İstanbultarihiyarimadavakifhamamlariningelişimivegünümüzdekidurumuüzerinebiraraştirma28 05 2018 by Osman Sisen

YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MİMARLIK ANABİLİM DALI RÖLÖVE RESTORASYON DOKTORA PROGRAMI 2017-2018 EĞİTİM ÖĞRETİM DÖNEMİ GÜZ YARIYILI DOKTORA TEZ İZLEME ARA RAPOR

İSTANBUL TARİHİ YARIMADA VAKIF HAMAMLARININ GELİŞİMİ VE GÜNÜMÜZDEKİ DURUMU ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

DOKTORA TEZ İZLEME ARA RAPOR TEZ DANIŞMANI

: Doç. Dr.

: 13534019 Osman ŞİŞEN Ayten ERDEM

1. VAKFIN TANIMI 1.1 Vakfın Genel Tanımı Arapça karşılığı "vakf" olan ama Türkçede "vakıf" şeklinde telaffuz edilen kelime, isim olup, "ve-ka-fe" mazi sigasından mastardır (Güler, 2002, s.7). Sözlük anlamı olarak "durdurmak, alıkoymak, ayakta beklemek, dinlendirme" manasına gelmektedir. Çoğulu "evkaf" ve "vukuf"tur. Ayrıca fil kemiğinden dizilmiş bilezik, bu bileziğin kollara takılması, kadınların benekli bir biçimde ellerine kına yakmaları, yayık üzerine geyik kanından yapılan tutkal sürülmesi... gibi farklı anlamları da vardır. Vakf deyim olarak ise terk, emanet, depo kelimelerinin karşılığında kullanılmaktadır (Öztürk, 1983, s.27) . 1.2 Fıkıhta Vakıf Tanımı Vakıf kelimesinin Osmanlıca karşılığı olarak iki anlamı vardır: "vakfetmek" ve "vakf olunmuş" manasında kullanılır. Fıkıh kitaplarında mastar olarak vakfetmek anlamında kullanılırken "vakfı lazım", "vakfı sahih", "vakfı menkul", "vakfın sıhhati" ve "vakfın şeraiti" gibi kullanımları mevcuttur (Öztürk, 1983, s.27). Bununla beraber Osmanlı toplum yaşamı içinde bir müessese olarak vakıf kavramını oluşturan tanımlara baktığımızda ele almamız gereken üç kelime vardır: "vakıf", "habs", ve "Sadaka-i Muhammere".Bu kavramlar aynı zamanda fıkıhta vakıf tabirini bize anlatan terimlerdir (Güler, s.7).

Habs (hubs): İslam hukukunda vakıf muamelesini ifade için kullanılır. Sözlük anlamı "alıkoymak" ve "menetmek"tir. Hubs da aynı kökten gelen bir isim olmakla beraber vakıf manasında kullanılır. Sadaka-i Muhammere: Sözlük anlamı olarak sadak, Allah rızası için fakirlere verilen şeydir. Sadak, doğruluk manasına gelen "sıdk"dan türemiş bir kelimedir. Sadaka kavramını "muhammere" sözcüğü ile birlikte kullandığımızda, kendileri için mal tahsis edilen, fakirlerden başkasına haram kılınmış demektir (Kazıcı, 2003, s.35-36). 1.3 Hukukta Vakıf Tanımı İslam hukukunda vakıf, farklı ekollere göre farklı biçimlerde tanımlanır. Örneğin Ebu Hanife’ye göre, vakıf, bir kimsenin sahibi olduğu bir gayr-ı menkulün gelirlerini, ödünç verme şeklinde, fakirlere veya İslam cemaatinin dini ve sosyal ihtiyaçlarının giderilmesine tahsis edilmesine dair akitdir. Ancak Ebu Hanife’nin öğrencileri olan Ebu Yusuf ve İmam Muhammed’e göre ise vakıf, kendisi ile bir şeyin mülkiyetinin Allah’ın mülkiyetine geçtiği ve ondan gelen gelirlerin yaratıklara tahsis edildiği şer’i bir muameledir. Bu noktada ortak bir vakıf tanımlamasına sahip olsalar da, Ebu Yusuf’a göre sadece "vakfettim" sözü ile mülk vakıf niteliği kazanırken, İmam Muhammed bu niteliğin gerçekleşebilmesi için mülkün bir mütevelliye teslim edilmesi gerektiğini söylemektedir. İslam hukukunda farklı tanımlamalar olmasından vakfın genel bir tarifine varılamayacağı sonucu çıkarılmamalıdır. Nitekim vakfı İslam hukuku içinde "bir malı, mülkiyetten çıkarıp, menfaatini hususi şartlar üzere ebedi olarak bir hayra tahsis ederek saklamaktır" şeklinde tanımlayabiliriz (Çataltepe

Bu tanımdan çıkaracağımız sonucu başka bir biçimde ifade edecek olursak, "İnsanın sahip olduğu ve maddi değerler ifade eden arazi, bina, para, mal gibi şeyleri Allah rızası için, menfaatini şer‘i muamele ile insanların faydasına şart kılıp, mülkiyetini Allah’a havale etmektir" diyebiliriz (Güler, 2002, s.7). Yani bir malı alınıp satılmaktan ebedi olarak alıkoymak; Allah yolunda hapsetmek ve menfaatini tasadduk etmek amacıyla ve büsbütün hasr ve tahsis etmektir. Medeni kanunumuza da değinecek olursak vakfın, "başlı başına mevcudiyeti haiz olmak üzere bir malın belli bir gayeye tahsisidir" şeklinde tanımlandığını söyleyebiliriz. Sonuç olarak "vakfı", kelime anlamının dışında genel hatlarıyla tanımlarsak onu hukuki bir akid şeklinde ifade etmekte sakınca yoktur. Kişinin, menkul ya da gayr-ı menkul ve diğer mülklerini dini, hayri ve sosyal bir gayeye ebediyen tahsis etmesidir (Öztürk, 1983, s.27) .

1.4 Cumhuriyetten Önce Vakıfların Durumu Hicri birinci ve ikinci asırlarda vakıflar vâkıf tarafından tayin edilen bir mütevelli veya nâzır taafından yönetilmiş olup, Abbasîler devrinde kadılar vakıflar üzerinde nezaret (gözetim) hakkını haiz bulunmaktaydılar. Selçuklu imparatorluğunda da, vakıfların yönetimi kadılara bırakılmıştır. Sultan

İzzeddin Keykâvûs I.’in Sivas Darüşşifası vakfiyesi (617 H.-1220 M.) ve Celâleddin

Karatay’ın (651 H.-1224 M.) tarihli bir vakfiyesi gibi bir takım vesikalarda kadıaskerin imzasının bulunması buna bir delil teşkil etmektedir. İzzettin Keykâvûs vakfiyesindeki bir kayıt ise, merkezi idarenin büyük bir rüknünü teşkil eden Üstâd-üt-dâr’ın, yalnız hükümdar vakıflarına değil memleketteki bütün vakıflara nezaret ettiğini (gözettiği), yani her vakfın özel mütevellisinin üstünde genel bir nâzır görevi de gördüğünü belirtmektedir.

A) Evkâf Nezaretinin kuruluşuna kadar: Osmanlı devletinde de vakıfların yönetim ve denetim sistemi, daha önceki Türk devletlerindeki sistemden farklı değildir. Örneğin, hükümdar vakıflarına vezirlerin mütevelli veya nâzır tayin edilmeleri, kadılık teşkilâtının özellikle hususî vakıfları denetlemeleri, muhtelif zamanlarda başkent kadısının başka yerlerdeki vakıfları denetimden geçirmesi veya muhtelif yerlere ayrı ayrı müfettişler tayin olunması gibi.

Osman Oğullarının Bursa’yı başkent yaptıklarında Orhan Gazi Bursa’da inşa ettirdiği cami ve zaviye vakıflarının nezaretini (760 H.-1356 M.) veziri Sinan Paşa’ya tevcih etmiştir. Yıldırım Beyazıt I zamanında her vilâyete birer müfettiş-i ahkâmı şer’iye tayin edilerek vakıflar ile nâzırların işlemleri bu müfettişler tarafından denetlenmiştir. Murat ve Fatih Sultan Mehmet zamanlarında kadıaskerlerin bütün vakfların denetimini yaptıklarını görüyoruz. Bununla beraber, büyük hükümdar vakıflarının, vakfiyede açıklanan büyük devlet adamları tarafından nâzır sıfatiyle ve maiyetindeki teşkilâtı vasıtasiyle yönetilmesi geleneği unutulmayarak, vakıfların böyle özel teşkilâtları günden güne çoğalmıştır. Fatih, Selim ı. Ve Kanunî Süleyman vakıflarının yönetimi sadrazamlara ve Beyazid II., Ahmet I. Vakıflarının yönetimi ise şeyhülislamlara aittir. Abdülhamit I., Hamidiye vakıfları adı ile kurduğu (1188 H.-1774 M.) meşhur vakıflarının nezaretini Darüssaade ağalarına, kaymakamlığını da yazıcılarına şart kılmak suretiyle üç sorumlu memuriyetten mürekkep müstakil bir yönetim haline getirmiştir. Çeşitli değişikliklerden sonra Mahmut II. Kurduğu vakıflarını babası Abdülhamit I.’in kurduğu Hamidiye vakıflarına katarak, vakıf sayısının elliye çıkmasiyle büyük bir nezaret şubesi halini aldığından, bu vakıfların yönetimi yalnız Darphane-i Amire nezaretine verilmişti (Cumhuriyetin 50. Yılında Vakflar, s.10-11).

B) Evkâf nezaretinin kuruluşu : Yeniçeriliğin kaldırılmasıyle (1241 H – 1826 M.) Hamidiye vakıfları ile bu vakıflara bağlı olanlar, nezaretleri yeniçeri ve sekbanbaşı ağalarına ve buna benzer başka yerlere şart kılınmış vakıfların yönetimi Hamidiye vakıflarının mütevelli kaymakamlığına devredilmekle çok fazla genişlemiş ve bu nedenle yönetimi de güçleşmiş olduğundan Hicri 12. Rebiülevvel- 1242 (M.1823) tarihinde, bu vakıfların yönetimi Darphane-i Amire Nezaretinden alınarak, ayrıca Evkâf-ı Hümayûn Nezareti adiyle kurulan bu nezarete verilmiş ve Darphane Nazırı ve Mütevelli Kaymakamı El-Hac Yusuf Efendi nâzır olmuştur. Haremeyen Evkâfı Nezareti de, bir müddet bağımsız kaldıktan sonra, Evkâf-ı Hümayûn Nezaretine ilhak (1254 H.1838 M.) olunmuştur (Cumhuriyetin 50. Yılında Vakflar, s.11).

1.5 Cumhuriyet Devrinde Bugünkü milli sınırlarımız içinde Türkiye Cumhuriyetinin kurulmasından sonra Şer’iye ve Evkâf Nezareti olarak bir süre daha faaliyetine devam eden ve tam bir asırlık ömre sahip bulunan nezaret, 3.3.1924 tarih ve 429 sayılı kanunun 2’nci maddesi ile «Şer’iye ve Evkâf Nezareti mülgadır» denilerek kaldırılmış aynı kanunun 7’inci maddesi ile de «Evkâf umuru milletin hakiki menfaiine muvafık bir şekilde halledilmek üzere bir Müdüriyeti Umumiye halinde şimdilik Başvekâlete tevdi edilmiştir» hükmü ile Başbakanlığa bağlı Vakıflar Genel Müdürlüğü kurulmuş ve bu kuruluşa vakıflarımızın yönetim ve denetimi devredilmiştir. A) Vakıfların hukuki statülerinin düzenlenmesi: Medeni Kanunun Sureti Mer’iyet ve Şekli Tatbiki Hakkındaki Kanunun 8’inci maddesi hükmü ile Medeni Kanunun mer’iyetinden önce vücuda getirilen vakıflar hakkında ayrıca bir tatbikat kanunu çıkarılacağı öngörüldüğünden uzun çalışmalardan sonra, Vakıfların hukukî durumunu düzenleyici 5.6.1935 tarih ve 2762 sayılı Vakıflar Kanunu çıkarılmış ve 5.12.1935 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu kanunda 3513, 3668, 4755, 5404 ve 5982 sayılı kanunlar ile ek ve değişiklikler yapılmış olup, bugünkü duruma göre, 4/Ekim/1926 tarihinden önce vücut bulmuş vakıflar hakkında aşağıda belirtildiği ve daha evvel «Eski mazbut ve mülhak vakıfların tasfiyesi ve yeni şekiller verilmesi» başlığı altıda da ayrıca bahsedildiği üzere yeni bir tasnif, yönetim ve denetim sistemi ile tasfiye hükümleri getirilmiştir (Cumhuriyetin 50. Yılında Vakflar, s.12).

5.6.1935 tarih ve 2762 sayılı Vakıflar kanununun 4. maddesiyle eski eser niteliği taşıyan vakıf eserlerinin bakım ve onarımı, bu Genel Müdürlüğün vazifeleri arasında sayılmıştır. 10.9.1957 gün ve 7044 sayılı ‘‘Aslında Vakıf Olupda Herhangi Bir Sebeple Diğer Kurumların Eline Geçen Eserlerin Vakıflar Genel Müdürlüğüne Devrine Dair Kanun’’ yürürlüğe girmiş, bununla da VGM., Türkiye içinde eski eserler bakımından en büyük kurum haline gelmiştir (Mumcu, S.28 C.1-2, s.60). 1710 sayılı Eski Eserler Kanununun 7. maddesi ve 1983 tarihli 2863 sayılı kanunun 10. maddesi gereğince idaresinde bulunan vakıf eski eserlerin kullanılması ve onarılması, TKTVYK.’da karar alındıktan sonra VGM’e aittir. Bugün VGM. bünyesinde bu işle ilgili halen 5 bölge birim müdürlüğü altında çalışma yapılmaktadır.

a) Mazbut Vakıflar: -

Bu kanundan önce zaptedimiş vakıflar,

Bu kanundan önce idaresi zaptedilmiş vakıflar,

Mütevelliliği bir makama şart edilmiş vakıflar,

Kanunen veya fiîlen hayrî hizmeti kalmamış vakıflar

Mütevelliliği vakfedenlerin fer’ilerinden başkalarına şart edilmiş vakıflar,

Mazbut vakıflar adı altında toplanmış ve bu vakıfların, Vakıflar Genel Müdürlüğünce yönetileceği ve temsil edileceği, bir kül hainde tüzel kişi sayılacağı belirtilmiştir. b) Mülhak Vakıflar: Mütevelliliği vakfedenlerin fer’ilerine şart edilmiş vakıflara mülhak vakıflar denmiş ve bunların mütevellileri tarafından yönetileceği ve ayrı ayrı tüzel kişiliklerinin bulunduğu gösterilmiştir. Mütevellilerin Vakıflar Genel Müdürlüğünce, Genel Müdürlüğün de İdare Meclisinin kontrolü altında bulunduğu hükmü konmuştur. c) Cemaatlere ve esnafa mahsus vakıflar: Lozan barış andlaşmasında kabul edilen gayrimüslim vatandaşlara ait vakıflar ile bazı san’at erbabınca kurulmuş bulunan vakıflar, herbirinin ayrı ayrı tüzel kişiliği olup mensuplarınca seçilecek kişi veya kurullar tarafından yönetilirler. Bu vakıflar da ilgili makamlar ile VGM’ce denetlenecektir.

