ΕΒΡΑΙΟΙ & ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ ΣΤΗ ΦΡΙΚΗ ΤΟΥ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑΤΟΣ

ΠΟΤΕ ΞΑΝΑ ΑΝΤΙ-ΣΗΜΙΤΙΣΜΟΣ = ΑΝΤΙ-ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ

Έκδοση: Περιφέρεια Θεσσαλίας

Περιφερειακές Ενότητες Μαγνησίας και Σποράδων Ισραηλιτική Κοινότητα Βόλου Με την υποστήριξη της: Agape Hellas Εικόνα εξωφύλλου: Βίκτωρ Κοέν Εικόνα οπισθόφυλλου: Βίκτωρ Κοέν Κείμενα-επιμέλεια: Απόστολος Χρ. Βαβύλης Σχεδιασμός-Εκτύπωση: Γραφικές Τέχνες «Παλμός»

Βόλος 2017

Αντί προλόγου... «Εγώ έκαμα τον σταυρό μου, μίλησα με τον Θεό και απεφάσισα να σώσω όσες ψυχές Εβραίων ημπορώ, έστω κι αν κινδυνεύω...» «Οι Ιεράρχες της Ελλάδος, στρατηγέ Στρόουπ, δεν τουφεκίζονται, απαγχονίζονται. Σας παρακαλώ να σεβασθήτε αυτήν την παράδοσιν…» Μακαριστός Αρχιεπίσκοπος Αθηνών ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ (Παπανδρέου)

«Ο Χριστιανικός κόσμος στην Γερμανία, ο μέσος Γερμανός, φέρει πολύ μεγαλύτερη ευθύνη ενώπιον του Θεού, από τους εθνικοσοσιαλιστές, τα Ες-Ες και την Γκεστάπο. Οφείλαμε να αναγνωρίσουμε τον Κύριο Ιησού Χριστό στο πρόσωπο του αδελφού μας που υπέφερε, διωκόταν, εξωντονόταν με τον πιο απάνθρωπο τροπο, ανεξάρτητα αν ήταν κομμουνιστής, ή Εβραίος… Επομένως, εμείς οι Χριστιανοί δεν φέρουμε πολύ μεγαλύτερη ευθύνη, εγώ προσωπικά δεν είμαι πολύ περισσότερο ένοχος από πολλούς που έβαψαν τα χέρια τους με αίμα;» Μάρτιν Νιμέλερ, Γερμανός λουθηρανός πάστορας «Δύο τρίγωνα, ένα κίτρινο αστέρι, Η ασπίδα του βασιλιά Δαβίδ, του προπάτορά μας στα στήθη των παιδιών σας. Αυτό είναι τιμή δεν είναι προσβολή. Ο ξακουσμένος δρόμος όχι ένα κακό. Ξανά επιβεβαιώνονται οι προφήτες, ξανά ηχεί η σάλπιγγα του τέλους και η μοίρα ενός Μεγάλου λαού και πάλι από τον προφήτη αναγγέλεται. Ξανά σε καταδιώκουν Ω Ισραήλ! Αλλά πως μπορεί να σε νοιάξει η ανθρώπινη κακία εσένα που άκουσες τον Θεό να μιλάει μέσα από το σύνεφο στο Σινά;» Αγία Μαρία Σκομπτσόβα. (δολοφονήθηκε στο Ράβενσμπρουγκ)

Απο την πορεία του θανάτου στην πορεία των ζωντανών…

March of the Living 2016

Άουσβιτς - Μπιρκενάου

Το ελληνικό πανό βρισκόταν επικεφαλής της πορείας.

Η απάντηση της πολιτισμένης ανθρωπότητας στο μίσος: ΑΝΤΙΣΗΜΙΤΙΣΜΟΣ = ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ

Εισαγωγή

Τ

ις μέρες που έγραφα ότι διαβάσετε σ’ αυτό το βιβλιαράκι, στην Ελλάδα είχε ενσκήψει το μέτωπο κακοκαιρίας «Αριάδνη» και τα ΜΜΕ είχαν αντα­ποκρίσεις σαν να ήρθε το τέλος του κόσμου. Οι γνωστοί…άγνωστοι μαζί με τα εγγόνια των άλλοτε προσφύγων (sic!), στο Πέραμα, διαμαρτύρονταν για να μην πάνε 25 προσφυγόπουλα από τη Συρία στο σχολείο των «δικών» τους παιδιών -για λόγους «υγιεινής!!!», στην Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν, γελοιογράφοι από όλο τον κόσμο διαγωνίζονταν για το βραβείο του πιο εξευτελιστικού για το Ολοκαύτωμα σκίτσου και τέλος αποκαλύφθηκε ότι ο Άγγελος Κουτσουμάρης, Πρόεδρος Πρωτοδικών στη Θεσσαλονίκη επί γερμανικής κατοχής, μεθόδευσε την διενέργεια 400 υιοθεσιών εβραιοπαίδων για να τα γλυτώσει από τη σφαγή στα στρατόπεδα. Το συμπέρασμα από τα παραπάνω είναι η προφανής έλλειψη μνήμης και μέτρου στις κοινωνίες μας, καθώς και η απότοκη ανησυχία μου για το ότι οι συνθήκες που δημιούργησαν τη φρίκη του Ολοκαυτώματος δεν εξέλειψαν, αλλά και ότι η ελπίδα υπάρχει... Πριν προχωρήσω, είναι πολύ σημαντικό να ξεκαθαρίσω μερικά πράγματα, γιατί αυτό θα βοηθήσει αποφασιστικά στην κατανόηση των όσων ακολουθούν μέσω της συνειδητοποίησης του σκοπού μου. Τα προηγούμενα χρόνια ειδικοί επιστήμονες, αρτιότεροι χειριστές της γλώσσας και πολύ εμπειρότεροι επιμελήθηκαν αντίστοιχα έντυπα. Δεν είμαι ιστορικός, δεν έχω την αυταπάτη ότι χειρίζομαι τη γλώσσα όσο καλά θα άρμοζε στο εγχείρημα αυτό, αλλά είμαι βέβαιος ότι έχω τη γνώση, την μέθοδο και την εμπειρία να προκαλέσω γόνιμο προβληματισμό και συζήτηση μέσα από τα γραπτά που ακολουθούν. Ότι θα διαβάσετε δεν αποτελούν δική μου «σοφία» ή πρωτογενή έρευνα. Είναι η συρραφή κειμένων εξαιρετικά αξιόλογων ειδικών ερευνητών, επιστημόνων, ιστορικών και η παρουσίαση γραπτών, ανθρώπων που είτε διακινδύνευσαν τη ζωή τους για να διασώσουν Εβραίους και άλλους διωκόμενους από τη ναζιστική μηχανή, είτε θυσίασαν

6

Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

τη ζωή τους κατά τη διάρκεια αυτής της προσπάθειας. Σπούδασα στη Θεσσαλονίκη. Υπήρξα πολιτικοποιημένος και ανήσυχο πνεύμα. Κατάγομαι από οικογένεια εκπαιδευτικών με μεγάλη αγάπη στη μελέτη και πάθος για την ιστορία, με μέλη της παρόντα σε όλους τους αγώνες του έθνους τα τελευταία 100+ χρόνια. Στο δημοτικό σχολείο είχα συμμαθητές Εβραίους, στο γυμνάσιο, στο λύκειο, στο πανεπιστήμιο επίσης και όμως: Το ότι εκεί που σπούδαζα, περπατούσα, ξαπλωνα στο γρασίδι την άνοιξη και το καλοκαίρι, ότι η Λέσχη που τρώγαμε, ήταν μόλις 36 χρόνια πριν το αρχαιότερο και μεγαλύτερο εβραϊκό νεκροταφείο της Ευρώπης και ότι η Θεσσαλονίκη ονομαζόταν «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων», το έμαθα μόλις στο τελευταίο έτος. Σε κανένα βιβλίο ιστορίας, σε κανένα κατηχητικό, σε καμιά πολιτική αντιρατσιστική κι αντιφασιστική σύναξη, στη μεταδικτατορική Θεσσαλονίκη, σε καμιά μου συντροφιά, κανείς ποτέ δεν είχε αναφέρει ούτε καν τον όρο ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ... Το κείμενο που με «σημάδεψε» για το Ολοκαύτωμα το έγραψε ο Ηλίας Πετρόπουλος και είχε τον τίτλο «Αχ, Αλλέγκρα...» Πρόσφατα, σε μια συζήτησή μου με διαπρεπείς ανθρώπους τόσο της εβραϊκής όσο και της χριστιανικής κοινότητας, άκουσα πως «δεν υπάρχει λόγος να κάνουμε τίποτε για να ενημερώσουμε το χριστιανικό κοινό της Θεσσαλονίκης για το Ολοκαύτωμα, γιατί οι περισσότεροι γνωρίζουν...» Ε, λοιπόν, όχι! Όποιος νομίζει ότι το έτος 2017, στην Ελλάδα, στη Θεσσαλονίκη και θα τολμούσα να προσθέσω στην Ευρώπη και δη στην Ανατολική Ευρώπη του 2017 εκεί που κυρίως εξελίχτηκε η τραγωδία, η πλειοψηφία των ανθρώπων γνωρίζει, κατανοεί και άρα στέκεται απέναντι στις θεωρίες, τις λογικές και τις πρακτικές που δημιούργησαν το Ολοκαύτωμα... ΠΛΑΝΑΤΑΙ ΠΛΑΝΗΝ ΟΙΚΤΡΑΝ! Αναφέρομαι βεβαίως στην συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού, που είναι έστω και κατ’ όνομα χριστιανοί. Μ’ αυτά και μ’ αυτά στο μυαλό μου, με περισσότερες από 10.000 σελίδες σε 5 γλώσσες και αμέτρητες ιστοσελίδες μπροστά μου, τολμώ με την άδειά σας και την εμπιστοσύνη του προέδρου της Ισραηλιτικής Κοινότητας Βόλου κ. Μαρσέλ Σολομών, να φέρω μπροστά σας ένα κείμενο, με τον γενικό τίτλο για την Εθνική Ημέρα Μνήμης Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος 2017: ΕΒΡΑΙΟΙ & ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ ΣΤΗ ΦΡΙΚΗ ΤΟΥ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑΤΟΣ. ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ. Η στατιστική και οι αριθμοί είναι αμείλικτοι και μπροστά τους όλα τα υπόλοιπα μοιάζουν φλυαρίες. Στην Ορθόδοξη Ελλάδα της Κατοχής λοιπόν,

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας

7

οι φασίστες κατακτητές κατόρθωσαν να εξολοθρεύσουν το 86% των Ελλήνων πολιτών εβραϊκού θρησκεύματος μέσα σε λιγότερο από 2 χρόνια! Στην Θεσσαλονίκη, το ποσοστό αυτό έφτασε το 96% όταν στην πρωτεύουσα του Γ΄ Ράϊχ της ναζιστικής Γερμανίας, στο Βερολίνο, το ποσοστό ήταν «μόλις» 92%..! Αντιστοίχως ανατριχιαστικά είναι τα νούμερα και σε όλη την υπόλοιπη κατεχόμενη χριστιανική Ευρώπη... Ακόμα φρικτότερο είναι ν’ ακούς, ότι δεκάδες χιλιάδες εξαθλιωμένοι από την παραμονή τους στα στρατόπεδα του θανάτου, άνθρωποι που παρ’ όλα αυτά επέζησαν, σφαγιάστηκαν κυριολεκτικά από τους «χριστιανούς» (sic!) γείτονές τους όταν «τόλμησαν!» να επέστρεψουν στα σπίτια τους ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ! Ηγέτες πολυαρίθμων εκκλησιών σιωπούσαν εκκωφαντικά, άλλοι ηγέτες συνεργαζόταν με τους Ναζί και τέλος μέσω χριστιανικής «εκκλησίας», διέφυγαν διευκολυνόμενοι παντοιοτρόπως, ναζί, καταζητούμενοι εγκληματίες πολέμου στη Λατινική Αμερική. Θυμίζω, ότι κατά τον αείμνηστο ερευνητή και διώκτη ναζί εγκληματιών Σάϊμον Βίζενταλ, ο «Άγγελος του Θανάτου», ο διαβόητος «γιατρός» του Άουσβιτς-Μπιρκενάου, Γιόζεφ Μέγκελε, διέφυγε στην Αργεντινή ακολουθώντας την «ρωμαϊκή οδό», όπως ονομάστηκε χαρακτηριστικά το κανάλι διαφυγής με τη συνενοχή ανωτάτων στελεχών της Ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας. Μέσω της ίδιας οδού ή κάποιου «παραδρόμου» της με το χαρακτηριστικό όνομα το «κανάλι των ποντικών», με επικεφαλής τον Κροάτη αρχιεπίσκοπο Κρούνοσλαβ Ντραγκάνοβιτς, μέσα σε 4 χρόνια μετά τον πόλεμο, περισσότεροι από 4.000 εγκληματίες πολέμου, εκ των οποίων τουλάχιστον 200 ιερωμένοι Κροάτες «ουστάσε» κατορθώνουν να ξεφύγουν από τη δικαιοσύνη και τις δίκες. Απ’ αυτό το «κανάλι των ποντικιών», δραπετεύουν οι: Άντολφ Άϊχμαν-οργανωτής της αντισημιτικής «Τελικής Λύσης», ο «δημιουργός» των κινητών θαλάμων αερίων Βάλτερ Ράουφ, ο διοικητής των στρατοπέδων Σόμπιμπορ και Τρεμπλίνκα Φράντς Στάγκλ, ο θεωρητικός της ευθανασίας των «κατωτέρων όντων» Γκαίραντ Μπόνε, ο «δήμιος της Λυών» Κλάους Μπάρμπι και οι «αρχιτέκτονες» της σφαγής των Ορθοδόξων Σέρβων στο Γιασένοβατς, Άντε Πάβελιτς, Λιούμπο Μίλος, καθώς και οι Νάντα Τάνιτς-Λούμπουριτς και Μάϊα Σλόμιτς-Μπούτιον, διοικητές του γυναικείου στρατοπέδου στην Στάρα Γκραντίσκα. Πώς λοιπόν να τολμήσεις να γράψεις, χριστιανός oρθόδοξος κι ο ίδιος, για το θετικό ρόλο των χριστιανών και ποιο άραγε είναι το ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ

8

Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ που την κάνει να ξεχωρίζει από τις υπόλοιπες χριστιανικές ομολογίες ανά την Ευρώπη; Γιατί, θυμίζω εμφατικά, πως οι αριθμοί και οι στατιστικές είναι αμείλικτοι και αντατριχιαστικοί.

Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος Είναι σημαντικότατο κατά την άποψή μου να γίνει κατανοητό, πως αν και τα περισσότερα θύματα των Ναζί και των συνεργατών τους ήταν Εβραίοι (πάνω από 6.000.000) και αυτό ήταν συνήθως το μόνο τους «έγκλημα», εν τούτοις υπήρξαν εκατομμύρια ακόμα άνθρωποι που σφαγιάστηκαν με τον ίδιο τρόπο, στους ίδιους τόπους μαρτυρίου, από τους ίδιους θύτες και τους συνεργούς τους που δεν ήταν Εβραίοι και οι περισσότεροι εξ’ αυτών ήταν χριστιανοί. Σύγχρονες έρευνες ανεβάζουν τον αριθμό αυτών των «μη Εβραίων» θυμάτων του Ολοκαυτώματος σε 4.000.000 άτομα, τουλάχιστον. Μόνον στο «άγνωστο» στους περισσοτέρους στρατόπεδο εξόντωσης Γιασένοβατς στην Κροατία, δολοφονήθηκαν από τους συνεργάτες των Ναζί, πολιτοφύλακες «Ουστάσι», περισσότεροι από 700.000 Σέρβοι, Ορθόδοξοι χριστιανοί στη δε συντριπτικά Ρ/Κ Πολωνία δολοφονήθηκαν περίπου 1.800.000 μη-Εβραίων πολιτών, απ’ τους οποίους περίπου 100.000 ήταν μέλη της κοινωνικής και θρησκευτικής χριστιανικής «ελίτ». Οι ναζί εγκληματίες και οι συνεργοί τους, ενεργοί ή παθητικοί ελάχιστη σημασία έχει, εξόντωναν όποιον δεν «ταίριαζε» στις παρανοϊκές θεωρίες του Χίτλερ για την άρεια φυλή και την υπεροχή της, όποιον «λέκιαζε» κατά τη γνώμη τους την καθαρότητά της ή εμπόδιζε την δημιουργία του Χιλιετούς Ράϊχ: Εβραίους, Χριστιανούς, Άθεους, Μάρτυρες του Ιαχωβά, Τσιγγάνους, Ομοφυλόφιλους...

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας

9

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας Αυτό που κατά τη γνώμη μας διακρίνει την Ορθόδοξη Εκκλησία γενικά και την Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία ιδιαίτερα, από όλες τις άλλες εκκλησίες ή τις χριστιανικές ομολογίες είναι επιγραμματικά τα εξής: 1. Ο Ηγέτης της, Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος Δαμασκηνός αλλά και πολυάριθμοι άλλοι Αρχιερείς, (ο Δημητριάδος Ιωακείμ, ο Ζακύνθου Χρυσόστομος, ο Χαλκίδας Γρηγόριος), Αρχιμανδρίτες και Ρασοφόροι όλων των βαθμίδων, άντρες και γυναίκες, αφενός πήραν σαφή θέση κατά του εκτοπισμού των Εβραίων σε στρατόπεδα στην Α. Ευρώπη και αφετέρου βοήθησαν αποφασιστικά, διακινδυνεύοντας τη ζωή τους, για τη διάσωση συμπολιτών τους εβραίων στο θρήσκευμα αγνοώντας εμφατικά τις ρητές για το αντίθετο διαταγές των Ιταλών, Γερμανών και Βουλγάρων κατακτητών. Σε καμία άλλη χριστιανική ευρωπαϊκή χώρα, σε καμία άλλη εκκλησία στην Ευρώπη, δεν συνέβη το ίδιο σε επίπεδο ηγεσίας. Η συμβολή τους αυτή αναγνωρίστηκε και τιμήθηκαν από το Yad Vashem στην Ιερουσαλήμ.

2. Αρκετοί ακόμη Αρχιερείς, όπως ο Μητροπολίτης Κερκύρας Μεθόδιος, ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Γεννάδιος, ο Μητροπολίτης Διδυμοτείχου Ιωακείμ, ο Μητροπολίτης Βεροίας Πολύκαρπος, ο Μητροπολίτης Φιλίππων Χρυσόστομος, ο Μητροπολίτης Σισανίου Διόδωρος, ο Μητροπολίτης Τριφυλλίας Άνθιμος, ο Μητροπολίτης Κεφαλληνίας Γερμανός, ο Μητροπολίτης Γόρτυνος Προκόπιος, ο Μητροπολίτης Αττικής Ιάκωβος και ο Μητροπολίτης Παροναξίας Χερουβείμ έκαναν ότι μπόρεσαν με δεδομένες τις συνθήκες της Κατοχής να αποτρέψουν τις εκτοπίσεις των Εβραίων, οι περισσότεροι όμως χωρίς επιτυχία. Και πάλι, το γεγονός αυτό, δεν έγινε με τον τρόπο αυτό πουθενά στην υπόλοιπη κατεχόμενη Ευρώπη.

3. Πολυάριθμοι Ορθόδοξοι Ιερωμένοι ακολούθησαν τους Εβραίους αδελφούς τους στο δρόμο της εκτόπισης, στα κρατητήρια, στις φυλακές, στα τραίνα της φρίκης και τέλος στα στρατόπεδα του θανάτου -αρνούμενοι να τους εγκαταλείψουν, όπως ο μετέπειτα Μητροπολίτης Τρίκκης Διονύσιος και ο μετέπειτα Μητροπολίτης Δημητριάδος Δαμασκηνός ο οποίος υπέστη απερίγραπτα μαρτύρια στο Νταχάου, (Γερμανία), όπου υπήρξε κρατούμενος με τον αριθμό 57754.

4. Η στάση του Μητροπολίτη Ζακύνθου Χρυσοστόμου, που σε συνεργασία με τον Δήμαρχο Λουκά Καρέρ διέσωσαν το σύνολο των Εβραίων κατοίκων

10 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

του νησιού, αποτελεί μοναδικό παράδειγμα σε όλη την κατεχόμενη Ευρώπη, γεγονός που αναγνωρίζεται από όλους και βεβαίως από το Κράτος του Ισραήλ, που υπήρξε το πρώτο που συνέδραμε τη Ζάκυνθο μετά τους φοβερούς σεισμούς στη δεκαετία του ’60.

5. Μάρτυρες και Άγιοι, Ορθόδοξοι Ιερείς και λαϊκοί στο Ολοκαύτωμα. Εκτός των ανωτέρω, η Ορθόδοξη Εκκλησία με απόφαση του Οικουμενικού Πατριαρχείου, τιμά κάθε 20η Ιουλίου την Μνήμη των Αγίων που θυσίασαν τη ζωή τους στην προσπάθειά τους να διασώσουν Εβραίους, πεθαίνοντας τελικά στα στρατόπεδα εξόντωσης: Αγία Μαρία Σκόμπτσοβα η Μοναχή, Άγιος Δημήτριος Κλεπινίν ο Πρεσβύτερος, Άγιος Ηλίας Φονταμίνσκυ, Άγιος Γιούρι Σκομπτσώφ Υιός της Αγίας Μαρίας καθώς και ο Άγιος Γρηγόριος-Γεώργιος Περάτζε εκ Γεωργίας.

6. Άγιοι 700.000 Νεομάρτυρες του Γιασένοβατς. Σφαγιασθέντες Ορθόδοξοι Σέρβοι στο Στρατόπεδο του θανάτου Γιασένοβατς στην Κροατία υπό των καθολικών ιερωμένων και πολιτοφυλάκων, συνεργατών των Ναζί «ουστάσε». Το στρατόπεδο επισκέφθηκε προσφάτως, τελώντας επιμνημόσυνη δέηση και μιλώντας σχετικώς, ο Παναγιώτατος Οικουμενικός Πατριάρχης κ.κ. ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΣ.

7. Σημαντική υπήρξε η συμβολή στην διάσωση Εβραίων, Ορθοδόξων Αρχιερέων, Ιερέων και λαϊκών: Στην Ρουμανία, ο Πρίγκηπας Constantin Karadja και η Πριγκίπισσα Έλενα της Ελλάδος και της Δανίας σύζυγος του Βασιλέως Καρόλου του 2ου, ετιμήθησαν από το ίδρυμα Yad Vashem για τη δράση τους. Στην Βουλγαρία, ο Μητροπολίτης Φιλιππούπολης και μετέπειτα Πατριάρχης Βουλγαρίας Κύριλλος, διακινδύνευσε τη ζωή του για να σταματήσει τον εκτοπισμό Εβραίων. Στη Σερβία, όπου 127 μέλη της Ορθοδόξου Εκκλησίας τιμήθηκαν για τη συμβολή τους στη διάσωση και προστασία Εβραίων, από το Yad Vashem, από το 2007 μέχρι σήμερα.

8. Στην Ουκρανία, ο Ορθόδοξος Ιερέας Αλέξιος Αλεξάντροβιτς Γκλακόεβ, ετιμήθη μετά θάνατον με τη γυναίκα και τον γιό του από το Yad Vashem για τη συμβολή τους στη διάσωση Εβραίων με την έκδοση ψευδών πιστοποιητικών βάπτισης και πολλούς άλλους τρόπους, ευρισκόμενος υπό συνεχή διωγμό από τους ναζί και τους συνεργάτες τους.

9. Ο Chiune Sugihara, ο επονομαζόμενος και «Ορθόδοξος Όσκαρ Σίντλερ», που ήταν Ιάπωνας Διπλωμάτης στη Λιθουανία, ασπάστηκε την Ορθόδοξη πίστη, διέσωσε χιλιάδες Εβραίους τόσο από την Πολωνία όσο και από την Λιθουανία, εκδίδοντας τα απαραίτητα ταξιδιωτικά έγγραφα εν αγνοία

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας

11

των συμμάχων του Χίτλερ Ιαπωνικών Αρχών. Το απίστευτο είναι, ότι πολλοί από αυτούς διασώθηκαν πηγαίνοντας στην Ιαπωνία ή τελώντας υπό Ιαπωνική προστασία στην Σαγκάϊ της Κίνας. Η γυναίκα του, η οποία παρέλαβε για λογαριασμό του τον τίτλο του «Δικαίου μεταξύ των Εθνών» από το Yad Vashem, δήλωσε ότι η κοινή τους μελέτη του Βιβλίου «Θρήνοι Ιερεμίου» της Παλαιάς Διαθήκης τους οδήγησε στην διάσωση Εβραίων.

10. Ιδιαίτερη τιμή πρέπει στην Εθνική Αντίσταση που συνέβαλε αποφασιστικά στη διάσωση εκατοντάδων Εβραίων και τέλος, 11. Τιμή και δόξα οφείλουμε τέλος, στους 327 Έλληνες πολίτες, «Δικαίους των Εθνών», όπως ονομάζει το Ίδρυμα Yad Vashem στην Ιερουσαλήμ όσους μη-Εβραίους διέσωσαν Εβραίους. Θα επαναλάβω και πάλι, πως παρά το παράδειγμα αυτών των πραγματικών χριστιανών και ανθρώπων του Θεού, πολύ λίγοι είναι τελικώς οι Εβραίοι που διασώθηκαν από τη φρίκη των στρατοπέδων και την τελική τους εξόντωση. Σήμερα όμως, που παντού στην Ευρώπη, αλλά και στην Ελλάδα ο φασισμός και οι νοσταλγοί του ναζισμού «μας κλείνουν το μάτι», σήμερα που ο ρατσισμός και η ξενοφοβία διαπερνούν όλα τα κοινωνικά στρώματα με την αφορμή ή τη δικαιολογία της οικονομικής κρίσης, σήμερα που η Ευρώπη δείχνει να έχει απαρνηθεί το θεμέλιο του πολιτισμού της και να έχει ξεχάσει πολύ γρήγορα τη φρίκη δύο παγκοσμίων πολέμων που γεννήθηκαν στο έδαφός της, σήμερα που ο αντισημιτισμός ξαναφουντώνει με την δικαιολογία του δήθεν αντισιωνισμού ή τη διαφωνία με την πολιτική του Ισραήλ στην Μέση Ανατολή, σήμερα που με την δικαιολογία του «δημοσιονομικού νοικοκυρέματος» ξανασυσπειρώνονται οι... παλιοί φίλοι και συνεργάτες της Γερμανίας στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, σήμερα λοιπόν παρά ποτέ, είναι πολύ σημαντικό να θυμόμαστε όλα αυτά που έκαναν οι Πατέρες μας ακολουθώντας την αγάπη τους για τον άνθρωπο, για τον κάθε άνθρωπο, που έβλεπαν ως ζωντανή εικόνα του Θεού, ακολουθώντας την Πίστη και την Αγάπη τους Στον Χριστό και το Ευαγγέλιο της σωτηρίας, ακολουθώντας την λεπτότητα και την ευαισθησία της καρδιάς τους. Μόνον έτσι θα μπορέσουμε να αποφύγουμε με βεβαιότητα κάθε επαπειλούμενο ΝΕΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ. Γιατί τώρα, ίσως να μην κινδυνέψουν και πάλι οι Εβραίοι αλλά εμείς οι ίδιοι... Πριν παραθέσουμε μερικά χρήσιμα κείμενα που θα βοηθήσουν αποφασιστικά στην κατανόηση τόσο των αιτίων που οδήγησαν στο Ολοκαύτωμα, όσο

12 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

και της στάσης των χριστιανών και ιδιαίτερα της Ορθοδόξου Εκκλησίας απέναντι στους διωκόμενους Εβραίους, θα κλείσουμε αυτό το μικρό προλογικό σημείωμα με τα λόγια του Κυρίου μας Ιησού Χριστού και του Αποστόλου Παύλου που από μόνα τους θα αρκούσαν σε κάθε καλοπροαίρετο πιστό χριστιανό για να γκρεμίσουν κάθε άλλη απόπειρα συλλογικής ενοχοποίησης των εβραίων για την «κληρονομική» τους ευθύνη για τη Σταύρωση του Ιησού Χριστού, που αποτέλεσε τον ακρογωνιαίο λίθο του ΑΝΤΙΣΗΜΙΤΙΣΜΟΥ. Η ιστορία μας δείχνει, ότι ούτε τα λόγια του Χριστού αλλά ούτε και τα λόγια του Αποστόλου των Εθνών δυστυχώς δεν... έπεισαν! “Μη νομίσετε ότι ήλθα να καταλύσω τον νόμον του Μωϋσέως η την διδασκαλίαν των προφητών. Δεν ήλθα να τα καταλύσω, αλλά να τα τηρήσω, να τα εκπληρώσω. Διότι σας διαβεβαιώ, ότι έως ότου υπάρχη ο ουρανός και η γη, ούτε ένα γιώτα η ένα κόμμα, δεν θα παραπέση από τον νόμον, μέχρι την στιγμήν που όλα θα επαληθευτούν. Εκείνος λοιπόν, που θα παραβή μίαν από τας εντολάς αυτάς, που φαίνονται μικραί και ασήμαντοι, και διδάξη έτσι τους ανθρώπους, θα ονομασθή ελάχιστος εις την βασιλείαν των ουρανών. Εκείνος όμως που θα αγωνισθή να τηρήση όλας τας εντολάς και διδάξη την τήρησιν αυτών και στους ανθρώπους, αυτός θα ανακηρυχθή μέγας εις την βασιλείαν των ουρανών.” (Ματθ. 5:17-19) ”Λυπούμαι πάρα πολύ, και μια θλίψη βαραίνει αδιάκοπα την καρδιά μου. Φτάνω στο σημείο να εύχομαι να χωριζόμουν εγώ από το Χριστό, αρκεί να σωθούν οι κατά σάρκα αδερφοί μου, οι ομοεθνείς μου Ιουδαίοι. Είναι οι απόγονοι του Ισραήλ, που ο Θεός τούς έκανε παιδιά του, τους φανέρωσε τη δόξα του, ανανέωσε επανειλημμένα τη διαθήκη του μ’ αυτούς, τους έδωσε το νόμο, τη λατρεία και τις υποσχέσεις του. Είναι απόγονοι των πατριαρχών, κι απ’ αυτούς κατάγεται ως άνθρωπος ο Χριστός, ο Θεός, που εξουσιάζει τα πάντα· ας είναι ευλογημένος στους αιώνες· αμήν. (Ρωμ.9:2-5) Χρήσιμο επίσης είναι να θυμόμαστε πάντοτε, ότι τόσο ο Κύριός μας Ιησούς Χριστός, ήταν Ισραηλίτης από την φυλή του Ιούδα. Ισραηλίτες και οι Μαθητές και οι Απόστολοι και οι Ευαγγελιστές Του, Εβραία και η Υπεραγία Μητέρα Του, καταγόμενη από τη Βασιλική γεννιά του Προφητάνακτα Δαυίδ. Ισραηλίτης ήταν, από τη φυλή Βενιαμίν, Εβραίος εξ’ Εβραίων, Φα-

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας

13

ρισαίος υιός Φαρισαίου ο Απόστολος Παύλος... (Φιλιπ. 3:5.6, Πράξ. 23:6, πρβλ. και Β’ Κορ. 11:22, Ρωμ. 11:1). Τέλος δεν πρέπει ποτέ να λησμονούμε πως από το πρώτο έως το τελευταίο βιβλίο της Αγίας Γραφής τονίζεται τόσο η ιδιαίτερη θέση που ο Βιβλικός Ισραήλ έχει στο σχέδιο της θείας οικονομίας όσο και το γεγονός ότι ο Χριστός κατάγεται από αυτόν. Στο βιβλίο της Γενέσεως διαβάζουμε: “ΚΑΙ ο Κύριος είπε στον Άβραμ: Βγες έξω από τη γη σου, και από τη συγγένειά σου, και από την οικογένεια του πατέρα σου, στη γη που θα σου δείξω· και θα σε κάνω να γίνεις ένα μεγάλο έθνος· και θα σε ευλογήσω, και θα μεγαλύνω το όνομά σου· και θα είσαι για ευλογία· και θα ευλογήσω εκείνους που σε ευλογούν, και θα καταραστώ εκείνους που σε καταριούνται· και μέσα από σένα θα ευλογηθούν όλες οι φυλές τής γης.” (Γένεσις.

