπέρ των Εβραίων δεν πέρασε απαρατήρητη. Αντιθέτως, Ισραηλινοί και Ισραηλίτες έδειξαν και δείχνουν μέχρι και σήμερα, μέχρι και σ’ αυτή τη λιτή αλλά σημαντική εκδήλωση και με αυτή την πλάκα η οποία τοποθετείται στον ανδριάντα του, δείχνουν, επαναλαμβάνω, με κάθε τρόπο, την ευγνωμοσύνη τους και τον ανθρωπισμό τους, αφού δεν ξεχνούν τους ανθρώπους που τους βοήθησαν στις δύσκολες ώρες της Γενοκτονίας. Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός ανεγράφη στη Χρυσή Βίβλο του Ισραήλ ως ένας των Δικαίων των Εθνών, μαζί με άλλους ηρωικούς Έλληνες Ιεράρχες και κληρικούς και λαϊκούς, Ορθόδοξους Χριστιανούς στο θρήσκευμα, που με τις ενέργειές τους έσωσαν από τον βέβαιο θάνατο Εβραίους στο θρήσκευμα Έλληνες πολίτες. Ο Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Εβραϊκού Συνεδρίου Τεό Κλάϊν τόνισε, μεταξύ άλλων, ότι ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και η Ορθόδοξη Εκκλησία, μαζί με τον Άγγελο Έβερτ, άνοιξαν τις πόρτες τους για να σωθούν πολλοί Εβραίοι. Επίσης, ο Πρέσβυς της Ελλάδος στην Ουάσινγκτον Αλέξανδρος Φίλων, σε επιστολή του προς τον Μιλτιάδη Έβερτ, με ημερομηνία 10 Απριλίου 2006, ενημερώνοντάς τον για το τιμητικό δίπλωμα και το μετάλλιο τα οποία απονεμήθηκαν μετά θάνατο στον πατέρα

† Μακαριστός Ἀρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος

του Άγγελο Έβερτ από το Ίδρυμα Ραούλ Βάλενμπεργκ, σημείωσε ότι το ίδιο μετάλλιο απονεμήθηκε και στην μνήμη του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού, καθώς και σ’ αυτήν του Μητροπολίτου Ζακύνθου Χρυσοστόμου και του Δημάρχου Ζακύνθου Λουκά Καρέρ, οι οποίοι, με την στάση τους, συνέβαλαν στην διάσωση των Εβραίων της Ζακύνθου. Το περιστατικό δεν είναι αρκετά γνωστό. Κλήθηκε από τον Γερμανό Διοικητή της Φρουράς Ζακύνθου ο τότε Δήμαρχός της Λουκάς Καρέρ και του υπεδείχθη να ετοιμάσει κατάλογο με ονόματα και διευθύνσεις των Εβραίων της νήσου. Ο Δήμαρχος κατέφυγε στον Μητροπολίτη, αείμνηστο Χρυσόστομο Δημητρίου. Οι δυο άνδρες συνεννοήθηκαν και την ορισθείσα ημέρα μετέβησαν αμφότεροι στην Κομαντατούρ και εκεί ο Μητροπολίτης εγχείρισε στον Γερμανό Διοικητή ένα κλειστό φάκελο. Εκείνος ανοίγοντάς τον και πιστεύοντας ότι περιείχε την περιπόθητη λίστα, άλλαξε δέκα χρώματα όταν βρήκε μέσα στον φάκελο μια κόλλα χαρτί πάνω στην οποία ήταν γραμμένα δύο μόνον ονόματα: Μητροπολίτης Ζακύνθου Χρυσόστομος, Λουκάς Καρέρ, Δήμαρχος.