B) Yönetimin düzenlenmesi : Vakıflar Genel Müdürlüğü, 429 sayılı kanun ile kurulup, çıkarılan Bütçe Kanunlarındaki hükümlere ve bağlı cetvellerdeki kadrolar ile Vakıflar Kanunundaki hükümlere göre yönetilegelmekte iken, 17.6.1938 tarih ve 3461 sayılı Vakıflar Umum Müdürlüğü Teşkilâtı hkkında Kanun ile yeni bir kuruluşa girmiş ve bu kanunda 3821, 4136, 5114, 5832 Sayılı Kanunlarla ek ve değişiklikler yapılmıştır. Sonradan 3461 Sayılı Kanuna ek ve değişiklikleri, 27.6.1956 tarih ve 6760 Sayılı Vakıflar Umum Müdürlüğü Vazife ve Teşkilatı Hakkında Kanun ile kaldırılmıştır. 6760 Sayılı Kanunda da 21.5.1970 tarih ve 1262 sayılı kanunla yapılan ek ve değişiklikler ile Vakıflar Genel Müdürlüğünün, sınaî, ziraî ticarî ve eğitim sahalarında ekonomik girişim ve yatırımlara girme olanağı genişletilmiştir. C) Denetimin düzenlenmesi : Cumhuriyetin kuruluşu sıralarında, iyi bir denetimin yapılabilmesi için 29/Nisan/1339 (1923) taihinde çıkarılan Evkâf Müfettişleri Talimatnamesi ile yeni bir denetim organı kurulmuştur. Bu yönetmelik, 13.2.1936 tarihinde 6. maddesi değiştirilen 6.8.1340 (1924) tarihli Evkaf Heyeti Teftişiyesi Talimatnamesi ile kaldırılmıştır. Bu yönetmelik de 31.5.1961 tarihli Vakıflar Genel Müdürlüğü Teftiş Kurulu Tüzüğü ile kaldırılmış olup, halen bu tüzük ve bu tüzüğe bağlı 27.12. 1965 tarihli yönetmelik hükümlerine göre denetim hizmetleri yürütülmektedir (Cumhuriyetin 50. Yılında Vakflar, s.12-13).

2. OSMANLI İMPARATORLUĞU DÖNEMİNDE VAKIF ÇEŞİTLERİ VE ÖZELLİKLERİ Eski ve yeni hukuk düzenimiz bakımından bir karşılaştırma yapılabilmesi açısından vakıf çeşitleri, ilk olarak Osmanlı İmparatorluğu dönemi itibariyle incelenecektir. •

2.1. Menkul ve Gayrimenkul Oluşu Bakımından Vakıflar

•

2.2.Mahiyeti Bakımından Vakıflar Mahiyeti bakımından vakıflar 4 türlü incelenmektedir. 2.2.1. Ayniyle İntifa Olunan Hayri Vakıflar 2.2.2. Geliri İle İntifa Olunan Vakıflar 2.2.3. Zürri Vakıflar 2.2.4. Avarız Vakıfları

•

2.3.Mülkiyeti Bakımından Vakıflar Mülkiyeti bakımından vakıflar ise; sahih ve irsadi olarak tasnif edilmiştir. 2.3.1. Sahih Vakıflar 2.3.2. İrsadî Vakıflar

•

2.4.İdaresi Bakımından Vakıflar

2.4.1. Mazbut Vakıflar Doğrudan doğruya devlet tarafından idare olunan vakıflardır. Bunlar kendi aralarında; selâtîn (sultanlar) vakıfları, mütevellisi kalmayan vakıflar ve idaresi mazbut vakıflar olmak üzere üçe ayrılır. 2.4.1.1.Selâtîn Vakıfları Bu çeşit vakıflar, Osmanlı Sultanları ve ailelerine aittir. Mütevelliliği saltanat makamına ait olan bu vakıflar, idare ve muhafazalarında birlik sağlanabilmesi için Evkaf Nezaretine devredilmişlerdir (Akı-Demirbilek,1996: 31). 2.4.1.2.Mütevellisi Kalmayan Vakıflar Mütevelliliği, vâkıfın evlât ve torunlarına bırakılmış olup, sonradan bunların münkariz olması halinde Evkaf Nezareti tarafından zapt edilerek idare olunan vakıflardır (Akı-Demirbilek,1996: 31). 2.4.1.3.İdaresi Mazbut Vakıflar Mütevelli olarak tayin edilen kimselerin bulunmasına rağmen, kendilerine belirli miktarda maaş tahsis edilerek vakıf işlerine müdahale ettirilmeyen, Evkaf Nezareti tarafından idare olunan vakıflardır. Köprülü ve Şehit Muhammed Paşa vakıfları, örnek gösterilebilir (Akı-Demirbilek,1996: 31).

2.4.2. Mazbut Olmayan Vakıflar Bu çeşit vakıflar, mülhak ve müstesna vakıflar olmak üzere iki kısma ayrılırlar. 2.4.2.1.Mülhak Vakıflar 2.4.2.2.Müstesna Vakıflar Söz konusu vakıflar, kendi içinde ikiye ayrılır: Eizze Vakıfları Guzât (Gaziler) Vakfı 2.4.3. Meşrûiyyet Üzere Tasarruf Olunan Vakıflar •

2.5.Kiraya Verilmesi Bakımından Vakıflar 2.5.1. İcâre-i Vahide-i Kadimeli Vakıflar 2.5.2. Mukataalı Vakıflar Mukataa, arsası vakıf ve üzerindeki bina, ağaçlar gibi sonradan yapılan şeyler mülk olan ve bu mülk sahibinden alınan (yıllık olarak takdir edilmiş) bir kiradır. Bu kiraya mukataa denildiği gibi icâre-i zemin ve icâre-i seneviye de denilmektedir. Bu işlemin uygulandığı yerlere de “mukataalı vakıf” adı verilmektedir (Akı-Demirbilek,1996:34). 2.5.3. İcâreteynli Vakıflar Vakfa ait arazi üzerinde bulunan binalar ve tesisatın tamire ihtiyaç duymasına rağmen, vakıf yönetimi bunu sağlayacak mali güce sahip değilse, binaların atıl kalmaması, vakfa gelir getirmesi ve ayrıca harap halde bulunanların tamirinin gerçekleştirilmesi amacıyla peşin bir kira bedeli (muaccele) verilmesi şartıyla vakfa ait binalar kiraya verilir. Alınan kiralar ile binaların tamiri sağlanır. İcâreteynli vakıfta hem arsa hem de üzerindeki binalar vakfın mülküdür. Mukataalı vakıfta ise, sadece arsa vakfa aittir. Bir başka deyişle, kiraya verilen arsanın rakabesi vakfındır (Akı-Demirbilek,1996:34).

3. GÜNÜMÜZDE (CUMHURİYET DÖNEMİ) VAKIF ÇEŞİTLERİ ve ÖZELLİKLERİ • 3.1. Eski Vakıflar Vakıf müessesesi Osmanlı İmparatorluğu zamanında yaygın olarak topluma çeşitli alanlarda hizmet vermiştir. Eski vakıflar, Osmanlı İmparatorluğu döneminde kurulmuş olup; günümüze kadar devam eden vakıflardır (Saydam ve Ekici; 1998:4). Eski vakıflar,vakfın gayesi ve vakfa tahsis edilen malların statüsüne göre kendi içlerinde çeşitlere ayrılmaktadır (Saydam ve Ekici; 1998:4). Şöyle ki; 3.1.1. Mazbut Vakıflar Cumhuriyet öncesinde vakfiyelerindeki amaçları gerçekleştirmek üzere kurulan ancak; vakfiyesi gereği yönetecek kişi kalmadığından, hayır hizmetlerini gerçekleştirmesi fiilen ve hukuken imkansız hale geldiğinden Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından yaşatılan, yönetilen ve temsil edilen vakıflardır (Pembeçiçek,1999:61; Akipek ve Akıntürk,2007:672). 3.1.2. Mülhak Vakıflar 5737 sayılı Vakıflar Kanunu’na göre, mülga 743 Sayılı Türk Kanunu Medenisi’ nin yürürlük tarihinden önce kurulmuş ve vakfedenin soyundan gelenler tarafından yönetilmesi şart edilen vakıflara “mülhak vakıflar” denilmektedir. Ayrı ayrı tüzel kişiliğe sahip olan bu vakıflar kendi taahhüt ve borçlarından sorumlu olup; Vakıflar Genel Müdürlüğünce sıkı bir biçimde denetlenmektedirler (Pembeçiçek, 1999: 63).

• 3.2. Yeni Vakıflar Cumhuriyetin ilanından sonra kabul edilen mülga 743 sayılı Türk Kanunu Medenisi ile 4721 sayılı Türk Medenî Kanunu hükümlerine göre kurulan ve bu kanun hükümlerine göre faaliyetini devam ettiren vakıflar “yeni vakıf” olarak kabul edilmektedir (VK,2008:Md.3). 3.2.1. Aile Vakıflar 3.2.2. Dini Vakıflar 3.2.3. İstihdam Edilenlere ve İşçilere Yardım Vakıfları 3.2.4. Sosyal Sigorta Vakıfları 3.2.5. Kamuya Yararlı Vakıflar 3.2.6. Yüksek Öğretim Vakıfları 3.2.7. Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları (GÜMEN, 2014, s.18-25, 86-90)

ŞAHIS Şahıs vakıf kurumlarında çeşitli inanç, sosyal, psikolojik,ekonomik, politik faydalar gözetilen anlayışın varlığı görülebilir.

DEVLET

ŞAHIS

VAKIF

TOPLUM

TOPLUM DEVLET Devlet kişileri vakıf kurmaktaki Onların bazı dini, sosyal, sağlık, güvenlik, eğitim, Amaçlarıyla desteklemekle beraber ticaret, iş-çalışma gibi toplumun hayat seviyesindeki refahlarına ihtiyaçları konusunda karşılıklı yönelik çalışmalarda mali-yasal altyapısal bir alışverişin tarafı olarak yönden destekleyici konumu da üstlenmiştir. görürüz. Şekil 1. Devlet-Toplum-Kişi arasındaki üçlü vakıf müessesesinin kurulumunun görüldüğü ortaklık

VAKIF YAPISI

AKARLAR Kiralıklar, Vergiler, Çeşitli Karlar-Kazançlar, Ortaklıklar, Müteşebbisler

Şekil 2. Vakıf Yapıların Onarımının Mali Altyapısı

ONARIM HARCAMALARI DİĞER HARCAMALAR Maaş, Bağış, Yardım, Vâkif aileye verilen ödenek

Vakfın geliri yeterli gelmiyorsa

BÜTÇE Başka akar gelir, irat, kâr, faiz ve vergileri

HAYRATLAR

MÜTEVELLİ KULLANICIKİRACI HAYIRSEVERLERMAHALLİ İNSANLARDEVLET/YÖNETİM

4. Kültür Varlıklarının Tahrip Süreci ve Sebepleri 4.1 Hukukî Boyut Osman Hamdi Bey’in Âsar-ı Atîka Nizamnamesi 1973 yılına kadar eksiklikleriyle beraber tatbik edilegelmiştir. Hükümlerin yetersizliğine karşın cezaları da oldukça hafiftir. 1973’te yürürlüğe giren 1710 sayılı Eski Eserler Kanunuyla bulup haber vermeyen ve tahrip edenlere 2 ile 5 yıl arasında hapis cezası öngörülmüştür (Mumcu, 1969 s.72). 1983 yılında çıkarılan 2863 sayılı kanunla da ceza süresi aynı tutulurken para cezası arttırılmıştır. 1951 yılına kadar bir binanın eski eser olduğuna karar verecek merci yoktur. Sadece M.E.B. nın eski eserdir demesi yeterli idi. Bunun da hukukî geçerliliği tartışmalıydı. Tahribatlarda bu belirsizliğin de önemli payı olmuştur. Yetkililer bunun farkına vardıkları için Bakanlığın hazırladığı listelerin Bakanlar Kurulu'nca tasdiklenmesini düşünmüşler fakat bunu gerçekleştirememişlerdir. Ancak uzun seneler sonra, eski eserler tarihimizin Cumhuriyet Devrindeki en önemli olayı sayılması gereken Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu teşkil edilmiş ve mahkemeler karşılarında bir muhatap bulabilmişlerdir. Öte yandan bir hamamın Belediye tarafından istimlak edileceği haberi üzerine hamamın tescili için GEEAYK. a müracaat edip eseri tescil ettiren bir şahsa ait bir sene sonraki Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü'nün yazısında, şahsın hamamın bir kısmını yıkıp yerine apartman yaptırdığından söz edilmesi, hem sistemin işleyişi hem de vatandaşın eski eser konusuna bakışını ortaya koyabilmektedir (EEMGM,29.11.1969-8370)

Bu devrede özellikle İstanbul'daki imar hareketleri ve istimlakleri tartışmalara yol açmıştır. Başbakan Menderes yapılan istimlaklerin kıyıda köşede kalmış eserleri ortaya çıkaracağı için eski eserlerin lehine olduğunu söylemektedir (TTOKB, 1946,177,s.3-8). Diğer yandan A. Menderes'in istimlaklerde uzmanlardan oluşan bir komisyon kurduğu, içinde Rıfkı Melül Meriç'in de bulunduğu bu komisyon kararıyla işlerin yürütüldüğü söylenmektedir (Bolay, 1987,s,216). Buna karşılık S. Eyice eserlerin yıkım veya nakil kararlarının iyice incelenmeden alındığını, sonraki uygulamaların, bu eserlerin yıkılmadan da oradan yol geçirilebileceğini ortaya koyduğunu iddia etmektedir(Eyice, 1984, s.99-103).

Tahribatlarda GEEAYK. kararlarını atlatmak şu yolla yapılmaktadır: Tahribatı yapanlar hep memur olduğu için önce Valilikçe idari soruşturma açılmakta, bu idari soruşturmada da ne hikmetse hiç suçlu bulunamadığı için mahkemeye gitmeye gerek kalmamaktadır. Bu konuda açılan soruşturmalara "... eserin etrafında çevre düzenlemesi yaparken eserin aniden yıkılıverdiği veya caminin gece üç sularında büyük bir gürültü ile birdenbire yıkılıverdiği" gibi cevaplar verilmektedir (Çal, 1990a,s.367).