12:1-3) Στο τελευταίο βιβλίο της Βίβλου, την Αποκάλυψη του Ιωάννου στο τελευταίο κεφάλαιο, ακούμε τον ίδιο τον Χριστό να λέει: “Εγώ είμαι από τη ρίζα και τη γενιά του Δαβίδ το άστρο το λαμπερό, το πρωϊνό.” (Αποκάλυψη 22:16) Ελπίζοντας στην επιείκιά σας, καθώς θα εντοπίζετε τυχόν λάθη ή και αβλεψίες, εύχομαι να φωτίζει τη ζωή μας το Φως και το Έλεος του Παντεπόπτη Θεού και προσεύχομαι να μην ζήσουμε ΠΟΤΕ ΞΑΝΑ ΚΑΝΕΝΑ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ. Είθε ο Φιλεύσπλαγχνος Κύριος να αναπαύσει τις ψυχές των αθώων θυμάτων στη Βασιλεία των Ουρανών. Βόλος Ιανουάριος 2017 Απόστολος Χρ. ΒΑΒΥΛΗΣ Γενικός Γραμματέας Ορθόδοξο Δίκτυο Ενημέρωσης

14 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

Ευχαριστίες... Θα ήταν αδύνατο να παρουσιάσω ότι θα διαβάσετε σ’ αυτό το βιβλιαράκι χωρίς την αποφασιστική συμπαράσταση και ουσιαστική βοήθεια του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Δημητριάδος και Αλμυρού κ. Ιγνατίου, του Πρωτοπρεσβυτέρου του Μητροπολιτικού Ναού Βόλου π. Χαριλάου Παπαγεωργίου, του κ. Ααρών Ταμίρ, (Aharale Tamir), Εκτελεστικού Διευντή της περίφημης Πορείας των Ζωντανών, (March of the Living), του κ. Μαρσέλ Σολομών, Προέδρου της Ισραηλιτικής Κοινότητας Βόλου για την εμπιστοσύνη και του κ. Γιώργου Πηλιχού, που με την ευλογία του Οικουμενικού Πατριάρχου που εκδίδει ένα μνημειώδες πραγματικά έργο 1000 σελίδων με τίτλο «Άουσβιτς-Έλληνες, Αριθμός Μελλοθανάτου» Ειδικές ευχαριστίες και τιμή απευθύνω στον Διευθυντή της Agape Hellas κ. Εμμανουήλ Τουφεξή, για την πολυεπίπεδη και πολυτιμότατη συμβολή τους, στην κοινή προσπάθειά μας «για να φύγει η σκιά της σιωπής πάνω από την αγαπημένη μας Θεσσαλονίκη».

ΑΝΤΙΣΗΜΙΤΙΣΜΟΣ: το ψευδοχριστιανικό και εν τέλει αντιχριστιανικό θεωρητικό υπόβαθρο του Ολοκαυτώματος Οι ζηλωτές είπαν: «Οι Εβραίοι, δεν έχουν δικαίωμα να ζούν ανάμεσά μας, αν δεν εκχριστιανιστούν.» Οι κοσμικοί άρχοντες είπαν: «Οι Εβραίοι, δεν έχουν δικαίωμα να ζουν ανάμεσα μας.» Οι ναζιστές είπαν: «Οι Εβραίοι δεν έχουν δικαίωμα να ζουν.»

Α

ν η εφαρμογή του σχεδίου της «Τελικής Λύσης» όπως ονόμασε η Ναζιστική Προπαγάνδα την βάρβαρη εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης, είχε τέτοια συντριπτική «επιτυχία», αυτό βασίζεται στην συνεργασία ή έστω στην ανοχή και την αδιαφορία του μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού των κατεχομένων χωρών, που στην συντριπτική τους πλειοψηφία ήταν χριστιανοί. Η τάση για άρνηση της πραγματικότητας του αντισημιτισμού και για θεώρηση του Ολοκαυτώματος ως μιας εκτροπής των τελευταίων δεκαετιών, χωρίς καθόλου ή με ελάχιστες ρίζες στο παρελθόν και χωρίς καμιά σύνδεση με το παρόν, επικρατεί ακόμα και έτσι το πρόβλημα δεν αντιμετωπίζεται. Το γεγονός αυτό απογυμνώνει τον χριστιανό από κάθε ενδιαφέρον να πάρει στα σοβαρά το μίσος κατά των Εβραίων ως ένα πολύ σημαντικό πνευματικό, ηθικό και κοινωνικό πρόβλημα, να το ανακαλύψει μέσα του και να το εξαλείψει. Του στερεί την ευκαιρία να αντιμετωπίσει μια τεράστια αμαρτία του χριστιανικού παρελθόντος που ανακυκλώνεται διαρκώς, μέσα του, στο παρόν και να περάσει στη μετάνοια. Κεφαλαιώδους σημασίας, τέλος, είναι το γεγονός ότι αυτή η Χριστιανική άρνηση να αντιμετωπίσουμε το αντισημιτικό μας παρελθόν είναι ένας σημαντικός παράγοντας στη διαιώνιση του μεγαλύτερου σε χρονική διάρκεια μίσους στην ανθρώπινη ιστορία. Γι’ αυτό, είναι τόσο σημαντικό γεγονός οι πρωτοβουλίες Ορθοδόξων Ιεραρχών εναντίον του ρατσισμού, της ξενοφοβίας και του αντισημιτισμού.

16 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

Γι’ αυτό, είναι τόσο σημαντικό γεγονός οι πρωτοβουλίες Ορθοδόξων Ιεραρχών εναντίον του ρατσισμού, της ξενοφοβίας και του αντισημιτισμού. Γι’ αυτό είναι τόσο σημαντική η έρευνα, η μελέτη, η εκπαίδευση για το Ολοκαύτωμα ιδιαιτέρως για τους χριστιανούς νέους στην Ελλάδα και την Ευρώπη. Γι’ αυτό είναι τόσο σημαντική η εκδήλωση που σήμερα παρακολουθήσατε. Όλα αυτά μπορούν να χρησιμεύσουν ως πρόσκληση στους χριστιανούς να εισέλθουν στην σκοτεινή πλευρά της κατ’ όνομα μόνον,...χριστιανικής παράδοσης και να υποβληθούν σε μια ιστορική ψυχανάλυση, με την ελπίδα ότι ανιχνεύοντας την καταγωγή και την ανάπτυξη του μίσους κατά των Εβραίων, αυτός ο πανάρχαιος δαίμονας θα εκβλθεί από την Ιστορία και από τα βάθη της χριστιανικής ψυχής. Ο δαιμονικός χαρακτήρας του αντισημιτισμού, που είναι «φύσει και θέσει» αντιχριστιανικός είναι και μισάνθρωπος, όπως ο ίδιος ο διάβολος. Οποιοσδήποτε συνεχίζει το ταξίδι μέσα σ’ αυτόν τον λαβύρινθο του μίσους θα ανακαλύψει ότι έρχεται αντιμέτωπος με ένα απύθμενο κακό. Μόνον ένας τέτοιος «εξορκισμός» των δαιμόνων του παρελθόντος θα επιτρέψει, αν επιβεβαιώσουμε την ποιότητα του Χριστιανισμού που πιστεύουμε και την αλήθεια της θεολογίας μας και θα μας οδηγήσει στη στάση της ωριμότητας και υπευθυνότητας που είναι τόσο ουσιώδης, αν θέλουμε να

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας 17

γίνει πραγματικότητα η ευχή: «ΠΟΤΕ ΞΑΝΑ, ΚΑΝΕΝΑ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ». Αυτοί που δεν θα μπουν στην βάσανο της κάθαρσης και της μετάνοιας κινδυνεύουν να γινουν όργανο αυτού του μίσους, που επέτρεψε σε ανθρώπους και όχι σε κτήνη ή σε τέρατα όπως συχνά περιγράφουμε τους Ναζί δολοφόνους των στρατοπέδων, επέτρεψαν λοιπόν σε ανθρώπους απλούς, καθημερινούς, να μετατραπούν σε δολοφόνους μικρών παιδιών, ηλικιωμένων, γυναικών, αναπήρων και σε εκατομμύρια ανθρώπων να στέκονται είτε απαθείς παρατηρητές ή και ακόμη χειρότερα, να συνεργάζονται σ’ αυτό το ανοσιούργημα του αφανισμού τουλάχιστον 6.000.000 ανθρώπων μόλις 70 χρόνια πριν. Οι Εβραίοι θεωρήθηκαν λοιπόν, υπεύθυνοι για την Σταύρωση του Χριστού, βάσει της ναζιστικής αρχής της συλλογικής ευθύνης, έστω και αν είναι γνωστό ότι την θανατική καταδίκη την αποφάσισε και την εκτέλεσαν οι Ρωμαίοι. Με την ίδια λογική οι Αθηναίοι πρέπει να θεωρούνται υπεύθυνοι για το φαρμάκι που ήπιε ο Σωκράτης. Η Εκκλησία μέσω πατριαρχών και αυτοκρατόρων κυνήγησε τους Εβραίους τους οποίους χρησιμοποίησε ως αποδιοπομπαίους τράγους, εκτονώνοντας πάνω τους τη λαϊκή δυσαρέσκεια. Από τους πρώτους, ο Μέγας Κωνσταντίνος με γράμμα του προς τις Εκκλησίες διαπιστώνει πως οι Εβραίοι είναι «μέσα στην αχρειότητά τους τυφλοί στην ψυχή» ενώ «έχασαν το μυαλό τους και δεν καθοδηγούνται πιά από τη λογική, αλλά άγονται από το αχαλίνωτο πάθος». Σύμφωνα με τις διατάξεις του «Νομοκανόνα» του Μαλαξού, όποιος ασθενής καλεί Εβραίο γιατρό πρέπει να αφορίζεται. Ο Ι. Χρυσόστομος στον «Κατά Ιουδαίων» Λόγο Α΄, τους ονομάζει «πόρνους, μέθυσους, ασεβείς, άθλιους, μιαρούς, βέβηλους» κ.λπ. Οι Εβραίοι παρουσιάζονται ως «άγρια θηρία», «λάγνοι», «άρπαγες», «ληστές», «δολοφονούν τα παιδιά τους», οι συναγωγές τους είναι «σπηλιές ληστών», «σπίτια διαβόλων». Επί Θεοδοσίου Α΄, οι Ιουδαίοι της Κωνσταντινούπολης έχτισαν μια συναγωγή, με άδεια του ανεκτικού έπαρχου Ονωράτου, ο οποίος «ήν τα των Ελλήνων πρεσβεύων». Ο όχλος την έκαψε. Ο αυτοκράτορας καταδίκασε τους ενόχους να χτίσουν το κτίριο με δικά τους έξοδα. Ο επίσκοπος Μεδιολάνων Άγ. Αμβρόσιος τον έψεξε, λέγοντάς του ότι δεν πρέπει να υπάρχει συναγωγή «εν μέσω πόλεως ευσεβούς». O Θεοδόσιος πείστηκε και απαγόρευσε στους Εβραίους να διατηρούν συναγωγή στην πρωτεύουσα. Ο αυτοκράτορας, που παρά την βαρβαρότητά του προσπαθούσε να υπερασπιστεί τους Εβραίους, προσέκρουε στον Άγ. Αμβρόσιο, που όπως καυχιέται στις «Επιστολές» του, τον εκφόβιζε. Αυτό απέτρεψε τον Θεοδόσιο από την επιθυμία του να υποχρεώσει τον επίσκοπο να ξαναχτίσει μια πυρπολημένη από μοναχούς, το

18 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

388, συναγωγή, στο Καλλίνικο της Μεσοποταμίας. Το 414 ο Άγ. Κύριλλος, Πατριάρχης της Αλεξάνδρειας, φέρεται να εξαπέλυσε διωγμούς κατά της πολυπληθέστατης (περί τις 200.000, το 1/5 του πληθυσμού) εβραϊκής κοινότητας της πόλης. Το πρώτο αυτό μεγάλο πογκρόμ της χριστιανικής ιστορίας, ανάγκασε τον διοικητή της Αιγύπτου Ορέστη, να παρέμβει. Έχοντας την υποστήριξη του παλατιού, ο άγιος προκάλεσε διαδήλωση των μοναχών οι οποίοι λιθοβόλησαν τον Ορέστη. Ο βυζαντινός αντισημιτισμός εξαπλώθηκε σαν πανούκλα σ’ όλον τον χριστιανικό κόσμο. Στα μισά του 14ου αιώνα, ο τσάρος της Βουλγαρίας Ιωάννης Αλέξανδρος, ξεφορτώθηκε την γυναίκα του με την μέθοδο του υποχρεωτικού εγκλεισμού της σε μοναστήρι, για να παντρευτεί μια Εβραιοπούλα η οποία προηγουμένως βαπτίστηκε. Η εβραϊκή κοινότητα αναθάρρησε, αλλά ο μονάρχης φρόντισε να καθησυχάσει την Εκκλησία συγκαλώντας Σύνοδο, που απείλησε με αφορισμό όσους επηρεάζονταν από την διδασκαλία των Εβραίων. Ο τσάρος καταδίκασε τρεις Εβραίους σε θάνατο. Ένας από αυτούς βαπτίστηκε και γλίτωσε την ζωή του. Ο δεύτερος σκοτώθηκε επί τόπου από τον εξαγριωμένο όχλο, που τον ακρωτηρίασε και στον τρίτο έκοψαν τη γλώσσα, τα χείλη και τα αυτιά. Οι περιπέτειες των Εβραίων συνεχίστηκαν στο ρωσοορθόδοξο κόσμο. Η ρωσική Εκκλησία οργάνωνε, κυρίως τα Χριστούγεννα και το Πάσχα αιματηρά «πογκρόμ» με την βοήθεια της φοβερής αστυνομίας Οχράνα και των παρακρατικών «Mαύρων Eκατονταρχιών». Ο κινηματογράφος εμπνεύστηκε από τα πογκρόμ τον «Άνθρωπο από το Κίεβο» και τον «Βιολιστή στη στέγη». Τον Ιούλιο του 1821, μετά την κηδεία του πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄, οι Έλληνες της Οδησσού, εξοργισμένοι από τον υποτιθέμενο εβραϊκό δάχτυλο που αναμίχθηκε στην εξόντωση του πατριάρχη, με την υποστήριξη των ρωσικών αρχών προκάλεσαν επεισόδια σε βάρος των Εβραίων, τα οποία περιγράφει ο Κάρπος Παπαδόπουλος στο «Απάνθισμα του ιστορικού αγώνος των Ελλήνων». Το ίδιο συνέβη εκεί και το Πάσχα του 1859, από Έλληνες ναύτες και κατοίκους. Από το 1827 εφαρμόστηκε ο υποχρεωτικός βαπτισμός των νεαρών Εβραίων

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας

19

που υπηρετούσαν την στρατιωτική τους θητεία, διαδικασία που επεκτάθηκε και στους Τάταρους μέχρι τα μισά του αιώνα. Το 1881 απαγορεύτηκε στους Εβραίους να ασκούν κάποια επαγγέλματα. Το 1882 οργανώθηκε η σφαγή του Νιζνί Νόβγκοροντ. Το 1891 χιλιάδες Εβραίοι της Μόσχας υποχρεώθηκαν να ξεσπιτωθούν. Το Πάσχα του 1903, ο Μεγάλος Δούκας Νικόλαος, θείος του τσάρου αγίου Νικόλαου Ρωμανώφ, εξαπέλυσε με τις ευλογίες του ανιψιού του, στο πολωνικό έδαφος, λουτρό αίματος κατά των Εβραίων με σφαγές, ομαδικές εκτελέσεις, λεηλασίες και εκτοπίσεις. Οι φανατικοί έφτασαν να αρνούνται στους ρωσοεβραίους τραυματίες, ακόμη και στους παρασημοφορημένους ήρωες, περίθαλψη στα νοσοκομεία της Πετρούπολης. Το 1905 στο Κισινέβ της σημερινής Μολδαβίας, έγινε πογκρόμ με 50 Εβραίους νεκρούς και 400 τραυματίες. Όπως γράφει ο διάσημος Αμερικανός συγγραφέας Τζων Ρηντ: «Για χίλια χρόνια οι Ρώσοι και η Εκκλησία τους είχαν κάνει ότι μπορούσαν για να εξολοθρεύσουν τους Εβραίους…» Αλλά και στη Ρουμανία, οι πιστοί χριστιανοί χωρικοί και εργάτες «Λεγεωνάριοι του Αρχαγγέλου Μιχαήλ» της μετέπειτα «Σιδηράς Φρουράς» του φανατικού ορθόδοξου χριστιανού φονιά Κοντρεάνου, δολοφονούσαν συστηματικά Ρουμανοεβραίους. Επίλεκτο στέλεχός τους και ο ιερέας Ίον Δημητρέσκου Μπόρσα, που πολέμησε εθελοντικά στο πλευρό των Ισπανών φαλαγγιτών το 1936. Τραγική ειρωνεία το θέλησε, να στραγγαλιστεί το 1938 ο επικίνδυνος Κοντρεάνου σ’ ένα δάσος κατά διαταγήν του πρωθυπουργού και πατριάρχη Μύρωνα, με έγκριση του βασιλιά Κάρολου. Ο κύριος κορμός των Εβραίων της χώρας μας εγκαταστάθηκε εδώ τον 15ο αι. κυνηγημένος από την καθολική Ισπανία, αλλά μικρές κοινότητές τους υπήρχαν εδώ από την αρχαιότητα, το Βυζάντιο και την Ενετοκρατία. Σ’ όλη την διάρκεια της Τουρκοκρατίας, φανατικοί, συντηρούσαν την λαϊκή προκατάληψη κατά των Εβραίων. Η λαϊκή φαντασία ωθούμενη από κατ’ όνομα μόνον χριστιανούς ρασοφόρους και μη, ήθελε τον ρουφιάνο, τοκογλύφο, αιμοπότη Οβριό, παρόντα στην σκύλευση του απαγχονισμένου Πατριάρχη, στην προδοσία του Κοσμά του Αιτωλού, σε ακατανόμαστες τελετουργίες, σε κάθε αντιχριστιανική συνωμοσία. Ο Πουκεβίλ που δεν συμπαθεί το γένος των Εβραίων, αν δεχθούμε την ακρίβεια των περιγραφών του, την ώρα που θρηνεί τον απαγχονισμό του Γρηγορίου Ε΄ και το μαρτύριο των Συνοδικών, λέει πως «ο ίδιος ο μέγας Βεζύρης διέταξε να παραδοθεί το σκήνωμα εις Ιουδαίους εκλεγέντας μεταξύ των αχρειέστατων και μάλλον διεφθαρμένων Ισραηλιτών της Κωνσταντινουπόλεως». Όχι δηλαδή η εβραϊκή κοινότητα

20 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

αλλά τα αγοραία μέλη της, όμοια με τα οποία μπορεί κανείς να βρει παντού, φέρονται να αναλαμβάνουν την βρομοδουλειά... Ο λαϊκός αντισημιτισμός δεν μπορεί να αποδοθεί αποκλειστικά στο δηλητήριο που στάλαζαν οι φανατικοί. Υπήρχε και η παραδοσιακή στάση ουδετερότητας έως και φιλοτουρκισμού των Εβραίων, που υπαγορευόταν όμως από την ιστορική εμπειρία των καθημαγμένων από τους χριστιανικούς λαούς, χωρίς πατρίδα, που βρήκαν ανέλπιστη ανοχή στο οθωμανικό κράτος. Από εκεί και πέρα, oι οικονομικές δραστηριότητές τους που τους έφερναν σε αντίθεση με το ελληνικό εμπόριο, η γκεττοποίησή τους και η αλληλεγγύη τους, γεννούσαν τον λαϊκό φθόνο και την καχυποψία. Το βάρβαρο έθιμο της απαγχόνισης του ομοιώματος του Ιούδα, συνοδευόταν από αντιεβραϊκές εκδηλώσεις των πιστών. Το 1891 η Σύνοδος υποχρεώθηκε να εκδώσει καταδικαστική εγκύκλιο για τα πασχαλιάτικα αντιεβραϊκά έθιμα. Στα 1891-92 στην Κέρκυρα και στην Ζάκυνθο, ξέσπασε άγριος διωγμός με την πρόφαση πως οι Εβραίοι δολοφόνησαν μια μικρή χριστιανή και χρησιμοποίησαν το αίμα της για τελετουργικούς σκοπούς. Η «χριστιανή κόρη» ήταν μια Εβραιοπούλα, η Ρουμπίνα Σάρδα! Παραμονές του Πάσχα του 1881, στην Αλεξάνδρεια, με αφορμή την δολοφονία ενός Ελληνόπουλου, ξέσπασαν ταραχές, αφού ο όχλος πίστευε πως το θυσίασαν οι Εβραίοι προκειμένου να χρησιμοποιήσουν το αίμα του για την παρασκευή άζυμου άρτου στο Πάσχα τους. Προπηλακισμοί Εβραίων, σοβαροί τραυματισμοί τους, αντιεβραϊκές διαδηλώσεις, αναγκάζουν πολλούς Εβραίους να εξαφανιστούν, πολλούς Λεβαντίνους να κυκλοφορούν φορώντας έναν σταυρό και προκαλούν άφιξη στρατιωτικών ενισχύσεων. Ένα χρόνο πριν η τυχαία θανάσιμη πτώση ενός άλλου Ελληνόπουλου κοντά σε μια συναγωγή, είχε αποδοθεί κι αυτή σε εβραϊκή τελετουργία και προκάλεσε μικρότερης έκτασης βιαιότητες. Το 1883, έγιναν σοβαρά επεισόδια στο Πορτ Σάϊντ με αφορμή το κάψιμο

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας

21

του Ιούδα, ενώ κατηγορίες για θυσίες χριστιανόπαιδων εκτοξεύονταν μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα. Στη Θεσσαλονίκη, που κατά την απελευθέρωσή της από τον ελληνικό στρατό το 1912, είχε τουλάχιστον το 1/3 του πληθυσμού της Εβραίους, παρατηρούνται πολλά έκτροπα και βιαιοπραγίες εναντίον τους, κυρίως όμως από τον κοινωνικό και οικονομικό ανταγωνισμό με τους έλληνες κατοίκους, παρά από τον θρησκευτικό φανατισμό, ο οποίος όμως χρησιμοποιούνταν κατά το δοκούν από τους επιτήδειους. Τον Ιούνιο του 1931, ένας συρφετός αντικομμουνιστικών οργανώσεων, με το επίθετο «εθνικός» σε όλα τα γένη ως προμετωπίδα, «Λεγεώνων», «Ελλάδων», «ΠαυλοΜελάδων», «Φοιτητικών ενώσεων» κλπ με την κάλυψη της εφημερίδας «Μακεδονία», οργανώνουν αιματηρό πογκρόμ στη Θεσσαλονίκη. Μετά την εγκατάσταση των Ελλήνων προσφύγων του 1922, το ήδη αποδυναμωμένο εβραϊκό στοιχείο δέχεται το μίσος των νεοφερμένων και την χαριστική βολή δίνει η και με οικονομικές συνέπειες υποχρεωτική καθιέρωση, τον Ιούλιο του 1924, της χριστιανικής Κυριακής αργίας για όλους, κατά παράβασιν του άρθρου 10 της Συνθήκης των Σεβρών, με το οποίο η Ελλάδα δεσμευόταν να σεβαστεί την αργία του Σαββάτου. Τα τερατώδη ποσοστά των απωλειών των ελληνικών εβραϊκών κοινοτήτων κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής που ξεπερνούν κατά πολύ τον μέσο όρο της υπόλοιπης Ευρώπης και στην περίπτωση της Θεσσαλονίκης φτάνουν στα όρια του ολοκληρωτικού αφανισμού, σκιάζουν και καθιστούν «ασήμαντη» -ενώ δεν είναι, την θαρραλέα στάση της Ορθόδοξης Εκκλησίας που μέσω, τόσο της Ηγεσίας της όσο και των απλών Ιερωμένων, αντιστάθηκε όσο και όπως μπόρεσε στους εκτοπισμούς των Εβραίων, διέσωσε πολλούς και μοιράστηκε σε αρκετές περιπτώσεις την ίδια τρομερή μοίρα. Είναι προφανές ότι, χωρίς τουλάχιστον την ανοχή της πλειοψηφίας των υπολοίπων, των μη-εβραίων δηλαδή, αυτό ΔΕΝ ΘΑ ΜΠΟΡΟΥΣΕ ΠΟΤΕ ΝΑ ΣΥΜΒΕΙ Σ’ ΑΥΤΗ ΤΗΝ ΕΚΤΑΣΗ ΤΟΥΛΑΧΙΣΤΟΝ.

22 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

Ο αντισημιτισμός δυστυχώς, διαποτίζει ακόμη την χώρα μας. Η αστεία συκοφαντία αρχηγού ελληνικού κοινοβουλευτικού κόμματος για τον ρόλο των Εβραίων στην τραγωδία των Δίδυμων Πύργων, βρίσκει απήχηση στα λαϊκά στρώματα. Τα κατασκευασμένα από την τσαρική μυστική αστυνομία Οχράνα με τίτλο «Πρωτόκολα των Σοφών της Σιών», ένας αντισημιτικός λίβελος που χαλκεύτηκε περί το 1898, πρωτοδημοσιεύτηκε το 1903 και αποκαλύπτει μια δήθεν παγκόσμια συνωμοσία των Εβραίων, πλασάρονται και στη χώρα μας ήδη από την δεκαετία του 1920 μέσω ακροδεξιών και φανατικών εκκλησιαστικών κύκλων, κυκλοφορούν σε εκκλησιαστικά βιβλιοπωλεία και ενορίες και βρίσκουν απήχηση σε ένα κοινό καχύποπτων αμαθών, που βλέπουν παντού συνωμοσίες και αναζητούν επίμονα αποδιοπομπαίους τράγους. O αρχιμανδρίτης Χ.Β. στον πρόλογο της ελληνικής μετάφρασης, υπερβαίνει κάθε όριο, «αποκαλύπτοντας» πως τον Νοέμβρη του 1979 δημοσιεύτηκε στις ΗΠΑ πως «οι Μασώνοι και οι Εβραίοι είναι υπεύθυνοι για τους δυο παγκόσμιους πολέμους και όλα τα δεινά από τα οποία μαστίζονται οι λαοί της γης». Ο Άγγλος λόγιος ορθόδοξος επίσκοπος Κάλλιστος Ware Διοκλείας μιλώντας για την σημερινή Ρωσία παραδέχεται: «Υπάρχουν επίσης και ποταπά στοιχεία μέσα στην Εκκλησία. Η έντονα εθνικιστική Ορθόδοξη οργάνωση Pamyat, στην οποία μετέχουν και κάποιοι ιερείς, είναι ανοιχτά ή συγκαλυμμένα αντισημιτική». Ηγέτης Κόμματος του Ελληνικού Κοινοβουλίου δήλωνε σε ομιλία του πριν μερικά χρόνια: «...Στις 30 Απριλίου συμπληρώθηκαν σαράντα δύο ακριβώς χρόνια από την Βαλπούργια Γερμανική νύχτα της 30ης Απριλίου 1945, κατά την οποία ο Αρχηγός του Γερμανικού Ράιχ και οραματιστής της Νέας Ευρώπης Αδόλφος Χίτλερ έθεσε μόνος Του τέλος εις την γήινη παρουσία Του. [...]

30 Απριλίου 1945, μία λαμπερή σελίδα της σύγχρονης ιστορίας κλείνει. Ο Μεγάλος Άνδρας του Εικοστού Αιώνα, ο εμψυχωτής και απόστολος της Επαναστάσεως του Αγκυλωτού Σταυρού είναι νεκρός. [...] Με την σκέψη και την ψυχή μας δοσμένη στην Μνήμη του Μεγάλου μας Αρχηγού, υψώνουμε το δεξί χέρι ψηλά, χαιρετούμε τον Ήλιο και με το θάρρος, που μας επιβάλλει η Στρατιωτική μας Τιμή και το Εθνικοσοσιαλιστικό μας καθήκον κραυγάζουμε γεμάτοι πάθος, πίστη στο μέλλον και στα οράματά μας: HEIL HITLER!...»

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας 23

ΣΥΝΕΝΟΧΗ ΚΑΙ ΑΝΟΧΗ ΣΤΗ ΦΡΙΚΗ: ο ρόλος του μέσου Γερμανού και όχι μόνον, στο ολοκαύτωμα Ήδη από τη δεκαετία του 1920 στη Γερμανία υπήρχε μια σχεδόν καθολικά αποδεκτή αντίληψη για τους εβραίους που αποτέλεσε αυτό που μπορεί να ονομαστεί ως βάση της μετέπειτα ναζιστικής ιδεολογίας της «εξόντωσης», δηλαδή η πίστη πως η επιρροή των Εβραίων είναι από τη φύση της καταστρεπτική και άρα πρέπει να εκριζωθεί μία και καλή από την κοινωνία. Είναι απολύτως σαφές βεβαίως πως αυτή η “καθολικά αποδεκτή αντίληψη” παρά το γεγονός ότι εμφανιζόταν ως αποτέλεσμα της χριστιανικής αντίληψης κατά των εβραίων, δεν έχει απολύτως κανένα έρεισμα στην Αγία Γραφή αλλά αντιθέτως το μίσος κατά των Εβραίων έρχεται σε ξεκάθαρη αντίθεση με το Λόγο του Θεού, απορρίπτει την αγάπη και το έλεος του Ιησού Χριστού προς όλους, και τέλος απορρίπτει το ευαγγελιστικό κήρυγμα των Αποστόλων. Δεν θα ήταν καθόλου υπερβολικό αν υποστηρίζαμε ότι εν τέλει Ο ΑΝΤΙΣΗΜΙΤΙΣΜΟΣ είναι ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ μιας και αντίκειται στη βασική, νέα εντολή του Χριστού προς τον άνθρωπο, που είναι η αγάπη προς όλους, ακόμη και προς τους εχθρούς μας. Ο Αντισημίτης είναι και Αντίχριστος, εφόσον αντιστρατεύεται και διαψεύδει τον ίδιο το Χριστό που είπε:

24 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

“Εγώ σας λέω να αγαπάτε τους εχθρούς σας, να ευλογείτε αυτούς που σας καταριούνται, να κάνεται καλό σ’ αυτούς που σας μισούν κια να προσεύχεστε γι αυτούς που σας καταδιώκουν.” (Ματθ. 5:44-48) Τα ίδια αυτά λόγια εμφανίζονται και στα Τέσσερα Ευαγγέλια και στις Επιστολές του Απ. Παύλου. Έτσι κατά την διάρκεια της ναζιστικής περιόδου, όλες οι πρωτοβουλίες της γερμανικής πολιτικής και σχεδόν όλα τα σημαντικά μέτρα σε σχέση με τους Εβραίους, τελικά εξυπηρέτησαν και αποτέλεσαν συμβολικά ισοδύναμες εκφράσεις της επιθυμίας των Γερμανών, της βαθιάς τους ανάγκης να επιτύχουν στην επιχείρηση εξόντωσης. Στη Γερμανία κυριαρχούσε ακόμη και πριν την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, με την μορφή μάλιστα μιας «πολιτιστικής κληρονομιάς» ένα βαθύ αντιεβραϊκό αίσθημα, ένα γνωστικό πρότυπο περί εβραίων, από το οποίο με εξαίρεση μικρές ελιτίστικες ομάδες της κοινωνίας, ΚΑΝΕΙΣ δεν κατάφερνε να ξεφύγει. Ο Χίτλερ και οι Ναζί κατόρθωσαν να αξιοποιήσουν «υποδειγματικά» αυτή την πραγματικότητα. Κατόρθωσαν να παγιδέψουν την συντριπτική πλειοψηφία της γερμανικής κοινωνίας στην «κοινή λογική» τους που δεν ήταν άλλη από τον ΕΞΟΝΤΩΤΙΚΟ ΑΝΤΙΣΗΜΙΤΙΣΜΟ. Είναι χαρακτηριστική η δήλωση του γερμανού Λουθηρανού πάστορα Μάρτιν Νιμέλερ που έχοντας αντιληφθεί πλέον την διαβολικότητα του ναζιστικού αντισημιτισμού που κατόρθωσε να γίνει καθολικά γερμανικός εξοντωτικός αντισημιτισμός είπε: Ο Χριστιανικός κόσμος στην Γερμανία, ο μέσος γερμανός, φέρει πολύ μεγαλύτερη ευθύνη ενώπιον του Θεού, από τους εθνικοσοσιαλιστές, τα Ες-Ες και την Γκεστάπο. Οφείλαμε να αναγνωρίσουμε τον Κύριο Ιησού Χριστό στο πρόσωπο του αδελφού μας που υπέφερε, διωκόταν, εξωντονόταν με τον πιο απάνθρωπο τροπο, ανεξάρτητα αν ήταν κομμουνιστής, ή Εβραίος… Επομένως, εμείς οι Χριστιανοί δε φέρουμε πολύ μεγαλύτερη ευθύνη, εγώ προσωπικά δεν είμαι πολύ περισσότερο ένοχος από πολλούς που έβαψαν τα χέρια τους με αίμα; Όταν λοιπόν ο διαβόητος αρχηγός των Ες-Ες Χάϊνριχ Χίμλερ, είπε αναφε-