Η αποκατάσταση Αγαπητοί μου, οι δυνάστες του κόσμου τούτου νομίζουν ότι, αν αδικούν, αν βασανίζουν, αν σκοτώνουν χιλιάδες ή και εκατομμύρια ανθρώπων, θα αλλάξουν την ιστορία, θα επιβάλλουν τη θέλησή τους, θα διορθώσουν το σχέδιο του Θεού, θα γίνουν κοσμοκράτορες και θα εξοντώσουν κάθε άνθρωπο, τον οποίο, ιδεολογικά κρίνοντες, χαρακτηρίζουν εχθρό τους. Στον 20ο αιώνα η ανθρωπότητα γνώρισε τα πιο απάνθρωπα τέτοιας φύσης καθεστώτα στην Ιστορία της. Όμως, τα καθεστώτα αυτά πέρασαν, καταποντίστηκαν, κατέρρευσαν μετά πατάγου και αποτελούν πλέον τραγική όσο και κακίστη ανάμνηση και παράδειγμα προς αποφυγή. Ο εφιάλτης εκείνος πέρασε και η ανθρωπότητα συνεχίζει την πορεία της με τραύματα μεν, αλλά και χρηστές ελπίδες. Άραγε, διδάχθηκε από τα παθήματά της; Έλαβε τις αποφάσεις της; Είδε ότι άνθρωποι χωρίς ηθικές αναστολές ή

Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον, ἔσται δίκαιος ....

ψλμ. 111

εσωτερικές αντιστάσεις, χωρίς πίστη και φόβο Θεού, χωρίς αρχές, είναι επικίνδυνοι όταν αποκτήσουν δύναμη; Κατενόησε ποιο είναι το συμφέρον της; Επιτρέψτε μου την ώρα αυτή να αναφερθώ στην Δοξολογία, η οποία τελέστηκε στις 12 Οκτωβρίου 1944, την ημέρα δηλ. της απελευθέρωσης της Πρωτεύουσας της Ελλάδος από τα Ναζιστικά στρατεύματα Κατοχής, εδώ, στον Μητροπολιτικό αυτόν Ναό των Αθηνών, με προεστώτα τον Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό και την συμμετοχή χιλιάδων Ελλήνων, των οποίων οι ψυχές πάλλονταν από εθνικό και θρησκευτικό ενθουσιασμό. Ο Βενέζης διέσωσε τον Ύμνο τον οποίο έψαλε ο Χορός της Μητροπόλεως εκείνη την ημέρα, με την έγκριση του Αρχιεπισκόπου. Πρόκειται για στίχους από τους Ψαλμούς του Δαυίδ, ειδικά επιλεγμένους για την περίσταση. Ιδού μερικοί: «- Η δεξιά σου Κύριε, δεδόξασται εν ισχύι, η δεξιά Σου χειρ, Κύριε έθραυσεν εχθρούς και τω πλήθει της δόξης σου συνέτριψας τους υπεναντίους. - Έσωσας ημάς εκ των θλιβόντων ημάς και τους μισούντας ημάς κατήσχυνας. - Ταλαιπωρία εταλαιπωρήσαμεν, ελογίσθημεν ως πρόβατα σφαγής. Μερίς του λαού περιεβλήθη σχοινίω, οι αγροί ημών διεμερίσθησαν, οι οίκοι ηρημώθησαν και ημείς αυτοί περιυβρίσθημεν. - Τον λαόν Σου Κύριε εταπείνωσαν και την κληρονομίαν Σου εκάκωσαν. - Αυτοί συνεποδίσθησαν και έπεσον, ημείς δε ανέστημεν και ανωρθώθημεν. Ότι άνδρα αιμάτων και δόλιον βδελύσσεται Κύριος. - Απώλετο το μνημόσυνον αυτών μετ’ ήχου. Αλαλάξατε τω Θεώ πάσα η γη. Πάντα τα έθνη κροτήσατε χείρας». Έπειτα, ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, με φωνή που μάταια προσπαθούσε να κρύψει την συγκίνηση, ευχήθηκε επί τοις Ελευθερίοις της Ελλάδος: «- Ευλογείτε άγγελοι Κυρίου και χοροί δικαίων και ήλιος και