4.2 İdari Sebepler Cumhuriyetin ilk safhasında yönetim yapısının belli bir döneme kadar işlevsel hale gelememiş olmasına paralel eski eserlerin çeşitli kurum ve kuruluşlar arasında paylaşıldığını görüyoruz. Örneğin 28.4.1926 gün ve 831 sayılı Kanunun 2. maddesine göre sular ve çeşmeler, 12.8.1928 tarihli Nizamnamenin 7. maddesine göre sebil çeşme ve şadırvanların bakım ve onarımları Belediyelere devredilmiştir (Akozan, s.35). 5.6.1935 gün ve 2762 sayılı Vakıflar Kanunu'nun 4. maddesi eski eser niteliği taşıyan vakıf eserlerin bakımını ve onarımını Vakıflar Genel Müdürlüğü'ne vermiştir. Eserlerin bu şekilde devlet kurumları arasında bölüşülmesi bir belirsizlik ortamının doğmasına yol açmıştır. Mesela türbelerin bir kısmı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü'ne devredildiği halde mülkiyetleri Vakıflar Genel Müdürlüğü'nün elinde kalmıştır. Meskûn mahaller dışında kalan bazı eserler sahipsiz kalmış, bir kısım eserlerde de yetki karışmaları meydana gelmiştir. Eski Eserler Ve Müzeler Genel Müdürlüğü'nün bu kurumlar elindeki eserlerin bakım ve muhafazası işini gözetmesi ve gerekli uyarıyı yapması gerekirken, bu vazifesini yerine getirememiştir. Bir yandan mezarlıkların, çeşme ve sebillerin Belediyelerce göz göre göre tahrip edilmesine kimse bir şey diyememiş, diğer yandan Baltalimanı Sarayı'nın Balıkçılık Enstitüsü ve Kızılay

tarafından,

Beylerbeyi

onarılmasına seyirci kalınmıştır.

Sarayının

Milli

Savunma

Bakanlığı

tarafından

gelişigüzel

Eski Eserleri Koruma Encümeni, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Özel İdare ve Sular İdaresi'nin ellerindeki eserleri satmak istediklerinden şikayet etmektedir ki bu dağınıklığın sonuçlarından biridir (Erbabacan, 1949, 85, s.13). Eski eserlerin amaçları dışında kullanılması da bu dönemdeki diğer bir sorun olarak görülmektedir. Sistem bozukluğu, gelir azalması gibi sebeplerin yanında idarecilerin şuursuzluğu, bu dönemde korunması gerekli kültür ve tabiat varlığı güzide eserleri tahrip etmeye meyyal bir anlayışı doğurmuştur. Benzerleri çoktur diye Mimar Sinan tarafından yaptırılan Ayasofya yakınındaki Haseki Hürrem Sultan Hamamı veya Gülhane surlarının bazı yerlerinin yıkılması gibi fikirler ileri sürülmüştür (Ogan, s.26-27). 10.9.1957 gün ve 7044 sayılı Aslında Vakıf Olan Tarihi ve Mimari Kıymeti Haiz Eski Eserlerin Vakıflar Umum Müdürlüğü'ne Devrine A i t Kanun ile eski eserlerin bir kısmının tekrar Vakıflar Genel Müdürlüğü eline dönmesi sağlanmıştır. 1973 yılında yürürlüğe giren 1710 sayılı Eski Eserler Kanunu bu dağınıklığı devam ettirmiş, 16. maddesi ile köprülerin bakımı Karayolları Genel Müdürlüğü'nce, Devlet Demir Yolları ve Devlet Su işleri Genel Müdürlüğünce kullanılan menfez, viyadük, su yolu, kanal, çeşme, tünel vb. nin onarımlarının ilgililerince yapılması hükme bağlanmıştır. 10. madde vakıf eski eserlerin bakımını Vakıflar Genel Müdürlüğü'ne bırakmıştır.

Aynı tutum 1983'deki 2863 sayılı kanunla da sürdürülür. 10. madde vakıf eserlerin bakımım Vakıflar Genel Müdürlüğü'ne Milli Sarayların bakımı ve onarımı ise T.B.M.M.'ne, sınır boylan ve yasak bölgelerdeki eserlerin bakım ve onarımı Milli Savunma Bakanlığı'na, kamu kurum ve kuruluşlarının mülkiyetindeki eserlerin bakım ve onarımlarının da kendilerine ait olduğuna dairdir. Bütün bunların yanında onarımlardan sorumlu i k i ana kuruluş olan Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü ve Vakıflar Genel Müdürlüğü onarımlarında da hatalı restorasyon yoluyla eserler tahrip edilmiştir. Eleman ve ödeneğin az olmasına rağmen çok fazla eser. birden tamir edilmeye çalışılmış, bu da pek çok problemi beraberinde getirmiştir, özellikle 1950'li yıllara kadar bazı eserler rölövesi ve restorasyon projesi olmadan onarılmıştır (Öz, 1949, s.11). Cumhuriyetin i l k yıllarında daha çok olmak üzere, eski eser onarımlarında yeterli sayıda ve nitelikte eleman olmamasından doğan hatalı onarımlar da eserleri tahrip edebilmektedir. Hem idari bakımdan hem hukukî bakımdan yapılan en büyük hatalardan b i r i de eski eser korumacılığı ile imar kanunları arasında işbirliği kurulamamasıdır(Alsaç, 1982, s.84-89). Eski eserler -kanunu ve imar kanunu arasında çelişkiler olması ve Belediyelerin bu durumlarda hep eser aleyhine olan imar kanununu uygulamaları sonunda pek çok eser yıkılmıştır. GEEAYK.nun kuruluşuna kadar teorik olarak Eski Eserler Ve Müzeler Genel Müdürlüğü şehirdeki eserlerin listesini hazırlayacak ve bunlar imar plânında korunacaktı. Fakat eleman eksikliği yüzünden eserlerin tam listelerinin çıkarılamaması ve o zamanlar eski şehir dokusunun korunması düşünülmediği için eserlerin büyük kısmı imar plânlarında konulmamıştır (Akçura-Çapar, 1973, s.8-10).

4.3 Sosyal Nedenler Çal’a göre; Cumhuriyet idaresinin yeni bir rejimle beraber yeni bir Türk Kültürü de yaratmak istediği herkes tarafından kabul edilen bir husustur. Ziya Gökalp'in Türkçü fikirlerinden de etkilenerek Atatürk zamanında bu kültürün kaynağı önce Orta Asya'da arandı. Yüzyıllardır savaşmaktan yorgun düşmüş Anadolu insanına yeni bir dinamizm kazandırma isteği, geçmişte başarılan büyük işlerin yine bu millet tarafından gerçekleştirilebileceği fikrini canlandırmaya yönelmekteydi (Çal 1990b, 371). Tabiatıyla sahip çıkılmak istenen bu büyük mirasın içinde, yerine henüz geçtikleri Osmanlı’nın payı yoktu (Akçura, 1973, s.5-7). Herhangi bir ülkedeki bir rejimin yerini aldığı rejim ile bağlarını koparmak istemesi normaldir. Ancak özellikle taşra idarecilerinde bu kopma çok yanlış anlaşılmış ve iş, imar hevesiyle de birleşerek Osmanlıdan kalan her şeye düşmanlık havasına sokulmuştur. I. Dünya Savaşında bilhassa Çanakkale savaşında Türk aydının büyük kısmı şehit düşmüştür. Cumhuriyet rejimi bu yüzden nispeten eğitim seviyesi daha düşük bir kesim ile işe başlamak durumunda kalmıştır. Bunun da etkisiyle Osmanlı düşmanlığı konusunda kraldan çok kralcı kesilen taşradaki bir kısım idareciler çok büyük olduğu ifade edilen bir tahribat kampanyasına giriştiler. Hükümet ancak Atatürk'ün 1933 yılında bu eserlerin korunması hakkındaki Konya'dan çektiği telgraftan sonra bu işle ilgilenmeye başlamıştır.

31.1.1934 tarih ve 6 / 370 sayılı Başvekalet genelgesiyle, imar hevesi yüzünden eski eserlerin yıktırıldığının görüldüğü belirtilerek, bundan sonra Maarif Vekaleti'ne sorulmadan hiç bir eserin yıktırılmaması istenmiştir (Arık, 1947, s.49) 3.10.1935 gün ve 6/ 5548 sayılı Başvekalet genelgesiyle, illerde idarecilerin ve belediye başkanlarının vakıf eserleri haraptır diye çabucak yıktıklarının öğrenildiği, bu hareketi yapanların ağır mesuliyet altına girecekleri belirtilmiştir (Arık, 1947, s.55). Ancak bu tehditkâr genelge bile taşradaki idarecileri durduramamış olmalıdır ki Başvekaletin 10.4.1936 tarihli bir genelgesi ile askerler tarafından kullanılırken eski eser niteliği taşıdıkları için Milli Savunma Bakanlığından alınan fakat bu defa Valilik onayı ile Ziraat Bankasına buğday ambarı yapılmak üzere verilen Diyarbakır Hüsreviye ve Behramiye Camilerinin boşaltılması ve Vakıflar Genel Müdürlüğü'nün onayı alınmadan vakıf eserlerin ve diğer idarelere ait eserlerin amaçları dışında kullanamamaları son defa istenilir (Akozan, s.38). Son olarak 12.3.1940 tarihli Başbakanlık genelgesiyle İmar Yapı ve Yollar Kanunu'na dayanarak belediyelerin vakıf eserlerin arsalarını parasız istimlak ettikleri, bazı belediyelerce de arsasını istimlâk etmek için önce üzerindeki sağlam binayı haraptır diye yıktıklarının görüldüğü, bu gibi emrivakilere meydan verilmemesi bildirilir (Akozan, s.38) . 1960’lardan itibarense aralıklarla kendinden önceki dönemin her geçen gün tersine geçmişi yeniden canlandırma eğilimlerinin ağırlık kazanacağı yeni bir döneme evirileceğine şahit olacağız.

4.4 Mali Nedenler Cumhuriyetin ilk yıllarındaki eski eser tahribatının dolaylı olarak ekonomik sebepleri vardır. Ancak ana sebeplerden birinin kültür anlayışı olduğunu söylemiştik. Bu anlayış yanlış bir imar hevesiyle' birleşince de tahribatın ölçüsü büyümüştür. 1950'lı yıllarda ise bu kültürel sebepler bir ölçüde azalmış, ancak bu defa taassuba varan imar hevesi tahribatlarda i t i c i güç olmuştur. Bütün bunlarda yok edilenler hep abidevî yapılardır. Evler pek fazlaca korunması gerekli varlıklar olarak görülmedikleri için bu yapı grubundaki tahribatın derecesini bilemiyoruz. Ancak en fazla kaybın yine bu grupta olduğu söylenebilir. 1970'li yıllarda eski evlerin ve şehirlerin bütün olarak korunması ilkesi kanunda da yer alınca, o güne kadar eski eser tahribatı yapmada baş rolü oynayan devlet kurumlarının -başta belediyeler- yanına bir ikinci ortak olarak halk çıktı. Şehirlerin eski kısımları genellikle merkezi yerlerdedirler. Arsa olarak kıymetleri de çok büyüktür. Öte yandan buralarda oturanlar hep fakir insanlardır. Orta halli bir aile için bile babadan kalan bir evi kat karşılığı müteahhide vermek son derece caziptir. Bu i k i özelliğin bir araya gelmesi müthiş bir spekülasyon yarattı. Bu spekülasyonun sit alanları yüzünden gerçekleşememesi halkta eski eserlere" karşı genel bir soğukluk yarattı. Bu durum bazı politik gelişmelere de yol açtı. Seçim vaatlerinde siyasetçiler bulundukları seçim bölgelerinde bazen görülebilen bir yanlışlık olarak, bazı yerleri kriterlere uymamakla sit vs. alanı gibi ilan edenler bu defa da oraları sit veya koruma tescil kapsamından da çıkarmayı vadedebilmişlerdir (Milliyet,25.3.1982,s.9).

Yıl

Sur içi

Sur dışı

1640’lar

Toplam 168

Evliya Çelebi, Seyahatname I, 330334. 1732/1735

1752

109

BOA, EV.HMH.d., 3496.

ABK Muallim Cevdet Yazmaları, No: B.6.

110

178

182

BOA, Kamil Kepeci Müteferrik Defterleri, 7437. (Cichocki, 2011) 1766

112

195

BOA, Cevdet Belediye, 2706. 1918

178

İstanbul Beldesi İhsaiyat Mecmuası,1916, s.118 Tablo 1: Osmanlı İstanbul’undaki Hamam Sayıları (Yaşar, s.557)

İSTANBUL’DA FAALİYETLERİNİ SÜRDÜREN HAMAMLAR, 1766 S

HAMAMIN ADI

TÜRÜ

MEVKÎ

VAKIF SAHİBİ

HAMAMIN ADI

TÜRÜ

MEVKÎ

VAKIF SAHİBİ

YENİ HAMAM

ÇİFT

PAŞAKAPISI KURBUNDA

KÜTÜPHANE

MAHMUT PAŞA

ÇİFT

MAHMUT PAŞA VA

HASEKİ

ÇİFT

KETANCILAR KURBUNDA

HASEKİ SULTAN

TAHTAKALE

ÇİFT

SULTAN MEHMET

SULTAN

ÇİFT

KETENCİLER KURBUNDA

ASUDE SULTAN

SIRT

ÇİFT

SULTAN MEHMET

SULTAN BAYEZIT

ÇİFT

AYŞE SULTAN

ACI

ÇİFT

SÜLEYMAN PAŞA HANI K

MOLLA FENARİ

SULTAN SELİM

ÇİFT

SULTAN SELİM C

VALİDE-İ ATİK

ÇİFT

DİKİLİTAŞ KURBUNDA

VALİDE-İ ATİK

AYASOFYA-I KEBİR

ÇİFT

HASEKİ SULTAN

ACI MUSLUK

YEK

PAŞA KAPISI KURBUNDA

İBRAHİM PAŞA

ŞENGÜL

YEK

PAŞA KAPISI KURBUNDA

MAHMUT PAŞA

MOLLA GÜRANİ

YEK

UZUNÇARŞI KURBUNDA

MOLLA GÜRANİ

İSHAK PAŞA

KUŞ.

SULTAN AHMET CAMİ-İ K.

GAZANFER AĞA

SÜLEYMANİYE

ÇİFT

ÇAMİ-İ ŞERİF KURBUNDA

SÜLEYMANİYE

ARASTA

KUŞ

SULTAN AHMET CAMİ-İ K.

CAMİ-İ ŞERİF

AYŞE HANIM

KUŞ

SÜLEYMANİYE CAMİ-İ ŞER

AMCAZADE HÜSEYİN

ALACA

ÇİFT

KADIRGA LİMANI KURBU

YAHYA PAŞA VA.

KAPUDAN İBRAHİM P.