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας 25

ρόμενος στους Εβραίους, στην ομιλία του προς τους ηγέτες του Ναζιστικού Κόμματος στο Πόζεν, στις 6 Οκτωβρίου του 1943: «Αυτός ο λαός πρέπει να εξαφανιστεί για πάντα από προσώπου γης», ανακοινώνοντας «επισήμως» το σχέδιο για την ΤΕΛΙΚΗ ΛΥΣΗ, είχε εξασφαλίσει αν όχι την συνενοχή, τουλάχιστον την ανοχή της συντριπτικής μερίδας των γερμανών πολιτών. Αναρίθμητα είναι τα στοιχεία που δείχνουν ότι πολλοί απλοί άνθρωποι είχαν θέσει στο κέντρο της κοσμοθεωρίας τους φανερά παράλογες πεποιθήσεις για τους Εβραίους, σαν αυτές που διατύπωσε ο Χίτλερ στο βιβλίο του «Ο ΑΓΩΝ ΜΟΥ». Οι αντιλήψεις αυτές, τους οδήγησαν να συναινέσουν πρόθυμα να γίνουν μαζικοί εκτελεστές. Ο απλός πολίτης σε μια Γερμανία παραδομένη άνευ όρων στο ναζισμό, ήταν συνεχιστής μιας πρωτοφανούς και θανατηφόρας πολιτικής υποκουλτούρας. Το γεγονός ότι η γερμανική πολιτική κουλτούρα παρήγαγε τέτοιους πρόθυμους δολοφόνους, δείχνει με τη σειρά του ότι η κοινωνία αυτή είχε, ίσως, περάσει μια φάση σημαντικών και θεμελιωδών αλλαγών, κυριως στο χώρο των αντιλήψεων και της ηθικής. Δείχνει επίσης ότι οι ναζί ήταν οι πιο συγκροτημένοι επαναστάτες του 20ου αιώνα, καθώς και ότι η επανάστασή τους κατά την, ευτυχώς βραχύχρονη, κυριαρχία τους στη Γερμανία υπήρξε η πιο ακραία και ολοκληρωμένη επανάσταση στα χρονικά του δυτικού πολιτισμού. Κι αυτό, γιατί ήταν πρωτίστως μια επανάσταση αντιλήψεων και ηθικής, που ανέτρεψε διαδικασίες που διαμόρφωναν επί αιώνες ολόκληρους το πρόσωπο της Ευρώπης. Οι ναζί είχαν δύο θεμελιώδεις, αλληλοσχετιζόμενες κινητήριες δυνάμεις: μία καταστρεπτική επιχείρηση, την ολομέτωπη επίθεση κατά του πολιτισμού, και μια δημιουργική επιχείρηση, την άνευ προηγουμένου προσπάθεια καθιέρωσης ενός νέου τύπου ανθρώπου, μιας νέας κοινωνίας και μιας νέας ναζιστικοποιημένης τάξης στην Ευρώπη και πέρα από αυτή. Το τραγικό είναι ότι η ναζιστική επανάσταση στη Γερμανία επιβλήθηκε βασιζόμενη στην λαϊκή συναίνεση. Το ακόμη τραγικότερο είναι ότι σήμερα, ανάλογου προσανατολισμού πολιτικοί σχηματισμοί, κερδίζουν συνεχώς έδαφος σ’ όλη την Ευρώπη. Στα στρατόπεδα του θανάτου πάνω στο μαρτύριο και τις στάχτες εκατομμυρίων εβραίων, οι

26 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

ναζί έχτιζαν μεθοδικά την «ηθική» της νέας Ευρώπης τα χαρακτηριστικά της οποίας βρισκόταν στον αντίποδα της χριστιανικής ηθικής και του Ουμανισμού της εποχής του Διαφωτισμού, «εκείνα τα ανόητα, ψεύτικα και βλαβερά ιδανικά της ανθρωπότητας», όπως τα αποκαλούσε ο Γκέρινγκ. Το σύστημα των στρατοπέδων εξόντωσης απέρριπτε στην πράξη την πίστη του χριστιανισμού στην ηθική ισότητα των ανθρώπων. Βασίστηκε στην ύπαρξη κατώτερων και ανώτερων, αφεντάδων και δούλων. Οι Εβραίοι έπρεπε να εξοντωθούν εξαιτίας της βιολογικής τους συγκρότησης. Άλλοι λιγότερο υπάνθρωποι έπρεπε να δουλεύουν σαν σκλάβοι για τα συμφέροντα του Ράϊχ. Γύρω από το συγκρότημα του Άουσβιτς βρισκόταν τα εργοστάσια της SIEMENS, KRUPP, UNION-VERKE, BAYER, AGFA κλπ. Τα 30 και πλέον στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξόντωσης αποτέλεσαν την πλήρη περιφρόνηση των χριστιανικών αρχών της αγάπης για το συνάνθρωπο, της ευσπλαχνίας για τους αναξιοπαθούντες, της ελεήμονος συμπεριφοράς. Κυριαρχούσε το μίσος για τον πλησίον, δεν υπήρχε οίκτος, καλλιεργήθηκε συστηματικά η ικανοποίηση για την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ταλαιπωρία του «άλλου», την μέγιστη αποτελεσματικότητα, που οδηγούσε στην ταχύτερη επίτευξη του

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας 27

επιθυμητού που ήταν η «λύτρωση της κοινωνίας από την παρουσία των υπανθρώπων». Το Άουσβιτς-Μπίρκεναου, το Μπέργκεν-Μπέλσεν, το Σόμπιμπορ, το Νταχάου, η Τρεμπλίνκα, το Μαϊντάνεκ δεν αποτελούν προσωρινή, ακραία πρακτική μιάς μικρής μειοψηφίας φανατικών δολοφόνων. Ο κόσμος των στρατοπέδων αποκαλύπτει τον χαρακτήρα μιας Γερμανίας που παραδομένη άνευ όρων στον ναζισμό, «χτίζει το πρότυπο για το χιλιόχρονο Ράϊχ». Οι τερατώδεις φυσικοί αυτουργοί των ανομολόγητων και ανήκουστων για το ανθρώπινο γένος εγκλημάτων, αποκαλύπτουν τις σφαγές και τις βαρβαρότητες, τις οποίες διέπραξαν απλοί Γερμανοί προκειμένου να σώσουν την Γερμανία και τον κόσμο από το μεγαλύτερο εχθρό: DER JUDE (ΤΟΥΣ ΕΒΡΑΙΟΥΣ)

Υπάρχει Ελπίδα! Τη θλίψη που αναδύεται από τις γραμμές του παραπάνω κειμένου προτιμώ να «σβήσω» με τη μαρτυρία της κυρίας Ρένας Μόλχο από τη Θεσσαλονίκη, καθηγήτριας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, ιστορικού, συγγραφέως βραβευμένης από την Ακαδημία Αθηνών που αναφερόμενη στη διάσωση οικογένειας συγγενών της Εβραίων στη Σκόπελο: «Αν δεν υπήρχε η συνείδηση κάποιων πραγματικών χριστιανών, εγώ δεν θα υπήρχα, ούτε ο μπαμπάς μου ούτε η μαμά μου ούτε ο πεθερός μου ούτε η πεθερά μου. Ο πατέρας μου υπηρετούσε στο πυροσβεστείο και έλειπε όταν ήρθαν οι Γερμανοί να τον βρουν. Οταν επέστρεψε, ο διοικητής του, με δική του πρωτοβουλία, τού έδωσε ψεύτικη ταυτότητα και πήγε στην Αθήνα και σώθηκε. Ούτε παρακάλεσε κανέναν ούτε τίποτε…Κατεβαίνοντας στην Αθήνα κι επειδή οι Γερμανοί είχαν κάνει μπλόκο στη Θήβα, ο πατέρας μου πήγε στα χωράφια κι εκεί τον έπιασε ένας χωρικός το πρωί, ο οποίος αμέσως τον κατάλαβε από την προφορά του ότι ήταν Εβραίος και του είπε: «Εγώ είμαι κομμουνιστής κι εσύ είσαι Εβραίος. Κακομοίρη μου, είσαι μουγκός! Ετσι και μιλήσεις τη βάψαμε και οι δύο!». Η μητέρα μου σώθηκε στη Θεσσαλία, από χριστιανούς και Εβραίους Θεσσαλούς, ο πεθερός μου, ο Σόλων Μόλχο, βιβλιοπώλης, με 13 μέλη της οικογένειάς του σώθηκε στη Σκόπελο, με τη συμπαράσταση του δημάρχου της Γλώσσας. Στη Γλώσσα πρέπει να ήταν και 3.000 άτομα. Αυτό σημαίνει ότι όχι μόνο ο δήμαρχος Σκοπέλου βοήθησε τον πεθερό μου, αλλά ότι συνέπραξαν 3.000 άτομα για να μην προδώσουν αυτούς τους 13 Εβραίους σε μια γερ-

28 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

μανοκρατούμενη Σκόπελο. Ενας να βρισκόταν και να κατέδιδε, έφτανε... Το ποσοστό όμως της απώλειας των Εβραίων αλλά και η διαχείριση αυτού του θέματος είναι, κατά την άποψή μου, ο καθρέφτης της ελληνικής κοινωνίας. Υπό την έννοια ότι αν σώθηκε μόνο το 13% των Εβραίων, δηλαδή αν έχουμε ποσοστό απώλειας 87% στην Ελλάδα, αυτό είναι αρνητικό ως προς τη συνείδηση της ελληνικής κοινωνίας, αυτών που μπορούσαν να βοηθήσουν και δεν το έκαναν. Στη Θεσσαλονίκη το νούμερο απώλειας των Εβραίων είναι 96%, που είναι 4 μονάδες υψηλότερο και από το Βερολίνο! Δηλαδή μέσα στη «φωλιά του λύκου» ήταν μικρότερο το ποσοστό απώλειας απ’ ό,τι εδώ... Πώς μεταφράζεται αυτό το πράγμα; Οι Γερμανοί όταν πήγαιναν κάπου προσπαθούσαν να προσεταιριστούν τη φιλία και την εμπιστοσύνη του τοπικού πληθυσμού για να μπορούν να λεηλατήσουν τους διωκόμενους με την άνεσή τους. Γιατί ήξεραν ότι αν ο τοπικός πληθυσμός αντιδρούσε δεν θα μπορούσαν να διεκπεραιώσουν το έργο τους. Οπως δεν μπόρεσαν σε πολλά σημεία της Ελλάδας».

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας 29

“ΟΙ ΔΙΚΑΙΟΙ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ”

Οικογένεια Βολιώτη στο Yad Vashem

327 Έλληνες Δίκαιοι των Εθνών όπως τους αποκαλεί και τους τιμά το ίδρυμα Yad Vashem, που διασώσαν εβραίους με αυτοθυσία.

30 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

Μετάλλιο και διάκριση που δίνεται σε «Μη-Εβραίους» Δικαίους των Εθνών από το ίδρυμα Yad Vashem.

Η στάση της Ελληνικής Εκκλησίας

«Οι Ιεράρχες της Ελλάδος, στρατηγέ Στρόοπ, δεν τουφεκίζονται, απαγχονίζονται. Σας παρακαλώ να σεβασθήτε αυτήν την παράδοσιν». «Η ισχυροτέρα πολιτική προσωπικότης την οποία συνήντησα εις την Ελλάδα ήτο ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Δαμασκηνός». Ο χαρακτηρισμός αυτός του Έλληνος ιεράρχου προέρχεται από τον ευφυέστερον, κατά τη γνώμη μας, χιτλερικόν της κατοχικής Ελλάδος: τον Αυστριακόν Hermann Neubacher, ειδικόν απεσταλμένον του Χίτλερ διά την Νοτιοανατολικήν Ευρώπην. Εις το γνωστόν του βιβλίον διά την ειδικήν του αυτήν απόστολή εις τας βαλκανικάς χώρας γράφει ο Νωυμπάχερ: Ο Αρχιεπίσκοπος ευρίσκετο εις καλάς σχέσεις τόσον με τον πρεσβευτήν μας Altenburg όσον και με εμέ, σχέσεις τας οποίας εξεμεταλλεύετο ακαταπονήτως δια το καλόν της χώρας του. Ο Δαμασκηνός εμεσολάβει εις ζητήματα εκτάκτου βοηθείας, μας εκινητοποιούσε εναντίον εκτελέσεων ομήρων, εμεσίτευε εις κοινωνικάς συγκρούσεις, ηγωνίζετο δια τον αναξιοπαθούντα κλήρον - και κατά της γερμανικής πολιτικής εις τα Βαλκάνια. Μία φορά μού είπε με όλην την γεμάτην αυτοπεποίθησίν του ειλικρίνειάν του: “Εάν θα εγνώριζα ότι έχουν υποσχεθή την Θράκην εις τους Βουλγάρους, θα πήγαινα στα δάση και μαζί με τους αντάρτες θα σας κτυπούσα!” “Και εγώ το ίδιο θα έκανα στη θέσι σας, Μακαριώτατε” του απάντησε ο διπλωμάτης του Χίτλερ.

32 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος Θεσσαλονίκη - Μητροπολίτης Γεννάδιος Το κύριο πρόβλημα για την κατανόηση της εποχής [του διωγμού των Εβραίων στην Θεσσαλονίκη] είναι η απώλεια των παρακτικών των συνεδριάσεων του μητροπολιτικού συμβουλίου στη Θεσσαλονίκη, που καλύπτουν την περίοδο από τις αρχές Σεπτεμβρίου 1942 μέχρι το τέλος του 1944, όπως και η απώλεια μεγάλου μέρους της αλληλογραφίας. Συγκρίνοντας, μάλιστα, τις διαθέσιμες πληροφορίες από τις διάφορες εκκλησιαστικές πηγές (αλληλογραφία - πρακτικά συνεδριάσεων), προκύπτει το συμπέρασμα πως οι Ιεράρχες απέφευγαν να μεταφέρουν το περιεχόμενο κρίσιμων συζητήσεων και αποφάσεων στα πρακτικά των συνεδριάσεων. Η σκόπιμη αυτή παράλειψη είναι περισσότερο εμφανής στο αρχείο της Μητρόπολης Θεσσαλονίκης. Επίσης, ο Αρχιεπίσκοπος [Δαμασκηνός] και ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης [Γεννάδιος] είχαν εξουσιοδοτηθεί από τα συλλογικά όργανα να χειρίζονται «την εθνικήν και πατριωτικήν προσπάθειαν εν λευκώ», με μυστικότητα και ταχύτητα, ακόμη και χωρίς την προηγούμενη ενημέρωση της Ιεράς Συνόδου και του συμβουλιου, αντίστοιχα. [...] Μετά την ενθρόνιση του Αρχιραβίνου Κόρετς, τον Αύγουστο του 1933, εγκαινιάζεται στενότερη συνεργασία μεταξύ της Μητρόπολης και της εβραϊκής κοινότητας Θεσσαλονίκης. Ο Γεννάδιος και ο Κόρετς πύκνωσαν τις συναντήσεις τους και τόνιζαν, τον Ιούλιο του 1934, τη σημασία της ειρηνικής συνύπαρξης Χριστιανών και Εβραίων στη Θεσσαλονίκη. [...] Κατά την περίοδο της δικτατορίας του Μεταξά ο Γερμανός προξενος Θεσσαλονικης Dr. Fritz Schönberg (1938-1943) προσέγγισε τη Μητρόπολη με σκοπό να λάβει πληροφορίες σχετικές με την «άρια» ή την εβραϊκή καταγωγή Ελλήνων ορθοδόξων που κατάγονταν από τη Θεσσαλονίκη. Η σχετική αλληλογραφία καλύπτει κυρίως την περίοδο 1938-1939. Ωστόσο, δεν υπάρχουν στοιχεία αν η Μητρόπολη απάντησε στο γερμανικό αίτημα. Την ίδια ακριβώς εποχή, σύμφωνα με τα αρχεία της Μητρόπολης, διαπιστώνεται ο μεγαλύτερος αριθμός αιτήσεων εκχριστιανισμού απο Εβραίους στη Θεσσαλονίκη. Εξετάζοντας το ζήτημα σε μια μεγαλύτερη χρονική περίοδο, προκύπτει πως 86 Εβραίοι υπέβαλαν αίτηση εκχριστιανισμού την περίοδο 1925-1940 και για 23

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας 33

από αυτους (αποκλειστικά γυναίκες) η σχετική αίτηση υποβλήθηκε κατά την περίοδο 1938-1939. Αυτή η εξέλιξη συνδέεται με την αύξηση των μεικτών γάμων και τις διώξεις των Εβραίων στη ναζιστική Γερμανία. Στο περιοδικό της Μητρόπολης Θεσσαλονίκης, ο Μητροπολίτης Μεσσηνίας Πολύκαρπος αποδοκίμασε τις φυλετικές διώξεις σε βάρος των Εβραίων: Πολλαχού πρός τουτοις ἀνεπτύχθη ἡ θεωρία τῆς ὑπέροχής της φυλῆς, θεωρία καθ’ ἥν ὁ λαός πρέπει νά εἶναι ἀμιγής καί καθαρός ἀπό πάσης φυλῆς. Ἐντεῦθεν καί οἱ διωγμοί κατά τοῦ Ἐβραϊκού Ἔθνους καί ἡ ἐκδίωξις καί περιπλάνησις αὐτοῦ εἰς διάφορας χώρας τῆς οἰκουμένης. Σύμφωνα με τους αναλυτικούς πίνακες «κατά θρησκείαν και γλώσσαν» της απογραφης στις 16 Οκτωβρίου 1940, που δεν δημοσιεύτηκαν εξαιτίας του ελληνοϊαλικού πολέμου, οι Εβραίοι κατοικοι στα όρια του τότε ∆ήμου Θεσσαλονίκης ανέρχονταν σε 46.265 και αντιπροσώπευαν το 20% του πληθυσμού (175.668 ορθόδοξοι ή το 78% του πληθυσμού και 3.813 μέλη των υπόλοιπων θρησκευτικών ομαδων ή το 2%). Σύμφωνα με τα στοιχεία της ίδιας απογραφής για την επαρχία Θεσσαλονίκης, άλλοι 2.700 Εβραίοι κατοικούσαν σε κοινότητες γύρω απο το ∆ήμο Θεσσαλονίκης, όπως στη Νεάπολη, τη Σταυρούπολη, τις Συκιές, την Τριανδρία, την Αγία Παρασκευή. Συμπεραίνεται πως ο συνολικός εβραϊκός πληθυσμός του πολεοδομικού συγκροτήματος της Θεσσαλονίκης ήταν 48.965 άτομα. Στην απογραφή του 1940, ο εβραϊκός πληθυσμός στην τότε ελληνική επικράτεια ανερχόταν σε 67.661 (δεν υπολογίζονται οι Εβραίοι των ∆ωδεκανήσων που βρίσκονταν υπό ιταλική κυριαρχία). Επομένως, οι Εβραίοι του πολεοδομικού συγκροτήματος Θεσσαλονίκης αποτελούσαν το 72% των Εβραίων της χώρας. Το υψηλό ποσοστο Εβραίων στη Θεσσαλονίκη και η οικονομική δύναμη της αστικής τους τάξης απασχόλησαν τους Ναζί πριν από την εισβολή στην Ελλάδα. Σύμφωνα με τη ναζιστική προπαγάνδα, η ιδιαίτερη θέση της Κοινότητας (Die Sonderstellungder Salonikerjüdischer Kolonie) θεωρούνταν βασική αιτία της μη αφομοίωσης των μελών της, παρά τις διακηρύξεις του Μεταξά και του Αρχιραβινου Κόρετς πως οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης αισθάνονται τμήμα του ελληνικού λαού. Το ελληνικό κράτος χαρακτηριζόταν «αντισημιτικό στην πράξη» και η ορθόδοξη Εκκλησία της Θεσσαλονίκης θεωρούνταν πως «είχε μεγάλο μερίδιο στο αντισημιτικό κλίμα», με το επιχείρημα των ελάχιστων περιπτώσεων επιγαμίας και αλλαξοπιστίας. [...]

34 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

Στις 17 Μαίου του 1941, συνελήφθη ο Αρχιραβινος Κόρετς και μεταφέρθηκε στη Βιέννη. Στις 6 Ιουνίου του ιδίου ετους, προφανώς ύστερα από σχετικό αίτημα της κοινότητας ή της οικογένειας του Κόρετς, ο Μητροπολίτης Γεννάδιος συνέταξε βεβαίωση, με πιθανότερο αποδέκτη τις γερμανικές αρχές, στην οποία υπογράμμιζε πως ο Αρχιραβίνος «απολαύει της γενικής εκτιμήσεως της ενταύθα κοινωνίας», «είναι κύριος καλός, τίμιος και αφοσιωμένος εις το καθήκον του και την εξυπηρέτησιν της Ισραηλιτικής Κοινότητος». ∆εν διατυπώνεται, όμως, κανένα αίτημα απελευθέρωσης. [...] Μετά τις βουλγαρικές ακρότητες, ο Μητροπολίτης Μεσσηνίας Πολύκαρπος δημοσίευσε κείμενο στο περιοδικό Γρηγόριος Παλαμάς με τιτλο «Η υπομονή εις τας θλίψεις» και έγραψε με νόημα για τις ομοιότητες Χριστιανών και Εβραίων στις άλλοτε και τωρινές δοκιμασίες. [...] Ωστόσο, δεν υπάρχει αμφιβολία πως ο Μητροπολίτης Γεννάδιος ήταν αφοσιωμένος στις πολιτικές εξελίξεις στη βουλγαρική ζώνη Κατοχής και την ανακούφιση των προσφύγων από τα βουλγαροκρατούμενα εδάφη, οι οποίοι κατέλαβαν ακόμη και ετοιμόρροπα ακίνητα στη Θεσσαλονίκη και εγκαταστάθηκαν σε επιταγμένες εκκλησίες, όπως στον Ι. Ναό της Παναγίας Αχειροποιήτου. [...] Στις 5 Μαρτίου 1943, ο Κόρετς πληροφορήθηκε επίσημα πως οι Θεσσαλονικείς Εβραίοι θα εκτοπίζονταν στην Πολωνία μετά τον εγκλεισμό τους σε ελεγχόμενες περιοχές, στα λεγόμενα γκέτο της Θεσσαλονικης. Ήδη, στο τέλος του 1942, ο Μητροπολίτης Γεννάδιος εξέδωσε εγκύκλιο, με την οποία καλούσε τους Χριστιανούς της πόλης να δείξουν την αγάπη τους προς τον πλησίον τους, χωρίς να κάνει διαχωρισμό φυλετικό, θρησκευτικό ή κοινωνικό. «Ὑπό τούς σημερινούς χαλεπούς καιρούς ἡ πρός τόν πλησίον ἀγάπη δέν εἶναι μόνον ἀρετή χριστιανική, ἀλλά καί ὑποχρέωσις ἐθνική». Σύμφωνα με τη μαρτυρία του νομικού συμβούλου της κοινότητας Θεσσαλονίκης Γιομτώβ Γιακοέλ (1899-1944), ο Αρχιραβίνος Κόρετς και το Εβραϊκό Συμβούλιο δεν υιοθέτησαν την εισήγηση της εβραϊκής Κεντρικής Επιτροπής Έργων Κοινωνικής Πρόνοιας για την «ενέργεια διαβημάτων πλησίον της Ιεράς Μητροπόλεως και των εκπαι-

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας 35

δευτικών αρχών προς άσκησιν εκ μέρους αυτών, τόσον από άμβωνος όσον και από των διαδασκαλικών εδρών, φιλοεβραϊκής προπαγάνδας» Τελικά, έγραψε ο Γιακοέλ, Η Εκκλησία υπέδειξεν, δι’ ομιλιών καταλλήλων από άμβωνος προς το ποίμνιόν της, το ανθρώπινον καθήκον των χριστιανών έναντι των δοκιμαζομένων συμπολιτών των. Η εγκύκλιος του Γενναδίου (1942) μπορεί να θεωρηθεί έμμεση αναφορά στο δράμα των Εβραίων πριν απο την επιστολή διαμαρτυρίας που αποδίδεται στο Γεννάδιο. Η τελευταία βρέθηκε σε έκθεση των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών του Νοεμβρίου 1944 και φέρει χρονολογική ένδειξη «Μάρτιος 1943»: «Ἡ Ἑλληνική Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία Θεσσαλονίκης ἔχουσα ὑπ’ ὄψιν τήν ἀπό αἰώνων εἰρηνικήν συμβίωσιν τῶν ἐνταύθα ἑλλήνων μετά τῶν ἰσραηλιτῶν παρακολουθεῖ μετά συμπαθείας τήν περιπέτειαν τῶν τελευταίων τούτων, μέ τήν ἐλπίδα δέ ὅτι δέν θέλει παρεξηγηθῆἡ προκειμένη ἐνέργειά της ὡς ἐπέμβασις εἰς τάς ἀποφάσεις τῶν Ἀρχῶν Κατοχῆς, ὑποβάλλει δί’ ἐμοῦ τήν θερμήν παράκλησιν καί τήν εὐχήν ὅπως εἰ δυνατόν ἀποσοβηθῆἡ λῆψις περαιτέρω ὁλοκληρωτικῶν αὐστηρῶν μέτρων ἐναντίον αὐτῶν. Ἐπειδή κυκλοφοροῦν φῆμαι ὅτι μελετᾶται ἡἐκτόπισις αὐτῶν ἔξω των ὁρίων τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπικρατείας, ὡς θρησκευτικός Ἀρχηγός τῆς Μακεδονικῆς Πρωτευούσης αἰσθάνομαι τήν ὑποχρέωσιν κατά τάς παρούσας στιγμᾶς νά ἐπικαλεσθῶ τήν ἐπιείκειαν καί τήν μεγαλοφροσύνην τοῦ Γενναίου καί χριστιανικοῦ ΓερμανικοῦἜθνους ἔναντί των ἐτεροθρήσκων Ἑλλήνων τούτων πολιτῶν ἐν πνεύματι χριστιανικῆς ἀγάπης. Οἱ πλεῖστοι ἐξ αὐτῶν, εἶναι κατ’ ἐξοχήν ἄποροι καί πένητες βιοπαλαισταί, πάντες δέ καθ’ ὅλην τήν περίοδον τῆς Κατοχῆς, ἐξ ὅσων γνωρίζω, ἐπέδειξαν νομιμοφροσύνην καί διαγωγήν ἄμεμπτον. Ἡ τυχόν ἐφαρμογή τοῦ μέτρου τῆς ἐκτοπίσεως θά ἐπέφερε μοιραίως τήν καταστροφήν καί τόν θάνατον τῶν πλείστων ἐξ αὐτῶν λόγω τῆς ἐσχάτης ἀπορίας των, δέν ἀμφιβάλλω δέ ὅτι δέν εἶναι τοῦτο ἡ θέλησις τοῦ Γενναίου Γερμανικοῦ Ἔθνους καί τῶν Μεγαλοφρόνων Ἀρχηγῶν του»

36 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

Η επιστολή δεν φέρει στοιχεία παραλήπτη μαί με κάποιον αριθμό πρωτοκόλλου. Πιθανότερος παραλήπτης της επιστολής ήταν ο ανώτερος Γερμανός Στρατιωτικός ∆ιοικητής Θεσσαλονίκης-Αιγαίου. Εφόσον δεχτούμε τη γνησιότητά της, είναι ζήτημα προς διερεύνηση γιατί βρέθηκε στα αμερικανικά αρχεία και όχι στο αρχείο της Μητρόπολης. [...] Από τις 15 Μαρτίου 1943, την επόμενη μερα της Κυριακής της Ορθοδοξίας, άρχισε η εκτόπιση των πρώτων 2.600 Εβραίων της Θεσσαλονίκης στο Άουσβιτς. Όπως είναι γνωστό, το βάρος των αντιδράσεων για τη ματαίωση των εκτοπίσεων μετατοπίστηκε στην Αθήνα, με προφανή στόχο την κυβέρνηση Λογοθετόπουλου.

Αθήνα - Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός Από το πρακτικό της συνεδρίασης της Ιεράς Συνόδου, στις 30 Μαρτίου 1943, εξάγονται ενδιαφέρουσες και άγνωστες μέχρι σήμερα πληροφορίες για το παρασκήνιο των αντιδράσεων: «Εἴτα ὁ Μακαριώτατος Πρόεδρος λέγει τά ἑξῆς: Ἐπιθυμῶ ν’ ἀναφέρω εἰς τήν Ἱεράν Σύνοδον, ὅτι τήν 22αν λήγοντος μηνός, μέ ἐπεσκέφθησαν εἰς τό γραφεῖον μου διαφοραι Ὀργανώσεις καί παρεκάλεσαν, ὅπως ἐνεργήσωμεν ὅ,τι δεῖ διά τήν ἐκτελεσθεῖσαν μέν ἐν Θεσσαλονίκη καί διά τήν λοιπήν δέ Ἑλλάδα μελετημένην βιαίαν ἅπομάκρυνσιν τῶν Ἑλλήνων Ἰσραηλιτῶν ὑπό τῶν Γερμανικῶν Ἀρχῶν, ἐκτός των ὁρίων τῆς Ἑλλάδος καί ἀπεφασίσθη ἴνα τήν ἑπομένην 23ην ἰδίου μηνός, συσκεφθῶμεν ἐπί τοῦὡς ἄνω θέματος, ὅπερ καί ἐγένετο καί συνετάχθη ἔγγραφον πρός τόν κ. Πρόεδρον τῆς Κυβερνήσεως, τό ὁποῖον ὑπεγράφη δεόντως ὑφ’ ὅλων των μετασχόντων τῆς συνεδρίας ἀντιπροσώπων τῶν ἀνωτάτων πνευματικῶν καθιδρυμάτων τῆς χώρας καί ἐπιστημονικῶν καί ἐπαγγελματικῶν ὀργανώσεων [...]. Ἐν συνεχεία ὁ Μακαριώτατος Πρόεδρος λέγει ὅτι κατά τήν ἰδίαν ἡμέραν συνετάχθη ὑπό τῶν ἰδίων ἀντιπροσώπων καί ἔτερόν ἔγγραφον πρός τόν ἐνταύθα πληρεξούσιόν της Γερμανίας διά τήν Ἑλλάδα πρός ἀποτροπήν τῆς διώξεως ταύτης τῶν Ἑλλήνων Ἰσραηλιτῶν».