† Μακαριστός Ἀρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος

σελήνη και άστρα, τον Κύριον. - Ευλογείτε γη και όρη και βουνοί και έθνη τα κατοικούντα εν αυτοίς, τον Κύριον. - Ευλογείτε πηγαί και θάλασσαι και ποταμοί και πάσα ένυδρος φύσις τον Κύριον... Ευλογείτε ηρώων νεκρών σκιαί και ζώντων πλήθη και θυμάτων μυριάδες και τάφων στίχοι και θλιβομένων εσμοί εν δάκρυσιν αγαλλιάσεως τον Κύριον... - Ευλογείτε ελευθερωτών τροπαιούχοι φάλαγγες και όπλων κλαγγή και νίκης σάλπιγγες και δόξης παιάνες, τον Κύριον. - Ευλογείτε Οίκοι Θεού και κώδωνες εύλαλοι και κυανολεύκων ριπαί και δούλων αδουλώτων απελεύθερον σύστημα, ύμνοις και ευχαριστίαις, τον Κύριον. - Κύριε ο Θεός, κράτυνον το Έθνος ημών· τας ακάνθας του πικρού μαρτυρίου εις δάφνας μετάτρεψον· δόξη και τιμή στεφάνωσον τους νικητάς». Και επιλέγει ο Βενέζης: «Είπε ο Δεσπότης. Και το πλήθος κλαίοντας, ευχαριστούσε τον Θεό». Είπα, προηγουμένως ότι τα απάνθρωπα καθεστώτα κατέρρευσαν και αποτελούν κακίστη ανάμνηση. Όμως, πρέπει όλοι μας να επαγρυπνούμε, ώστε όχι μόνο να μην γνωρίσει η ανθρωπότητα πάλι τέτοια φρίκη, αλλά να κάνουμε ακόμη πιο ανθρώπινη και πιο ανεκτική την κοινωνία. Για εμάς προϋποθέσεις μιας ειρηνικής και ευημερούσας κοινωνίας είναι η αγάπη προς τον Θεό και προς τον κάθε συνάνθρωπο, ανεξάρτητα από φυλή και θρησκεία, όπως επίσης και η δικαιοσύνη. Είναι η αγάπη προς την Πατρίδα, η τιμή προς τους ήρωες, η ζωντανή ιστορική μνήμη. Λαοί που δεν θέλουν να θυμούνται το παρελθόν, δεν δικαιούνται να έχουν μέλλον. Όλοι εμείς υποχρεούμεθα να διαφυλάξουμε για εμάς και τους νεωτέρους μας απαραχάρακτη την Ιστορία, μη εφαρμόζοντες επ’ αυτής μεθόδους Προκρούστη. Και στο μέτρο των δυνάμεών του ο καθένας μας να μην επιτρέψει ποτέ να επιβάλουν τα απάνθρωπα

Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον, ἔσται δίκαιος ....

ψλμ. 111

ιδεολογήματά τους στην κοινωνία ολιγάριθμες ακραίες, ρατσιστικές, τρομοκρατικές και ολοκληρωτικές ομάδες. Πιστεύουμε στην ανεκτικότητα προς τη διαφορετικότητα των συνανθρώπων μας, στο σεβασμό της όποιας άποψης του άλλου, στην κατάργηση της ποινής του θανάτου και των βασανιστηρίων, στην ελευθερία της έκφρασης και στα ανθρώπινα δικαιώματα. Όπως, ως Χριστιανοί, ως άνθρωποι με όρθια τη συνείδηση, και ως πολίτες ελεύθεροι και υπεύθυνοι, έχουμε επίσης ταχθεί υπέρ της ολοκληρωτικής αντίστασης κατά της τρομοκρατίας, κατά του ρατσισμού, κατά της ξενοφοβίας, κατά της κατάργησης των διαφορετικοτήτων, κατά της ομογενοποίησης των πάντων σε μια συγκρητιστική αντίληψη ζωής. Εμείς στην Ελλάδα τις αρχές που προανέφερα τις έχουμε κάνει πράξη. Και η κοινή, ειρηνική και με αγαστή συνεργασία ζωή Εβραίων, Χριστιανών και Μουσουλμάνων στη χώρα μας αποτελεί απτό παράδειγμα και πρότυπο ομαλής συμβίωσης ανθρώπων που ακολουθούν διαφορετικά θρησκεύματα για τους λαούς της Γης. Από ετούτον, λοιπόν, εδώ τον ιερό χώρο ας ακουσθεί προς την Οικουμένη η στερρά μας απόφαση να συνεχίσουμε μαζί με όλους τους όπου γης ανθρώπους καλής θελήσεως τον αγώνα, δικής μας εγρήγορσης και πολλών άλλων αφύπνισης υπέρ των ιδεωδών της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της αγάπης και της δικαιοσύνης προς αποτροπή νέας διολίσθησης της ανθρωπότητας σε πρακτικές απάνθρωπες, βάρβαρες, αναιρετικές του πολιτισμού και ακυρωτικές της προόδου. † Ο Αθηνών Χριστόδουλος