YEK

SÜLEYMANİYE CAMİ-İ ŞER

İBRAHİM PAŞA

ŞİFA

YEK

HEKİMBAŞI ÖMER

VEZNECİLER

YEK

SULTAN BAYEZIT CAMİ-İ

SİYAVUŞ PAŞA

AKBIYIK

KUŞ

AHIRKAPI KURBUNDA

MİHRİMAH SULTAN

KIZLARAĞASI

ÇİFT

LALELİ ÇEŞME KURBUN

DARÜSSAADE AĞASI ABBAS AĞA

KUŞLU

KUŞ

MEHMET PAŞA YOKUŞU

ŞEYHULİSLAM HAZ

İMAM

KUŞ.

GEDİKPAŞADA TATLI KAPI

…. ABDULLAH AĞA

BÜYÜK AĞA

KUŞ.

DEMİRKAPI KURBUNDA

ESKİ SARAY AĞASI

GEDİK PAŞA

ÇİFT

KÜÇÜK AĞA

KUŞ.

….. KURBUNDA

ABBAS AĞA

ÇARDAKLI

ÇİFT

KÜÇÜK AYASOFYA KURBU

AYASOFYA-İ SAĞİR

YILDIZ

YEK

BAHÇEKAPISI KURBUND

MERHUM EBULFETH V

HİSARDİBİ

KUŞ

KUMKAPI KURBUNDA

ŞEYHÜLİSLAM HAZRETLERİ NEZARET-İ ALİLERİNDE OLAN

ALACA

ÇİFT

KETANCILAR KURBUNDA

MERHUM EBULFETH V

NİŞANCI PAŞA

ÇİFT

KUMKAPI KURBUNDA

MEHMET PAŞA

HOCAPAŞA

ÇİFT

MERHUM EBULFETH V

HAVUZLU

KUŞ.

KUMKAPI NİŞANCILAR KU

MERHUM SÜLEYMANİYE RUZNAMÇESİ OSMAN EFENDİ MEŞRUTASI

GEDİK PAŞA

ZİNDANDELEN

KUŞ.

LANGA YENİ KAPU HARİCİNDE

KUŞ.

MİRAHUR

ÇİFT

KASAVET

KUŞ.

AKSARAY

ÇİFT

HORHOR

KUŞ.

SOFULAR

LANGA YENİ KAPISI KURBU

DARÜSSADE AĞASI BEŞİR AĞA

HAYDAR PAŞA

ÇİFT

HAYDAR PAŞA

VAKF-I HÜMAYUNDAN

PİRİ MUSTAFA PAŞ

KUŞ.

PİRİ MUSTAFA PAŞ

LANGA YENİ KAPISI KURBU

MİRAHUR

ÇUKUR

ÇİFT

EDİRNEDE VAKI SULTAN BAYEZID

AKSARAY KURBUNDA

KASAVET HACI İBRAHİM

KÜLAHÇILAR

KUŞ.

AYASOFYA

MURAT PAŞA VAKFI

MÜFTİ

KUŞ.

HORHOR ÇEŞMESİ

HAS ODABAŞI VAKFI

KÜÇÜK MUSTAFA P.

ÇİFT

ET MEYDANI KURBUNDA

EDİRNEDE VAKI MERHUM SULTAN BAYEZID HAN VAKFI

HAVUZLU

KUŞ.

YENİKAPI KURBU

ATİK VALİDE SULT

ÇELEBİ MEHMET AĞA

KUŞ

ACI ÇEŞME KURBUNDA

MEHMET AĞA VAKFI

FENER-İ ATİK

KUŞ.

FENERKAPISI KURBU

KILIÇ ALİ PAŞA

KIZTAŞI HAMAMI

ÇİFT

SARAÇHANE KURBUNDA

FERRUHŞAD VAKFI

AYNALI CEDİD

KUŞ.

TAHTA MİNARE KURBU

SADR ESBAK RAGIP

İBRAHİM PAŞA

ÇİFT

ŞEHZADE CAMİ-İ ŞERİF K

İBRAHİM PAŞA-I ATİK

BALAT HAMAMI

ÇİFT

KADIASKER

ÇİFT

ESKİ ODALAR

MERHUM SULTAN MEHMET HAN

HANÇERLİ

KUŞ.

ACEMOĞLU MEYDAN

YEK.

AYVANSARAY

ÇİFT

VEFA

KUŞ.

ŞEYH VEFA VE AYASOYA VAKFI

ARABACILAR

KUŞ.

AYVANSARAY KURBUNDA

PERTEV PAŞA

KUŞ.

PERTEV PAŞA VAK

HACAMATÇI

KUŞ.

TEKFUR SARAYI KURBUND

KOVACILAR

KUŞ.

VAKIF

SULTAN HAMAMI

KUŞ.

SALMATOMRUK KURBU

ÇİNİLİ

ÇİFT

HAYRETTİN PAŞA

TİHTAB HAMAMI

KUŞ.

SALMATOMRUK KURBU

HACI HATUN

KUŞ.

HACI HATUN

EDİRNEKAPI

ÇİFT

KÜÇÜK PAZAR

KUŞ.

RUM MEHMET PAŞA

ZİNCİRLİKUYU

ÇİFT

AZEPLER

ÇİFT

KAPAN-I DAKİK KURBUN.

SULTAN MEHMETH

KEÇECİLER

ÇİFT

MERHUM SULTAN BEYAZIT HAN

BOSTAN

ÇİFT

ÜSKÜBİ KURBUNDA

AŞIK PAŞA

MESİH ALİ PAŞA

ÇİFT

ALİ PAŞA

ZEYREK BAŞINDA

KADI ÇEŞMESİ KURBUND

ZENBİLİ ALİ EFENDİ

KARA MUSTAFA PAŞA

EDİRNEDE VAKI MERHUM SULTAN BAYEZID HAN VA AYVANSARAY KURBUND

KUZATTAN ABDULAH EFENDİ VAKFI KOCA MUSTAFA PA

MERHUM EBULFETH MİHRİMAH

KARAGÜMRÜK

MİHRİMAH

ÇAŞNİGİR

KUŞ .

KARAMAN-I SAĞİR

MESİH ALİ PAŞA KURBUND

ÇAŞNİGİR

ALTIN KAŞIK

YEK

HEKİMZADE ALİ PAŞA CA

DARÜSSADE AĞASI İSMAİL AĞA VAKFI

ÇİFT

MERHUM SULTAN HAN

ÇAVUŞ

YEK

BEKİR PAŞA CAMİİ ŞERİF

HOBYAR

SARIGERZ

KUŞ .

BAYRAM PAŞA

KÜÇÜK

KUŞ .

ALTIMERMER KURBUND

AYASOFYA KURBU

BEY

YEK.

SARIGERZ KURBUNDA

MUSTAFA PAŞA

MACUNCU

KUŞ .

MACUNCU SUKUNDA

EBUSSUUD EFENDİ

LÜTFİ PAŞA

ÇİFT

YENİBAHÇE KURBUNDA

ŞAH SULTAN

100

İNADİYE HAMAMI

ÇİFT

ODABAŞI ÇARŞISI KURB

CAFER AĞA VE SEKBANBAŞI HASAN AĞA

KÖR ALİ AĞA

KUŞ .

LÜTFİ PAŞA KURBUNDA

ALİ AĞA

101

ARPA

KUŞ .

ŞEHREMİNİ KURBUNDA

SEYYİD ÖMER

NAKKAŞ PAŞA

KUŞ .

SARAY İTTİSALİNDE

VAKF-I HÜMAYUNDAN

102

TOPKAPI

KUŞ .

HATİCE SULTAN

ŞAHHUBAN

KUŞ .

KALİÇECİLER KÖŞKÜ

ŞAHHUBAN

103

EMİNE SULTAN

KUŞ .

OSMAN HAN CAMİ-İ

SIÇANLI

ÇİFT

KALİÇECİLER

DAVUT PAŞA VAKFI

104

MİMAR

KUŞ .

MEHTER

KUŞ .

KALİÇECİLER KURBUNDA

105

SİLİVRİKAPI

ÇİFT

ŞİFA HAMAMI

KUŞ .

MOLLA GÜRANİ KURBU

HEKİMBAŞI ÖMER EFE.

106

KOCA MUSTAFA PA.

ÇİFT

CAMİ-İ ŞERİF BİTİŞİĞİND

KOCA MUSTAFA PA

SAFA

KUŞ .

MEHMET KETHÜDA

107

ÇAYIR HAMAMI

KUŞ .

MUSTAFA PAŞA KURBU

KOCA MUSTAFA PAŞ VE KASAPBAŞI OSMAN AĞA

TEVEKKÜL

KUŞ .

YUSUF PAŞA ÇEŞMESİ KU

TAVAŞİ MUSTAFA AĞA VE KASIM AĞA

108

ARABAKAPISI

KUŞ .

SAMATYA KURBUNDA

DENİZ

ÇİFT

DAVUT PAŞA İSKELESİ KU

DAVUT PAŞA VAKFI

CERRAHPAŞA

ÇİFT

CAMİİ ŞERİF KURBU

CERRAH MEHMET PAŞ

109

MANOĞLU

KUŞ .

HACE HATUN KURBUND

MANOĞLU

ÇARDAKLI

KUŞ .

AVRAT PAZARINDA YENİ FIRIN KURBUNDA

KASSABBAŞI MEHMET AĞA

110

AĞA HAMAMI

ÇİFT

SAMATYA KURBUNDA

KAPU AĞASI

BOSTAN HAMAMI

ÇİFT

HASEKİ KURBUNDA

MERHUM SULTAN MEHMET HAN

111

YEDİK. HACI EVHAD

KUŞ .

YEDİKULE KURBUNDA

HACI İSMAİL

YAĞLIKÇI HAMAMI

YEK

DAVUT PAŞA MAHKEMESİ KURBU

HAREMEYN VAKFI

112

YEDİKULE

ÇİFT

GECE HAMAMI

ÇİFT

KİLİMZADE ALİ PAŞA CA.

DARÜSSAADE AĞASI İSMAİLAĞA

YENİKAPI KURBU

MİMAR TURSUN İBRAHİM PAŞA

MERHUM SULTAN MEHMET HAN VAKFI

113

H. HALİD’DE TÜRBE

ÇİFT

HAZRETİ HÂLİD CAMİ-İ ŞERİF VAKF

130

KULAKSIZ

ÇİFT

KASIMPAŞA’DA

SİNAN PAŞA VAKFI

114

ESKİ YENİ

KUŞ.

KASIM ÇAVUŞ MAHALLE

HAZRETİ HÂLİD VA

131

PİYALE PAŞA

ÇİFT

KASIMPAŞA’DA

PİYALE PAŞA VAK

115

ÇÖMLEKÇİLER

ÇİFT

ÇÖMLEKÇİLER KOLLUĞU İTTİSALİ

ŞEHZADE CAMİ-İ Ş.

132

DERE HAMAMI

KUŞ.

KASIMPAŞA’DA

İMAM VAKFI

116

MÜFTİ

KUŞ.

EMİNE SULTAN

133

İPLİKÇİ HAMAMI

KUŞ.

KASIMPAŞA’DA

KARA İSMAİL EFENDİ

117

HAMAM-I CEDİD

KUŞ.

SAİD PAŞA

134

AMRUTÇU HAMAMI

KUŞ.

KASIMPAŞA’DA

AZARİ EFENDİ VAKFI

118

OTAKÇILAR

KUŞ.

HÜDAİ MAHMUT EFEN.

135

ÇARDAKLI PAŞA

ÇİFT

KASIMPAŞA ZİNCİRLİKUYU

AHMET AĞA

119

KIRKIK

KUŞ.

136

KEBİR HAMAM

ÇİFT

KASIMPAŞA’DA

KASIMPAŞA CAMİ-İ ŞE.

120

YALI

KUŞ.

137

MEVLEVİHANE

KUŞ.

KASIMPAŞA’DA

MEHMET EFENDİ

121

KERPİÇ

KUŞ.

138

TERSANE

ÇİFT

KASIMPAŞA’DA

CAMİ-İ ŞERİF

122

HARİC-İ BAB-I MEVLEVİHANE

KUŞ.

139

TEPEBAŞI

KUŞ.

123

HARİC-İ YEDİKULE

YEK

140

GALATA’DA YAZICI

KUŞ.

KULE KAPISI KURBU

KATİP MEHMET EFEND

124

KARAAĞAÇ

KUŞ.

141

GALATA’DA BEY

KUŞ.

YEŞİLDİREKLİ HAMAMI KU

SULTAN MEHMETHAN

125

SÜTLÜCE

KUŞ.

KAPU AĞASI MEHMET AĞA

142

YEŞİLDİREKLİ

ÇİFT

AZEPKAPISI

İBRAHİMHANZADE

126

HASKÖYDE PİRİ PA.

KUŞ.

PİRİ PAŞA

143

MAHKEME

ÇİFT

GALATA MAHKEMESİ KURBU

SULTAN MEHMET HAN

127

HASKÖY’DE OSMAN PAŞA

ÇİFT

HATİCE SULTAN

144

PERŞEMBE PAZARI

YEK

GALATA KOLLUĞU KURBU

KAPUDAN MUSTAFA p

128

HASKÖY’DE KÜÇÜK

KUŞ.

KARAHASANOĞLU MAHALL

145

KARAKÖY

ÇİFT

GALATADA SANDIKÇILAR İÇİNDE

BEKTAŞ EFENDİ

129

HASKÖY ÇARDAKLI

KUŞ.

FINDIKLI BAHÇESİ KURBUN

146

GALATA TOPHANE KAPISIDERUNUNDA

ÇİFT

147

TOPHANE’DE YAMALI

KUŞ.

TOPHANE CAMİ-İ ŞERİF

SELÇUK SULTAN

148

TOPHANE KILIÇ ALİ

YEK

CAMİ-İ ŞERİF KURBUNDA

KILIÇ ALİ PAŞA

149

TOPHANE’DE HENDEKBAŞI

KUŞ.

150

TOPHANE BOSTANBAŞI

KUŞ.

151

TOPHANE’DE AĞA

KUŞ.

FİRUZ AĞA KURBU

FENERBAHÇESİ

NİŞANCI KURBU

RAMİ ÇİFTLİĞİ KURBU ŞAH SULTAN VAKFI EĞRİ KAPI KURBU

KARA MUSTAFA PA

SADRAZAM NEZARETİNDE OLA

MERHUM SULTAN MEHMET HAN

152

TOPHANE FİRUZ AĞA

KUŞ.

FİRUZ AĞA KURBU

ACI ÇEŞME

ÜSKÜDAR: KADIKÖY, İSTAVROZ, ÇENGELKÖY, KALINCAK, ANADOLUHİSARI, PAŞABAHÇESİ, İNCİRKÖY, BEYKOZ, ANADOLUKAVAK HİSARI HAMAMLARI

153

TOPHANE’DE BAHÇELİ

KUŞ.