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας 37

Ποιές οργανώσεις απευθύνθηκαν στον Αρχιεπίσκοπο ∆αμασκηνό για τη ματαίωση των εκτοπίσεων στη Θεσσαλονίκη; Τίνος πρωτοβουλία ηταν η κινητοποίηση αυτών των οργανώσεων; Υπήρξε συμμετοχή παραγόντων της Θεσσαλονίκης στην κινητοποίηση της Αθήνας; Η Ιερά Σύνοδος (το πρακτικό της συνεδρίασης υπογράφεται από τον Αρχιεπίσκοπο ∆αμασκηνό, το Μητροπολίτη Βεροίας Αλέξανδρο, τον Φιλίππου Χρυσόστομο, τον Σισανίου ∆ιόδωρο, τον Τριφυλίας Άνθιμο, τον Κεφαλληνίας Γερμανό, τον Ζακύνθου Χρυσόστομο, τον Γόρτυνος Προκόπιο, τον Αττικής Ιάκωβο και τον Παροναξίας Χερουβειμ) επιδοκίμασε τις πρωτοβουλίες του Αρχιεπισκόπου: Η Ιερά Σύνοδος μετά την ανακοίνωσιν του Μακαριωτάτου Προέδρου, των υπέρ των Ελλήνων υπηκόων Ισραηλιτών ενεργειών, προς τε την Κυβέρνησιν και τας αρχάς Κατοχής, επιδοκιμάζει ομοφώνως ταύτας, ως συμφώνους κατά πάντα προς τε την διδασκαλίαν του φιλανθρώπου Σωτήρος, την προς πάντας και δη προς αυτούς τους εχθρούς αγάπην, ως γνώρισμα διακριτικόν των μαθητών και οπαδών αυτού διακηρύξαντος και προς τας αιωνόβιους παραδόσεις της Αγίας αυτού Εκκλησίας, πάντοτε την ανεξιθρησκείαν ασκησάσης και την μισαλλοδοξίαν απολύτως αποστεργούσης. Η συνεργασία του Αρχιεπισκόπου με το Γεννάδιο για το ζήτημα των Εβραίων τεκμηριώνεται από την πληροφορία πως ο ∆αμασκηνός «ανέλαβε να στέλνη κρυφά στη Θεσσαλονίκη τις εισφορές των Ισραηλιτών των Αθηνών υπερ των ομοφύλων τους της Θεσσαλονίκης. Τα εμβάσματα αυτά γίνονταν με επιταγές του Αρχιεπισκόπου προς τον Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Γεννάδιον». Στις αρχές Απριλίου 1943, είχαν ήδη εκτοπιστεί αρκετές χιλιάδες Εβραίων της Θεσσαλονίκης στην Πολωνία. Σύμφωνα με γερμανική έκθεση, ύστερα από συνεννόηση με τον Σιμωνίδη και το Μητροπολίτη Γεννάδιο, ο Αρχιραβίνος Κόρετς συναντήθηκε με τον νέο πρωθυπουργό Ράλλη στο μητροπολιτικό μέγαρο και τον παρακάλεσε για τη μεσολάβησή του, χωρίς αποτέλεσμα. Σε έκθεση του γραφείου πληροφοριών της ελληνικής εξόριστης κυβέρνησης στο Κάϊρο, η σταση τόσο του Σιμωνίδη, όσο και των λοιπών κρατικών οργάνων στη Θεσσαλονίκη χαρακτηριζόταν αδιάφορη «δια τα τρομερά αυτά γεγονότα», ενώ η κυβέρνηση των Αθηνών αποδοκιμαζοταν για την καθυστερημένη και χλιαρή αντίδραση. Μετά τη συνάντηση με τον Ράλλη, ο Βισλιτσένυ διέταξε τη σύλληψη του Κόρετς και ο πρόξενος της Γερμανίας απέκλεισε το

38 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

ενδεχόμενο λήψης μέτρων εναντίον του Σιμωνίδη και του Γενναδίου. [...] Όταν οι πρώτες κινήσεις για τη ματαίωση του εκτοπισμού απέτυχαν, είναι πιθανό πως ο Γεννάδιος, που αγωνίστηκε με ζήλο για την ακύρωση θανατικών ποινών και την απελευθέρωση κρατουμένων την περίοδο της Κατοχής, θεώρησε την κατάσταση μη αναστρέψιμη για τους Θεσσαλονικείς Εβραίους. Αυτή η εκτίμηση ενισχύθηκε κυρίως μετά τον εγκλεισμό των Εβραίων στα γκέτο και τη δεύτερη σύλληψη του Αρχιραβίνου Κόρετς. Την ίδια εποχή, τα βουλγαρικά καταπιεστικά μέτρα ενανίον των Ελλήνων, ο κίνδυνος της μαζικής εξόδου από τη βουλγαρική ζώνη Κατοχής και το ζήτημα της πολιτικής επιστράτευσης απαιτούσαν την άσκηση πιέσεων προς τις γερμανικές αρχές από τους εκπροσώπους του ελληνικού πληθυσμού στη Θεσσαλονίκη. Ο Γεννάδιος ένιωθε πολύ δυνατή την υποχρέωσή του ως ποιμενάρχης έναντι του Γένους. Οι κρίσιμες συνθήκες και η εκτίμηση των δυνατοτήτων του έθεσαν τα νέα όρια των επιλογών του. Μετά τα τραγικά γεγονότα της Θεσσαλονίκης, άρχισαν να λαμβάνονται στην Αθήνα πιο δραστικά μέτρα διάσωσης. Ιδρύθηκαν συνεργεία αλληλεγγύης και περίθαλψης των προσφύγων από τη Θεσσαλονίκη, καθώς και συσσίτια, ενώ οι ιταλικές και ελληνικές Αρχές εκδήλωναν ενεργά το ενδιαφέρον τους. Βέβαια, πολλές εβραϊκές οικογένειες εγκατέλειψαν τα σπίτια τους και κατέφυγαν στην ύπαιθρο, οι πιο τολμηροί ενώθηκαν με την Αντίσταση, ενώ ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος Δαμασκηνός (κατά κόσμον Δημήτριος Παπανδρέου 1891-1949), με απόρρητη εγκύκλιο προς όλες τις εκκλησίες, παρακινούσε τους ιερείς και χριστιανούς να δώσουν «κάθε βοήθεια στους κατατρεγμένους Εβραίους». Την ίδια στάση κράτησαν σε πολλές περιοχές πολλοί επιτόπιοι ιεράρχες, όπως ο Χαλκίδος Γρηγόριος, ο Δημητριάδος Ιωακείμ, ο Θεσσαλονίκης Γεννάδιος κ.ά., οι οποίοι μαζί με τους ιερείς τους συνέβαλαν στη σωτηρία Εβραίων, αντιστασιακών και ομήρων, που διέτρεχαν τον έσχατο κίνδυνο. Έτσι, πλήθος μικτών γάμων τελέστηκε σε διάφορες εκκλησίες των Αθηνών και περιχώρων, περισσότεροι από 500 Εβραίοι έγιναν ορθόδοξοι και τους παραχωρήθηκαν από την Αρχιεπισκοπή πιστοποιητικά βάφτισης, πολλοί εγγράφηκαν στα μητρώα προξενείων ουδέτερων χωρών, ενώ υπολογίζονται σε 1.200 οι πλαστές ταυτότητες, που εκδόθηκαν με διαταγή του αστυνομικού διευθυντή Αθηνών, Άγγελου Έβερτ, και ανέγραφαν ως θρήσκευμα των Εβραίων «Χριστιανός Ορθόδοξος». Επίσης, ο Ηλίας Βενέζης γράφει ότι ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός κάλεσε στην Αρχιεπισκοπή τον γενικό διευθυντή των Διοικητικών Υπηρεσιών του Δήμου Αθηναίων, Π. Χαλδέζο, και του είπε:

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας 39

Εγώ έκαμα τον σταυρό μου, μίλησα με τον Θεό και απεφάσισα να σώσω όσες ψυχές Εβραίων ημπορώ, έστω κι αν κινδυνεύω. Εγώ θα “βαπτίζω” τους Εβραίους και εσύ θα δίδεις πιστοποιητικό του Δήμου, για να πάρουν ταυτότητα ως Χριστιανοί Έλληνες… Η αναγραφή του θρησκεύματος στις ελληνικές ταυτότητες αποδείχθηκε σωτήρια για τους Ισραηλίτες Έλληνες. 560 Αθηναίοι Εβραίοι, όπως και άλλοι από διάφορες πόλεις, που είχαν βρει καταφύγιο στην πρωτεύουσα, επέζησαν ως το τέλος του πολέμου, προσποιούμενοι τους ορθόδοξους χριστιανούς. Αποκαλυπτικός παραμένει ο διάλογος, τον οποίο διέσωσε ο Ηλίας Βενέζης μεταξύ του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού και του πληρεξουσίου (πρέσβη) του Γ΄ Ράιχ για την Ελλάδα, GüntherAltenburg, όταν ο ιεράρχης πληροφορήθηκε την έναρξη των διωγμών σε βάρος των Εβραίων της Ελλάδος Αρχιεπίσκοπος: Διατί οι Εβραίοι της Ελλάδος Ισπανοί υπήκοοι θα πάνε στην Ισπανία, οι Εβραίοι Ιταλοί υπήκοοι θα πάνε στην Ιταλία και δεν μένουν στην Ελλάδα οι Εβραίοι Έλληνες, αλλά πρέπει να μεταφερθούν στην Πολωνία; Altenburg: Πηγαίνουν για να εργασθούν… Αρχιεπίσκοπος: Εάν στέλνονται για να εργασθούν, γιατί πηγαίνουν και γυναίκες και παιδιά και γέροντες; Altenburg: Γιατί είναι σκληρό να χωριστούν οι οικογένειες… Αν είναι μαζί, θα ζήσουν καλύτερα… Ο Αρχιεπίσκοπος έκανε τότε έκκληση στον Γερμανό πληρεξούσιο και του μίλησε εν ονόματι του ανθρωπισμού και του χριστιανικού πολιτισμού. Ο Altenburg έδωσε ασαφείς υποσχέσεις, αφού προηγουμένως είχε ομολογήσει ότι το Εβραϊκό Ζήτημα ήταν κεφαλαιώδες και προγραμματικό για τον εθνικοσοσιαλισμό και ρυθμιζόταν από το Κέντρο, γι’ αυτό και ο ίδιος δεν μπορούσε να κάνει τίποτε. Ο Δαμασκηνός δεν έμεινε όμως στην προφορική του έκκληση. Κάλεσε στην Αρχιεπισκοπή τους εκπροσώπους των Ανωτάτων Πνευματικών Ιδρυμάτων, των Επιστημονικών και των Επαγγελματικών Οργανώσεων και όλοι μαζί αποφάσισαν να απευθύνουν υπό τη σκέπη της Εκκλησίας δύο υπομνήματα, τα οποία έμειναν ιστορικά. Το πρώτο απευθύνθηκε στον κατοχικό πρωθυπουργό Κωνσταντίνο Λογοθετόπουλο και το άλλο προς τον Άλτενμπουργκ. Στο πρώτο, με ημερομηνία 23 Μαρτίου 1943, υπενθυμίζεται το άρθρο της

40 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

Συνθήκης Παράδοσης της Ελλάδας του 1941, που όριζε ότι «Οι κατοχικές Αρχές αναλαμβάνουν την υποχρέωση να προστατεύουν την τιμή και την περιουσία όλων των Ελλήνων υπηκόων». Συνεπώς, όλοι οι Έλληνες πολίτες θα έπρεπε να τύχουν της ίδιας μεταχείρισης, αδιακρίτως φυλής και θρησκεύματος. Επίσης, τονίζεται μεταξύ άλλων ότι: 1. Οι Έλληνες Ισραηλίτες όχι μόνο αποδείχθηκαν πολύτιμοι συντελεστές της οικονομικής αποδόσεως της χώρας, αλλά και επέδειξαν νομιμοφροσύνη και πλήρη κατανόηση των καθηκόντων τους ως Ελλήνων.

2. Ενώπιον της εθνικής συνειδήσεως, τα τέκνα της κοινής Μητρός Ελλάδος εμφανίζονται αδιαρρήκτως ηνωμένα και μέλη ισότιμα του εθνικού οργανισμού, ασχέτως πάσης διαφοράς θρησκευτικής ή δογματικής.

3. Η χριστιανική θρησκεία ουδεμία διάκριση, υπεροχή ή μείωση αναγνωρίζει, που να στηρίζεται στη φυλή ή στη θρησκεία, δογματίζουσα ότι «ουκ ένι Ιουδαίος ουδέ Έλλην» (Γαλ. 3/ 28), καταδικαζομένης έτσι κάθε τάσης προς δημιουργία οποιασδήποτε διακρίσεως από φυλετική ή θρησκευτική διαφορά. Tέλος, εκφράζεται το ενδιαφέρον για την τύχη των 60.000 Ελλήνων Εβραίων. Το περίφημο αυτό κείμενο, που συντάχτηκε από τον ποιητή Άγγελο Σικελιανό, αποτελεί σε ολόκληρη την κατεχομένη Ευρώπη τη μοναδική επίσημη διαμαρτυρία για το Ολοκαύτωμα, σε αντίθεση με πολλούς καθολικούς ή προτεστάντες θρησκευτικούς ηγέτες οι οποίοι είτε το στήριξαν είτε δεν έκαναν τίποτα για να το σταματήσουν. Ανάλογη ήταν και η επιστολή του Αρχιεπισκόπου και των εκπροσώπων των Ανωτάτων Πνευματικών Ιδρυμάτων και των λοιπών προσωπικοτήτων της ελληνικής δημόσιας ζωής προς τον Άλτενμπουργκ. Το δεύτερο μνημόνιο, με ημερομηνία 24 Μαρτίου 1943, και παρόμοιο περιεχόμενο στάλθηκε απευθείας στον πληρεξούσιο του Γ΄ Ράιχ για την Ελλάδα, Altenburg. Και τα δύο μνημόνια συνυπογράφονταν από πολλές σημαντικές προσωπικότητες της ελληνικής δημόσιας ζωής, κάτι που σίγουρα απαιτούσε πολύ θάρρος. Η δράση του Αρχιεπισκόπου υπέρ των συνανθρώπων του και του απελευθερωτικού αγώνα του ελληνικού λαού προκάλεσαν την οργή και το μίσος των δυνάμεων Κατοχής και ειδικότερα των ανδρών των SS, που επιδίωξαν να τον δολοφονήσουν. Φίλοι και σύμβουλοι του ζήτησαν να διαφύγει στο εξωτερικό, εκείνος όμως απάντησε: Είμαι στη διάθεση του έθνους και τον λαόν μου δεν θα τον εγκαταλείψω ποτέ. Και αν χρειαστώ να φύγω από τας Αθήνας, τότε μόνον εις τα ελληνικά βουνά θα πορευθώ και ουδέποτε εις την ξένην.

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας 41

Ο καθηγητής Ιωάννης Γεωργάκης, γραμματέας τότε του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού, γράφει ότι ο ίδιος και ο Έβερτ πληροφορήθηκαν ότι οι Γκεσταπίτες έψαχναν στον υπόκοσμο των Αθηνών τον άνθρωπο που θα αναλάμβανε να δολοφονήσει τον Αρχιεπίσκοπο. Γι’ αυτό και τον έπεισαν να μετοικήσει προσωρινά από το Ψυχικό στην οδό Δημοκρίτου 1. Στον επάνω όροφο έμενε ο Γεωργάκης με την οικογένεια του. Η Γκεστάπο, που παρακολουθούσε τον Αρχιεπίσκοπο, είδε ότι δεν επέστρεψε το βράδυ στο σπίτι του και άρχισε να τον αναζητεί. Ο Γεωργάκης αντελήφθη ότι ο Δαμασκηνός κινδύνευε και ειδοποίησε τον Έβερτ. Εκείνος έστειλε τέσσερις αστυνομικούς έξω από το σπίτι της Δημοκρίτου για κάθε ενδεχόμενο. Τα ξημερώματα έφτασαν τα αυτοκίνητα της Γκεστάπο και διέταξαν τους Έλληνες αστυφύλακες να απομακρυνθούν… Οι Γκεσταπίτες κτύπησαν δυνατά την πόρτα και βιαίως εισήλθαν στο σπίτι. Ζήτησαν από τον Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό να τους ακολουθήσει, αλλά εκείνος αρνήθηκε. Ο επικεφαλής των ανδρών της Γκεστάπο ήρθε σε αδιέξοδο και του απήγγειλε προσωρινή κατ’ οίκον φυλάκιση και πλήρη απομόνωσή του έως τη μεταγωγή του στο Άουσβιτς. Ο Έβερτ, ο Ντίνος Δοξιάδης, η οικογένεια Κωνσταντίνου Τσάτσου, ο Ελβετός πρέσβης, ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός και ο συμμαχικός ασύρματος, στα Βίλια Αττικής, έσπασαν τον αποκλεισμό. Οι Έβερτ και Δοξιάδης μελέτησαν τις δυνατότητες απόδρασης του Αρχιεπισκόπου, αλλά εκείνος αρνήθηκε πάλι λέγοντας: Πώς είναι δυνατό όταν το άνθος της ελληνικής Αντιστάσεως μετάγεται εις τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως, εγώ, ο Ποιμενάρχης, να δεχθώ να διαφύγω και να μην συμμεριστώ την τύχη των; Έτσι, έκλεισε το θέμα της διαφυγής του. Όμως, το κύρος του Αρχιεπισκόπου ήταν τόσο στον ελληνικό λαό όσο και στη διεθνή κοινή γνώμη, που οι άνδρες των SS δεν τόλμησαν να τον εξοντώσουν ή να τον μεταφέρουν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Η αυθεντική μάλιστα απάντησή του προς τον στρατηγό JurgenStroop, ο οποίος βρισκόταν στην Αθήνα για την οργάνωση της Γκεστάπο και τον απείλησε να τον τουφεκίσει, εάν ανέβαινε στο βουνό για να ηγηθεί της Αντίστασης του ελληνικού λαού, ήταν γενναία, τίμια, ιστορική και αντάξια των παραδόσεων του ορθοδόξου ελληνικού κλήρου: Οι Ιεράρχες της Ελλάδος, στρατηγέ Στρόοπ, δεν τουφεκίζονται, απαγχονίζονται. Σας παρακαλώ να σεβασθήτε αυτήν την παράδοσιν.

42 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος Ορθόδοξοι Έλληνες Ιερείς στα στρατόπεδα του θανάτου… Στο στρατόπεδο Νταχάου, εκτοπίστηκαν μεταξύ των Ελλήνων κρατουμένων, ο τότε Ιερέας της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας Σαλβάτορκιρχε Μονάχου, ο Αρχιμανδρίτης Μελέτιος Γαλανόπουλος, (μετέπειτα Μητροπολίτης Κυθήρων), ο Αρχιμανδρίτης Δαμασκηνός Χατζόπουλος, (μετέπειτα Μητροπολίτης Δημητριάδος), ο Αρχιμανδρίτης Διονύσιος Χαραλάμπους (μετέπειτα Μητροπολίτης Τρίκκης & Σταγών), στα στρατόπεδα Στόουν και Μπερνάου, ο Μητροπολίτης Λήμνου Διονύσιος, ο Πατριάρχης Σερβίας, ο Αρχιεπίσκοπος Αχρίδος και ο Αρχιεπίσκοπος Τσεχοσλοβακίας.

Η ΠΕΡΙΦΗΜΗ ΚΑΙ ΜΟΝΑΔΙΚΗ ΣΤΟ ΕΙΔΟΣ ΤΗΣ ΣΕ ΟΛΗ ΤΗΝ ΚΑΤΕΧΟΜΕΝΗ ΕΥΡΩΠΗ ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΥ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΚΑΤΟΧΗΣ Ἐν Ἀθήναις, τῇ 23ῃ Μαρτίου 1943 Πρός Τόν κύριον Κωνσταντῖνον Λογοθετόπουλον Πρόεδρον Κυβερνήσεως Ἐνταύθα. Κύριε Πρόεδρε, Ὁ Ἑλληνικός Λαός ἐπληροφορεῖτο κατ’ αὐτός, μετ’ εὐλόγου ἐκπλήξεως καί ὀδύνης, ὅτι αἵ Γερμανικαί Ἀρχαί Κατοχῆς ἤρξαντο ἐφαρμόζουσι ἐν Θεσσαλονίκη τό μέτρον τῆς βαθμιαίας ἐκτοπίσεως τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἰσραηλιτικοῦ στοιχείου ἔξω των ὁρίων τῆς χώρας καί ὅτι αἵ πρῶται ὁμάδες τῶν ἐκτοπιζομένων εὑρίσκονται καθ’ ὁδόν πρός τήν Πολωνίαν. Ἡ δέ ὀδύνη τοῦἙλληνικοῦ Λαοῦὑπῆρξε κατά τοσούτον μᾶλλον βαθυτέρα καθ’ ὅσον: 1) Κατά τό πνεῦμα τῶν ὅρων τῆς ἀνακωχῆς, πάντες οἱ Ἕλληνες πολίτες ἔμελλον νά τύχουν τῆς αὐτῆς μεταχειρήσεως ὑπό των ἀρχῶν κατοχής, ἀδιακρίτως φυλῆς καί θρησκεύματος.

2) Οἱ Ἕλληνες Ἰσραηλίται, οὐ μόνον ἀνεδείχθησαν πολύτιμοι συντελεσταί τῆς οἰκονομικῆς ἐπιδόσεως τῆς χώρας, ἀλλά καί γενικῶς ἐπέδειξαν νομιμοφοσύνην καί πλήρη κατανόησιν τῶν καθηκόντων των ὡς Ἑλλήνων, οὕτω, μετέσχον τῶν κοινῶν θυσιῶν ὑπέρ τῆς Ἑλληνικῆς Πατρίδος καί εὑρέθησαν

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας 43

εἰς τήν πρώτην γραμμήν τῶν ἀγώνων, τούς ὁποίους διξήγαγε τό Ἑλληνικόν Ἔθνος ἀμυνόμενον τῶν ἀπαραγράπτων ἱστορικῶν δικαίων του.

3) Ἡ νομοταγία τοῦἐν Ἑλλάδι Ἰσραηλητικού στοιχείου ἀποκλείει προκαταβολικῶς πάσαν αἰτίασιν περί ἀναμείξεώς του καί εἰς ἐνεργείας καί πράξεις, δυνάμενας νά ἀπειλήσουν, ἔστω πόρρωθεν, τήν ἀσφάλειαν τῶν Στρατιωτικῶν Ἀρχῶν Κατοχῆς.

4) Ἐνώπιόν της ἐθνικῆς συνειδήσεως, τά τέκνα τῆς κοινῆς μητρός Ἑλλάδος ἐμφανίζονται ἀδιαρρήκτως ἡνωμένα καί μέλη ἰσότιμά του Ἐθνικοῦ Ὀργανισμοῦ, ἀσχέτως πάσης διαφορᾶς θρησκευτικῆς ἤ δογματικῆς.

5) Ἡ Ἁγία ἠμῶν θρησκεία οὐδεμίαν ἀναγνωρίζει διάκρισιν, ὑπεροχήν ἤ μείωσιν, ἐρειδωμένην ἐπί τῆς φυλῆς ἤ τῆς θρησκείας, δογματίζουσς ὅτι «οὐκ ἔνι Ἰουδαῖος οὐδέ Ἕλλην» (Γαλ. 3,28), καταδικαζομένης οὕτω πάσης τάσεως πρός δημιουργίαν διακρίσεως ἤ φυλετικῆς ἤ θρησκευτικῆς διαφορᾶς.

6) Ἡ κοινότης τῶν τυχῶν, ἐν ἡμέραις δόξης καί εἰς περιόδους ἐθνικῶν ἀτυχημάτων, ἐσφυρηλάτησεν ἐπί τοῦἄκμονος τῆς Ἑλληνικῆς εὐψυχίας ἀκαταλύτους δεσμούς μεταξύ πάντων ἐνεξαιρέτως τῶν Ἑλλήνων πολιτῶν, εἰς οἱανδήποτε καί ἄν ἀνήκουν φυλήν. Δέν ἁγνοοῦμεν βεβαίως τήν βαθείαν ἀντίθεσιν μεταξύ της νέας Γερμανίας καί Ἰσραηλιτικοῦ στοιχείου οὐδέ καί προτιθέμεθα νά γίνωμεν ὑπερασπισταί ἤἁπλῶς κριταί τοῦ διεθνοῦς Ἰσραηλιτικοῦ καί τοιαύτης ἤ τοιαύτης δράσεώς του εἰς τήν σφαίραν τῶν μεγάλων οἰκονομικῶν καί προβλημάτων τοῦ κόσμου. Ἠμᾶς ἐνδιαφέρει σήμερον ἀποκλειστικῶς καί ἀνησυχεῖἡ τύχη τῶν 60.000 συμπολιτῶν Ἰσραηλιτῶν, τῶν ὁποίων ἐγνωρίσαμεν, κατά τήν μακράν ἐν δουλεία καί ἐλευθερία συνδιαβίωσιν καί τῶν αἰσθημάτων τήν εὐγένειαν καί τήν φιλάδελφον διάθεσιν καί τῶν ἰδεῶν τήν προοδευτικότητα καί τήν οἰκονομική δραστηριότητα, καί –ὅπερ σπουδαιότερον- τήν ἀδιάβλητον φιλοπατρίαν, τοῦ τελευταίου τούτου μάλιστα μάρτυς ἀψευδής πρόκειται ὁ μέγας ἀριθμός τῶν θυμάτων, τά ὁποῖα οἱ Ἕλληνες Ἰσραηλίται προσηνέγκασαν ἀγογγύστως καί ἄνευ δισταγμῶν εἰς τόν βωμόν του πρός τήν κινδυνεύουσαν κοινήν πατρίδα καθήκοντος. Κύριε Πρόεδρε, Ἔχομεν τήν βεβαιότητα ὅτι ἡ καί ἡ Κυβέρνησις σκέπτεται καί αἰσθάνεται καθ’ ὅν τρόπον καί πάντες οἱ λοιποί Ἕλληνες ἐπί τοῦ προκειμένου ζητήματος. Πιστεύομεν ἐπί πλέον ὅτι θά ἔχετε ἤδη προβεῖ εἰς τά ἀναγκαῖα διαβήματα πρός τάς Ἀρχάς Κατοχῆς, διά τήν ἀναστολήν τοῦὀδυνηροῦ καί ἀσκόπου μέτρου τῆς ἐκτοπίσεως τοῦἐν Ἑλλάδι Ἰσραηλιτικοῦ στοιχείου.

44 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

Ἐλπίζομεν μάλιστα, ὅτι θά ὑποδείξητε πρός τούς ἰσχυρούς ὅτι ἡ τοιαύτη σκληρά μεταχείρησις τῶν Ἰσραηλιτῶν Ἑλλήνων ὑπηκόων, κατ’ ἀντιδιαστολήν πρός τούς ἐν Ἑλλάδι Ἰσραηλίτας ἄλλων ὑπηκοοτήτων, καθιστᾶ μᾶλλον ἔτι ἀδικαιολόγητον καί κατ’ ἀκολουθίαν ἠθικῶς ἀπαράδεκτόν το τεθέν εἰς ἐφαρμογήν μέτρον. Ἐάν δέ τυχόν προβάλλωνται λόγοι ἀσφαλείας πρός δικαιολόγησιν αὐτοῦ, φρονοῦμεν ὅτι θά ἦτο δυνατόν νά προταθοῦν λύσεις καί νά ληφοῦν προληπτικά μέτρα, οἶον ὁπεριορισμός μόνον τοῦἐν δράσει ἄρρενος πληθυσμοῦ (παρ’ ἐκτός γερόντων καί παιδιῶν) εἰς ὠρισμένον μέρος τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπικράτειας ὑπό τήν ἐπιτήρησιν τῶν Ἀρχῶν Κατοχῆς εἰς τρόπον, ὥστε καί ἡἀσφάλεια τούτων νά κατοχυρωθῆ, ἔστω καί κατά κινδύνου ὑποθετικοῦ, καί ἡ τάξις τῶν Ἑλλήνων Ἰσραηλιτῶν νά ἀποφύγει τά δεινά ἐπακόλουθά της τῆς δί’ ἧς ἀπηλεῖται ἐκτοπίσεως. Ὡς ἐκ περισσοῦ σημειοῦμεν ὅτι εἰς τό ἀνωτέρω μέτρον, ὁὑπόλοιπος Ἑλληνικός λαός θά ἦτο διατεθημένος, ἐάν ἤθελε ζητηθεῖ, νά προσθέση ἀνενδοιάστως ὁλόκληρον τήν ἐγγύησιν αὐτοῦὑπέρ τῶν χειμαζομένων ἀδελφῶν του. Εὐχόμεθα ὅπως αἵἈρχαί Κατοχῆς ἀντιληφθοῦν ἐγκαίρως τό ἄσκοπόν της διώξεως τῶν Ἐλλήων Ἰσραηλιτῶν, οἵτινες καταλέγονται μεαξύ τῶν εἰρηνικωτέρων καί παραγωγικοτέρων στελεχῶν τοῦ τόπου. Ἐάν ὅμως παρ’ ἐλπίδα ἤθελον ἐμμείνη ἀμεταπείστως εἰς τήν πολιτικήν τῆς ἐκτοπίσεως αὐτῶν, φρονοῦμεν ὅτι ἡKυβέρνησις, ὡς φορεύς τῆς ἀπομενούσης πολιτικῆς ἐξουσίας ἐν τό τόπω, θά ἔδει νά λάβη θέσιν σαφῆἔναντί των συντελουμένων, ἀφήνουσα εἰς τούς ξένους ὁλόκληρον τήν εὐθύνην τῆς διαπραττομένης προδήλου ἀδικίας. Διότι νομίζομεν ὅτι οὐδείς ἔχει τό δικαίωμα νά λησμονῆ, ὅτι πᾶσαι αἵ πράξεις τῆς δυσχεροῦς ταύτης περιόδου ἀκόμη καί ὄσαι κεῖνται ἔξω της θελήσεως καί τῆς δυνάμεως ἠμῶν θά ἐρυενηθοῦν μίαν ἡμέραν ἀπό τό Ἔθνος, διά τόν προσήκοντα ἱστορικόν καταλογισμόν. Κατά δέ τήν στιγμή τῆς κρίσεως, θά βαρύνη μεγάλως εἰς τήν συνείδησιν τοῦ Ἔθνους ἡ πλευρά τῶν ἠθικῶν εὐθυνῶν, τάς ὁποίας οἱἄρχοντες ἐπωμίζονται καί δί’ αὐτᾶς ἔτι τάς πράξεις τῶν ἰσχυρῶν, ἐφ’ ὅσον παρέλειψαν νά ἐκδηλώσουν διά χειρονομίας ὑψηλόφρονος καί γενναίας τήν κατά πάντα εὔλογον δυσφορίαν καί τήν ὁμόθυμον διαμαρτυρία τοῦἜθνους δί’ ἐνεργείας θειγούσας καιρίως τήν ἐθνικήν ἑνότητα καί φιλοτιμίαν, ὡς ἡἀρξαμένη ἐκτόπισις τῶν Ἑλλήνων Ἰσραηλιτῶν. Μετά τιμῆς + Ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος Δαμασκηνός

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας 45

Ὁ Πρόεδρος τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Σ. Δοντάς Ὁ Πρύτανις τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν Ἔρ. Σκάσσης Ὁ Πρύτανις τοῦ Ἐθνικοῦ Μετσοβείου Πολυτεχνείου Ι. Θεοφανόπουλος Ὁ Πρύτανις τῆς Α.Σ.Ο.Ε.Ε. Α. Νέζος Ὁ Πρόεδρος τοῦ Ἰατρικοῦ Συλλόγου Ἀττικῆς Μ. Καρζής Ὁ Πρόεδρος τοῦ Δικηγορικοῦ Συλλόγου Ἀττικῆς Π. Ἀναστασόπουλος Ὁ Πρόεδρος τοῦ Συμβολαιογραφικοῦ Συλλόγου Ἐφετείου Ἀθηνῶν καί Αἰγαίου Κ. Ἀντωνόπουλος Ὁ Πρόεδρος τῆς Ἑνώσεως Συντακτῶν ΗΕΑ Γ. Καραντζᾶς Ὁ Πρόεδρος τῆς Ἑταιρείας Ἑλλήνων Συγγραφέων Θ. Συνοδινός Ὁ Πρόεδρος τῆς Ἑταιρείας Ἑλλήνων Λογοτεχνῶν Μ. Ἀργυροπουλος Ὁ Πρόεδρος τοῦ Ἐμπορικοῦ Ἐπιμελητηρίου Πειραιῶς Δ. Πετρουλάκος Ὁ Πρόεδρος τοῦ Τεχνικοῦ Ἐπιμελητηρίου Ἑλλάδος Α. Καρρᾶς Ὁ Πρόεδρος τοῦ ἘπαγγελματικοῦἘπιμελητηρίου Ἀθηνῶν Σ. Χαλκιαδάκης Ὁ Πρόεδρος τῆς Ἑνώσεως Ἑλλήνων Χημικῶν Κ. Νεῦρος Ὁ Πρόεδρος τοῦ Φαρμακευτικοῦ Συλλόγου Ἀθηνῶν Α. Τσιτσώνης Ὁ Πρόεδρος τοῦ Ὀδοντιατρικοῦ Συλλόγου Ι. Καρακλής Ὁ Πρόεδρος τοῦ Βιοτεχνικοῦ Ἐπιμελητηρίου Ἀθηνῶν Κ. Παπαδογιάννης Ὁ Πρόεδρος τοῦ Φαρμακευτικοῦ Συλλόγου Πειραιῶς Μ. Καλατζάκος Ὁ Πρόεδρος τῶν Ἑλλήνων ἠθοποιῶν Θ. Μορίδης Ὁ Πρόεδρος τοῦ Πανελληνίου Φαρμακευτικοῦ Συλλόγου Α. Καραμερτζάνης Ὁ Πρόεδρος τοῦ Ἰατρικοῦ Συλλόγου Πειραιῶς Δ. Μαντούβαλος Ὁ Πρόεδρος τοῦ Ἐμπορικοῦ Συλλόγου Ἀθηνῶν Δ. Βασιλοπουλος Ὁ Πρόεδρος τοῦ Ἐμπορικοῦ καί Βιομηχανικοῦ Ἐπιμελητηρίου Ἀθηνῶν Α. Πουλόπουλος Ὁ Ἀντιπρόεδρος τῆς Ἑνώσεως Ἑλλήνων Θεατρικῶν καί Μουσικῶν Κριτικῶν Ν. Ροδᾶς Ὁ Πρόεδρος τοῦ Ἰατρικοῦ Συλλόγου Καλλιθέας Μ. Ρημαντώνης Ὁ Γενικός Γραμματέας τοῦ Πανελλήνιου ὀδοντιατρικοῦ Συλλόγου Χ. Ἀποστόλου Ὁ Πρόεδρος τοῦ Συνδέσμου Ἑλλήνων Βιομηχάνων Ι. Τερζάκης Ὁ Γεν. Διευθυντής τῶν Καταφυγίων Ἐπειγούσης Περιθάλψεως Θ. Σπεράντζας Ὁ Γεν. Διευθυντής τοῦ Ἱδρύματος Κοινωνικῶν Ἀσφαλίσεων Χ. Ἀγαλόπουλος

46 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος Ζάκυνθος - Μητροπολίτης Χρυσόστομος & Δήμαρχος Λουκάς Κάρερ Ένα πρωϊνό του τέλους του έτους 1943 τον κάλεσε (τον δήμαρχο της πόλης της Ζακύνθου Λουκά Γεωργίου Καρρέρ), ο Γερμανός φρούραρχος Μπέρενς στο γραφείο του. Ούτε λίγο ούτε πολύ, βάζοντάς του το πιστόλι στο στήθος, του αξίωσε να παραδώσει το συντομότερο έναν κατάλογο των οικογενειών των Εβραίων της Ζακύνθου. Ο δήμαρχος προσπάθησε να του εξηγήσει πως δεν ήταν εφικτόν, γιατί οι Εβραίοι ήταν δημότες του και δεν διέφεραν των άλλων κατοίκων της Ζακύνθου. Ο φρούραρχος «εν θυμώ» και προτείνοντας το πιστόλι δεν δέχτηκε άλλη συζήτηση: «Αυτό απαιτώ και αυτό θα κάνεις». Ο Δήμαρχος απεχώρησε. […] Σκέφτηκε τον Δεσπότη [Μητροπολίτη Ζακύνθου Χρυσόστομο Δημητρίου]. […] Ο Δεσπότης απαντά: Δεν θα πας κανένα κατάλογο στους Γερμανούς. Θα αναλάβω εγώ. Η απόφαση ελήφθη από κοινού. Ο δήμαρχος ανέλαβε την εκτέλεσή της. Νύχτα, και χωρίς να πάρει είδηση κανείς, εφυγαδεύθησαν οι Εβραίοι από τα στέκια τους. Τους πήραν και τους έκρυψαν σε σπίτια της πόλης και των χωριών οι Ζακυνθινοί. […]. Ο Μητροπολίτης προχωρεί προς τον στρατιωτικό διοικητή και Φρούραρχο. Ήταν η πρώτη φορά που θα χρησιμοποιούσε ως όπλο τον σεβασμό που του έδειχναν οι Γερμανοί. Επισκέπτεται πρώτα τον Φρούραρχο. Κάνει πως δεν ξέρει τίποτε. Το πληροφορείται από τον ίδιο τον Φρούραρχο. Του είπε για τη διαταγή της σύλληψης των Εβραίων και τα περί Δημάρχου. Ο Μητροπολίτης διαμαρτύρεται: Όχι, αυτό το κακό δεν πρέπει να γίνει. Οι Εβραίοι της Ζακύνθου είναι υπήκοοι Έλληνες. Είναι καλοί, φιλήσυχοι, εργατικοί, είναι μέρος του ποιμνίου μου, είναι καθαρόαιμοι Ζακυνθινοί. Δεν είναι επικίνδυνοι. Παρακαλώ, μην επεκτείνετε στη Ζάκυνθο το μέτρο. Θα είναι έγκλημα μεγάλο. Ο Φρούραρχος κατανοεί, αλλά υπάρχει διαταγή που δεν μπορεί να πα-

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας 47

ραβλέψει. Ο Μητροπολίτης αγωνιά. Το φάσμα της συμφοράς απειλητικά ορθώνεταιμπροστά του, ενώ παράλληλα φθάνει κοντά του η αντήχηση της Θείας επιταγής «και τον πλησίον σου ως σεαυτόν». Γι’ αυτόν τον «πλησίον» αγωνίζεται και θα αγωνιστεί. «Ως σεαυτόν» τον βλέπει τον «πλησίον» και στα πρόσωπα των Εβραίων της Ζακύνθου. Την τραγική εκείνη στιγμή, μέσα στην καρδιά του Δεσπότη γίνεται η μεγάλη συνάντηση εκείνων των «πλησίον» και του Θεού. Και εκεί, μέσα στην καταιγίδα της φρίκης που οι μελανιές του θανάτου έχουν ανελέητα ξεσπάσει, μέσα στη πάλη που γίνεται μεταξύ δύο παραγόντων ισχυρών και μεγάλων, της υλικής βίας που είναι ενσωματωμενη μέσα σε μία απαίσια διαταγή, και της ηθικής δύναμης που αντιπροσωπεύει η προσπάθεια η καλή, ο Μητροπολίτης παίρνει μία παρακινδυνευμένη απόφαση: Αν αποτύχουμε ο Δήμαρχος και εγώ, θα τους ακολουθήσω τους Εβραίους και θα πέσω μαζί τους στη κάμινο της θυσίας. Και η απόφαση αυτή τον αναπτέρωσε και του έδωσε καινούργιες δυνάμεις να συνεχίσει, μαζί με το Δήμαρχο, τον αγώνα τον καλό. Μητροπολίτης και Φρούραρχος συνεχίζουν την πάλη σε ήπιο κάπως κλίμα. Τελικά, συμφωνούν να ζητηθεί η παρέμβαση του στρατιωτικού διοικητή Αλφρέδου Λιτ. Ο αμεσώτατος κίνδυνος, για τους Εβραίους, παρεκάμφθη προς στιγμήν. Ήταν κι αυτό μία ένδειξη ελπίδας. Την άλλη μέρα ο Μητροπολίτης επισκέπτεται τον Στρατιωτικό Διοικητή. Μιλούν και οι δύο τη γλώσσα του καθήκοντος, ο καθένας από τη δική του σκοπιά. Επιμένουν στις απόψεις τους. Ο Στρατιωτικός Διοικητής έχει μια διαταγή «του Ανωτάτου Στρατηγείου του Άξονος» και οφείλει να την εκτελέσει. «Πως να την παραβλέψω;», του λέει του Δεσπότη. «Κινδυνεύω». Ο Μητροπολίτης δεν σπρώχνει τα πράγματα στα άκρα. Μαλακά, μαλακά, πάει να του μαλάξει την ψυχή να πάρει καιρό, να κερδίσει χρόνο. Και το κατορθώνει. Περνούν λίγες ημέρες. Και αυτό κάτι λέει. Οπωσδήποτε Μητροπολίτης και Δήμαρχος δεν μπορούν να ησυχάσουν ούτε στιγμή. Ευρίσκονται υπό την επήρεια μιας υπερέντασης νευροψυχικής που τους κατατυραννεί. Ζουν όλο με εφιάλτες. Ο γράφων τις γραμμές αυτές παρακολούθησε από πολύ κοντά τις δραματικές ημέρες, νύχτες και στιγμές που βασάνιζαν το Μητροπολίτη. Η σκέψη του ήταν συνέχεια προς τα εκεί. Κατέστρωνε σχέδια κι έπαιρνε αποφάσεις. Τελικά, ένα απόγευμα από εκείνα που ευρισκόμουνα κοντά του και συζητούσαμε, επρυτάνευσε μία: Να καταφύγει στον Χίτλερ. Αποφασίσαμε να την κρατήσουμε μυστική. Η απόφαση αυτή θα ήταν και η τελευταία βολή, ενώ

48 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

για προτελευταία χρησιμοποίησε την παρακάτω: Δεν γνωρίζω αν την είχε ανακοινώσει στο Δήμαρχο. Δεν το ρώτησα ποτέ. Αλλά γιατί όχι; Σ’ αυτή την κατάσταση που βρισκόταν, τον ζήτησε ο Στρατιωτικός Διοικητής. Με συγκρατημένη την ανάσα πήγε. Του άρχισε πάλι το ίδιο τροπάρι, περί καταλόγου, περί συλλήψεως, περί διαταγής. Η αντίθεση σ’ όλα αυτά του Δεσπότη ήταν καταφανής και έντονη. Ήταν αποφασισμένος να το παίξει όλα για όλα. Και σε μια δύσκολη καμπή του διαλόγου και αντιλόγου, ο Μητροπολίτης του ρίχνει την προτελευταία βολή. Βγάζει από την τσέπη του ένα χαρτί. Και δίνοντάς το στον διοικητή τού λέει:

Πάρτε τον κατάλογο των οικογενειών των Εβραίων της Ζακύνθου. Ο Διοικητής, σαν πήρε το χαρτί στα χέρια του, έμεινε εμβρόντητος. Μέσα ήταν γραμμένα γερμανικά και ελληνικά δύο ονόματα: «Ο Ζακύνθου Χρυσόστομος» το ένα και «Δήμαρχος Ζακυνθίων Λουκάς Καρρέρ» το άλλο. Και ο καλός Δεσπότης εσυνέχισε: Είμαι στας διαταγάς σας. Μπορείτε να συλλάβετε εμέ και όχι εκείνους. Και αν αυτό δεν σας ικανοποιεί, τότε κοντά εις τας αθώας οικογενείας των Εβραίων θα είμαι και εγώ και σας δηλώνω, ότι θα τας ακολουθήσω στη δραματική των πορεία και μαζί με αυτάς θα εισέλθω εις τους θαλάμους των αερίων και τα κρεμαντόρια. Ο Διοικητής έμεινε εκστατικός. Τον κατακεραυνοβόλησε το επιτακτικό, το επιβλητικό και αποφασιστικό ύφος του Μητροπολίτη. Τον κοίταζε άναυδος. Ποτέ δεν περίμενε να αντιμετωπίσει μία τέτοια προσφορά. Η δύναμή της τον γονάτισε. Η επίδρασή της στον ψυχικό κόσμο του Αλφρέδου Λιτ ήταν τεράστια. Ο άτεγκτος και σκληρός στρατιωτικός, ο παντοδύναμος τη στιγμή εκείνη Γερμανός αξιωματικός, υποτάσσεται στον άνθρωπο. Και ο Διοικητής κλονίζεται και διαβεβαιώνει τον Μητροπολίτη ότι θα καταβάλει προσπάθεια «να γίνει εξαίρεσις για τους Εβραίους της Ζακύνθου». Επακολούθησε δραματική πάλη του Διοικητού με το Ανώτατο Στρατηγείο του Άξονος. Στην πάλη αυτή πήρε ξανά θέση ο Μητροπολίτης. Πήγε στον Διοικητή. Είχε κοντά του την τελευταία βολή. Προσευχήθηκε στο Θεό και την έρριξε. Είχε γράψει στη γερμανική γλώσσα και παρέδωσε στον Διοικητή, με παράκληση να την στείλει, με τον ασύρματο της Γερμανικής Διοικήσεως στον Χίτλερ, προσωπικά, μια πολύ συγκινητική έκκληση. Του υπενθύμισε ότι:

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας 49

[...] κάποτε, όταν ευρίσκετο στο λυκαυγές της πολιτικής του εξορμήσεως, στα 1924, είχαν συναντηθεί στο Μόναχο και είχαν ανταλλάξει τις σκέψεις των γύρω από το κίνημά του, το εθνικοσοσιαλιστικό, και τον παρακαλούσε: «Να μην συλληφθούν οι Εβραίοι της Ζακύνθου» εγγυώμενος αυτός και ο Δήμαρχος ότι είναι ακίνδυνοι, «θαυμασταί του» και φιλήσυχοι. Ο Διοικητής την διαβίβασε. Η αναμονή του αποτελέσματος των προσπαθειών ήταν αγωνιώδης. Πέρασαν κάμποσες μέρες, μέσα στις οποίες ο Μητροπολίτης και Δήμαρχος γνώρισαν τις πιο σκληρές και εφιαλτικές στιγμές της ζωής των, έχοντες ως κρυφό και μυστικό σύνδεσμο τον νεαρό τότε Χρήστο Κομνηνό, μαθητή του Γυμνασίου, που πονούσε πολύ τους Εβραίους της Ζακύνθου. Γιατί, εκτός των άλλων, αντιμετώπισαν και τον κλονισμό του στρατιωτικού Διοικητή, ο οποίος φοβούμενος προφανώς την ανάμιξή του στο θέμα διάσωσης των Εβραίων, απεφάσισε να τους συλλάβει και τους κρατήσει μέχρι νεώτερης διαταγής, έχοντάς τους στο χέρι. Αλλ’ αυτό, δεν έπρεπε να γίνει, γιατί θα σήμαινε εκτέλεση της διαταγής. Και άρχισαν οι παρεμβάσεις, οι παρακλήσεις και οι δραματικές προσπάθειες του Μητροπολίτη και του Δημάρχου, για να μεταπείσουν τον Διοικητή. Στο σημείο αυτό, είμαι υποχρεωμένος χάρις της ιστορικής συνέχειας, να μην αποσιωπήσω δύο περιστατικά που περιήλθαν στη γνώση μου πολύ αργότερα της εποχής εκείνης που διαδραματίζοντο τα γεγονότα εκείνα και που συνέθεταν τις απεγνωσμένες προσπάθειες του Μητροπολίτη και του Δημάρχου. Το ένα αφορά την ενίσχυση των προσπαθειών του Μητροπολίτη και του Δημάρχου έγινε με πατριωτικές παρεμβάσεις στον στρατιωτικό διοικητή δύο παραγόντων Ζακυνθίων «υψηλά ισταμένων» μέσα στον κοινωνικό και πνευματικό κόσμο των Αθηνών και της Ζακύνθου, του Διονυσίου Ρώμα, κόμητος, τέως βουλευτού, λογίου και συγγραφέως, και του ιατρού Δημητρίου Καταιβάτη. Και το δεύτερο αφορά τις θέσεις που πήραν οι τότε αντιστασιακές οργανώσεις Ε.Δ.Ε.Σ και Ε.Α.Μ. Οι διευθύνοντες τις οργανώσεις εκείνες, που με αγωνία όπως και όλος ο λαός της Νήσου, παρακολουθούσαν την απεγνωσμένη πάλη του Μητροπολίτη, είχαν πάρει κοινή απόφαση και είχαν συμφωνήσει, εάν απετύγχαναν οι προσπάθειες της διάσωσης των Εβραίων, το Ε.Α.Μ. και το Δ.Ε.Σ της Ζακύνθου ενωμένες οι δύο οργανώσεις σε μία εθνική βάση, να έδιναν μάχη με τους Γερμανούς, για να απελευθέρωναν του Εβραίους από τα χέρια τους και να τους επροστάτευαν με κάθε θυσία. Και η θυσία εκείνη δεν θα ήταν μικρή. Θα εστοίχιζε πολλά και πολύ σε έμψυχο υλικό και σε άψυχο υλικό. Ίσως και την ύπαρξη της πόλης της Ζακύνθου!

50 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

Μέσα στη τεταμένη ατμόσφαιρα στον σκοτεινιασμένο ορίζοντα και στην υπερένταση της αναμονής, το άγγελμα που με αγωνία περίμεναν, ήλθε. [...] Της Θεϊκής χαράς που την εξηγούσε η απάντηση που ήλθε από το «Ανώτατο Στρατηγείο του Άξονος» στην έκκληση του Μητροπολίτη. Τον κάλεσε ο Στρατιωτικός Διοικητής και του την ανακοίνωσε: Να παραμείνουν οι Εβραίοι της Ζακύνθου υπό την προσωπική ευθύνη του Μητροπολίτου και του Δημάρχου. Και οι 275 ψυχές των Εβραίων εσώθησαν. Το φαινόμενο ήταν μοναδικό στην Ευρώπη και στην Ελλάδα. Το έθνος του Ισραήλ τίμησε με μετάλλιο και ειδικό δίπλωμα με τον τίτλο του «Δικαίου μεταξύ των Εθνών» τον Μητροπολίτη Χρυσόστομο Δημητρίου και τον Δήμαρχο Λουκά Καρρέρ κι όταν το 1953 η Ζάκυνθος χτυπήθηκε από καταστροφικό σεισμό, η πρώτη ανθρωπιστική βοήθεια έφτασε στο νησί από το Ισραήλ μ’ ένα γράμμα που έγραφε: Οι Εβραίοι της Ζακύνθου δεν ξέχασαν ποτέ τον Δήμαρχο και τον αγαπημένο τους Μητροπολίτη, και τι έκαναν για εμάς.

Βέροια - Μητροπολίτης Πολύκαρπος Την 1η Μαΐου 1943 οι Εβραίοι της Βέροιας φορτώθηκαν σε τρένα και μεταφέρθηκαν στην Θεσσαλονίκη, όπου παρέμειναν στο διακομιστικό κέντρο του Βαρόνου Χιρς μέχρι την μεταγωγή τους στο Άουσβιτς. Από τους 460 Εβραίους που κατοικούσαν στη Βέροια το 1943, επέζησαν 131 άτομα. Ο Μητροπολίτης Πολύκαρπος είχε ήδη φροντίσει να κρύψει στην Επισκοπή τα ιερά βιβλία και σκεύη της Συναγωγής, τα οποία παρέδωσε στους επιζήσαντες. Στο χωριό Συκιά, ο αγρότης Γιώργος Λαναράς με τη σύζυγό του Παναγιώτα διέσωσαν τον Έλληνα Εβραίο Ιωσήφ Ντανιέλι, τη σύζυγό του Μπουένα και τα δέκα παιδιά τους, κρύβοντάς τους στο σπίτι τους και αργότερα φυγαδεύοντάς τους στο δάσος. Εκεί, ο Λαναράς τους είχε χτίσει ένα υπόστεγο

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας

51

για να προσταεύονται από την κακοκαιρία και τα άγρια ζώα. Σε μία έφοδο των Γερμανών στο χωριό, οι Γερμανοί απαίτησαν από τον ιερέα Νέστορα Καραμητσόπουλο, να τους υποδείξει τα σπίτια στα οποία κρύβονταν εβραϊκές οικογένειες. Η κατηγορηματική άρνησή του πως υπήρχαν Εβραίοι δεν έγινε πιστευτή και στον έλεγχο που ακολούθησε βρέθηκαν κρυμμένοι Εβραίοι σε οκτώ σπίτια. Τις συλλήψεις ακολούθησε πυρπόληση των οκτώ σπίτιών, καθώς και του Καραμητσόπουλου, τον οποίο βασάνισαν και ξερίζωσαν την γενιάδα του. Το κράτος του Ισραήλ τίμησε μετά θάνατον τον πατέρα Νέστορα Καραμητσόπουλο και την οικογένεια Λαναρά, με τον τίτλο του «Δικαίου των Εθνών» για το τρομερό θάρρος που επέδειξαν.

Διδυμότειχο - Μητροπολίτης Ιωακείμ Στις 4 Μαίου οι Εβραίοι του Διδυμότειχου, της Νέας Ορεστειάδας και του Σουφλιού φυλακίζονται στη Συναγωγή του Διδυμοτείχου. Οι Χριστιανοί της Θράκης, πολίτες και ηγεσία, προσπάθησαν χωρίς αποτέλεσμα να τους βοηθήσουν. Στις 8 Μαίου οι όμηροι οδηγήθηκαν στο σιδηροδρομικό σταθμό, απ’ όπου μεταφέρθηκαν στη Θεσσαλονίκη. Ο Μητροπολίτης Διδυμοτείχου Ιωακείμ, όταν οι Γερμανοί συνέλαβαν τους Εβραίους στη Συναγωγή, παρενέβη για την απελευθέρωσή τους χωρίς αποτέλεσμα. Στις 10 Μαίου, όταν ξεκίνησε η μεταφορά τους, με μεγάλο θάρρος διέρχεται την Εβραϊκή συνοικία, όπου πολλοί σταματούν και του φιλούν το χέρι. Ακολούθησε την διαδρομή μέχρι τον σιδηροδρομικό σταθμό και, όπως αναφέρει ο Μάρκος Ναχόν, τους αποχαιρέτησε με δάκρυα στα μάτια. Από τους 900 Εβραίους που κατοικούσαν στο Διδυμότειχο πριν το Ολοκαύτωμα επέζησαν 33 άτομα και από τους 197 της Νέας Ορεστιάδας και του Σουφλιού μόνο 3 άτομα.

52 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

Βόλος - Μητροπολίτης Ιωακείμ Ο Βόλος ήταν υπό ιταλική κατοχή μέχρι τις 8 Σεπτεμβρίου 1943. Στις 12 Σεπτεμβρίου τη διοίκηση ανέλαβαν οι Γερμανοί. Τον Σεπτέμβριο του 1943, η Εβραϊκή Κοινότητα Βόλου αριθμούσε 882 μέλη. Η διοίκηση της Κοινότητος, με πρόεδρο τον γιατρό Ιωσήφ Κοέν, είχε συγκροτήσει μια ολιγομελή Επιτροπή Επαγρύπνησης και Συγκέντρωσης Πληροφοριών, με σκοπό τη διαφύλαξη των μελών από τη χιτλερική λαίλαπα. Η επιτροπή αυτή, με επικεφαλής τον Δαβίδ Λεβή, φρόντισε σε συνεργασία με το Μητροπολίτη Δημητριάδος Ιωακείμ, για τον εφοδιασμό των Εβραίων με πλαστές ταυτότητες που είχαν χριστιανικά ονόματα. Στις 30 Σεπτεμβρίου 1943, ο Γερμανός διοικητής KourtRichter, ζητά από τον Αρχιραβίνο Μωϋσή Συμεών Πέσσαχ ονομαστικό κατάλογο των Εβραίων. Ο Πέσσαχ προφασίζεται αδυναμία για την άμεση παράδοση του καταλόγου και λαμβάνει προθεσμία 24 ωρών, προκειμένου να τον ετοιμάσει. Αμέσως καταφεύγει στον Μητροπολίτη Ιωακείμ, για να ζητήσει βοήθεια και να πληροφορηθεί σχετικά με τις προθέσεις των Γερμανών, αφού οι δύο άνδρες διατηρούσαν άριστες σχέσεις. Ο Μητροπολίτης τον καθησυχάζει και αποστέλλει έναν έμπιστό του ιερέα στον κρυφό φιλέλληνα Γερμανό πρόξενο HelmutSefel, για να ζητήσει πληροφορίες. Εκείνος δίνει το σύνθημα της άμεσης διαφυγής των Εβραίων από την πόλη. Ο Αρχιραβίνος Μωϋσής Συμεών Πέσσαχ και ο ιστορικός Ιωσήφ Νεχαμά, αλλά και επιζώντες θυμούνται: Έτσι, ξεσηκωμένοι οι Εβραίοι του Βόλου, υποβοηθούμενοι γενναιόψυχα από τον Ορθόδοξο Επίσκοπο... σκόρπισαν στη γύρω περιοχή. Στην πόλη έμειναν μερικοί απομονωμένοι, δειλοί και ανάπηροι... Τη νύχτα της 24ης προς 25η Μαρτίου 1944 συνελήφθησαν από τους Ες Ες όσοι βρέθηκαν στην πόλη... Χάθηκαν 120... Γι’ αυτούς που κρύφτηκαν στα χωριά του Πηλίου, ο Μητροπολίτης έδω-

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας 53

σε εντολή στους ιερείς να μεριμνούν για οτιδήποτε είχαν ανάγκη χωρίς να κάνουν καμιά διάκριση. Ταυτόχρονα, χορήγησε συστατικό έγγραφο στον Αρχιραβίνο Πεσσάχ, απευθυνόμενο προς τους ιερείς των χωριών και την Αντίσταση, για προστασία των διωκομένων Ελλήνων Εβραίων (σύμφωνα με το σχετικό δημοσίευμα του γιου του Αρχιραβίνου Πεσσάχ). Ο Μητροπολίτης Ιωακείμ συγκαταλέγεται στους «Δικαίους των Εθνών». Σημαντικό ρόλο στη σωτηρία των Εβραίων έπαιξαν επίσης, ο Δήμαρχος Βόλου Νικόλαος Σαράτσης, ο Δημοτικός Σύμβουλος Ζήσης Μαντίδης, ο αρχηγός της αστυνομίας, Ηλίας Αγδινιώτης καθώς και από πολλοί κατοίκοι του Βόλου. Η βοήθεια της Εαμικής Αντίστασης ήταν ζωτικής σημασίας τόσο για τη σωτηρία των Εβραίων όσο και για την ασφαλή διαμονή τους τα χωριά του Πηλίου και της ευρύτερης περιοχής.

Χαλκίδα - Μητροπολίτης Γρηγόριος Στην Χαλκίδα, η Κοινότητα αριθμούσε 325 μέλη. Μετά τη συνθηκολόγηση των Ιταλών, τον Σεπτέμβριο του 1943, ο κίνδυνος ήταν πλέον φανερός. Το ΕΑΜ με προκήρυξή του καλούσε τον λαό της Χαλκίδας αλλά και όλης της Εύβοιας να προσφέρουν κάθε βοήθεια στους Εβραίους συμπολίτες τους. Οι Εβραίοι της Χαλκίδας μεταφέρθηκαν άμεσα στα ορεινά χωριά της Εύβοιας εφοδιασμένοι με πλαστές ταυτότητες, τις οποίες προμήθευαν τα όργανα της Χωροφυλακής και ο τότε υπομοίραρχος Οικονομίδης. Μερικοί Εβραίοι, οι οποίοι παρέμειναν στην πόλη μαζί με τον ραβίνο, συνελήφθησαν με τη βοήθεια δοσίλογων, αλλά φυλακίστηκαν και δεν εστάλησαν σε στρατόπεδα. Ο Μητροπολίτης Γρηγόριος, με κίνδυνο της ζωής του, έκρυψε στο σπίτι του τους 6 κυλίνδρους του Σεφέρ Τορά, τους οποίους επέστρεψε στην Κοινότητα μετά την Απελευθέρωση. Η Κοινότητα έχασε μόνο 18 άτομα.

54 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος Κέρκυρα - Μητροπολίτης Μεθόδιος Η Εβραϊκή Κοινότητα της Κέρκυρας αριθμούσε την παραμονή του Πολέμου 2.000 άτομα. Από τις 27 Σεπτεμβρίου 1943, που κατέλαβαν οι Γερμανοί το νησί, ξεκίνησε η δυστυχία και ο εξευτελισμός των Εβραίων. Ο Ραβίνος Ιακώβ Ναχαμά δέχτηκε τις μεγαλύτερες προσβολές από τον Γερμανό διοικητή. Ο στρατιωτικός διοικητής της Κέρκυρας, Emil Jaeger, προσπάθησε να σταματήσει τις εκτοπίσεις, ακόμα και όταν ένας αξιωματικός των SD από τα Γιάννενα τον πληροφόρησε ότι ο Χίμλερ τον είχε διατάξει να προχωρήσει. Ο Jaeger ανταπάντησε ότι δεν υπήρχε τρόπος να μεταφερθούν οι Εβραίοι από το νησί. Επιπλέον, οι Ιταλοί που είχαν μείνει στο νησί αντιπροσώπευαν μεγαλύτερη απειλή για τη γερμανικά ασφάλεια απ’ ό,τι οι Εβραίοι, «εναντίον των οποίων πρέπει να ειπωθεί ότι δεν είχε διατυπωθεί κανένα παράπονο». Έθεσε και άλλα προβλήματα: ο ελληνικός πληθυσμός έδειχνε αλληλεγγύη προς τους Εβραίους και το πλήρωμα ενός πλοίου του Ερυθρού Σταυρού που ξεφόρτωνε τότε τρόφιμα στο λιμάνι θα έβλεπε τις εκτοπίσεις και θα τροφοδοτούσε την «προπαγάνδα της φρίκης». Και το πιο περίεργο, ο Jaeger προειδοποιούσε ότι η προτεινόμενη επιχείρηση θα οδηγούσε σε «απώλεια του ηθικού κύρους στα μάτια του πληθυσμού». Ένας άλλος ιστορικός έχει δικαίως παρατηρήσει ότι εδώ έχουμε τη μοναδική στην ουσία γραπτή αναφορά Γερμανού στρατιωτικού διοικητή σε παράγοντες ηθικής τάξης, σχετικά με τις διώξεις των Εβραίων. (σελ. 282). Οι Εβραίοι προδότες αδελφοί Ρεκανάτι έφτασαν στην Κέρκυρα στις 7 Ιουνίου 1944. Στις 8 Ιουνίου βγήκε η διαταγή της Γκεστάπο για την επιστροφή όλων των εκτός πόλεως Εβραίων στα σπίτια τους. Την 9η Ιουνίου, στις 6 το πρωί, είχαν ήδη συγκεντρωθεί όλοι οι Εβραίοι διά της βίας στη μεγάλη πλατεία, περικυκλωμένοι από τους SS και Έλληνες χωροφύλακες. Ο αγώνας του Μητροπολίτη Κερκύρας Μεθοδίου για τους Έλληνες Εβραίους της Κέρκυρας καταγράφεται στα απομνημονεύματά του: 1η Μαΐου 1944. Την 11 π.μ. επήγα εις το MonRepos προς συνάντησιν

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας 55

του Γερμανού διοικητή Jaeger. Με εδέχθη ευγενώς, και διερμηνεύοντος του κ. Ερνέστου Χάντερερ, μετά τας τυπικάς φιλοφρονήσεις, με ηρώτησε ποίος ο σκοπός της επισκέψεώς μου. Απάντησα ότι ο σκοπός της επισκέψεώς μου είναι αποκλειστικώς φιλανθρωπικός και ανθρωπιστικός, και ότι διά τον εαυτόν μου δεν εσκόπευον να ζητήσω τίποτε. Με εκοίταξε κάπως παραδόξως, με βλέμμα ερωτηματικό, και ηρώτησε σαν τι επιθυμώ. «Επιθυμώ να εκφράσω παράκλησιν προς μετριασμόν των πιέσεων κατά των Ισραηλιτών» απεκρίθην. Μοι είπεν ότι ήτο γενικόν μέτρον και εκτέλεσις διαταγών. Απήντησα ότι ποίον μέτρον ελήφθη και εφαρμόσθη εν Γερμανία δεν γνωρίζω. Οι ενταύθα Ισραηλίται, όμως, είναι πολίται Έλληνες και αυτό μοι υπαγορεύει να ενδιαφερθώ υπέρ αυτών. Ουδένα εκακοποίησαν, και δεν είναι ορθόν ουδέ δίκαιον να ληφθή δι’ αυτούς μέτρον, το οποίον ελήφθη διά τους εν Γερμανία. Η πίεσίς των είναι απάνθρωπος, και φημολογείται εκτόπισίς των. Παρακαλώ δε αυτόν, ως Βιεννέζον, του οποίου την ευγένειαν εγνώρισα, όπως, δι’ επεμβάσεώς του, παύση η κατάθλιψίς των και παρεμποδιστεί η φημολογούμενη εκτόπισίς των. Μοι υπεσχέθη ότι θα πράξει ό,τι εξαρτάται εξ αυτού. Τα διαβήματα του Μητροπολίτου Μεθοδίου συνεχίζονται. Στις 2 Ιουνίου 1944, με αφορμή την απόλυση Εβραίων εργατών από την εργασία τους, αποστέλλει προς τον Νομάρχη Κερκύρας Ι. Κομιανό την ακόλουθη επιστολή έντονης διαμαρτυρίας: Παρουσιάστηκαν εις ημάς οι Ισραηλίται: (1) Ηλίας Μουστάκης, πυροπαθής και βομβοπαθής από του Σεπτεμβρίου 1943, του οποίου εφονεύθησαν τα τέσσαρα (4) άρρενα παιδιά. (2) Πινιχιάς Βελλέλης του Ισαάκ, επίσης βομβοπαθής, του οποίου εφονεύθησαν εκ των βομβών η σύζυγός του και άλλα επτά (7) άτομα της οικογενείας του. Προς τούτοις οι: (3) Μάρκος Βιτάλης, (4) Πινιχιάς Βελλέλης του Χαάμ, (5) Νασσώ Όσμος, (6) Νασσώ Ναχόν, (7) Ηλίας Βελλέλης του Σαμουήλ. Άπαντες ούτοι, εγγεγραμμένοι όντες εις τον Σύλλογον Κομιστών, απεκλείσθησαν εκ της εργασίας, της υπό του Συλλόγου τούτου παρεχομένης,υπό του Προέδρου του Σωματείου Σπυρίδωνος Δεσύλλα ή Τσούκλου, και μάλιστα εκ 52 εργατών απεκλείσθησαν μόνον επτά ούτοι, αποκοπείσης από αυτούς πάσης παροχής εργασίας. Φρονούμεν ότι το τοιούτον είναι μεγάλο αδίκημα, προσγινόμενον εις Έλληνας πολίτας παρ’ Έλληνος πολίτου, οι διαδικούμενοι Έλληνες πολίται

56 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

ζώντες και αυτοί την ζωήν της δυστυχίας και της δοκιμασίας, ίσως υπέρ πάντα άλλον, δεν πρέπει να στερώνται των δικαιωμάτων και αυτής της εργασίας, τα οποία παρέχει εις αυτούς η Ελληνική Πατρίς και ο ανθρωπισμός. Διαμαρτυρόμενοι διά την προσιγενόμενην εις αυτούς αδικίαν, κατ’ εκμετάλλευσιν των ατυχιών και δοκιμασιών τους, παρακαλούμεν Υμάς, όπως ευαρεστούμενος υπερασπίσητε αυτούς και αναλογιζόμενος ότι ως άνθρωποι έχουν δικαιώματα αυτοί τε και αι οικογένειαί των εις την ζωήν, ενεργήσητε δεόντως ή και διατάξητε ίνα ο ως άνω Πρόεδρος του Σωματείου των παρέχη και εις αυτούς εξ ίσου ως και προς τα άλλα μέλη εργασίαν, ως έχει υποχρέωσιν εκ των Ελληνικών Νόμων, τους οποίους οφείλει να σεβασθή. Για το ίδιο θέμα ο Μητροπολίτης Κερκύρας διαμαρτύρεται προσωπικά και στον Γερμανό διοικητή Jaeger: 8 Ιουνίου 1944. Την 11 π.μ., αν και ασθενής, επήγα με τον κ. Δεδόπουλον και επικοινώνησα μετά του Γερμανού Διοικητού κ. Jaeger, του υπενθύμισα την υπόσχεσίν του, και διεμαρτυρήθην διά την συγκέντρωσιν των Ισραηλιτών. Εν τέλει παρεκάλεσα όπως αποφευχθή η εκτόπισίς των.