AĞA CAMİİ MAHALLESİ

MEHMET AĞA

173

ANADOLU KAVAKHİSARI

ÇİFT

154

TOPHANE ÇAVUŞBAŞI

KUŞ.

ÇAVUŞBAŞI

174

YALIKÖY

ÇİFT

UNCUBAŞI MEHMET AĞA

155

TOPHANE’DE SORMAGİR

KUŞ.

SORMAGİR MAHALLESİNDE

175

BEYKOZ

KUŞ.

HACI ODABAŞI

156

FINDIKLI’DA AYAZPAŞA

KUŞ.

176

İNCİRKÖY

KUŞ.

SULTAN BAYEZIT MUHALLEFATINDA ÜMMÜHANİ HATUN

157

FINDIKLI’DA KEBİR

ÇİFT

MOLLA ÇELEBİ

177

İNCİRKÖY

KUŞ.

HAZİNEDAR OSMAN AĞA

158

BEŞİKTAŞ’TA KÖPRÜBAŞI

ÇİFT

SİNAN PAŞA

178

PAŞABAHÇESİ

KUŞ.

VAKF-I HÜMAYUNDAN

159

ARAP İSKELESİ KURBUNDA

KUŞ.

İBRAHİM PAŞA

179

KALINCAK KARYESİ

KUŞ.

YASEMİN HATUN

160

KETANCİLER

KUŞ.

BEŞİKTAŞ ÇARŞISI KURB

MÜLK

180

ANADOLU HİSARI

ÇİFT

YASEMİN HATUN

161

BEŞİKTAŞ’TA ÇİNİLİ

KUŞ.

YAHYA EFENDİ TÜRBESİ

181

KANDİLLİ KARYESİ

KUŞ.

KÜTÜPHANE VAKFI

162

BEŞ. KILIÇ ALİ PAŞA

KUŞ.

182

ÇENGELKÖY

KUŞ.

YENİŞEHİR(Lİ) DEFTERDAR MUSTAFA EFENDİ

163

CEDİD ÇIRAĞAN

KUŞ.

183

İSTAVROZ

KUŞ.

ÖKÜZ MEHMET PAŞA

164

ORTAKÖY

ÇİFT

HÜSREV KETHÜDA

184

ÜSKÜDAR KÜÇÜK

ÇİFT

KOLLUK KURBUNDA

AYASOFYA VAKFI

165

KURUÇEŞME

KUŞ.

BOSTANİYAN HASTALARI VAKFI

185

ÜSKÜDAR’DA ESKİ

ÇİFT

BALABAN İSKELESİ

RUM MEHMET PAŞA

166

BEBEK

KUŞ.

BEBEK CAMİ ŞERİF

186

ÜSKÜDAR’DA YEŞİLDİREKLİ KEBİR

ÇİFT

167

RUMELİHİSARI

ÇİFT

SULTAN BAYEZİT

187

VALİDE-İ ATİK

ÇİFT

TOPTAŞI

168

RUMELİHİSARI’NDA CEDİD

KUŞ.

VAKF

188

İNADİYE

KUŞ.

BANDIRMA TEKYESİ KURB

169

İSTİNYE KARYESİ

KUŞ.

189

SELAMİ HAMAMI

KUŞ.

170

YENİKÖY KARYESİ

ÇİFT

İSKENDER PAŞA

190

ÇİNİLİ

ÇİFT

VALİDE-İ CEDİD CAMİİ ŞERİ

VALİDE-İ CEDİD

171

SARIYER

İSAZADE

191

ÜSKÜDAR’DA AĞA

ÇİFT

ATİK MENZİLHANE

KİLARİ AĞASI İSMAİL AĞA

172

RUMELİKAVAKHİSA RI

BOSTANCILAR NEFERAT

192

ÜSKÜDAR’DA HACI

ÇİFT

DOĞANCILAR

HACI PAŞA

193

ÜSKÜDAR’DA AYAZMA

KUŞ.

CAMİİ ŞERİF KURBUNDA

VAKF-I HÜMAYUNDAN

194

ÜSKÜDAR’DA İHSANİYE

KUŞ.

SULTAN OSMAN HAN

195

KADIKARYESİ

KUŞ.

MOLLA ÇELEBİ

KUŞ.

ÇEŞMİ EFENDİ

ALİ PAŞA VAKFI

MOLLA FENARİ MAHALLESİNDE

ANADOLU KAVAĞI

MEHMET AĞA

VALİDE-İ ATİK VALİDE-İ ATİK

MAHALLE-İ MEZKUREDE VAKİ SELAMİ EFENDİ

İSTANBUL TARİHİ YARIMADA ASLI VAKIF HAMAMLARIN İSTATİSTİKÎ BİLGİLERİ N O

HAMAMIN ADI MAHALLESİ

MÜLK İYETİ

ACI

YAPISAL DEĞİŞİM

İŞLEV DEĞİŞİM

NO.

HAMAMIN ADI MAHALLESİ

MÜLK

VAR

HAMAM

ÇELEBİ MEHMEDAĞA

ACIMUSLUK HOBYAR

MÜLK

VAR

KAPALI İ.

ÇEMBERLİTAŞ

AĞA SANCAKTAR HA

MÜLK

VAR

KAPALI İ.

AKBIYIK CANKURTAR

MÜLK

VAR

KAPALI H

ALACA

MÜLK

1984

ALİ PAŞA

>1930

ARABACILAR ATİK MU

MÜLK

VAR

ARASTA

MİLLİ

VAR

ARPA EMİNİ

AYŞE KADIN

VAKIF

AYVANSARAY

AZEPLER

BALAT MOLLA AŞKI

MÜLK

VAR

BAYEZİD CAMCIALİ

İ.ÜNV

YOK

BEKİR PAŞA

MÜLK

BOSTAN NEV BAHAR

MÜLK

BOSTAN HARAÇCI KA

BÜYÜK KOVACILAR

CAĞALOĞLU

YIKIM

YAPISAL DEĞİŞİM

İŞLEV DEĞİŞİM

MÜLK

VAR

HAMAM

ÇİNİLİ KIRK ÇEŞME M.

MÜLK

YOK

KAPALI R

ÇUKURÇEŞME

MÜLK

1936

ÇUKUR

1894

DARÜS-SAÂDE AĞASI

VAR

HAMAM

DAVUTPAŞA

KAPALI

DAVUTPAŞA İSKELESİ

VAR

HAMAM

DIRAĞMAN

>1923

FENERKAPISI

>1766

>1945

FERRUHŞAD SULTAN

1923

1944

GEDİKPAŞA

MÜLK

VAR

HAMAM

HACI EVHAD HACI EV

MÜLK

VAR

HAMAM

EVET

HACI KADIN ABDİÇEL

MÜLK

VAR

KAPALI R

HACI KADIN HACI KA

MÜLK

YOK

HAMAM

HANÇERLİ SULTAN A

MÜLK

1993>

HASEKİ HURREM SU

İBB

1923

HASEKİ HURREM SU

VAKIF

HAVUZLU YAVUZ SU

HAVUZLU MİMAR KE

VAR

18. YY VAR

HARAP

1935 VAR

MÜLK

VAR

ÇARDAKLI CERRAHPAŞA

1882>

CERRAHPAŞA

1942

HAMAM

MÜLK İYETİ

YIKIM

1894

MÜLK ?

1918

MÜLK

VAR1990 KAPALI YOK

HAMAM

MÜLK

VAR

KERESTE HARAP

MÜLK

VAR

İŞYERİ EV

1930>

İSTANBUL TARİHİ YARIMADA VAKIF HAMAMLARI İSTATİSTİK BİLGİLER

HAMAMIN ADI MAHALLESİ

MÜLKİ YETİ

YIKIM

YAPISAL DEĞİŞİM

İŞLEV DEĞİŞİM

NO.

HAMAMIN ADI MAHALLESİ

MÜLK İYETİ

YIKIM

YAPISAL DEĞİŞİM

İŞLEV DEĞİŞİM

41 HAYDAR PAŞA CİBALİ

MÜLK

VAR

KAPALI EV H

KÜÇÜK MUSTAFA PAŞA

MÜLK

YOK

KAPALI R.

42 HOCA PAŞA HOCA P.

MÜLK

VAR

İŞ SERGİ

KÜÇÜK PAZAR HOCA G

MÜLK

VAR

HAMAM

43 HORHOR GURABA H.

MÜLK

VAR

HAMAM

LÜTFİ PAŞA

>1782

44 İBRAHİM PAŞA KIRKÇEŞME

1940

MACUNCU

>1918

45 İBRAHİM PAŞA VELEDİ

1930

MAHMUD PAŞA DAYA H

VAR

ÇARŞI

46 İBRAHİM PAŞA CAMCI

KAMU

>1894

MERDİVENLİ

>1918

MİHRİMAH SULTAN

VAR

HAMAM

VAR

HAMAM

VAR

HAMAM

47 İNADİYE İBRAHİM ÇAVUŞ

MÜLK ?

1950>

MÜLK

48 İSHAK PAŞA

MÜLK

VAR

HARAP DEPO

MİMAR

>1752

49 KADIRGA ŞAHSUVAR

MÜLK

VAR

HAMAM

MİRAHUR

1958

MÜLK

1957

1894

MURAD PAŞA

51 KIZLAR AĞASI

MÜLK

1923

MÜFTİ MÜFTÜ ALİ MAH

>1918

52 KOCA MUSTAFA PAŞA

MÜLK

NAKKAŞ GUREBA HAS.

>1923

53 KULE

MÜLK

1902

NİŞANCI PAŞA KAZGANİ

MÜLK

54 KURUBALIK İSAK PAŞA m

MÜLK

1988

ODABAŞI İBRAHİM vakıfmı?

55 KÜÇÜKAĞA HOCAPAŞA

MÜLK

1952>

ÖRÜCÜLER

56 KÜÇÜK AYASOFYA AYAS.

VAKIF

VAR

KAPALI

PİRİ MUSTAFA PAŞA

57 KÜÇÜK-KULLAK SELMAN

MÜLK

VAR1980

MARKET

SAFA

KAMU

YOK

DERSHANE

MÜLK

YOK

SOFULAR

MÜLK

VAR

HAMAM

VAR

KAPALI

50 KASAVET MURATPAŞA

KÜÇÜK SEYYİDÖMER

YOK

HAMAM

1882>

MÜLK ?

59 KÜÇÜK KARAMAN

1928

SULTAN

MÜLK

60 KÜÇÜK KOVACILAR

1923

SULTAN AVCIBEY MAHA

MÜLK

>1918

1959>

İSTANBUL TARİHİ YARIMADA VAKIF HAMAMLARI İSTATİSTİK BİLGİLER

HAMAMIN ADI MAHALLESİ

MÜLKİ YET

YIKIM

81 SULTAN SELİM KOCADEDE

1838>

82 SULTAN SÜLEYMAN SÜLE

VAKIF

YOK

HAMAM

83 ŞENGÜL ALEMDAR MA

MÜLK

VAR

KAPALI

84 ŞİFA SULTANAHMET MA

MÜLK

YOK

HAMAM

85 TAHTAKALE SARIDEMİR

MÜLK

VAR

ÇARŞI

86 TAHTA MİNARE HIZIRÇAVUŞ

MÜLK

YOK

HAMAM

87 TATLIKUYU TAVŞANTAŞI

>1945

88 TEVEKKÜL

1957

89 VEFA

>1779 VAR

HAMAM

VAR

HARAP İŞYERİ DEPO

90 VEZNECİLER SÜLEYMANİYE

MÜLK

91 YAHUDİLER

>15. YY

92 YALI-HAVUZLU

>1942

93 YILDIZ DEDE

MÜLK

1983

94 ZİNCİRLİKUYU BEYCEĞİZ

MÜLK

YAPISAL DEĞİŞİM

İŞLEV DEĞİŞİM

N O

HAMAMIN ADI MAHALLESİ

MÜLK İYETİ

YIKIM

YAPISAL DEĞİŞİM

İŞLEV DEĞİŞİM

İSTANBUL VAKIF HAMAMLARI İSTATİSTİKİ BİLGİLER DÖN EM

MÜLKİYET

KAMU+MÜLK+VAKIF

OS MA MÜLK NLI KAMU

MEVCUDİY ET

İŞLEV

SAĞLA YIKIK HAMAM M

YENİ KULLANIM İŞLEV DIŞI

RESTORAS YONDA

1 1

MÜLK

(KAMU+MÜLK+VAKIF)

ÖZGÜN HARABE DEĞİL

1 3

İSTANBUL ÜNİVERS

ÖZGÜN

VAKIF CU KAMU MH İBB URİ YET MİLLİ EMLAK

YAPISAL DURUM

1 1 18

1 1

1 OSMANLI’DAN GÜNÜMÜZE VAKIF HAMAM TAŞINMAZLARIN DÖNÜŞÜM SÜREÇLERİ 1.1 DEVLET DÜZENİNE AİT BOZULMA YANSIMALARI 1.2 MERKEZİLEŞMENİN GETİRDİĞİ YENİ YÖNETİME UYUMSUZLUK SIKINTILARI 1.3 EKONOMİK VE MALİ ORTAMIN YANSIDIĞI ŞARTLAR 1.4 DOĞAL AFETLERİN YANSIMALARI 1.5 VAKIF KURUMUNDA ÇÖZÜLME 1.6 USULSÜZLÜKLER ve VAKIF İMKANLARININ DEVLETÇE KULLANILMASI 1.7 ESERLERİN KULLANIMINDA GEDİK ve KİRALAMA UYGULAMALARI 1.8 TEKNİK VE KÜLTÜREL DOKU DEĞİŞİMİNİN GETİRDİKLERİ 1.9 KORUMA KÜLTÜRÜNE BAKIŞTAKİ SIKINTILAR 1.10 VAKIF HİZMETLERİNİ TASFİYE VE VARİDATININ PAYLAŞIMI 1.11 ŞEHİRLEŞME FAALİYETLERİNİN YIKICI ETKİLERİ

1.1 DEVLET DÜZENİNE AİT BOZULMA YANSIMALARI

Osmanlı devlet düzenine ait bozulma ve onun kültür varlıkları gibi bir çok alana sirayet eden konulardaki yıkıcı sonuçları araştırmaya değer en elzem konular arasında gelir. Bu alanın başta gelen konularından biri olan kültür varlıklarımız maddi olanaklarla çok sıkı bağlarla bağlıdır. Bu yapıların oluşumunda bir hayırseverlik kurumu olan vakıflar başat ve öncü rolü oynar. Bu kurumun kimi kaynaklarda İstanbul için en büyük çoğunluğunu elinde tuttuğu vakıf mülkü arazisi, devlet ve kısmen de hayırsever zengin kişilerin varlığının önemine işaret eder. Burada bir idareyi ela alış biçimi halini alan hayırseverlik ve vakıf kurumu kavramı devlet düzeninin nasıl ki gelişmesiyle gelişmişse, tersinden gerilemesi de bu düzenin teminatı olan kurumun kaderiyle aynı hali alır olmuştur. Kanuni dönemiyle beraber devlet düzenine ait bu gerilemeyi bir risale olarak Koçi Bey 1631’de IV. Murad’a sunmuş ve eski nizamın terkini ve sonrasında olanlar ile bunun sebep sonuç ilişkisini açıklar. Koçi Bey’e aktardığına göre: ‘‘Halen İslam topraklarından bunca vilayetler elden gidip, bunca zararlar olmuştur. Din düşmanları üzerine bu kadar seferler olup, hesapsız mal ve hazineler telef olmuştur. Yine din ve devlete faydalı bir hizmetin görülmemesine sebep şudur ki: 1582 tarihinden beri padişahlığın mansıbları rüşvet ile ehliyetsiz kişilere verilir oldu; çarpışanların hakkı olan zeamet ve tımarlar sepetlere girdi, asıl sahipleri ayaklar altında kaldı.’’ diye düşündüğü anlaşılmaktadır. Ayrıca fetihlerin başarısızlığı ve geri çekilmenin de etkisiyle iç kargaşaların zuhuru gelirleri azalan devletin iyice düzenini bozmuş ve ek gelirler arayışı zuhur etmiştir. Bu da harcamalardan kısıntı ile mevcut varlıkların kullanımının yeniden gündeme gelmesi demekti. Artık eskisi gibi vakıf eserler ve hayırlar yapılacak yerde devletin gerilemesinde mali imkanların seferberliği ile nasıl çare olunur diye düşünmeye yöneliş dönemi başlangıcına işaretti. Bununla birlikte kaybedilen topraklarda kalan özellikle vakıfların akar niteliğindeki varidatları başka taraflara yönelmeye yol açacaktı. Bu da 2 şekilde idare edilebilirdi. Ya yapıların gelirlerinden kısıp onları kısmen kaderine terk etmek veya farklı kaynakların gelirlerinden bu vakıflara aktarım yapmak şeklinde olacaktı. İçerisine düşülen bu karmaşık yapının sıkıntısı düzenin bozulmasına yeni ilave katkı demekti.