9 Ιουνίου 1944. Την 1.30 π.μ. έγινεν επιδρομή αεροπλάνων και σφοδρός βομβαρδισμός της πόλεως, αφήσας 3 νεκρούς και 20 τραυματισμένους, εξ ων τινές πολύ σοβαρώς, αμφίβολον δε εάν θα σωθούν… Οι Ισραηλίται, συγκεντρωμένοι από της χθες εν τη πλατεία, καλούνται κατ’ οικογένειαν και εγκλείονται εις το Φρούριον. Αλλά θα αφεθώσι και εκεί; 10 Ιουνίου 1944. Κατά την παρελθούσαν νύκτα, ο Λαός ήτο εν αφαντάστω αναστατώσει ένεκα επανειλημμένων συναγερμών, λόγω επιδρομής αεροπλάνων. Την 1.30 πμ. έγινε βομβαρδισμός της πόλεως. Εβλήθη και πάλιν η Εβραϊκή συνοικία και έγιναν μεγάλαι καταστροφαί.Οι Ισραηλίται ενεκλείσθηασαν από της χθες εις το Φρούριον, εχωρίσθησαν δε υπό των Γερμανών οι άνδρες. Μία επίτοκος εγέννησεν εντός του Φρουρίου.

(Απόσπασμα από το υπό έκδοσιν βιβλίο του κ. Γιώργου Πηλιχού με τίτλο «Άουσβιτς-Έλληνες, Αριθμός Μελλοθανάτου» που προλογίζεται από τον Παναγιώτατο Οικουμενικό Πατριάρχη κ.κ. ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟ)

Η στάση των Χριστιανικών Εκκλησιών στο Ολοκαύτωμα

Η

Η σιωπή του Βατικανού*

στάση των Εκκλησιών στο Ολοκαύτωμα συνιστά ένα από τα πιο ενδιαφέροντα πεδία ιστορικής έρευνας τις τελευταίες δεκαετίες. Ειδικότερα, η στάση της Καθολικής Εκκλησίας και του Πάπα Πίου ΙΒ’ διχάζει ακόμη τους ιστορικούς σε υποστηρικτές και επικριτές τους. Οι επικριτές του Πάπα ισχυρίζονται πως τήρησε σιωπηρή στάση έναντι του Ολοκαυτώματος, σε αντίθεση με τη σφοδρή επίθεσή του στο καθεστώς του Στάλιν και τον κομμουνισμό. Αποδίδουν την απουσία ξεκάθαρης καταδίκης της ναζιστικής πολιτικής έναντι των Εβραίων στην πεποίθηση της ηγεσίας πως η ναζιστικήΓερμανία δεν θα άλλαζε την πολιτική της, αλλά και στο φόβο της για τις επιπτώσεις μιας διαμαρτυρίας στην Καθολική Εκκλησία και τους πιστούς της. Ο Πάπας Πίος ΙΒ’ ήταν ενήμερος για το Ολοκαύτωμα των Ισραηλιτών κατά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο; Το αληθινό πρόβλημα δεν είναι αυτό. Ήταν ενήμερος για τα περισσότερα γεγονότα και δεν καταδίκασε τους Ναζί ανοιχτά. Πολλά χρόνια κατακρίθηκε η σιωπή του. Κι όμως, μάλλον η Καθολική Εκκλησία εξακολούθησε τη διαδικασία της ανακήρυξής του ως Αγίου. Τα ντοκουμέντα της εποχής εκείνης που έχουν δημοσιευτεί από το Βατικανό, επιβεβαιώνουν ότι ο Πάπας γνώριζε καλά τι συνέβαινε στους Ισραηλίτες, αλλά εξηγούν και γιατί δεν εξέδωσε αυστηρή καταδίκη κατά του Χίτλερ. Το βασικό γεγονός είναι ότι το Βατικανό κατέβαλε μεγάλη προσπάθεια να βοηθήσει τα θύματα πολέμου κάθε εθνικότητας και φυλής, μαζί και τους Ισραηλίτες. Απ’ την αρχή του πολέμου βρέθηκε περικυκλωμένο από ένα φασιστικό κράτος, σύμμαχο των Ναζί. Το Σεπτέμβριο του 1943 οι Ναζί κατέλαβαν τη Ρώμη, ύστερα από τη συν-

58 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

θηκολόγηση της Ιταλίας και τα γερμανικά στρατεύματα στάθμευσαν στις πόρτες του Βατικανού. Εκ των υστέρων επιβεβαιώθηκαν οι πληροφορίες ότι ο Χίτλερ ήθελε να εισβάλει στο Βατικανό και να εξασφαλίσει τον Πάπα. Η πολιτική του Πίου έπρεπε προφανώς να είναι μετριοπαθής. Ασφαλώς, η καταδίκη του Χίτλερ θα ήταν μια ωραία ηθική χειρονομία, αλλά αυτό θα κατέστρεφε όλο το έργο που θα μπορούσε να κάνει ακόμα ο Πάπας. Ο τότε υπουργός Εξωτερικών του Βατικανού, Μονσινιόρε Ντομένικο Ταρντίνι, έγραψε ότι η «Αγία Έδρα θα δρούσε έτσι ώστε να μην δώσει πρόσχημα στους Γερμανούς να την χτυπήσουν». Με την κατάληψη της Ρώμης από τους Γερμανούς, το Βατικανό περίμενε και τη δική του κατάληψη, ανησυχώντας μήπως ανακαλύψουν οι Γερμανοί τις πολλαπλές του προσπάθειες να βοηθήσει την Ιταλία να βγει από τον πόλεμο. Αυτό εξηγεί τη στάση του Πάπα στο ισραηλιτικό θέμα. Περισσότερο ο Πάπας ενδιαφερόταν για τους καθολικούς Πολωνούς, αλλά ούτε και γι’ αυτούς έκανε κάτι περισσότερο. Και τότε και τώρα η πολιτική του Βατικανού ήταν η καταδίκη του εγκλήματος, αφήνοντας τον εγκληματία να συμπεράνει μόνος του. Ο Σεβασμιότατος Άντζελο Μαρτίνι, ένας από του τέσσερις ιερωμένους που δημοσίευσαν μερικές καταδίκες του ρατσισμού και του ολοκληρωτικού πολέμου από τον Πίο, είπε ότι ο Πάπας «αγωνιούσε να βλέπει ανθρώπους να πεθαίνουν και να είναι ανίκανος να κάνει κάτι». Ο Μαρτίνι υποστηρίζει ότι «οι κατηγορίες κατά του Πάπα για αδιαφορία έναντι της τύχης των Ισραηλιτών είναι άδικες κι ότι δεν επιτύγχανε τίποτα με δημόσια καταδίκη». Ο Ιησουίτης σεβασμιότατος Ρόμπερτ Γκράχαμ, που δούλεψε πάνω στα ίδια ντοκουμέντα λέει ότι ο Πάπας και οι περί αυτόν ήθελαν να κάνουν κάθε τι το δυνατό. Αποφεύχθηκε όμως κάθε προσωπική καταδίκη, γιατί το Βατικανό δε χρησιμοποιεί τις τεχνικές του τύπου και της διαφήμισης. Ο Γκράχαμ πιστεύει ότι ούτε ο Πάπας, ούτε κανείς, ούτε καν οι ίδιοι οι Ισραηλίτες δεν ήξεραν τις διαστάσεις της τελικής εξολόθρευσης των Ισραηλιτών. Οι προσπάθειες του Βατικανού για τους ισραηλιτικής προέλευσης χριστιανούς, θύματα πολέμου το 1939-1940, δείχνουν ότι ήξερε τι συνέβαινε. Αν και η Καθολική Εκκλησία κατηγορείται για πνευματική δικτατορία, τα ντοκουμέντα πείθουν για τη μικρή επιρροή του Πάπα στα λεγόμενα «καθολικά»

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας 59

κράτη. Η Χιλή, η Βολιβία, η Ιρλανδία αρνήθηκαν, σύμφωνα με τα ντοκουμέντα αυτά, τους ισραηλιτικής καταγωγής χριστιανούς. Μόνο η Βραζιλία ως προσωπική χάρη στον Πάπα χορήγησε 3.000 βίζες με τέτοιους περιοριστικούς όρους, ώστε τελικά μόνο 1.000 βίζες χρησιμοποιήθηκαν. Τον Μάρτιο του 1942 ο Πάπας έμαθε ότι 80.000 Ισραηλίτες της Μπρατισλάβα μεταφέρθηκαν στην Πολωνία προς βέβαιο θάνατο. Ήδη, είχαν αρχίσει οι εξορίες να παίρνουν βιομηχανικές διαστάσεις. Τον Δεκέμβριο του 1942 ο Βρετανός διπλωματικός εκπρόσωπος στην Αγία Έδρα, Όσμπορν παραπονέθηκε ότι ο Πάπας ασχολούνταν με τον βομβαρδισμό των ιταλικών πόλεων αντί να καταδικάζει τις σφαγές των Ισραηλιτών. Ο Γραμματέας της Επικράτειας του Βατικανού, Μαλιόνε, απάντησε ότι ο Πάπας στα μηνύματά του δεν είχε αναφερθεί ούτε σε φυλή ούτε σε θρήσκευμα, υπενθυμίζοντας το δίκαιο των ανθρώπων. Υπενθύμισε εξάλλου ό,τι είχε κάνει ο Πάπας για την ανακούφιση των Ισραηλιτών, «που το γνώριζαν και τον ευχαριστούσαν». Ένα μήνα αργότερα, ο εξόριστος πρωθυπουργός της Πολωνίας, Ρέκιεβιτς, έγραψε στον Πάπα να καταδικάσει τις γερμανικές φρικαλεότητες στην Πολωνία σε βάρος τόσων Ισραηλιτών, όσο και των πολυάριθμων χριστιανών σημιτικής φυλής. Το Φεβρουάριο του 1943 ο Πάπας αρνήθηκε αίτημα του Αρχιεπισκόπου του Καντέρμπουρυ, που ήθελε μαζί με άλλους εκκλησιαστικούς ηγέτες να κάνουν έκκληση να σταματήσει ο διωγμός των των Ισραηλιτών. Τον ίδιο χρόνο το Βατικανό πήρε πολλές εκθέσεις από την Αθήνα που περιέγραφαν τη μαζική μετακίνηση των Ισραηλιτών στα τρένα του θανάτου σαν εμπορεύματα. Τέλος, στις 8 Ιουλίου 1943 ένα γράμμα του Ρονκάλι –μετέπειτα Πάπα Ιωάννη ΚΓ’–αναφέρεται στη σφαγή εκατομμυρίων Ισραηλιτών στην Πολωνία, που σημαίνει ότι το Βατικανό ήξερε από την αρχή της εξολοθρευτικής Τελικής Λύσης.

60 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

Στο μεταξύ, οι δηλώσεις του Βατικανού, σύμφωνα με τις οποίες η Χιλή και η Βολιβία θα αρνούνταν να δεχθούν «μη Αρείους» κατά τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο, αποτελούν αντικείμενο έντονων διαψεύσεων των ιθυνόντων Ισραηλιτών και μη των δύο χωρών. Ο Γιάκομο Σώλσον, μέλος του συνταγματικού δικαστηρίου της Χιλής, είπε ότι στη χώρα του και στη Βολιβία δεκάδες Ισραηλίτες βρήκαν άσυλο χωρίς την επέμβαση του Πάπα. Ο Σιμόν Βίζενταλ, ο γνωστός διώκτης των Ναζί εγκληματιών πολέμου και διευθυντής του Εβραϊκού Κέντρου Αναζήτησης στη Βιέννη, ο οποίος ανακάλυψε και παρέδωσε στη Δικαιοσύνη πάνω από 1.200 καταζητούμενους εγκληματίες διατείνεται ότι το Βατικανό γνώριζε, κάλυπτε και βοηθούσε τη φυγή στην Αργεντινή καταζητούμενων αξιωματικών, εγκληματιών πολέμου και ότι η «Ρωμαϊκή Οδός» ήταν ο κατεξοχήν δρόμος για τη φυγή των ναζιστών στην Αργεντινή. Πολλοί από τους καταζητούμενους αξιωματικούς των SS είχαν προστάτες μέσα στο Βατικανό. Μάλιστα, ο Πάπας Πίος ΙΒ’ με προσωπικό ενδιαφέρον, φυγάδευσε με ψεύτικα χαρτιά πολλούς αξιωματικούς του Χίτλερ. Όπως επίσης ο σατανικός γιατρός Μένγκελε φυγαδεύτηκε στο Μπουένος Άιρες με ψεύτικο διαβατήριο που του προμήθευσε ο καρδινάλιος Σίρι. Οι καταζητούμενοι έφταναν στη Ρώμη με την ιδιότητα των αντιφρονούντων προς τα κομμουνιστικά καθεστώτα της Ανατολικής Ευρώπης. Ο Βίζενταλ αποκαλύπτει ότι και ο ηγέτης της κροατικής οργάνωσης Ουστάσι Πάβελιτς, κρύφτηκε στη Ρώμη από το Βατικανό. (*Απόσπασμα από το υπό έκδοσιν βιβλίο του κ. Γιώργου Πηλιχού με τίτλο «Άουσβιτς-Έλληνες, Αριθμός Μελλοθανάτου» που προλογίζεται από τον Παναγιώτατο Οικουμενικό Πατριάρχη κ.κ. ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟ)

Ενθαρυντικά σημάδια...αλλαγή στάσης του Βατικανού απέναντι στο ζήτημα του Ολοκαυτώματος Τα τελευταία χρόνια η Ρωμαιοκαθολική εκκλησία αντιμετωπίζει το όλο ζήτημα της στάσης της τα ζοφερά εκείνα χρόνια με αυτοκριτικό τρόπο. Ήδη από την εποχή του Πάπα Ιωάννη Παύλου ΙΙ και την ιστορική του επίσκεψη τόσο στην Ιερουσαλήμ, (YadVashem) αλλά και στο Δυτικό Τείχος, (τείχος των δακρύων) και τις εκεί

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας 61

συγκινητικές δηλώσεις που ενείχαν ισχυρή αυτοκριτική και απολογητική διάθεση, όσο και στο Νταχάου και το Άουσβιτς-Μπιρκενάου διαφαίνεται μια σταδιακή αλλαγή τοποθέτησης αναφορικά με τη στάση του Πάπα Πίου ΧΙΙ στη διάρκεια της κατοχής. Τόσο ο Πάπας Βενέδικτος ΧVI, (γερμανικής καταγωγής) όσο και ο νυν Πάπας Φραγκίσκος έχουν προχωρήσει σε σαφή καταδίκη των διωγμών των εβραίων ζητώντας και προσωπικά συγνώμην από τον λαό Ισραήλ. Χαρακτηριστικό είναι και το γεγονός ότι το Βατικανό προχώρησε στην αγιοκατάταξη διαπρεπούς εξ’εβραίων Καρμελίτισσας μοναχής που δολοφονήθηκε στο Άουσβιτς.

EDITHSTEIN, (Αγία Tερέζα-Βενεδίκτη του Σταυρού) «Γονατίζουμε ευλαβικά ενώπιον της μαρτυρίας, της ζωής και του μαρτυρικού θανάτου της EdithStein, μιας διαπρεπούς κόρης του Ισραήλ και ταυτόχρονα μιας κόρης του Τάγματος των Καρμελιτισσών, γονατίζουμε ενώπιον της Αδελφής Τερέζας-Βενεδίκητς του Σταυρού, μιας προσωπικότητας που ένωσε μέσα στην πληρότητα της ζωής της την δραματική σύνθεση του 20ου αιώνα. Ήταν η σύνθεση μιας ιστορίας γεμάτης βαθειές πληγές που μας πονάνε ακόμη...και επίσης η σύνθεση της πλήρους αλήθειας που αφορά τον άνθρωπο. Όλο αυτό έγινε ένα σε μια ανήσυχη και «ανικανοποίητη» καρδιά έως να βρει ανάπαυση σοτ Θεό. Ως Καθολική παρέμεινε πιστή στον Σταυρωμένο Κύριο Ιησού Χριστό και ως Εβραία στον λαό της γεμάτη, αρνούμενη να τον εγκαταλείψει για να σώσει τη ζωή της» (Πάπας Ιωάννης Παύλος ΙΙ κατά την αγιοκατάταξη της Edith Stein στην Κολωνία, την 1/5/1987) Γεννήθηκε στο Breslauτης Γερμανίας το 1891 και ήταν το 11ο παιδί μιας πιστής εβραϊκής οικογένειας. Η γέννησή της συνέπεσε με την ιερότερη ημέρα του εβραϊκού ημερολογίου, το Yom Kippur, (ημέρα εξιλέωσης). Εξαιρετικά προικισμένη και ταλαντούχος ήδη από την εφηβεία της έγινε άθεη. Σε εξαιρετικά νεαρή ηλικία έγινε καθηγητήτρια στο Πανεπιστήμιο του Freiburg και βαπτίστηκε χριστιανή τον Ιανουάριο του 1922 και στη συνέχεια Μοναχή. Μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία παραιτήθηκε από κάθε πανεπι-

62 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

στημιακό της αξίωμα και ζήτησε από τον Πάπα Πίο ΧΙΙ να καταγγείλει και να καταδικάσει ανοιχτά το ναζιστικό καθεστώς, «να βάλετε ένα τέλος στην κακοποίηση του Ονόματος του Χριστού...» Βοήθησε δεκάδες διωκόμενους εβραίους και παρά το ότι αρνούνταν να εγκαταλείψει το Μοναστήρι της στη Γερμανία υποχρεώθηκε τελικά να παέι στην Ολλανδία με την αδελφή της Ρόζα. Στις 7 Αυγούστου 1942 μεταφέρθηκε μαζί της και με άλλους 987 Εβραίους στο Στρατόπεδο του θανάτου Άουσβιτς-Μπιρκενάου, αρνούμενη κάθε βοήθεια ή εξαίρεση λόγω της χριστιανικής της ταυτότητας απαντώντας: «Όποιος προσπαθεί αυτή τη στιγμή να με απομακρύνει από το σχέδιο του Θεού, όποιος προσπαθεί να με εμποδίσει να μοιραστώ την μοίρα των αδελφών μου, γίνεται συνένοχος στο μεγαλύτερο έγκλημα εναντίον μου που είναι ο φόνος της ψυχής μου...» Στις 9 Αυγούστου 1942 η EdithStein, η αδελφή της Ρόζα και πολλοί άλλοι δολοφονήθηκαν στο θάλαμο αερίων. Στη διαθήκη της με ημερομηνία 6/6/1939 διαβάζουμε: “Ικετεύω τον Κύριο να παραλάβει τη ζωή και το θάνατό μου…να τα δεχτεί ως ικεσία, ως θυσία, για όλες τις οδύνες που πέρασε η Αγία καρδία του και αυτή της Αγίας Μητέρας Του …Τον ικετεύω να δεχτεί τον λαό του Ισραήλ στη Βασιλεία των ουρανών όταν έρθει με δόξα, τον ικετεύω να σώσει την Γερμανία, να φέρει την ειρήνη στον κόσμο και τέλος των παρακαλώ για την σωτηρία των αγαπημένων μου, ζωντανών και κεκοιμημένων.” Το ηθικό της ανάστημα της φιλοσόφου μοναχής και η τεράστια συγκίνηση που προκάλεσε στην Ευρώπη, η μαρτυρική της θυσία, αλλά και ιδιαίτερα στον συμφοιτητή της φιλόσοφο Ζαν Πωλ Σαρτρ, που τη χαρακτήρισε “μάρτυρα και ήρωα της πολιτισμένης ελεύθερης ανθρωπότητας”, οδήγησε στην Αγιοποίησή της από το Βατικανό. Το άγαλμά της βρίσκεται σε εξωτερική κόγχη στον Άγιο Πέτρο στη Ρώμη και την δείχνει να κρατά την Τορά από την οποία ανθίζει ο Σταυρός του Χριστού. Στις εικόνες ως Αγία εμφανίζεται να φοράει το εβραϊκό αστέρι στο στήθος και να κρατά το Σταυρό. Αξίζει να σημειωθεί πως στην περιοχή της Καρδίτσας ζει σήμερα γερμανίδα συγγενής της Edith Stein, που είναι Ορθόδοξη Μοναχή με εξαιρετικούς τίτλους σπουδών και αξιοθαύμαστη ζωή, η Γερόντισσα Διοδώρα.

Προτεσταντικές Εκκλησίες στη Γερμανία και την υπόλοιπη Ευρώπη

Ο

προτεσταντισμός αποτελούσε την κυρίαρχη χριστιανική ομολογία στη Γερμανία κατά την διάρκεια των αρχών της δεκαετίας του 1930. Μέχρι την απόπειρα του Χίτλερ για την εγκαθίδρυση της Εκκλησίας του Γερμανικού Ράϊχ, δεν υπήρχε “ΕΠΙΣΗΜΗ ΠΡΟΤΕΣΤΑΝΤΙΚΗ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ. Το ναζιστικό κόμμα κάλεσε όλους του γερμανούς προτεστάντες να ενωθούν την ώρα της εθνικής ανάγκης. Η Ευαγγελική Εκκλησία θα είχε την τιμή να ηγηθεί αυτής της κλήσης για ενότητα, στα πλαίσια ενός Εθνικοσοσιαλιστικού κράτους (Ναζιστικού) που βασιζόταν στον «θετικό χριστιανισμό» του οποίου, ως πνευματικός πατέρας θα χρησιμοποιούταν ο Μαρτίνος Λούθηρος. Οι περισσότεροι γερμανοί προτεστάντες και όχι μόνον, ακολουθούσαν τις διδαχές του Λούθηρου ο οποίος μισούσε τους εβραίους και πίστευαν στην ιερότητα της κοσμικής εξουσίας και την υπεροχή της έναντι όλων των θρησκευτικών οργανισμών. Για τον Λούθηρο, η ηγεσία του κράτους θα έπρεπε επίσης να είναι ηγεσία της «ορατής εκκλησίας» [McGovern, p.650]. Στις 14 Μαϊου 1933, ο LudwigMuller, ένα εξέχον στέλεχος της γερμανικής χριστιανικής κίνησης έγινε ο σημαντικότερος Επίσκοπος της Ευαγγελικής Γερμανικής Εκκλησίας του Ράϊχ. Αυτές οι εξελίξεις ανησύχησαν πολλούς πάστορες στη Γερμανία. Άλλοι αντιδρούσαν «υπόγεια» και σιωπηλά και άλλοι αντέδρασαν ανοιχτά

64 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

δημιουργώντας την «ΟΜΟΛΟΓΙΑΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ». Παρόλα αυτά, οι περισσότεροι συντάχθηκαν με τους Ναζί και δημοσίευσαν τις εμπρηστικές αντισημιτικές θέσεις τους πριν ακόμη ο Χίτλερ εκλεγεί Καγγελάριος. Ο προτεσταντικός τύπος επιρρέαζε εκατομμύρια πολιτών, με κυρίαρχες την εφημερίδα Sonntagsblatter καθώς και τις εβδομαδιαίες κυριακάτικες εφημερίδες. Αυτές, προωθούσαν την θρησκευτική αρετή και την άποψη ότι οι Εβραίοι αποτελούσαν «τους φυσικούς εχθρούς της Χριστιανικής/εθνικής παράδοσης» [Goldhagen, 1996]. Eξ’ όσων γνωρίζουμε δεν υπήρξε καμιά σοβαρή αντίδραση στον ναζιστικό αντισημιτισμό και την αντιεβραϊκή ρητορία πριν την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία. Άλλωστε και ο ίδιος είχε επιρεαστεί από την εκκλησιαστική αντισημητική ρητορική στην νεανική του ηλικία. Κάποιοι μάλιστα έσπευσαν να καλοσωρίσουν ανοιχτά την Ναζιστική κυβέρνηση πιστεύοντας ότι γινόταν πράξη η ρήση του Αποστόλου Παύλου στην προς Ρωμαίους Επιστολή του, «για τον διορισμό της εξουσίας από το Θεό» (Ρωμ 13:1). Υπό την διαρκή επιρροή του AdolfStocher, μέλους του Λουθηρανικού Δικαστηρίου, πίστεψαν ότι το μέλλον του Λουθηρανισμού ήταν η απαλειφή του εβραϊκού του παρελθόντος και η δημιουργία μιας εθνικής θρησκείας βασισμένης στις παραδόσεις του Γερμανικού Χριστιανισμού. Επανειλημμένα υπογράμμιζαν τις αντισημιτικές θέσεις του Λούθηρου. Ένας εκ των «ηθικών» παστόρων του έθνους, ο Επίσκοπος OttoDibelius δήλωσε σε επιστολή του τον Απρίλιο του 1933 ότι «υπήρξε πάντοτε αντισημίτης». Έκφρασε επίσης την επιθυμία του για τον ειρηνικό και αναίμακτο θάνατο των εβραίων..! Ο Wolfgang Gerlach ένας Γερμανός Ευαγγελικός πάστορας και ιστορικός των χρισιανικών εκκλησιών την περίοδο των Ναζί, παρατήρησε ότι οι θέσεις του Επισκόπου Dibelius «απηχούσαν τα αντισημιτικά αισθήματα του γερμανικού χριστιανισμού στις αρχές του 1933 [Goldhagen 1996] O Eπίσκοπος Martin Sasse της Θουριγγίας, διαπρεπής προτεστάντης ηγέτης, δημοσίευσε μια σύνοψη των δηλητηριωδών αντισημιτικών θέσεων του Μαρτίνου Λούθηρου λίγο μετά την «Νύχτα των Κρυστάλλων» Επικρότησε το κάψιμο των εβραϊκών συναγω-

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας 65

γών και την σύμπτωση της ημέρας: «Στις 10 Νοεμβρίου του 1938, στην επέτειο των γενεθλίων του Λούθηρου, του μεγαλύτερου αντισημίτη της εποχής του,αυτού που προειδοποίησε τον λαό εναντίον των εβραίων...οι συναγωγές καίγονται στη Γερμανία...» [Goldhagen 1996]. Εξέδωσε επίσης ένα φυλλάδιο για τους ιερείς του στα τέλη του 1938 με τον τίτλο, «Μαρτίνος Λούθηρος και οι εβραίοι: μπορούμε και χωρίς αυτούς», με εκτενή αποσπάσματα από το βιβλίο του Λούθηρου: «Περί των εβραίων και των ψεμάτων τους» [Wollenberg] Mε την άνοδο των ναζιστών στην εξουσία οι εκκλησίες συνεργάστηκαν στενά με το καθεστώς για την παροχή στοιχείων αναφορικά με την φυλετική καταγωγή υπόπτων. Ακόμη και ο Επίσκοπος Wurmδεν βρήκε τίποτε το αφύσικο σ’ αυτό, αφού ήδη από το 1934 πληροφορούσε τους κληρικούς του ότι» «η χρήση των διαβατηρίων κληρονομιάς» (Ahnenpasse) μπορεί να συστηθεί και από την άποψη της θέσης της εκκλησίας [Ηelmreich]. Όταν τον Σεπτέμβριο του 1941 ένας νόμο υποχρέωσε τους εβραίους να φέρουν το κίτρινο αστέρι του Δαυίδ στα ρούχα τους όταν κυκλοφορούν δημοσίως, πολλές εκκλησίες ήρθαν σε δύσκολη θέση όταν διαπίστωσαν πόσο πολλοί ενορίτες τους είχαν εβραϊκή καταγωγή. Πως αντέδρασαν οι προτεσταντικές εκκλησίες στην κατάφορη καταπίεση και το διωγμό των αδελφών τους χριστιανών; Στις 17 Δεκεμβριου 1941 Ηγέτες της Προτεσταντικής Ευαγγελικής Εκκλησίας από τις περιοχές: Mecklenburg, Thuringia, Saxony, Nassau-Hesse, Mecklenburg, Schleswig-Holstein, Anhalt, andLubeck εξέδωσαν την ακόλουθη επίσημη κοινή ανακοίνωση: Από την εποχή της Σταύρωσης του Χριστού έως και σήμερα, οι Εβραίοι πολέμησαν τον χριστιανισμό ή πλαστογράφησαν τις αρχές του προκειμένου να πετύχουν τους ιδιοτελείς τους σκοπούς. Με το χριστιανικό βάπτισμα τίποτε δεν μεταβάλλεται σ’ έναν Εβραίο, όσον αφορά την φυλετική του αποξένωση, την εθνική του υπόσταση και την βιολογική του φύση. Μια γερμανική ευαγγελική εκκλησία πρέπει να ενδιαφέρεται για την πρόοδο της θρησκευτικής ζωής των συμπατριωτών της. Οι Εβραίοι φυλετικά Χριστιανοί δεν ανήκουν στην εκκλησία ούτε έχουν κανένα δικαίωμα σ’ αυτή…

Φάροι και μάρτυρες ελπίδας στην κόλαση του ναζισμού... Χάνς Ντίτριχ Μπονχέφερ (1906-1945), «Εἶναι τραγικὸ κάποιος Χριστιανὸς νὰ ὑποστηρίζη ναζιστικὲς ἀπόψεις...» Γερμανός Λουθηρανός Ποιμένας και θεολόγος. Υπῆρξε μάρτυρας ἀπὸ τὸν Ναζισμὸ στὴν Γερμανία, ἀφοῦ ἐκτελέσθηκε δι᾿ ἀπαγχονισμοῦ τὴν Μεγάλη Παρασκευή, ἐπειδὴ ἀντέδρασε δυναμικὰ στὸ Ἐθνικοσοσιαλιστικὸ Κόμμα τοῦ Χίτλερ. Ὁ Ντίτριχ Μπονχέφερ ὑπῆρξε μαθητὴς τῶν μεγάλων θεολόγων τοῦ Προτεσταντισμοῦ στὴν Γερμανία Χάρνακ καὶ Μπάρτ, ἐξελέγη Καθηγητὴς Πανεπιστημίου στὸ Βερολῖνο τὸ 1930 καὶ ζητοῦσε, ὅπως τὸ ἔκανεὁ Κὰρλ Μπάρτ, μὲ τὴν λεγόμενη «διαλεκτικὴ θεολογία» τὴν ἐπαναφορὰ τοῦ Προτεσταντισμοῦ στὴν βιβλικὴ παράδοση τῶν πρώτων χρόνων τοῦ Χριστιανισμοῦ. Στὴν πραγματικότητα ἐπιδίωξε τὴν ἀποδέσμευση τῆς θεολογίας ἀπὸ τὸν σχολαστικισμὸ καὶ τὴν μεταφυσική, μὲ τὶς κοινωνικές τους προεκτάσεις. Ὁ Ντίτριχ μαζὶ μὲ ἄλλους Προτεστάντες ἵδρυσαν τὴν «Ὁμολογοῦσα Ἐκκλησία», ποὺ ἀγωνίσθηκε ἐναντίον τῆς ἐνσωμάτωσης τῆς Γερμανικῆς Εὐαγγελικῆς Ἐκκλησίας στὸ «Ἐθνικοσοσιαλιστικὸ Κόμμα τοῦ Χίτλερ». Τόλμησε και δημοσίευσε το εξής: «Οἱ στενόμυαλοι ἐκκλησιαστικοί, ποὺ πολλοὶ ἀπὸ αὐτοὺς εἶναι ἀνίατα συμφεροντολόγοι, βρῆκαν τὸν προστάτη τῶν ταξικῶν τους συμφερόντων στὸ πρόσωπο ἑνὸς μανιοκαταθλιπτικοῦ δικτάτορα... Καταγγέλλω τὸν Ἀντίχριστο, τον Χίτλερ δηλαδή, μὲ τοὺς συνεργούς του καὶ καλῶ αὐτοὺς ποὺ εἶναι πραγματικὰ πιστοὶ, σὲ θεία ἀνυπακοὴ σὲ αὐτόν, γιατὶ δὲν ἐκπροσωπεῖ καμιὰ οὔτε ἐπίγεια, οὔτε οὐράνια νομιμότητα.» Κατηγορήθηκε ότι ἀναμείχθηκε στὸν σχεδιασμὸ τῆς δολοφονίας τοῦ Χίτλερ, συνελήφθη τὸν Ἀπρίλιο τοῦ 1943, βασανίσθηκε καὶ ἐκτελέσθηκε. Μετὰ τὸν θάνατό του δημοσιεύθηκαν τὰ γραπτά του σὲ 19 τόμους μὲ τίτλο «ἀντίσταση καὶ ὑποταγή».

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας 67

Αντιναζιστική οργάνωση «Λευκό Ρόδο» Άγιος Μάρτυς Alexander Schmorell, Και οι σύντροφοί του στον αντιναζιστικό αγώνα: Hans Scholl, Christoph Probst, Willi Graf, Sophie Scholl Ὁ Ἅγιος Μάρτυς Ἀλέξανδρος Σμορέλλ (Alexander Schmorell) ὑπήρξε φοιτητὴς Ἰατρικῆς κατὰ τὴν διάρκεια τοῦ Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου καὶ ἕνα ἀπὸ τὰ ἱδρυτικὰ μέλη τῆς ἀντιναζιστικῆς ὀργανώσεως «Λευκὸ Ρόδο». Μαζὶ μὲ τὰ ἄλλα μέλη τοῦ «Λευκοῦ Ρόδου», ἐπεχείρησε νὰ συγκεντρώσει λαϊκὴ ὑποστήριξη μεταξὺ τῶν Γερμανῶν, ὥστε νὰ ἀντισταθοῦν στὸν Χίτλερ καὶ τὸ ναζιστικὸ καθεστώς. Συνελήφθη τὸν Φεβρουάριο 1943 καὶ ἐκτελέσθηκε στὶς 13 Ἰουλίου 1943, στὴν φυλακὴ Σταντελχάϊμ στὸ Μόναχο, σὲ ἡλικία 25 ἐτῶν. Στὶς 5 Φεβρουαρίου 2012 ἀνακηρύχθηκε Ἅγιος καὶ Μάρτυς τῆς Ρωσσικῆς Ἐκκλησίας. Ἡ μνήμη του τιμᾶται στὶς 13 Ἰουλίου. Ὁ Ἅγιος εἰκονίζεται μὲ τὴν λευκὴ ἱατρικὴ στολὴ καὶ νὰ κρατᾶ ἕνα σταυρὸ μαζὶ μὲ ἕνα λευκὸ ρόδο, σύμβολο τῆς ὀργανώσεως «Λευκό Ρόδο» καὶ ταυτοχρόνως, σύμβολο τῆς ζωῆς καὶ τῆς ἀναστάσεως ἐπὶ τοῦ θανάτου. Οἱ νέοι τοῦ «Λευκοῦ Ρόδου», ἀφοῦ στὴν ἀρχὴ παρασύρθηκαν ἀπὸ τὰ ἐνθουσιώδη συνθήματα τῆς χιτλερικῆς νεολαίας, σύντομα «ἦλθον εἰς ἑαυτούς» καὶ μπόρεσαν νὰ κάνουν τὴ δύσκολη ὑπέρβαση: Νὰ ἀρνηθοῦν ὡς Χριστιανοὶ τὸν πειρασμὸ τῆς τυραννίας. Νὰ καταγγείλουν τὸν ξεπεσμὸ τῆς ἴδιας τῆς πατρίδας τους σὲ ὄργανο γιὰ τὴν ἐξυπηρέτηση τῶν στόχων ἑνὸς τυραννικοῦ καθεστῶτος, ἡ νίκη τοῦ ὁποίου στὰ πεδία τῶν μαχῶν θὰ μετέβαλλε τὸν κόσμο σὲ κόλαση. Τοῦτο ἀλλωστε συνιστᾶ καὶ τὴν ἀληθινὴ φιλοπατρία, ἀφοῦ ὅποιο ἔθνος ξεφεύγει ἀπὸ τὸ δρόμο τοῦ Θεοῦ εἶναι καταδικασμένο: Μὲ ἄλλα λόγια, συνέπεια τῆς Ὕβρεως εἶναι ἡ Νέμεση, μὲ καταστρεπτικὰ ἀποτελέσματα, ὄχι μόνο γιὰ τοὺς λίγους ἐμπνευστὲς καὶ αὐτουργοὺς τῶν ἐγκλημάτων, ἀλλὰ καὶ γιὰ τοὺς πολλοὺς ποὺ τὰ ἀνέχονται, κάνουν πὼς δὲν τὰ ξέρουν,

68 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

βολεύονται μὲ τὸ προϊὸν τῆς ἐγκληματικῆς δραστηριότητας... Τὸ «Λευκὸ Ρόδο», λειτουργώντας ὡς ἡ φωνὴ τῆς συν-είδησης τοῦ γερμανικοῦ λαοῦ εἶχε προειδοποιήσει, ἀλλὰ δὲν πρόλαβε νὰ εἰσακουσθεῖ... Τὸ «Λευκὸ Ρόδο» εἶχε ἐπίσης προειδοποιήσει γιὰ τὴ διγλωσσία τῶν Ναζιστῶν, ποὺ προκειμένου νὰ παραπλανήσουν τὸ λαό, δὲν δίσταζαν νὰ ἐμφανίζονται ὡς προστάτες τοῦ χριστιανικοῦ πολιτισμοῦ, τοῦ ὁποίου ἡ ὑπονόμευση ἦταν ὁ ἀληθινὸς στόχος. Τόνιζαν στὸ 4ο φυλλάδιο: «Κάθε λέξη ἀπὸ τὸ στόμα τοῦ Χίτλερ εἶναι ἕνα ψέμα. Ὅταν μιλᾶ γιὰ εἰρήνη, ἐννοεῖ τὸν πόλεμο καί, ὅταν κατὰ τρόπο βλάσ- φημο χρησιμοποιεῖ τὸ ὄνομα τοῦ Ὑψίστου, ἐννοεῖ τὴ δύναμη τοῦ κακοῦ, τὸν ἐκπεσόντα ἄγγελο, τὸ Σατανᾶ.Τὸ στόμα του εἶναι τὸ δύσοσμο τῆς Κολάσεως καὶ ἡ ἰσχύς του ἐκ βάθρων καταραμένη».

Φωτεινές εξαιρέσεις...

«Κοιτάξτε πως μπορεί ένα και μόνο κεράκι να ορίζει και να νικάει το σκοτάδι» Άννα Φράνκ

Ο

Νορβηγία

ι νορβηγικές προτεσταντικές εκκλησίες, στην επικείμενη απέλαση των Εβραίων της Νορβηγίας, διαμαρτυρήθηκαν επίσης έντονα και εύστοχα σε επιστολή τους προς τον Βίντκουν Κουίσλιγκ, τον συνεργαζόμενο με τους Γερμανούς ηγέτη. Η επιστολή διαβάστηκε από τον άμβωνα δύο φορές στα τέλη του 1942 σε όλη τη Νορβηγία, και οι ιερείς κάλεσαν συναθροίσεις, απαγγέλοντας προσευχές για τους Εβραίους. Η επιστολή δημοσιεύθηκε επίσης ως μήνυμα της Πρωτοχρονιάς για το 1943, και μεταδόθηκε στη Νορβηγία και τη Σουηδία: Για 91 χρόνια οι Εβραίοι είχαν το νόμιμο δικαίωμα να διαμένουν και να κερδίσουν τα προς το ζην στη χώρα μας. Τώρα στερούνται την περιουσία

70 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

τους χωρίς προειδοποίηση .... Εβραίοι δεν έχουν ποτέ χρεωθεί με παραβίαση των νόμων της χώρας πολύ λιγότεροι έχουν καταδικαστεί για τέτοιες παραβάσεις. Παρ ‘όλα αυτά, τιμωρούνται τόσο σοβαρά όσο ούτε οι χειρότερες εγκληματίες δεν τιμωρούνται. θα τιμωρούνται λόγω της φυλετικής τους καταγωγής, εξ ολοκλήρου και αποκλειστικά επειδή είναι Εβραίοι .... Σύμφωνα με το Λόγο του Θεού, όλοι οι άνθρωποι έχουν, την ίδια ανθρώπινη αξία και ως εκ τούτου τα ίδια ανθρώπινα δικαιώματα. Οι κρατικές αρχές μας είναι από το νόμο υποχρεωμένες να σεβαστούν αυτή τη βασική αρχή. Τελικά, με την αποφασιστική αυτή στάση της Λουθηρανικής της εκκλησίας η Νορβηγία κατόρθωσε να διασώσει περισσότερους από τους μισούς Εβραίους πολίτες της, φυγαδεύοντάς τους στη Σουηδία.

Δανία Ο βασιλιάς Χριστιανός Ι΄ της Δανίας και οι συνεργάτες του έσωσαν τις ζωές των περισσότερων από τους 7.500 Εβραίους της Δανίας, φυγαδεύοντάς τους στη Σουηδία με ψαροκάϊκα τον Οκτώβριο του 1943. Επιπλέον, η κυβέρνηση της Δανίας συνέχισε να προσπαθεί για την προστασία των λίγων Δανών Εβραίων που πιάστηκαν απ’ τους Ναζί. Όταν οι Εβραίοι επέστρεψαν με το τέλος του πολέμου, βρήκαν τα σπίτια τους και τις περιουσίες τους να τους περιμένουν, έτσι ακριβώς όπως τα είχαν αφήσει. Η Λουθηρανική Εκκλησία έπαιξε σημαντικό θετικότατο ρόλο στη διάσωση του συντριπτικού ποσοστού των 7.200 Εβραίων της χώρας από τους οποίους χάθηκαν μόνον 60.Ο αγώνας της κατά του Ναζισμού γενικότερα και του αντισημιτισμού, ειδικότερα, είναι ένα κεφάλαιο από μόνο του. Οι ιερείς οργανώθηκαν μέσα στο αντιστασιακό κίνημα, ακόμη και πριν ξεσπάσει η κρίση. Πολλοί από τους ιερείς βρήκαν επίσης έναν τρόπο για να εκφράσουν τις απόψεις τους σε άρθρα που δημοσιεύτηκαν σε εφημερίδες ή στο εκκλησιαστικό Τύπο. Σε άθρο του ο Pastor Johannes Nordentoft ζήτησε τομ ενεργό αγώνα κατά του αντισημιτισμού. Έγραψε ότι αν σταθούμε απλοί παρατηρητές είναι σαν να συμμετέχουμε σε αντισημιτικές δραστηριότητες. «

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας 71

Η κρατική Λουθηρανική Εκκλησία της Δανίας, στο πρόσωπο του Επισκόπου Hans Fuglsang-Damgaard της Κοπεγχάγης, που υποστηρίχτηκε από όλους τους επισκόπους της, έστειλε επίσης επιστολή διαμαρτυρίας προς τις γερμανικές αρχές πριν από τις απελάσεις των Εβραίων, την οποία ποιμένες τους διαβάσαν από κάθε άμβωνα στη Δανία στις 3 Οκτωβρίου 1943, συμβάλλοντας έτσι στην κινητοποίηση των εθνικών συναισθημάτωνπαρακινώντας τους απλούς Δανούς να ενεργούν για τη σωτηρία των Εβραίων: Κάθε φορά που διώξεις έχουν αναληφθεί για φυλετικούς ή θρησκευτικούς λόγους εναντίον των Εβραίων, είναι καθήκον της χριστιανικής Εκκλησίας να διαμαρτυρηθεί εναντίον τους για τους ακόλουθους λόγους:. . . Επειδή η δίωξη των Εβραίων είναι ασυμβίβαστη με την ανθρωπιστική έννοια της αγάπης προς τον πλησίον που ακολουθεί το μήνυμα που η Εκκλησία του Ιησού Χριστού διακηρύσσει. Ο Ιησούς Χριστόςκηρύσσει τον σεβασμότου προσώπου, και μας έχει διδάξει ότι κάθε άνθρωπος είναι πολύτιμος στα μάτια του Θεού. . . Είμαστε υποχρεωμένοι από τη συνείδησή μας να υπερασπιστούμε για τη διατήρηση του θείου νόμου και να διαμαρτυρηθούμε ενάντια σε κάθε παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ως εκ τούτου, θέλουμε να δηλώνουμε απερίφραστα την υποταγή μας στο Ευαγγέλιο, που διδάσκει ότι θα πρέπει να πειθαρχούμε στον Θεό μάλλον παρά στον άνθρωπο.

Ανακεφαλαιώνοντας τη στάση των χριστιανικων εκκλησιών της Ευρώπης Ανεξάρτητα από τη στάση των ηγεσιών των εκκλησιών τους κατά την περίοδο της ναζιστικής κυριαρχίας και το Ολοκαύτωμα πολλές μάλιστα φορές αντιτιθέμενοι σ’ αυτές, Ιερωμένοι όλων των βαθμίδων αλλά και απλοί πολίτες που ήταν όντως χριστιανοί, βοήθησαν αποφασιστικά στην σωτηρία των διωκομένων Εβραίων. Αναφέρουμε μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα: Στη Ρώμη, περίπου 4.000 Ιταλοί Εβραίοι και αιχμάλωτοι πολέμου απέφυγαν την απέλαση. Πολλοί από αυτούς φυγαδεύτηκαν από την Ιταλία από μια αντιστασιακή ομάδα οργανωμένη από έναν Ιρλανδό ιερέα, τον Χιού Ο’ Φλάερτυ της Αγίας Έδρας. Όντας κάποτε πρέσβης του Βατικανού στην Αίγυπτο, ο Ο’ Φλάερτυ χρησιμοποίησε τις πολιτικές του διασυνδέσεις με

72 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

σημαντικά αποτελέσματα όσον αφορά την εξεύρεση καταφυγίου για τους εκπατρισμένους Ιταλούς. Στην Ελλάδα ο Ιταλός πρόξενος Γκουέλφο Ζαμπόνι κατάφερε να φυγαδεύσει αρκετούς Εβραίους από την Κοινότητα της Θεσσαλονίκης εφοδιάζοντάς τους με πλαστά πιστοποιητικά ιθαγενείας. Ο Πορτογάλος διπλωμάτης Αριστίντες ντε Σούσα Μέντες, παραβιάζοντας πλήρως την πορτογαλική κρατική ιεραρχία, εξέδωσε βίζες για περίπου 30.000 Εβραίους και άλλες διωκόμενες μειονότητες της Ευρώπης. Έσωσε έναν μεγάλο αριθμό ανθρώπων, με αντίτιμο την πολιτική του καριέρα. Το 1941, ο δικτάτορας της Πορτογαλίας Σαλαζάρέχασε την εμπιστοσύνη του στον Μέντες και τον ανάγκασε να παραιτηθεί. Ο Μέντες πέθανε φτωχός το 1954. Υπήρξαν πόλεις και εκκλησίες που βοήθησαν Εβραίους και άλλους να κρυφτούν, όπως η γαλλική πόλη Le Chambon-sur-Lignon, που έγινε στέγη πολλών χιλιάδων Εβραίων. Πολλές παρόμοιες πράξεις σωτηρίας από άτομα ή οικογένειες εγιναν σε όλη την Ευρώπη, όπως συνέβη και στη γνωστή περίπτωση της Άννας Φρανκ, συχνά με μεγάλο κίνδυνο για τους ίδιους.

Οi Άγιοι της Ορθοδοξης Εκκλησίας που θυσίασαν τη ζωή τους για να σώσουν Εβραίους Σύναξη των Ρώσων Αγίων των εν Γαλλία τελειωθέντων

Σ

τις 20 Ιουλίου καθιερώθηκε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο να γιορτάζεται η σύναξη των Ρώσων αγίων των εν Γαλλία τελειωθέντων (δηλαδή που κοιμήθηκαν στη Γαλλία). Άγιοι που εορτάζουν: Αγιος Δημητριος (κλεπινιν) Ο Πρεσβυτερος, Αγια Μαρια (σκομπτσοβα) Η Μοναχη (1891-1945), Αγιος Γιουρι (σκομπτσωφ) Υιος Της Αγιας Μαριας, Αγιος Ηλιας (φονταμινσκυ) (1882-1942), Αγιος Αλεξιος (medvedkov) Ο Πρωθιερεας Εν Υζιν Σαβοϊας (1867-1934). Κατά βάσιν πρόκειται για νεομάρτυρες των ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης, εκτός από τον άγιο Αλέξιο του Υζίν, που κοιμήθηκε πριν τον πόλεμο (1934). Στο κείμενο αυτό θα παρουσιάσουμε το «Συναξάρι» την ιστορία της ζωής δηλαδή, της Οσίας Μητέρας Μαρίας του Παρισιού, (Μαρία Σκόμπτσοβα)

74 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

Όταν, την Μεγάλη Τεσσαρακοστή του 1932, ο Μητροπολίτης Ευλόγιος δέχθηκε τους μοναχικούς όρκους της Ελισαβέτας Σκόμπτσοβα στην εκκλησία του Αγίου Σεργίου στο Παρίσι, πολλοί σκανδαλίσθηκαν. Στο κάτω-κάτω, αυτή η γυναίκα ήταν δύο φορές διαζευγμένη, είχε αποκτήσει ένα νόθο παιδί από άλλον άνδρα, είχε αριστερές πολιτικές συμπάθειες και γενικά, όπως και να το εξέταζε κανείς, ήταν μοναδική περίπτωση. Κατά την ομολογία της, έλαβε το όνομα Μαρία σε ανάμνηση της Αγίας Μαρίας της Αιγυπτίας, μιας πόρνης που έγινε ερημίτισσα και άκρως ασκητική. Ως θρησκευόμενο πρόσωπο, η Μητέρα Μαρία συνέχισε να σκανδαλίζει, σαν γνήσια «δια Χριστόν Σαλή». Το «αγγελικό σχήμα» της ήταν συνήθως γεμάτο λεκέδες από τα λίπη της κουζίνας και τις μπογιές από το εργαστήρι της. Σύχναζε σε μπαράκια αργά την νύχτα. Φαινόταν να έχει ελάχιστη υπομονή με τις μακροσκελείς Ορθόδοξες λειτουργίες, και τις αυστηρές και συχνές νηστείες έμοιαζε να τις θεωρεί βαρύ φορτίο. Και –τι φρίκη– κάπνιζε και δημοσίως, φορώντας το ράσο! Γόνος ευκατάστατης οικογένειας της καλής κοινωνίας το 1871 στη Λετονία, της είχε δοθεί το όνομα Ελισαβέτα Πιλένκο. Ο πατέρας της απεβίωσε όταν εκείνη ήταν στην εφηβεία, και έκτοτε ενστερνίστηκε τον αθεϊσμό. Το 1906 η μητέρα της πήρε την οικογένεια στην Αγία Πετρούπολη. Εκεί συνδέθηκε με ριζοσπαστικούς κύκλους διανοουμένων. Το 1910 παντρεύτηκε ένα Μπολσεβίκο ονόματι Ντιμίτρι Κουζμίν-Καράβιεφ. Κατά το διάστημα αυτό της ζωής της ασχολήθηκε ενεργά με τους λογοτεχνικούς κύκλους και έγραψε αρκετή ποίηση. Το πρώτο της βιβλίο, «Σκυθικά Θραύσματα», ήταν μια συλλογή ποιημάτων αυτής της περιόδου. Μέχρι να έρθει το 1913, ο γάμος της με τον Ντιμίτρι είχε τελειώσει. Μέσω της μελέτης της ανθρώπινης φύσης τού Ιησού, άρχισε να έλκεται πίσω στον Χριστιανισμό. Μετακόμισε – τώρα πλέον με την κόρη της την Γκαϊάνα – στον Νότο της Ρωσίας, όπου αυξήθηκε και η θρησκευτική της προσήλωση. Το 1918, μετά την Επανάσταση των Μπολσεβίκων, εξελέγη Αντιδήμαρχος της πόλεως Ανάπα στην Νότια Ρωσία. Όταν ο Λευκός Στρατός κατέλαβε την Ανάπα, ο Δήμαρχος έφυγε εσπευσμένα και εκείνη έγινε Δήμαρχος της πόλεως. Ο Λευκός Στρατός την δίκασε επειδή είχε

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας 75

υπάρξει Μπολσεβίκα. Όμως ο δικαστής ήταν ένας παλιός της καθηγητής, ο Δανιήλ Σκόμπτσοβ, και έτσι απαλλάχθηκε. Σύντομα οι δυο τους ερωτεύθηκαν και παντρεύτηκαν. Σύντομα όμως άρχισε πάλι να αλλάζει το πολιτικό ρεύμα. Για να αποφύγει τον κίνδυνο, η Ελισαβέτα, ο Δανιήλ, η Γκαϊάνα και η μητέρα της Ελισαβέτα, Σοφία, έφυγαν από την χώρα. Η Ελισαβέτα ήταν έγκυος στο δεύτερο παιδί της. Ταξίδεψαν πρώτα στην Γεωργία (όπου γεννήθηκε ο γιος της ο Γιούρι) και μετά στην Γιουγκοσλαβία (όπου γεννήθηκε η κόρη της Αναστασία). Τελικά έφθασαν στο Παρίσι το 1923. Σύντομα η Ελισαβέτα αφιερώθηκε σε θεολογικές σπουδές και κοινωνικά έργα. Το 1926, η Αναστασία πέθανε από γρίπη – γεγονός που ράγισε την καρδιά της οικογένειας. Την Γκαϊάνα την έστειλαν σε σχολείο του Βελγίου, εσώκλειστη. Σύντομα μετά, ο γάμος του Δανιήλ και της Ελισαβέτα άρχισε να διαλύεται. Ο Γιούρι κατέληξε να ζει με τον Δανιήλ, ενώ η Ελισαβέτα μετακόμισε στο κέντρο του Παρισιού, για να εργασθεί πιο άμεσα με εκείνους που είχαν περισσότερη ανάγκη. Ο επίσκοπός της την ενθάρρυνε να δώσει τους μοναχικούς όρκους για να γίνει μοναχή. Το 1932, με την έγκριση του Δανιήλ Σκόμπτσοβ, εγκρίθηκε η «Εκκλησιαστική Πράξη χωρισμού», και τελικά πήρε τους μοναχικούς όρκους. Το όνομα που πήρε στην κουρά της ήταν Μαρία. Αργότερα, έστειλαν τον π. Δημήτριο Κλεπίνιν να γίνει προϊστάμενος του ιδρύματος εκείνου. Στα γραπτά της η Μητέρα Μαρία εκφράζει εκείνο που προσπαθούσε να βιώσει. Έχοντας πάρει τους μοναχικούς όρκους – που τους θεωρούσε ένα

76 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

μέσον για να προσηλωθεί αμετάκλητα στην κλήση της μέσα στην Εκκλησία – ενοικίασε ένα κτίριο που έγινε το μοναστήρι της, και καταφύγιο για τους απόβλητους της κοινωνίας. Ήταν ένας τόπος με πόρτα ανοιχτή για τους πρόσφυγες, τους ενδεείς και τους μοναχικούς. Σύντομα έγινε και κέντρο για πνευματική και θεολογική συζήτηση. Για την Μητέρα Μαρία, αυτά τα δυο στοιχεία – διακονία των φτωχών και θεολογία – πήγαιναν χέρι-χέρι. Ένας παρατηρητής είχε περιγράψει αυτό το «μοναστήρι» ως «ένα περίεργο πανδαιμόνιο»: «…έχουμε νεαρά κορίτσια, τρελούς, εξόριστους, άνεργους εργάτες, και, αυτή τη στιγμή, την χορωδία της Ρωσικής Όπερας και την Γρηγοριανή χορωδία του DomMalherbe, ενός ιεραποστολικού κέντρου, και τώρα, έχουμε και λειτουργίες μέρα-νύχτα στο παρεκκλήσι…» Το Μοναστήρι φιλοξενούσε ομιλίες και συζητήσεις, με ομιλητές από το Ινστιτούτο του Αγίου Σεργίου. Οι πολύ έντονες πνευματικές πεποιθήσεις της Μητέρας Μαρίας δεν την εμπόδισαν να οργανώνει και σε μεγάλη κλίμακα. Ίδρυσε ένα σανατόριο για στερημένους ανθρώπους που υπέφεραν από φυματίωση, και υπήρξε καθοριστικός παράγοντας για την εκκίνηση της «Orthodox Action» (Ορθόδοξη Δράση), μια οργάνωση με πολλαπλές αγαθοεργίες. Όταν τα Γερμανικά στρατεύματα κατέλαβαν το Παρίσι, το μοναστήρι της Μητέρας Μαρίας έγινε καταφύγιο για διωχθέντες Εβραίους, μέχρι να βρεθούν διαδρομές διαφυγής για αυτούς. Σε όσους το ζητούσαν, τους προμήθευε με πλαστά πιστοποιητικά Βαπτίσεως. Οι Ναζί κάποτε ανακάλυψαν τι γινόταν. Η Μητέρα Μαρία, ο γιος της Γιούρι, ο προϊστάμενος Ιερέας του παρεκκλησίου και ο λαϊκός διαχειριστής τέθηκαν υπό κράτηση και τους έστειλαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Μόνο ο λαϊκός επιβίωσε. Όσοι γνώρισαν την Μητέρα Μαρία στα στρατόπεδα ήσαν μάρτυρες του κουράγιου, της ελπίδας και της αισιοδοξίας που μετέδιδε στους άλλους, κάτω από τις χειρότερες δυνατόν συνθήκες. Η ημερομηνία και οι συνθήκες του θανάτου της δεν είναι βέβαιες. Υπάρχουν αναφορές πως το όνομά της εμφανίσθηκε σε κατάλογο εκείνων που οδηγήθηκαν στους θαλάμους αερίων την 31η Απριλίου 1945, και πως η ίδια είχε προσφερθεί να πάρει την θέση μιας νεαρής Πολωνής, όμως αυτό δεν έχει επιβεβαιωθεί πλήρως. Η Αγιότητα της Μητέρας Μαρία αναγνωρίστηκε με πράξη της Αγίας Συνόδου του Οικουμενικού Πατριαρχείου την 16η Ιανουαρίου 2004. Ηαγιοκατάταξη της Μητέρας Μαρία, μαζί με τον π. Δημήτριο Κλεπινίν, τον γιό της Γιούρι και τον Ηλία Φονταμίνσκυ τελέσθηκε στον Καθεδρικό Ναό του Αγίου Αλεξάνδρου Νέβσκυ στο Παρίσι την 1 και 2 Μαίου 2004. Εορτάζεται η μνήμη τους την 20η Ιουλίου.

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας 77

Οι Άγιοι Νεομάρτυρες του Γιασένοβατς (13 Σεπτεμβρίου)

«Οι Άγιοι του Γιασένοβατς αποτελούν κοινούς Αγίους για όλη την Ορθοδοξία» (Οικουμενικός Πατριάρχης κ.κ. ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΣ)

Το «άγνωστο» στρατόπεδο του θανάτου του Γιασένοβατς στην Κροατία όπου 1.000.000 άνθρωποι δολοφονήθηκαν βάρβαρα από τους «Ρ/Κ Ουστάσι πολιτοφύλακες» συνεργάτες των Ναζί. Το Γιασένοβατςείναι το πιο σημαντικό και συγχρόνως στυγερό στρατόπεδο αφανισμού που δημιούργησε η δικτατορία ουστάσι. “Αρχιτέκτονας” του είναι ο υπουργός Εσωτερικών Άντρια Αρτούκοβιτς, ο οποίος θα ομολογήσει ότι εκεί δολοφονήθηκαν περίπου 700.000 κρατούμενοι. Το λόγκορ Γιασένοβατς βρίσκεται 28 χιλιόμετρα από τη Στάρα Γκράντισκα και ιδρύεται τον Μάιο του 1941. Αρχικά στο στρατόπεδο κατασκευάζονται κάποιες παράγκες από τους ίδιους τους κρατούμενους, κατόπιν επεκτείνεταιμε ένα νέο συγκρότημα που θα ονομασθεί “Γιασένοβατς2″. Τον Νοέμβριοτου 1941, με την πλημμύρα των ποταμών Σάβακαι Στρούγκ, καταστρέφονται και τα δύο συγκροτήματα, και οι κρατούμενοι αναγκάζονται να κατασκευάσουν ένα τρίτο. Στη διάρκεια των εργασιών κατασκευής του νέου συγκροτήματος, περίπου 650 κρατούμενοι, καταπονημένοι από τις βαριές εργασίες δολοφονούνται από τους δεσμοφύλακες ούστασι με κτυπήματα τσεκουριών. Το Γιασένοβατς είναι διαιρημένο σε 4 τμήματα αφιερωμένα αντίστοιχα σε Σέρβους, Εβραίους, “διαφωνούντες” Κροάτες και Τσιγγάνους. Συνολικά έχει 4.000 θέσεις. Η εισροήτων νέων κρατουμένων είναισυνεχής, όπως συνεχής είναι ο ρυθμός των δολοφονιών. Κάθε ημέρα οι κρατούμενοι οφείλουν να σκάβουν νέους

78 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

τάφους για να θαφτούν νέα πτώματα. Επίσης πολλά πτώματα ρίχνονται στους ποταμούς Σάβα και Στρούγκ. Σε σχέση με την πρακτική που ακολουθούσαν οιούστασι στα στρατόπεδα εξόντωσης, στο Γιασένοβατς εφαρμόζεται μια διαφορετική τακτική, που “προσομοιάζει” περισσότερο την αζιστική. Πράγματι μεταξύ Ιανουαρίου και Φεβρουαρίου 1942, στο στρατόπεδο ενεργοποιούνται δύο φούρνοι αποτέφρωσης που σχεδιάστηκαν από τον συνταγματάρχη ούστασι Χίνκο Πίτσιλι. Οι φούρνοι λειτουργούν χωρίς διακοπές, μέρα και νύκτα, μέχρι τον Μάιο (όταν σταματούν για άγνωστους λόγους), δηλαδή για τρεις περίπου μήνες. Σ’ αυτή την περίοδο αποτεφρώνονται περίπου 15.000 άνθρωποι. Για μια περίοδο, τα παιδιά διαμένουν στις παράγκες μαζί με τις φυλακισμένες οικογένειες τους. Κατόπιν, τον Δεκέμβριο του 1941, συγκεντρώνονται περίπου 400 παιδιά, από 4 έως 14 ετών, και με διαταγή του διοικητή των στρατοπέδων εξόντωσης, Βιέροσλαβ Λούμπουριτς, τους διατίθεται μια παράγκα όπου δάσκαλοι και καθηγητές, που επιλέγονται μεταξύτων κρατουμένων, διδάσκουν στα παιδιά να γράφουν, να διαβάζουν και να τραγουδούν. Αυτή η σκηνοθεσία της υποχρεωτικής εκπαίδευσης έχει έναν σκοπό. Ο διοικητής του στρατοπέδου εξόντωσης αναμένει την επίσκεψη μιας ομάδας δημοσιογράφων και διεθνών παρατηρητών που συνοδεύονται από μια κροατική αντιπροσωπεία. Τέσσερις ημέρες μετά από αυτή την επίσκεψη, όλα τα παιδιά και οι δάσκαλοι τους δολοφονούνται. Στην ομάδα των δημοσιογράφων-παρατηρητών, που στα τέλη του Ιανου-

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας 79

αρίου1942, επιθεωρεί το στρατόπεδο του Γιασένοβατς, συμμετέχει ο Ιταλός Άλφιο Ρούσο, ο οποίος μάταια προσπαθεί να απευθύνει ερωτήσεις στους κρατουμένους (στους οποίους είχε απαγορευθεί να απαντούν). Με την ευκαιρία της επίσκεψης το στρατόπεδο είχε υποστεί όλες τις συνέπειες της “καθαριότητας”, οι φρικαλεότητες είχαν συγκαλυφθεί, και όμως ο ιταλός δημοσιογράφος σημειώνει: «Κάθε μέρα εισέρχονται νέοι ένοικοι στους οποίους δίνεται ένας αριθμός. Κάθε μέρα άλλοι εξέρχονται νεκροί από τους πόνους και την κούραση». Η μακάβρια ατμόσφαιρα που κυριαρχεί στο στρατόπεδο εμφανίζεται ξεκάθαρα στον ιταλό δημοσιογράφο, αλλά δεν την κατανοούν ο γραμματέας της αντιπροσωπείας του Βατικανού, δον Τζιουζέπε Μαζούτσι, και ο γραμματέας του παναγιότατου Στέπινατς, ιερέας Στέπαν Λάτσκοβιτς. Και οι δύο συμμετέχουν στην αντιπροσωπεία που επισκέφθηκε το στρατόπεδο και έγινε δεκτή από τον αρχηγό της Αστυνομίας ούστασι Εουτζέν Κβάτερνικ-Ντίντο. Στις 19 Νοεμβρίου 1943, περίπου 800 Εβραίοι κρατούμενοι στο λόγκορ του Γιασένοβατς φορτώνονται σε πλωτές πλατφόρμες και μεταφέρονται στην άλλη όχθη του Σάβα, όπου και αναγκάζονται να ανοίξουν κάποιους λάκκους: θα είναι οι τάφοι τους, γιατί, μόλις τελειώνουν το σκάψιμο, οι ούστασι τους σκοτώνουν ξυλοκοπώντας τους. Στο τέλος του μήνα, ο νέος διοικητής