1.2 MERKEZİLEŞMENİN GETİRDİĞİ YENİ YÖNETİME UYUMSUZLUK SIKINTILARI Yenileşme hareketlerinin doruğu sayılan Tanzimat ve 1826 Evkaf Nezareti’nin kuruluşuna kadar geçen sürede dışarıdan taleplerin varlığı kabul edilse de toplumsal ve ekonomik bazı sebepler dikkate alındığında çeşitli alanların aksine merkezileşme probleminin bu alanlarda tepeden ve dışarıdan değil aşağıdan bazı kesimlerin fiillerinin bizzat yönetimin uygulamalarına aksettirilmesiyle gelen bir yapı olduğu kanaatidir. Şöyle ki örneğin kültür politikalarının önündeki konulardan hayır eserlerine ait vakıf kurumunun içerisine düştüğü durum ve bunun neticesinde vakanın yansımalarına bakmak şeklinde görülebilir. 1800’lerin başlarına gelindiğinde devlete paralel olarak vakıfların düştüğü duruma çare aramak bazı şeyleri içselleştirmek anlamındaydı. Mesela bazı gediklerin ayrı bir yarı özel mülkiyet görülerek veya ona tahvil etme gayreti ve bu kavram içerisinde bunların çıkarılması konusunda merkezi idarenin kapısının aşındırılması idarede de cevap bulmuşa benzer. Buralardan elde edilebilecek bazı gelirlere karşılık iş merkezden ele alınabilecek bir nezaret altında toplanır. Bunlara ilaveten önceleri kısa zamanda az bir maliyet ve işgücü ile yerel ve yerinden yapılan vakıf eserlere ait bakım onarım veya vergi, alım-satım, devir ve intikal işlemleri gibi mevzuların her biri ayrı nezaret ve kurumlarca ele alınması, işlerin uzun uzadıya bir hale gelmesine yol açtı. Böylece araya giren bürokrasi kendi yeni aracı sistemini ve maliyetlerini oluşturdu. Öyle ki yerelden birkaç memurla halledilebilen işler merkezden yazışma trafiğiyle aylar alır ve üstelik vakıf hayrat eserlerden alınan vergi, harç ve gelirlerinden yerlerine bazen hiç bazen de aylar sonrası ulaştırmaları beklenen ödenekler vakıflar adına Maliye Nezareti’ne % 10 ile 20’leri bulan komisyonlar ödemek şeklinde fatura olunurdu. Bu arada da yapılacak işler de bekler ve geçen sürede zarar da bazen geri döndürülemez veya çok daha ağır maliyetlere yol açılmış bulunulurdu.

1.3 EKONOMİK VE MALİ ORTAMIN YANSIDIĞI ŞARTLAR Her sistem kendi ekonomik ve mali şartlarını oluşturur. Osmanlı’da da 18. yüzyıldan itibaren içerisine düşülen millet ve devlet nizamına ait sorunlar diğer alanlarda olduğu gibi vakıf eserleri ilgilendirir. Bu dönem bazı mülk edinme ve kullanım hakkına ait uygulamalarda değişim-dönüşümle veya bunun esnetilmesiyle görülür. Osmanlı mali durumunu etkileyen iç karışıklık ve dış savaş maliyetlerinin getirdiği sanayileşememe, dışarıya bağımlı ürün ve ekonominin içeride para ve ücretlerde olumsuz tesiri demektir. Bu tesirler içeride bazen üretici ve hizmet verenleri bazen de tüketici ve hizmet sunulanları dönemsel olarak dönüşümlü olumlu veya olumsuz etkiler. Mali sistemi sürdürülebilir verimlilikte karlı kılabilmek için uygulanagelen gedik sistemi ve kiralama sistemleri Tanzimat’a doğru değişen yönetim anlayışına kendini uydurmuş ve artık daha ziyade mülk sahiplerinin aleyhine ve kullanım sahiplerinin ise lehine dönmüştür. Burada eğer en büyük ticari mülk sahibi olarak vakıfların hayrat ve akaratları olduğu göz önünde bulundurulursa sistemli bir geri gidiş gözden kaçmamakta olsa gerektir. Tek kiralama sisteminin esnetilerek çift ve uzun süreli hem de gediklerin suiistimaline açık bir şekilde ellerine daha geniş veraset imtiyazları gibi diğer vesair imtiyazlarla teslim edilmesi uzun vadede yıkıcı bazı mali etkiler doğurmuştur. Buna doğal yıpranma ve afet etkilerine bağlı hasarlarla yıkımların getirdiği masraflar da eklenince, vakıf eserlerin işlerini daha da zor bir geri döndürülemez süreç takip etmiştir.

1.4 DOĞAL AFETLERİN YANSIMALARI Şüphesiz doğal afetler öngörülebilirliği zor olan yıkıcı ve bazen de geri dönüşü olmayan riskler içerir. Osmanlı İstanbul’unun coğrafi kaderinde bunu çok özel bir şekilde yapılar üzerinden de okuruz. Özellikle ahşap yapı tercihinin depreme karşı makul tarafları olmasına rağmen ucuz ve çabuk yapılması gibi sair sebeplerden yangınlara karşı dayanıksızlılığını idare göz önünde bulundurmuş ve sınırlandırıcı ebniye nizamnameleri çıkarılmış fakat bu inşaatları durduramayan yasaklamalar yangınlar tarafından yok edilmiştir. Özellikle 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başı bunun yıkıcı örneğini oluşturur. Aynı şekilde vakıf eserlerin çoğunu oluşturan kagir yapılar için yangının yanısıra deprem etkisi de büyük yıkıcı etkiler sergilemiştir. Bu afetlerin başında bize gelinceye kadar 1509, 1766, 1894 ve 1999 depremleridir. Özellikle Cumhuriyet’e geçiş döneminden önceki Osmanlı İmparatorluğun çöküş dönemine rastlayan 1894 yılı depremi, 1. Dünya Savaşı ve sonrası oluşan konjonktörde oluşan durumdan muattal kalarak çok etkilenmiştir. İçerisine düşülen mali imkansızlıklarla beraber birçoğu yıkım kaderleriymiş gibi kendi hallerine terk edilmiş, halen ayakta olanlar ya depo, atelye gibi farklı işlerde ya da çoğu mülkiyeti el değiştirmiş şekilde tanzimtasfiye edilmiştir. Tamiri kabil görülmeyenler ise yıktırılarak yerleri farklı amaçlarla değerlendirilmiştir.

1.5 VAKIF KURUMUNDA ÇÖZÜLME Vakıf kurumundaki çözülmeyle hayrat ve akârâtın yok olmasının tarihi kaynakları işaret ederek Osmanlı kuruluş ve yükseliş devirlerindeki nizam ve teamüllerin esnetilmesi olduğu söylenebilir. Sistemde oluşan gedikler her yeni gelen ve daha sonralı ise bunun daha bir bozulmaya doğru evrileceği süreci tetikleyen çıkış adına yeni tavizlerin verilmesi olmuştur. Örneğin Koçi Bey göre: ‘‘Geçmiş zamanda gazi beyler beylerbeyiler, yüce Allah’ın rızası için gazalar edip, devlet-i âliyyenin uğuru ile nice memleketler fethedip, din ve devlete layık nice hizmetlerde bulundukları için, ulu sultanlarda hizmetleri karşılığında fethettikleri memleketlerden onlara bazı köyler ve tarlaları temlik olarak verirlerdi. Onlarda sultanların izniyle bütün Müslümanlara faydalı hayratlar ve güzel işler yaparlar; camiler, imaretler ve zaviyeler bina ederek bu gibi işlere vakfederlerdi. Gazi Evrenos Bey, Turhan Bey, Mihaloğlu ile Allah yolunda gaza eden diğer beyler ve gaziler gibi. Bu tür vakıfları din konusunda sözü geçen kişiler de caiz görmüşlerdir. Bunlardan başkası meşru değildir. Bir adam ki din ve devlete layık hizmet görmeye; değil memleket, belki bir köy dahi fethetmeye; yalnızca padişah yakını oldu diye, nice yüzyıl evvelce fetholunmuş memleketlerden beytülmala ait nice köyler ve tarlaları bir yolunu bulup kendilerine ve evlatlarına temlik ettirmişler, sonra da diledikleri yeri vakfetmişler, bazılarını da vakıf adıyla evlatlarına akar etmişlerdir. O çeşit vakıf nice doğru olur? Ve onu besmeleyle alıp yemek nice caiz olur?’’ ‘‘Din ve devlete layık olan şudur ki, iki yüz yıldan beri temlik ve vakıf olan köyler, hak ve adalet üzere yoklana; meşru temlik ve vakıf köyleri olduğu gibi bırakıla; meşru olmayıp da beytülmal hakkı olanların ulufeli kul taifesine dağıtılıp bölünerek nice bin kılıç meydana gelmesine padişah hazretlerince dikkat buyurula.’’ der. Ayrıca menkul vakıfların tartışmalı varlığı da sistemi zorlayan bazı unsurları beraberinde getirebilmektedir. Örneğin menkul vakıfların geliri veya intifaı devamlılık vasfı taşıyan bir mal olması gerekir. Zaman ve mekan kavramından çok fazla etkilenerek mevcut şartlarındaki düşüşün hayrat eserleri gelirinden yoksun bırakmış olması kastedilmektedir. Sonuç olarak da mevcut eserlerin gelir kaynaklarıyla beraber aynı yıkıcı kadere tabî olmasını kaçınılmaz hale sürükleyeceği öngörülebilir.

1.6 USULSÜZLÜKLER ve VAKIF İMKANLARININ DEVLETÇE KULLANILMASI İstanbul şehrinde vakıf eserlerin yeri önemli bir yeküne sahipti. Bunların yönetimleri ve alım-satım, istibdal, ferağ, intikal gibi işlemleri büyük bir ekonominin kilit taşları demekti. Bunların idare ve denetçileri vakfın idarecisi mütevelli, vakfın kullananı olan kiracı veya gedik mutasarrıfı ile devlet adına vergiyi alan cabinin yanında vakıflar adına denetçi kadı naibi yada nazırı arasındaki döngü içerisinde şekilleniyordu. Zamanla bunların arasında halkın çeşitli isteklerine karşı vakıf şartlarına ve vakfiyelere uygun olmayan eski ve yeni bilinen bazı uygulamaların girmesi vakıfların tek elde toplanarak Evkaf nezaretini oluşturdu. Ancak Evkaf Nezareti de olaya çözüm sunamamış gibi görünüyor ki Mustafa Nuri Paşa’nın anlatımına göre; ‘‘Oysa ki evkaf hazinesinde bir çok bürolar ve pek çok memuriyetler kurulmuş olduğundan bunlara şuna buna aylıklar, paralar ve sevaptır inancı ile yeni yeni ortaya çıkan tekkelere yemek paraları (it’amiye) ve başka paralar tahsis etmek, bine, bin beşer yüz kese akçalar sarfı ile yeniden onarım suretiyle tekkeler yapmakla vakıfların birikmiş paraları çarçur ediliyordu.’’ demek zorunda kalmıştır. Ayrıca kendisi de dönemin eski evkaf nâzırlarından olan Mustafa Nuri Paşa Tanzimat’ın ilk yıllarında Evkâf Nezareti Hazinesine Maliye tarafından el konulan vakıf kurâ ve mezarî’, a’şarı ile mukataa bedellerine karşılık Maliye hazinesince ödenen tutar 200.000.000 lira iken bütçe açıkları ve daha başka sebeplerle daha sonraları 70.000.000 liraya kadar düşürüldüğünü tespit etmiştir. Ayrıca evkaf çalışanlarının da bir takım devir, ferağ, alım-satım ve vergilendirmeler konusunda usulsüz yetki aşımı şeklindeki tasarruflarla yerli ve özellikle de yabancılara mülk satım konusundaki uygulamalarla karşılaştığımızı söyleyebiliriz. Yine vakfın istibdali konusunda bazen suiistimallerden de kaynaklı öngörülemeyen bazı uygulama şekillerinin vakfın aleyhine değiş-tokuş uygulamalarıyla bunların son haddi olan para tebdili şeklindeki satış uygulamalarının vakıf hayrat ve akaratların kaybına şeklinde bir dönüşüme yol açtığına hüküm çıkarılabilir.

1.7 ESERLERİN KULLANIMINDA GEDİK ve KİRALAMA UYGULAMALARI Osmanlı’da gerek vakıf eserler olsun gerek vakıf olmayan yapılar olsun başlangıçta ihtiyaca binaen kullanılan gedik (imtiyaz hakkı) sistemi ve özellikle vakıf eserlerin kiralanmasında icâre-i vahide yani tek dereceli aylıkyıllık gibi kısa veya icâre-i tavile yani üç seneden daha uzun kiralama sistemlerinin icareteyn yani çift kira sistemi olan icâre-i muaccele ile icâre-i müecceleye döndürülmesi vakıf eserlerde mali ve diğer buna bağlı sebeplerden bakımsız kalıp onarım ister hale düşüp bunun ihmali ile de mail-i inhidam haline tahvil olunması şeklinde vaki bulmuştur. Yapıların bu halleri ayrıca sürdükçe çift kira sisteminin içerisine itilmiş ve bir paradoks oluşturmuştur. Ayrıca gedik hakkıyla vakıflardaki yönetimin çaresizliği de eklenince iş daha da içerisinden çıkılmaz bir hal almıştır. Gedik usulü çeşitli iş ve meslekleri yapmak için birer imtiyaz (hakkı) demekti. Gedikler müstakar olarak belirli yapılarla kader birliği yaparak özdeşleşmişti. Yani bir gediğin içine hulul ettiği yapı gedik sahibi izni olmadan kiraya verilemez, kiracı değiştirilemez, kira arttırılamaz, çıkarılamaz ve gedik hakkı fesh ediemezdi. Böyle bir hal kiralanacak yapıların içerisinde gedik sahibi ve bazen de kullanıcının varisleri kesilene kadar devir hakkı olduğu için bir kere gedik ve uzun vadeli veya çift kiralama sistemli bir kiracıyla tanıştı mı yüzyıllarca o yapı üzerinde asıl mal sahibinin malikiyetine adeta yarı ortak bir malikmiş gibi musallat oluyordu. Böylece yapıların bakım ve onarımları bu aradaki ilişki arasındaki anlaşmazlıklar içerisinde biraz da doğal afetlerin de müsbet katkısıyla ihmal ediliyor adeta kaderiyle baş başa bırakılıyordu. Gedik ve icareteynin tedricen Osmanlı son döneminden başlayarak Cumhuriyet döneminde kanunen tamamen sonlandırılmasının yanında bazı vakıf eserlerin bu arada sorun yaşayan vakıf eserlerdeki kullanım haklarının, yapının malikiyetinin de değişimine yolaçan/yansıyan bazı sonuçlar içermiştir diyebiliriz.

1.8 TEKNİK VE KÜLTÜREL DOKU DEĞİŞİMİNİN GETİRDİKLERİ Özellikle Cumhuriyet Rejimi’nden önceki rejim ‘‘Osmanlı Devleti’’ özelinde düşünüldüğünde birçok alanda radikal değişimlerin yaşandığı maddi ve manevi hayatın da yoğun etkileşimi sayesinde yeni kültürlerin göstergesi olarak bazı somut değişimleri sıralayabiliriz. Hiç şüphesiz bunların başında sosyal hayatın öznelerinden biri olan temizlik ve sosyalleşme kavramları içerisindeki banyo kültürleri ve hamamlar gelir. Bu etkileşim/değişim döngüsü ve onun yansıması nasıl olmuştur. Cevap şehirleşme ve onun getirdiği etkilerden birkaçıdır. Sosyal değişimi de şekillendiren maddi teknik sebeplerin başat olanlarından evlerdeki değişimi başta sayabiliriz. Bu değişim içerisindeki en büyük payı insanların temizlik ve banyo kültüründe yaşanan değişimdir. Öyle ki İstanbul’da 1873’den buyana birkaç su şirketi çalışmakta ve evler dahil şehre şebeke suyu verilmektedir. Evler artık yavaş yavaş suya kavuşmakta ve banyo içeriye girmektedir. Elektriğin, havagazının ve keza buna bağlı ısıtmanın tamamlayıcı etkisiyle ithal ısıtma cihazları suyu banyo içerisinde ısıtma görevini tamamlamaktadır. Bu arada 1960’ların sonunda nüfus ikiye katlamakta ve daha fazla geleneksel işlerden şehirli işgücüne katılım tırmanmaktadır. Vakit, para ve kolaylık ve başka sebeplerle banyo kültürü artık evlerde daha yoğun icra edilmektedir. Rakibi olan hamamlarınsa nispeten tercih edilmemesine yol açmakta ve hamamlar hamam olarak maddi getiri açısından revaç bulamamakla farklı işlere yönlenmektedir. Tabii başkaca etkenlerin de varlığıyla da birleştirince atıl kalmakta ve önce bir tahrip, sonra da yıkım sürecini işlemekte görürüz. Böylece sosyal hayat ve onun şekillendirici bileşen yapılarının oluşumuna katkısı yadsınamaz teknik ve teknolojik gelişimler, nasıl bazı çeşitli sonuçlara yol açabilir buradan da bir örneklem olarak görebiliriz.

1.9 KORUMA KÜLTÜRÜNE BAKIŞTAKİ SIKINTILAR 19. Yüzyılın sonlarına gelindiğinde Dünya’da henüz anladığımız anlamda bir çağdaş koruma anlayışının olmayışı 20. yüzyılda sıkıntıları yaşanılası bir alan olarak çözümlenmesi gerek sorunlar birikimi demekti. Osmanlı’da bundan nasibin almış 1869 gibi erken bir tarihli Âsâr-ı Atîka Nizamnameler serisi çıkarmaya başlama teşebbüsüne rağmen kültür varlıklarına bakış ve uygulamada yeterli yetkinliğe erişilememiştir. Bu mirasla Cumhuriyet’e giren Kültür varlıkları farklı ideolojik ortamın da etkisiyle uzun süre istenen koruma alanının oluşumunu sağlayamamıştır. Yapılar özellikle vakıfların elinden çıkarılarak tasfiye edilmiş ve kamu eliyle dağıtılarak bir kısmının da özel kişilerle, kurum, kuruluşlara geçmesine mahal verilmiştir. Elde kalan kültür mirasının bir kısmı atıl kalmış, uygun olmayan farklı işlerde kullanılmış bir kısmı da işlevine devam etmiştir. Ancak kuruluşu 1917’deki Muhafaza-i Âsâr-ı Atîka Encümeni kurumundan sonra 1951’de kurulan Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu genel bir büyük çapta sorumlu kuruluşun temeli atılabilmiştir. Henüz üniversitelerde bu bölümler ihtisaslaşmış da değildi. Oysa ki İstanbul’da doğudan göçün etkisiyle artan nüfus patlaması hızlı şehirleşmenin etkilerinden çarpık yapılaşmayı ve şehir üzerindeki kullanım alanlarının rantını arttırıyordu. Yeni iş alanları yeni yollar, yeni konutlar demekti. Buda eski yapıların üzerinde büyük bir baskı yaratıyor ve dönüşümde yapılar aleyhine ters bir etki bırakıyordu. Yapıların fiziki ve anıt kimliği üzerindeki değişimler trajik bir şekilde yansıtılıyordu. Korumaya şehir ölçeğinde bakılması gerektiği kavramı henüz oturmamış farklı disipliner çlışma ortamının olmayışı kayıpları azami seviyeye çıkaracak gerekli ortamı oluşturuyordu. Siyasi istikrarsızlık ortamlarıyla vatandaşın taleplerine atanmış idarecilerin bilinçsiz, sorumsuz suiistimalleri eklenince korumanın sağlıklı ve etkin bir biçimde gerçekleştirilememesinin sonuçlarını kültür varlıkları üzerinde acı bir şekilde görmüş oluruz.

1.10 VAKIF HİZMETLERİNİ TASFİYE VE VARİDATININ PAYLAŞIMI Cumhuriyet Dönemine girdiğimizde süregelen vakıflar hakkındaki sorunlar yeni yönetimde çok farklı radikal bir anlayışla ele alındı. Bu değişim öncelikle vakıf kurumunun elindeki varidatının hem kendi hem de diğer kamu kurumları eliyle dağıtılarak daha sonra da bu varidatın temsil ettiği vakıf kurumuna ait görev sorumluluk alanlarıyla hizmetler diğer kurumlara tevdi edilerek gerçekleştirildi. Vakıf kurumunun kurumsal kimliğinde yaşanan bu değişime paralel olarak Cumhuriyet’in ilk yıllarından itibaren değişik vakitlerde çıkarılan çeşitli kanun ve düzenlemelerle bunlara ilave olarak farklı mevcut kanun ve düzenlemelerle vakıf eserlerin eğitim ve kültür müesseseleri Maarif’e, mezarlık ve sular belediyelere, vakıf arsalar ise imar müdürlükleriyle belediyelere terk edilmiştir. Vakıf kurum ve hayratındaki durum böyleyken akar mal varlığında da durum bundan pek farklı değildir. Osmanlı Döneminde kabul edilen ve işe yaramayan vakıf taşınmazları doğrudan Vakıflar İdaresi tarafından satışına izin veren 19 Mayıs 1327/1911 tarihli Kanun’un Cumhuriyet Dönemi’nde de 1926 Bütçe Kanunu ek 14. Madde ile devam ederken ve yine aynı kanunun 4. maddesiyle de üçüncü şahıslara hisseli bulunan mahlul yerlerin bedelleri üç eşit taksitle ödenmesi kaydıyla hissedarlarına tenzilatlı olarak satılması kararlaştırılmıştır. Hissedarların bu malları almaları için her türlü kolaylık gösterilmiş, hatta satın alacağı gayrimenkulü ipotek ettirmesi kaydıyla bu şahıslara Vakıflar Paralar Müdürlüğü’nden kredi açılmıştır. Bununla İstanbul’da 1 yılda 3000 vakıf eser satılmıştır. Özellikle 1935 tarih 2762 sayılı Vakıflar Kanunu 10. Madde hayrat 12. Madde ise akarat satışlarını salık veren kolaylaştırıcı düzenlemeleri içerir. Birde programlı satış süreçleri olarak ele alırsak ilk olarak 1920-1949 ve sonra da 1960-1970 arasını sabitleyebiliriz. Türkiye’de hayrat ve akarat 1936 yılı sonuna kadar satılan toplam 8562 gayrimenkul varken 1926-1972 arası satılan hayrat 3900, bu rakam İstanbul için 386 adettir. Ayrıca vakıf akarlarda bu sayının birkaç katı olduğu düşünülmektedir.

1.11 ŞEHİRLEŞME FAALİYETLERİNİN YIKICI ETKİLERİ Osmanlı Dönemi’nden başlatabileceğimiz şehirleşmenin yıkıcı etkilerinin sebeplerinden gösterilen meydan, yol açma, yangın ve depreme çare bulmak için yapılan çalışmalar Cumhuriyet Dönemi’nde de devam etmiştir. Yalnız Cumhuriyet Döneminde şehirleşmeye yeni girdiler vardır. Bunlar artan nüfus yapısı ve sanayileşmeye paralel diğer farklı gelişme unsurlarıdır. Ayrıca daha güzel bir şehir tahavvülü ve bunun için şehirleri soylulaştırma her iki dönemde de mevcuttur. Bununla birlikte otomobilin de farklı bir yeri vardır. Osmanlı Dönemi’nde Divanyolu’nun genişletilmesi çalışmalarında Çemberlitaş Hamamı’nın bir kısmı ve daha sonraki çalışmalarda ise Kızlarağası Abbas Ağa Hamamı’nın tamamı gitmiştir. Ayrıca Cemil Topuzlu Paşa’nın Sultanahmet Meydanı’nı ihya projesi kapsamında Hürrem Sultan Hamamı yıkılmaktan zor kurtulmuştur. Çukurçeşme Hamamı gibiler ise tekinsiz diye bir kısmı yola tesadüf ettirtilerek maalesef kurtarılamamıştır. Genç Cumhuriyet’in kuruluşunun sancılı yılları 1940’larda açılan Atatürk Bulvarı gibi caddelere kaybettiğimiz İbrahim Paşa Hamamı, Azepler Hamamı gibi hamamlarımız çoktur. Ayrıca yine Yenicami arkasındaki Haseki Hurrem Sultan Hamamı yeni bir vakıf binası yapımı uğruna yıktırılmıştır. 1950-1960 Menderes dönemi Vatan Caddesi ve Beşiktaş Caddesi açılırken Murad Paşa ve Köprübaşı Hamam’ları caddeler tarafından alıp götürülmüştür. İstanbul’un merkezi iş alanları gibi şehirleşme dokusunun içerisinde sıkışan ve ekonomik baskı yaratan birer ticaret bölgesi hamamları olan Tahtakale Hamamı, Hoca Paşa Hamamı, Mahmud Paşa Hamamı gibilerdir. Dönüşüm geçirmiş başka işlevlerle uyumlu hale getirilmeye eklerle veya traşlamalarla çalışılan bu hamamlar çarşı olmuştur. Daha Osmanlı Dönemi’nde Mahmud Paşa Hamamı’nın şehrin değişen kullanıcı kitlesi etkileşimine yenilgisini kadınlar kısmı yerine yapılan Abud Efendi Hanı üzerinden aslında daha iyi okuyabiliyoruz.

2 VAKIF HAMAM TAŞINMAZLARIN MEKANSAL DÖNÜŞÜM SÜREÇLERİ: TARİHİ YARIMADA ÖRNEĞİ KIZLAR AĞASI (KOSKA) HAMAMI Kitabesine göre Kızlar Ağası Abbas Ağa tarafından 1669/70 tarihinde inşa ettirilmiştir (Glück, 161) Mesihpaşa Mahallesi Aksaray Caddesi ve Şair Haşmet Sokak Kesişiminde (İstanbul Şehri Rehberi, P1) 1766 İstanbul’da faaliyetlerini sürdüren hamamlar listesinde Abbas Ağa Vakfı (BOA, C.BLD, 2706, 6 Cemaziyelevvel 1180 / 10 Ekim 1766) 1878’de Maliye nazırı olan Yusuf Ziya Paşa (1826-1882) mülkünde çalışmıştır. (Koçu, İstanbul Ansiklopedisi,11) 10 Temmuz 1894 depreminde hasar görmüştür (Sabah 11-12 Temmuz 1894) 23 Temmuz 1911 Pazar gece saat altı sularında başlayıp neredeyse 1 güne yakın süren oldukça geniş bir alan olan Uzunçarşı-Mercan-Aksaray yangınında yaklaşık 2400 kadar bina yanmıştır. Hamam da o tarihe kadar açıktır ve yangında biraz hasar görmekle özellikle ahşap kısımları tamamen yanmıştır (İkdam, 496, 26 Temmuz 1911; Ergin, 1995, s. 1326) 1911-1916 arası çektiği hamamı sağlam gösteren fotoğrafları kitabında yayınladı (F.C. Endres, 1916, 12) 26 Temmuz 1914 ilk ihale 30 Temmuz son ihale tarihli ilanda Şehremaneti (Şehremini Topuzlu Paşa) tarafından hamamın ‘‘hamam enkazı’’ olarak satımı işi için ilan veriliyor (İkdam, 6 Temmuz 1914)

30 Kânunevvel (aralık) 1914’te yüklenici bulunamadığı için tekrar ilan ediliyor (Sabah, 30 kânunevvel 1914) 28 Teşrinevvel (ekim) 1915’te yıkım ve moloz için tekrar ilan veriliyor ve bulunuyor (Sabah, 28 Teşrinievvel 1915) 1916-1917 arası hamamı Glück yıktırılırken gördü ve hatta erkek bayan soyunma kısımları yıkılmıştı(Glück, 9094, 161-162 resim 3, 6,50, 51, 52) 4 Mart 1923-18 Mart 1923 tarihli Şehremaneti Encümeninin Şehremini Ziyaeddin Bey’in riyasetlerindeki toplantıda Mehmed Nüzhet Bey (Ortanca) önerge vererek yarım kalan yıkım işinin çevreden gelen rahatsızlığı ve cadde açılmasının tamamlanmasını israrı Osman Sâib Bey’in itirazlarına rağmen benimsenmiştir. Ancak Âsar-ı Atika Encümeni’nin 18 mart 1923 tarihli görüşleri usulen alınsın diye ara verilmiştir. Encümen ise hafif itiraz yollu bu görüşlerini en son yıkılacaksa planları bari yapılsın diyerek çaresizliğini serdetmiştir (Cemiyet-i Umumiye-i Belediye Zabıt Ceridesi, II, 1339 (1923), s. 80, 184, 312) Bu planların yapılmadığı ve o civardaki Çukurçeşme Hamamı’nın da korunması önerilerine uyulmadığı görülmektedir. 1917’de İstanbul Rehberi’nde bu ada boş bir arazi olarak görünüyor (Necip Bey, İstanbul ciheti) 25 Eylül 1918’de İstanbul Eski Eserleri Koruma Encümeni’nin düzenlediği fiş no. 40’a göre yola geldiği için hamam 1916/1917 yılında Şehremanet’i tarafından yıktırılmıştır. 1936 Pervititich pafta 50’de yeri yol ve bir kısmı da arazi olarak hamam tamamen yok görünüyor.