80 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

του στρατοπέδου, Ίβιτσα Μάτκοβιτς, επιλέγει 160 διανοούμενους (στην πλειοψηφία τους δάσκαλοι και καθηγητές) από τους κρατούμενους στοστρατόπεδο και πραγματοποιεί ένα “πείραμα”: θέλεινα διαπιστώσει πόσο καιρό ένας άνθρωπος μπορεί να επιβιώσει χωρίς τροφή και νερό. Πολλοί πεθαίνουν μετά από λίγες ημέρες, αλλά περίπου σαράντα “πειραματόζωα” κατορθώνουν να επιβιώσουν τρώγοντας το χορτάρι του στρατοπέδου και, σε ορισμένες περιπτώσεις, τη σάρκατων νεκρών συγκρατούμενών τους. Την παραμονή των Χριστουγέννων, όσοι επιβίωσαν, εκμεταλλευόμενοι μια καταιγίδα κατορθώνουν να πέσουν στο ποτάμι Σάβα υπερπηδώντας τα συρματοπλέγματα. Οι δεσμοφύλακες ούστασι “ψαρεύουν” από το ποτάμι 35 ζωντανούς και τους κλειδώνουν γυμνούς σε μια παράγκα: η θερμοκρασία είναι -30°C και πεθαίνουν όλοι από την παγωνιά. Στη διάρκεια του χειμώνα 1944-45, στο Γιασένοβατς ο αριθμός των εκτελέσεων αυξάνεται: το τέλος της δικτατορίας του δολοφονούνται μόλις φθάνουν στο στρατόπεδο. Όσοι κρατούμενοι απέμειναν ζωντανοί υποχρεώνονται να θάψουν χιλιάδες πτώματα. Μετά, γιανα σβήσουν τα ίχνη των φρικαλεοτήτων, ένα μέρος του στρατοπέδου πυρπολείται. Στις 20 Απριλίου όσοι κρατούμενοι είχαν μείνει ζωντανοί στο Γιασένοβατς, επιχειρούν μια μαζική απόδραση. Αποτυχημένη, όμως, γιατί οι περισσότεροι θερίζονται από τα πολυβόλα και μόνο περίπου 50 κατορθώνουν να δραπετεύσουν. Μερικές ημέρες αργότερα, οι ανθρωποφύλακες ούστασι ναρκοθετούν και διαλύουν τα υπολείμματα του στρατοπέδου αφανισμού, εγκαταλείποντας τα ερείπια στο Γιουγκοσλαβικό Απελευθερωτικό Στρατό. Ο πρώτος διοικητής του στρατοπέδου εξόντωσης Γιασένοβατς είναι ο αξιωματούχος των ούστασι Λιούμπο Μίλος. Το 1948, φυλακισμένος στο Ζάγκρεμπ, ο Μίλος θα έχει πολύωρες συνομιλίες με τον άγγλοσυγγραφέα Γκ. Μπιλέινκιν: θα διηγηθεί, μεταξύ άλλων, πως εφευρέθηκαν ειδικές λάμες για να γίνουν με γρήγορους ρυθμούς οι σφαγές, πως χρησιμοποιήθηκαν σφυριά για να δολοφονήσουν άνδρες και γυναίκες, και πως οι άνδρες του περπατούσαν πάνω σε κορμιά και κεφάλια παιδιών για να τα δολοφονήσουν. Διάδοχος του Μίλος στη διοίκηση του στρατοπέδου Γιασένοβατς είναι ο φραγκισκανός μοναχός Μίροσλαβ Φιλίποβιτς Μαϊστόροβιτς, επονομαζόμενος” Πατήρ Σατανάς”, προσωπικός φίλος του Πόγκλαβνικ (ο οποίος θα τον τιμήσει απονέμοντας του τον βαθμό του ταγματάρχη στην εθνοφρουρά ούστασι). Όταν ο “Πατήρ Σατανάς” ανέλαβε τη διοίκηση του στρατοπέδου εξόντωσης έχε ιήδη άψογη “προϋπηρεσία”. Ο καθολικός φραγκισκανός μοναχός

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας

81

υπήρξε αρχηγός ενός τάγματος των “Προσωπικών φρουρών του Πόγκλαβνικ”, των ούστασι ομάδων του θανάτου που τον Οκτώβριοτου 1941, στην περιοχή μεταξύ Μπάνια Λούκα και Μότιτσα, έσφαξαν περισσότερους από 4.800 Σέρβους. Ακόμη τον Νοέμβριο του 1941, στο δημοτικό σχολείο της Κρίβαγια, κατάσφαξαν με μαχαιριές όλα τα παιδιά των ορθοδόξων Σέρβων. Στο στρατόπεδο ο “Πατήρ Σατανάς” δεν περιορίζεται στα καθήκοντα διοίκησης του στρατοπέδου: ο ίδιος συμμετέχει προσωπικά στις δολοφονίες, όπως διαβεβαιώνει ο Σίμε Ρίμπολι, κρατούμενος στο Γιασένοβατς: «Είναι απλά απίστευτο πως ένας φραγκισκανός μπορεί να είναι τόσο αιμοσταγής. Σε αντίθεση με τον Μάτκοβιτς και τον Μίλος, που στη συμπεριφορά τους καθρέπτιζαν το επίπεδο τους, ο μοναχός Φιλίποβιτς είχε ευγενικούς τρόπους και ήταν γλυκομίλητος, με εξαίρεση τις ώρες της σφαγής. Τότε γινόταν αξεπέραστος.Αυτός στη Γκράντι να ήταν ο μπροστάρης της μαζικής σφαγής. Έβγαινε κάθε βράδυ για να καθοδηγεί τις δολοφονίες και επέστρεφε την αυγή με ματωμένα τα ράσα. Κανείς από τους δολοφόνους δεν είχε τη δική του δυναμικότητα …Μια ημέρα την ώρα που έτρωγε, ένας ούστασι τον πλησίασε και του ψιθύρισε κάτι στο αυτί. Ο ούστασι κατευθύνθηκε προς την είσοδο του στρατοπέδου και επέστρεψε συνοδεύοντας έναν κρατούμενο. Ο μοναχός Φιλίποβιτς σηκώθηκε και τον σκοτώνει. Ο δυστυχισμένος πέφτει στο πάτωμα. Ο μοναχός κάθισε ξανά στη θέση του και συνέχισε ήσυχος να τρώει. Αφού τελείωσε το φαγητό του ούρλιαξε: “Φέρτε τον νεκροθάφτη!”». Οι φρικαλεότητες του καθολικού ιερομόναχου προκάλεσαν διαμαρτυρίες και πιέσεις προς τον αρχιεπίσκοπο της Κροατίας Παναγιότατο Στέπινατς. Ο αρχιεπίσκοπος του Ζάγκρεμπ θα επέμβει πολύ αργά, το1943, εκδίδοντας μια απλή απόφαση “αργίας ιερωμένου” για τον σφαγέα-μοναχό, και αποφεύγοντας να υιοθετήσει περισσότερο δραστικές αποφάσεις. Εξάλλου, αν ο Μίροσλαβ Φιλίποβιτς είναι χωρίς αμφιβολία ένας από τους πιο ανελέητους σφαγείς στα στρατόπεδα του αφανισμού των ούστασι, σίγουρα δεν είναι ο μοναδικός καθολικός ιερωμένος με δράση σ’ εκείνα τα στρατόπεδα. Η οργάνωση της σφαγής στο Γιασένοβατς θα περιγραφεί από έναν από τους οργανωτές της, τον πρώην διοικητή του στρατοπέδου Λιούμπο Μίλος, στη διάρκεια της κατάθεσης του, στις 9 Ιουνίου 1948, ενώπιον του Δικαστηρίου του Ζάγκρεμπ: «Μετά τη δημιουργία του στρατοπέδου III-Πλινθοποιείο, άρχισαν να φθάνουν νέες ομάδες κρατουμένων και συνεχώς πολυάριθμες νέες. Στην αρχή οι ομάδες αποτελούνταν από 300 άτομα, αργότερα από 500, 1.000, μέχρι1.500. Σε ειδικές περιπτώσεις οι ομαδικές μεταφορές

82 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

ξεπερνούσαν και τους1.500… Ο σταθερός αριθμός τωνκρατουμένων στο στρατόπεδο παρέμενε στους 3.000 κρατούμενους. Τι συνέβαινε στους άλλους; Οφείλω κατ’αρχάς να εξηγήσω ότι οι κρατούμενοι που στέλνονταν στοΓιασένοβατς ήταν δύο κατηγοριών. Αυτοί που στέλνονταν σύμφωνα με τη δικαστική απόφαση καταγράφονταν στην καρτελλοθήκη [αρμόδιο γραφείο καταγραφής, Σ.τ.Ε.] του στρατοπέδου· αυτοί που έφθαναν χωρίς δικαστική απόφαση δεν καταγράφονταν πουθενά. Αυτοί που ανήκαν στη δεύτερη κατηγορία ήταν περισσότεροι από τους άλλους και οδηγούνταν αμέσως για εξόντωση. Μεταξύ αυτών που έφθαναν σύμφωνα με τη δικαστική απόφαση υπήρχαν καταδικασμένοι με διάφορες ποινές, από 6 μήνες έως 3 χρόνια. Αυτοί που είχαν ποινή 3 χρόνων, στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, εξοντώνονταν και αυτοί. Σ’ αυτό το ζήτημα υπήρχε μια συμφωνία, δηλαδή οι διαταγές του Λούμπουριτς: άμεση εξόντωση των κρατουμένων που στέλνονταν χωρίς δικαστική απόφαση και όλων εκείνων που είχαν καταδικαστική ποινή τριών χρόνων. Μου είναι γνωστό ότι, κάθε φορά που οΛούμπουριτς πήγαινε στο Ζάγκρεμπ για αναφορά, γίνονταν δεκτός από τον Πάβελιτς και τον ενημέρωνε για όλα αυτά. Πολλές φορές ο Λούμπουριτς μου είπε ότι δεν έκανε τίποτα με δικήτου πρωτοβουλία, αλλά εκτελούσε διαταγές των υψηλά ισταμένων, δηλαδή διαταγές του Πάβελιτς. Κάθε φορά που ο αριθμός των κρατουμένων στο Γιασένοβατς ξεπερνούσε το καθορισμένο όριο, εξαιτίας των νέων ομάδων που έφθαναν, τότε υποχρεωτικά εφαρμόζονταν η μείωση του αριθμού μέσω της εξαφάνισης. Εξοντώνονταν πρώτα οι γέροι, μετά οι άρρωστοι και εκείνοι που δεν μπορούσαν να εργαστούν». Οι φρικαλεότητες των στρατοπέδων εξόντωσης ούστασι δεν φαίνεται να αναστάτωσαν τη συλλογική συνείδηση των Κροατών. Στις 31 Ιουλίου 1966, με την ευκαιρία των εγκαινίων του Μαυσωλείου για τα θύματα του Γιασένοβατς, στην τελετή μεταξύ των προσωπικοτήτων και των αρχών είναι και ο πρόεδρος της Βουλής της κροατικής Δημοκρατίας, ο Στέβο Κράιατσιτς. Μετά το τέλος της τελετής, πιστεύοντας ότι το μικρόφωνο ήταν κλειστό, ο Κράιατσιτς απευθυνόμενος στους Σέρβους απόμαχους του πολέμου μουρμούρισε: «Εδώ σκοτώσαμε πολύ λίγους από εσάς». Αλλά τα μικρόφωνα ήταν ανοικτά και γεννιέται ένα σκάνδαλο με αποτέλεσμα ο Κράιατσιτς, μετά από λίγες ημέρες, να αναγκαστεί να υποβάλλει την παραίτηση του.

Θύτες και θύματα στο Γιασένοβατς

Ο “παναγιότατος” κροάτης αρχιεπίσκοπος Αλόϊζε Στέπινατς πρωτεργάτης των φρικαλεοτήτων στο καθεστώς των συνεργατών των ναζί, ουστάσι.

Ο αρχιεκτελεστής, Φραγκισκανός Ιερομόναχος Μίροσλαβ Φιλίποβιτς-Μαϊστόροβιτς ή “πατήρ Σατανάς”, εκτελέστηκε το 1946 για εγκλήματα πολέμου

84 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

Πάβελιτς-Στέπινατς

Εκτελεσμένοι κρατούμενοι

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας 85

Το όργανο του θανάτου στο Γιασένοβατς με την χαρακτηριστική επωνυμία Serbcutter, δηλ. Σερβοκόφτης!)

Εκατόμβες θυμάτων

86 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

Εκτελέσεις κρατουμένων

Σωροί θυμάτων στον ποταμό Σάβα στο στρατόπεδο Γιασένοβατς

Αντί Επιλόγου ... Η οφειλή του κόσμου στην Παλαιά Διαθήκη*

Π

ολλοί στην εποχή μας αμφισβητούν την αξία και την προσφορά της Παλαιάς Διαθήκης στο σύνολο πολιτισμό. Κάποιοι την πολεμούν και την αποδοκιμάζουν. Κάνουν λάθος. Η Π.Δ. είναι το δεύτερο δώρο του Θεού προς τον άνθρωπο. Το πρώτο ήταν η λογική και αυτεξούσια ζωή. Όταν άλλοι λαοί, σκιαμαχούσαν στο σκοτάδι ο βιβλικός Ισραήλ μιλούσε με το Θεό. Όταν άλλοι λαοί υποψιάζονταν περί του Θεού και προσπαθούσαν να τον εντοπίσουν στα πολυπρόσωπα είδωλα, ο Ισραήλ συνήπτε συμφωνίες μαζί του. Όταν άλλοι λαοί θυσίαζαν τα παιδιά τους για να εξευμενίσουν το θείο, ο Ισραήλ έψαλε και υμνούσε το Θεό και φρόντιζε να μειώνει την απόσταση που τον χώριζε απ’αυτόν. Τα κείμενα της Π. Δ. χειραγώγησαν τον αρχαίο άνθρωπο βγάζοντάς τον από τους αιώνες της βαρβαρότητος σε αρκετά ξέφωτα πολιτισμού. Στην επικράτεια που κινήθηκε ο λαός του Θεού, έκτισε με τα «οικοδομικά υλικά» που βρήκε, τις βάσεις για την διαχρονική θρησκευτικότητα του πλανήτη. Τα κείμενα της Π.Δ. διαβάζονται πολλαπλά και αναδύουν ένα άρωμα εμπιστοσύνης στο Θεό και πώς αυτή επαναποκτάται όταν κλονίζεται. Στη σχέση μας με το Θεό, όλοι έχουμε ένα εβραίο μέσα μας, μέχρι σήμερα. Η Χριστιανική Εκκλησία δεν πρέπει να λησμονήσει ποτέ την οφειλή της στην Π.Δ. και στο λαό του Ισραήλ ως «παιδαγωγόν εἰς Χριστόν». Υπήρξαν ακραίες εποχές που την λησμόνησε και τότε έπραξε αντιχριστιανικά και απάνθρωπα. Είναι καιρός πιά να συζητήσουμε με βάση την Π.Δ. και να σεβαστούμε την προσφορά της στον σύνολο πολιτισμό. Για να γίνει κατανοητή αυτή η ανάγκη, προσπαθείστε να αφαιρέσετε από τη παγκόσμια νομοθεσία, από τα * του Μητροπολίτη Αλεξανδρουπόλεως κ. Ανθίμου

88 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

ήθη, από την τέχνη, από τον ανθρωπισμό όσα προσέφερε η Π.Δ. και τότε θα καταλάβετε πόσο τραγικά φτωχός και ανούσιος θα μείνει ο κόσμος. Προσπαθείστε να διαβάσετε την Καινή Διαθήκη, χωρίς να έχετε ακούσει τίποτε για την Παλαιά και τότε δεν θα καταλάβετε παρά ελάχιστα αποσπάσματα. Είτε, λοιπόν, μας αρέσει είτε όχι, «τῶν Ἰσραηλιτῶν εἶναι ἡ υἱοθεσία καὶ ἡ δόξα καὶ οἱ διαθῆκες καὶ ἡ νομοθεσία καὶ ἡ λατρεία καὶ οἱ ἐπαγγελίες. Δικοί τους εἶναι οἱ πατέρες μας καὶ ἀπ’αὐτοὺς κατάγεται ἀνθρωπίνως ὁ Χριστός» (Ρωμ. 9,4-5). Είναι χρήσιμο να το θυμόμαστε αυτό πάντα. Και να το αναγνωρίζουμε.

Με τη δύναμη της εικόνας Απο την πορεία του θανάτου στην πορεία των ζωντανών…

1945: ΠΟΡΕΙΑ ΘΑΝΑΤΟΥ - 2016: ΠΟΡΕΙΑ ΖΩΗΣ

90 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

Κατάθεση στεφάνου στη μνήμη των 6.000.000 αθώων θυμάτων στο Μνημείο του Μπιρκενάου.

Ανοίγοντας την πόρτα 74 χρόνια μετά. Ο Μητροπολίτης Ιγνάτιος στους κοιτώνες των κρατουμένων στο Μπιρκενάου.

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας

91

Ο Μητροπολίτης Ιγνάτιος και ο κ. Μαρσέλ Σολομών με την ελληνική σημαία στο εσωτερικό ενός θαλάμου κρατουμένων.

Στην αποβάθρα του Μπιρκενάου, ανάμεσα στις σιδηροδρομικές γραμμές, απλώθηκε το πανώ με την ελληνική σημαία και το σύνθημα Αντισημιτισμός = Αντιχριστιανισμός.

92 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

Βγαίνοντας από το Άουσβιτς Ι, το ξεκίνημα της πορείας των 3 χλμ. προς το Μπιρκενάου, με επικεφαλής την ελληνική αντιπροσωπεία.

Είσοδος στο Μπιρκενάου στο τέλος της πορείας των 3 χλμ.

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας 93

Ο Edward Mosberg, με αριθμό βραχίονα 85454, σηκώνει ψηλά τους κυλίνδρους της Τορά δηλώνοντας: ΕΖΗΣΑ!

Ο επιζών Edward Mosberg, με την εγγονή του.

94 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

Ο Ε. Mosberg, του οποίου η μητέρα δολοφονήθηκε λίγες ημέρες πριν την απελευθέρωση του στρατοπέδου, ξεσπάει σε λυγμούς και αγκαλιάζει τον επικεφαλής της χορωδίας του ισραηλινού στρατού, Αντισυνταγματάρχη Shay Abramson που τραγούδησε γι’ αυτόν το «mayn yiddishe mame».

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας 95

Μετά την πορεία στον χώρο της εκδήλωσης. Όπως ανακοίνωσε ο τελετάρχης, στο πρόσωπο του Μητροπολίτη Ιγνατίου τιμήθηκαν οι φωτισμένοι ιεράρχες της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που με κίνδυνο της ζωής τους έσωσαν Εβραίους αδελφούς τους.

Επιγραφή με την επαίσχυντη και απαξιωτική για τη ζωή δήλωση του Γερμανού Κυβερνήτη της Πολωνίας το 1940: «Αν έπρεπε να τυπώσω μια αφίσσα για κάθε 7 Πολωνούς που πυροβόλησα, όλα τα δάση της Πολωνίας δεν θα έφταναν για να παράγουμε το χαρτί...!» Χανς Φρανκ, Κρακοβία, 6 Φεβρουαρίου 1940.

96 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

Άδεια κουτιά με το δηλητήριο Zyklon B. Ο Μητροπολίτης συγκλονισμένος από τα απομεινάρια μοιράζεται τις σκέψεις του: Πόσων ανθρώπων πήρε την τελευταία ανάσα μέσα στον πόνο και την αγωνία;

Σε πόσα σχολειά, συναγωγές, όμορφες εξοχές, σ’ όλες τις πόλεις και τα χωριά της Ευρώπης δεν είχαν άραγε περπατήσει τα ποδαράκια που κάποτε φορούσαν αυτά τα παπούτσια πριν σταματήσουν οριστικά στα στρατόπεδα της φρίκης;

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας 97

Mπροστά στη λήκυθο με ανθρώπινη στάχτη. Άουσβιτς Ι

Με τιμή και περηφάνεια απλώσαμε την ελληνική σημαία στα υπόγεια κρατητήρια της Γκεστάπο στο Άουσβιτς Ι. Έλληνες Εβραίοι ξεκίνησαν την μοναδική εξέγερση στο στρατόπεδο του θανάτου.

98 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

Μπροστά στον πύργο των φρουρών ΕΣ-ΕΣ στο Άουσβιτς, απέναντι από τον τοίχο των εκτελέσεων ανάμεσα στα Μπλοκ 10 και Μπλοκ 11.

Στην ράμπα «διαλογής» κρατουμένων στο Μπιρκενάου, το 2016.

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας 99

Απο την πορεία του θανάτου στην πορεία των ζωντανών…

March of the living

*

Κ

ι ενώ η Γερμανία είχε σχεδόν συντριβεί ολοκληρωτικά στην Ευρώπη και οι σύμμαχοι προχωρούσαν προς το Βερολίνο από την Δύση και την Ανατολή, οι αμετανόητοι φονιάδες άρχισαν την εκκένωση των στρατοπέδων του θανάτουν και την καταστροφή των αποδείξεων των απερίγραπτων εγκλημάτων τους, διέταξαν δεκάδες χιλιάδες εξαθλιωμένους κρατουμένους που είχαν ζήσει ως τότε να περπατήσουν σε άθλιες συνθήκες με ρούχα που θα κρύωνες και το καλοκαίρι, σε θερμοκρασίες 10 και 20 υπό το μηδέν για χιλιόμετρο.

*Για πληροφορίες και συμμετοχή επισκεφθείτε την ιστοσελίδα, www.motl.org

100 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

Οι περισσότεροι πέθαναν στην άκρη του δρόμου και παρέμειναν εκεί άθαφτοι, τροφή για τα ζώα...ΑΥΤΗ ΗΤΑΝ Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ. Χρόνια μετά μια ομάδα ανθρώπων αποφάσισε να διοργανώνει κάθε χώρα, την άνοιξη, μια πορεία ζωής, την ΔΙΕΘΝΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΩΝ ΖΩΝΤΑΝΩΝ, από το ΆΟΥΣΒΙΤΣ στο ΜΠΙΡΚΕΝΑΟΥ, σιωπηλό μνημόσυνο αλλά και διαδήλωση χαράς για την νίκη της ζωής πάνω στον θάνατο. Δεκάδες χιλιάδες νέοι κυρίως άνθρωποι, εβραίοι και χριστιανοί, απ’ όλο τον κόσμο, περπατούν δίπλα-δίπλα τα 3 χλμ που χωρίζουν τους δύο τόπους του μαρτυρίου και καταλήγουν στην πλατφόρμα διαλογής του Μπιρκενάου τυλιγμένοι στις σημαίες και τις αναμνήσεις τους... Το 2016 ήταν και ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης μας εκεί.

Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας 101

«Θα σας πω δυό λόγια για τη συγλονιστικότερη εμπειρία της ζωής μου να βρεθώ στο Άουσβιτς. Και θέλω να ευχαριστήσω όλους όσους συνέβαλαν να είμαι εκεί ετούτη τη χρονιά. Είναι άλλο να διαβάζεις ιστορία, είναι άλλο να βλέπεις φωτογραφίες και είναι άλλο να είσαι στον τόπο του μαρτυρίου. Και χάρις σ’ αυτούς που με προςκάλεσαν, ένοιωσα να είμαι μέσα στα βαγόνια, ένοιωσα να κοιμάμαι πάνω στα κρεβάτια που κοιμήθηκαν χιλιάδες άνθρωποι ο ένας πάνω στον άλλον, ένοιωσα την ανάγκη να προσευχηθώ για τις ψυχές τους, για τις ψυχές μικρών παιδιών που είδα τα παπουτσάκια τους, γυναικών που είδα τα μαλλιά τους , ανθρώπων που έγιναν ολοκαύτωμα μέσα από ένα μίσος που δεν μπορώ να κατανοήσω και να καταλάβω ότι προήλθε από πολιτισμένους λαούς και χριστιανικούς λαούς. Για μένα παραμένει προσκύνημα ζωής και επισφραγίζει αυτό που παραλάβαμε από τους προκατόχους μας αι θα το κάνουμε ακόμη περισσότερο μ’ όλη μας την καρδιά από δω και πέρα, σαν ευθύνη. Να κυρήττουμε, ότι ο κάθε άνθρωπος είναι εικόνα του Θεού, απαραβίαστη, αιώνια κι ανεκτίμητης αξίας. Ευχαριστώ όσους συνέβαλαν σ’ αυτό μου το προσκύνημα.» Μητροπολίτης Δημητριάδος ΙΓΝΑΤΙΟΣ

«Έρχομαι εδώ, όπου εκατομμύρια Εβραίων και άλλων αδελφών μας δολοφονήθηκαν βάρβαρα, ως ταπεινός προσκυνητής, στο Όνομα του Κυρίου μας Ιησού Χριστού, του πράου και ταπεινού τη καρδία. Εύχομαι και προσεύχομαι, ώστε το φως αυτής της δάδας να φωτίσει τις διάνοιες και τις καρδιές όλων μας, για να ακολουθήσουμε το Ευαγγέλιο, προς ένα κόσμο συνύπαρξης, ανεκτικότητας, αγάπης και ειρήνης! ΠΟΤΕ ΞΑΝΑ ΚΑΝΕΝΑ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ!» (Άουσβιτς, Μάϊος 2016)

57754 «Γίνου πιστός ἄχρι θανάτου καί

δώσω σοι τόν στέφανον τῆς ζωῆς» (᾿Αποκαλ. 2, 10 ).

Κόκκινο αστέρι με τον αριθμό του, στην στολή κρατουμένου που φορούσε ο Μακαριστός Μητροπολίτης Δημητριάδος κ. ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ στο στρατόπεδο του ΝΤΑΧΑΟΥ (ΓΕΡΜΑΝΙΑ) όπου μεταφέρθηκε από το 1942-1945. Τό γυμνό καί ἐξαντλημένο ἀπό τήν πεῖνα, τίς κακουχίες καί τίς στερήσεις σῶμα του μαστιγώθηκε ἐπανειλημμένα μέ πυρακτωμένο συρματόσχοινο. Τοῦ ἔσπασαν τά δόντια. Τοῦ ξερρίζωσαν τά νύχια ἀπό χέρια καί πόδια. Καί ὅμως ὑπέμενε τά πάντα μέ χριστιανική καρτερία καί αὐταπάρνηση. Απελευθερώθηκε τελικά από τους συμμάχους όταν συνετρίβη ο Ναζισμός. Ο Μακαριστός ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ τιμήθηκε για τον ηρωϊσμό του στα βουνά της Αλβανίας όπου υπηρέτησε ως Υπολοχαγός, Στρατιωτικός Ιερέας με «τόν Πολεμικό Σταυρό μετά ξιφῶν καί τό Μετάλλιο τῶν ἐξαιρέτων πράξεων».

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Η ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ- Η ΠΑΛΑΙΑ & Η ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ ΠΗΛΙΧΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. “ Άουσβιτς-Έλληνες, Αριθμός Μελλοθανάτου” Υπό έκδοσιν. ΡΙΚΑ ΜΠΕΝΒΕΝΙΣΤΕ. «Αυτοί που επέζησαν. Αντίσταση, Εκτόπιση, Επιστροφή. Θεσσαλονικείς Εβραίοι στη δεκαετία του 1940.»Πόλις 2014. ΦΡΕΖΗΣ ΡΑΦΑΗΛ. «Αφιέρωμα στην εξέγερση των εβραίων στο γκέττο της Βαρσοβίας και στα στρατόπεδα Άουσβιτς-Μπιρκενάου» Βόλος 1992 ΑΝΑΣΤΑΣΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ. “Ή ντροπή ενός πολιτισμού. Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης 1933-1945”. Χανιά 2003 ΑΜΠΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ ΦΡΑΓΚΙΣΚΗ. «Το Ολοκαύτωμα στις μαρτυρίες των Ελλήνων εβραίων.» Θεσσαλονίκη 1993 ΓΙΑΚΟΕΛ ΓΙΟΜΤΩΒ. “Απομνημονεύματα 1941-43» Θεσσαλονίκη 1993 ΒΕΝΕΤΣΙΑ SLOMO»SONDERCOMMANDΟΜέσα στη κόλαση των θαλάμων αερίων.» Αθήνα 2009 CHECHDANUTA. «Έλληνες εβραίοι στο Άουσβιτς.» 1979 ΓΚΟΛΝΤΧΑΓΚΕΝ NTANIEL. «Πρόθυμοι δήμιοι οι εκτελεστές του Χίτλερ. Οι καθημερινοί Γερμανοί και το Ολοκαύτωμα». Αθήνα 1998 ΜΑΡΚΟ ΑΟΥΡΕΛΙΟ ΡΙΒΕΛΛΙ. «Ο Αρχιεπίσκοπος της Γενοκτονίας» Προσκήνιο 2000 ΣΕΡΓΚΕΙ ΧΑΚΕΛ. «Μαρία Σκομπτσόβα, μια δια Χριστόν σαλή στους μοντέρνους καιρούς. Ακρίτας 2010 HEIDENREKGIZELA. “Tα παιδιά του Χίτλερ» Αθήνα 2007 GREENGERALD. «Ολοκαύτωμα» Αθήνα 1979 ΡOSTONEMOSHE. «Οι ιστορικοί και το Ολοκαύτωμα” Ιωάννινα 2007 GRASSGYNΤ. “Γράφοντας μετά το Άουσβιτς» Θεσσαλονίκη 2005 SERGIO ROMANO. “Ι falsi protocoli. Il complotto ebraico dalla Russia di Nicola II a oggi” Corbaccio srl. Milano 1992 DAVID KERTZER. “ΙPapi contro gli ebrei. Il ruolo del Vaticano nell’ ascesa dell’ antisemitismo moderno” Rizzoli 2002.

WILLEM J.J. GLASHOOUWER. «ΓιατίολαόςΙσραήλ; Κατανοώντας το Ισραήλ, την Εκκλησία και τα Έθνη στους Έσχατους Καιρούς» Μαράν Αθά. Θεσσαλονίκη 2009 ΕΝΤΟΥΑΡΝΤ Χ. ΦΛΑΝΝΕΡΥ. “H αγωνία των Εβραίων. 2300 χρόνια αντισημιτισμού»Νησίδες 2006

104 Εβραίοι & Χριστιανοί στη φρίκη του Ολοκαυτώματος

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ. «Μάρτυρες, Διωγμοί 1942-1945» Εκδ. Ι.Μ. Βυτουμά ΧΑΪΝΤΣ ΣΑΛΒΑΤΩΡ ΚΟΥΝΙΟ. «Εζησα τον θάνατο. Το ημερολόγιο του αριθμού 109565» Θεσσαλονίκη 1982 ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ. «Θεσσαλονίκη 1850-1918. Η πόλη των Εβραίων και η αφύπνιση των Βαλκανίων». Εκάτη 1994. ΡΕΝΑ ΜΟΛΧΟ. «Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης 1856-1919. Μια ιδιαίτερη κοινότητα» Θεμέλιο 2006 YAD VASHEM. “Eclipse of Humanity. The history of the Shoah” Jerusalem 2002.

THOMAS KING. “What Every Christian Needs To Know About All Of The Christians Who Saved Jews In The Holocaust era” Shoebat Foundation.2015

ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ www.youversion.com www.faithcomesbyhearing.com www.bible.is www.pravoslavie.ru/english/90082.htm www.pravmir.com www.incommunion.org www.holocausttaskforce.org www.gjst.ha.uth.gr/el/testimony.php www.tovima.gr/society/article/?cid=755&aid=455607 www.kis.gr thess.gr/blog/2713 www.antipliroforisi.blogspot.gr/2011/04/blog-post_19.html www1.yadvashem.org/yv/en/remembrance/international/index.asp www.churchandstate.org.uk/2015/10/christianity-in-europe-during-wwii/ www.vatican.va/news_services/liturgy/saints/ns_lit_doc_19981011_edith_stein_ en.html www.saint.gr http://e-theologia.blogspot.gr/2014/04/blog-post_2040.html http://www.hsir.org/pdfs/2015/03/17/20150317aAgAlexandrosSmorell.pdf http://www.hsir.org/pdfs/2016/02/16/20160216aNeomartyresNazismou.pdf www.theorthodoxchurch.info/blog/news/ecumenical-patriarch-new-martyrs-ofjasenovac-are-heroes-and-saints-of-the-entire-orthodoxy/ www.spc.rs/eng/remembrance_holy_martyrs_jasenovac www.jasenovac.org