Kızlarağası Hamamı 809/28

Ayverdi, 1882, C3

Pervititich, 1936, P50

Kızlarağası Hamamı (Glück 1916-1917)

Kızlarağası Hamamı plan kesit (Glück, 1916-1917)

Kızlarağası H. İç Mekan (Glück, 1916-1917

3 VAKIF TAŞINMAZLARIN KORUNMA YÖNETİMİNE İLİŞKİN POLİTİKALAR 3.1 Türkiye’de gerek vakıf olsun gerekse koruma alanında hizmet veren diğer genel yada katma bütçeden tahsisat ayırılan kültür varlıklarının koruma-onarım faaliyetleriyle hemhal olup kamu kurumu sayılan 10 civarında idare vardır. Bunlardan biri de vakıflar kurumudur. Vakıflar kurumu da dahil tüm koruma sağlayan kamu kurumları bunu yapacak yeni bir tek idareye kavuşturulmalıdır. Böylece bu idare görev ve yetki kullanımının içiçe geçmiş veya dışarıda kalmış sıkıntılı ve muğlak ara kesitlerinde çatışma alanları oluşturmayacak bütüncül bir yapının olayları tüm cihetleriyle ihata edebilen ve olası sorunlara önalıcı bir anlayışla yaklaşan Türkiye’de tek temsilcisi olmuş olur. 3.2 Eğer koruma tek kurum yapısında olarak uygulanamıyorsa vakıf taşınmazların öneminin daha iyi vurgulanması açısından koruma politikalarını geliştirici Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün makam tanımı özellikle yoğun vakıf stoğu ve tecrübe birikimi olan birçok Ortadoğu ve Kuzey Afrika ülkelerinde olduğu gibi yüksek temsiliyetli bakanlık vari bir kurumun çatısı altında toplanmalıdır. Unutmayalım ki vakfın temeli kişiler için insani ve hayri temelli olup devlet ve onun hizmet zorunluluğunun içerisinde algılama bulmayan ebedi bir ahiretleştirmedir. Onun için vakıflar onu var eden şu amiller gereğidir ki; genel hükümler mucibince gözetime, özel hukuk gereğince de idareye haiz olsun diye müstakil bir özerk kurum tarifi yapıldı. 3.3 Eğer bakanlık seviyesinde bir temsiliyet de elde edilemiyorsa vakıflar geniş tabanlı Danışma Kuruluna sahip daha fazla özerk bir yönetim şemasına kavuşturulmalıdır. Bu yönetim tarzında bize kılavuzluk edecek ne Batılı uygulayış tarzları ne de kişisel anlayışlardır. Tüm vakfiyelerde uygulayıcı olan yani amil konumundaki mütevellilerle denetçi konumundaki nazırlık uygulayıcılığı yer almaktadır. Yapılacak bu düzenlemeyle Vakıflar Kurumu vakfiyeler ve liyakat ve sadakatine göre seçilecek nazır konumundaki Vakıflar Meclisi, mütevelli yerine yürütme ve uygulamayı yapacak Vakıflar Genel Müdürlüğü ve yukarıda bahsettiğimiz her iki kuruma da ufuk açıcı fikirler sunacak özerk yapıdaki Danışma Kurulu ile daha sağlıklı bir yapı alabilir.

3.4 Koruma kurulları korumayı yapan kurumlar içerisinde bulunmalı. Ancak bu her kurumda uygulanamıyorsa vakıfların kendi içerisinde yeni koruma kurulları tesis olunmasıyla koruma ile yaşatmasından sorumlu bulundukları yapılar hakkında karar alma süreçlerinin daha da sağlıklı bir ortamda ele alınmasının önü açılmalıdır. 3.5 Mevcut aslı vakıf olup bir şekilde vakıflar elinden çıkmış ancak mevcut koşulları kötü durumda ve uygunsuz işlerde kullanılan veya âtıl vaziyette kalmış kültür varlıklarının taraflarına yapıyla ilgili mevcut durumunu ıslah edici amaçlara binaen ayni ve nakdi yardımlar noktasında kurum tarafından kolaylık sağlanmalı. Eğer sorun vakıflar dışından kaynaklanıyor ve bu sorun da yapının mevcut malikinden dolayı oluyorsa o zaman bu eserlerin vakıflar eliyle onarım, kullanım hakkı, ferağ intikal ve tekrar vakıf mülke tahvil edilmesinin önünün açılması gerekir. 3.6 Vakıf kültür varlıklarının gerek vakıf gerekse diğer kamu kurum ve kuruluşlarının ellerinde bulunan ancak mail-i inhidam veya tamamıyla yıkık durumdaki eserlerinin bulunup ihya ve inşası program dahilinde gerçekleştirilmelidir. Özel mülkiyete geçmiş olanlar içinse eğer vakıf eserin bulunduğu alanda eski veya yeni yapıya ait çoğu bütünlük arzetmeyen veya hiç birşey bulunmayan bir durum var ise burası da mal sahibiyle ortak hareket edilebilir veya vakıflaştırılabilir. Yok eğer aksi olarak vakıf eserin olduğu yerde sağlıklı yeni yapı yapılar teşkil edilmişse bunlara dokunulmaz. 3.7 Özellikle hanlar, hamamlar gibi vakıf akarların farklı münasip olmayan işlerde kullanılanlarının yeniden aynı işlevlerine döndürülebilmeleri açısından teknik ve maddi destek noktasında vakıfların taraflar arasında bir arabulucu olarak daha aktif olması gereklidir. Bu tür farklı işlevlerde olan yapı sahipleri için teşvik kanunlarıyla teşvik verilerek cesaretlendirilmesi vakıflar gözetiminde yapılmalıdır.

3.8 Özellikle hayrat ve han, hamam gibi akarat kullanıcıları başta olmak üzere kültür varlıklarının önemi, korunması ve geleceğe güvenle devredilmesi konusunda yapılabilecekler ile sürdürülebilir bir koruma gerçekleştirebilmek için vakıflarla onların kullanıcılarının eğitilmesi konusunda özel olarak kafa yorulmalı. 3.9 Özellikle toplumsal bilinci arttırarak vakıf ve vakıf kavramının anlatılmasıyla toplumsal bir farkındalık yaratacak kampanyaların ön plana çıkarılması gerekir. Burada öne çıkarılacak hayır ve hayırseverliğin önemi üzerine çeşitli eğitim ve sağlık kuruluşlarıyla beraber hareket edilmesi faydalı görülebilir. 3.10 Taşra teşkilatlarıyla iletişim ve bağların kuvvetli olması gereklidir. Taşra teşkilatlarının maddi ve manevi talepleri iyi etüt edilmelidir. Eğitim, yetki ve sorumluluk konularında taşra teşkilatlanmaları desteklenmelidir. Özellikle taşra teşkilatlarının yetkileri artırılmalıdır. 3.11 Türkiye’de Vakıflar Genel Müdürlüğü kadar vakıf esere sahip olup da bu kadar çok toplumla davalı olan başka hiç bir kamu kuruluşu yok gibidir. Bütün Bölge Müdürlüklerinde mal varlıklarının korunması için bir çok davalar açılmıştır ve bu davalar yıllarca süregelmektedir. Bu mevcut davaların tümü gözden geçirilerek davalılarla masaya oturularak bir toplumsal uzlaşma sağlanmalıdır. Genel Müdürlükle toplum arasındaki hukuki anlaşmazlıklar bu şekilde giderilip yeni kaynaklar yaratılmalıdır. Böylece özellikle işgaliyeci diye tanımladığımız bir kesim kullanıcıların oluşturduğu halkla vakıf arasında yeni bir uzlaşma sağlanmış olur. 3.12 Vakıf kurumunun güçlendirilmesine yönelik çalışmaların yanında kurumun kendi öz kaynaklarının kamu eliyle kullanımının mümkünse sıfırlanmalı değilse asgari seviyelerde sınırlandırılmalıdır. Özellikle mali gelir kaynakları konusunda yeni katma değeri yüksek kaynak oluşturucu yatırımlar aranmalıdır.

1920-1930 Yıllarında, Genel ve Katma Bütçeli Kurumların Korumaya

1920-1930 YILLARINDA, GENEL VE KATMA BÜTÇELİ KURUMLARIN KORUMAYA AYIRDIĞI KAYNAKLAR

Ayırdığı Kaynaklar (kaynak: Bütçe Kanunları)

YILLAR 1920(3) 1921(2)

VAKIFLAR UMUM MÜDÜRLÜĞÜ

511.148 497.079

F. Vakıf Akarlarla, Resmi Mahiyette Kullanılan ve İrat Getirmeyen Binalar Tamir ve İnşası

209.647 (5)

1922 (6)

1923

1924

1925

1926

1928

1929

(9)

170000 (5) 350000 (5) 35000 (4)

G2. Merkezdeki Mimar ve Mühendislerin İhtisas Ücreti

600.000 (5)

600.000 (5) 600.000 (5)

550.000

385.000

400.000 (4)

400.000 (4) 300.000 (4)

300.000

115.000

45.000

20.000

18.000

G3. Kudretsiz Hayratın İmar ve İhyasına Katkı

35.000 (3) Mayıs 1336 (1920)-Teşrinievvel (Ekim) 1336 (1920) arası için 30 milyonluk geçici bütçe yapılmıştır ancak ayrıntıları yoktur.

43.000

(4) Buna 'Hayrat İnşaatı* da dahildir.

(6) TBMM'nin 28 Şubat 1338 (1922) gün ve 238 sayılı kararıyla, 1336 (1920) yılı bütçe rakamları bu yıl için (5) Bu yıla kadar 'Akarai İnşaat ve Tamiratı' olarak geçer. de geçerli sayılmıştır. (9) Üçer aylık avanslar verilerek yürütülmüş olması nedeniyle hiçbir ayrıntı içermemektedir.

1931

1932 1933

1934

1935

1936

1937

1938

1939

1940

F. Vakıf Akarlarla, Resmi Mahiyette Kullanılan ve İrat Getirmeyen Binalar Tamir ve İnşası

50.000

58.000

50.000

55.000

74.540

50.000

100.000

G. Hayrat Tamiri

50.000

50.000 159.010

157.390

55.000

91.500

1944** 19421943** *

1945

1946

1947

1948

1949

75.400

110.000

74.816

75.000

95.000

150.000 102.500

102.500

500.000 452.968

524.120

524.548

VAKIFLAR UMUM MÜDÜRLÜĞÜ

1941 VAKIFLAR UMUM MÜDÜRLÜĞÜ F. Vakıf Akarlarla, Resmi Mahiyette Kullanılan ve Irat Getirmeyen Binalar Tamir ve İnşası

100.000

85.000

G. Hayrat Tamiri

311.500

95.000

92.700

Gl. Abidat Tamiri (**) bu yıldan itibaren tüm ödenek. "Müzeler ve Abideler Umumi Masrafları' adı altında toplanmıştır.

1930

1.959.4142.665.106 2.510.106 3.185.500 3.331.218 3.489.000 3.846.149 3.118.906

G. Hayrat Tamiri

(2) Bu rakam 'Kuruş' olarak verilmiştir.

1927

50.000 130.000

95.000

222.700 600.000

(***) bu yıl bütçesinin 376 000 000 Tl/lık bölümü "Fevkalade Savunma Masrafları'dır.

20. Yüzyıl Başı Tarihi Yarımada’nın Haritası Üzerindeki 25’ten Fazla Hamamın Lejandı (Glück, 148)

İSTANBUL GENELİ HAMAMLAR VARLIĞININ SAYISAL DAĞILIMI 1945 24

20 15 10

5 0 Adet

FARKLI HAMAM TİPLERİ (TTOK BELLETEN; 1945, 38)

İSTANBUL TARİHİ YARIMADA HAMAM VARLIĞININ SAYISAL DAĞILIMI (TTOK, 1952) 33

30 25

20 14

15 10

11 6

5 0 OSMANLI YIKIK

ADET TC YIKIK

TC HASARLI

TC HAMAM

TC HAMAM DIŞI İŞLEV

160

İSTANBUL GENELİ HAMAM VARLIĞININ SAYISAL DAĞILIMI (İL YILLIĞI, 1973) 153

140 120 100 80

60 40

0 VAKIF HAMAM

ADET ÇALIŞAN HAMAM

HASARLI

KULLANIM DIŞI YADA FARKLI İŞLEV

Yüzde

SURİÇİ HAMAMLARININ DURUMU (2011) 60

50 40 30

20 10

9 7

0 H

rlı a as

re ts o Re am m Ha

Ku ı ış

ı an

m am m Ha

l la u K

ı m ı

(Orcan 2011;35)

HAMAMLAR VARLIĞININ ZAMANLA SAYISAL DÖNÜŞÜMÜ 2017

85 76

ADET

AYAKTA OSMANLI

YIKILAN CUMHURİYET

CUMHURİYET DÖNEMİ AYAKTAKİ HAMAMLARIN MÜLKİYET YADA İDARİ VARLIĞININ SAYISAL DAĞILIMI 2017 45

40 35 30 25 20 15 10 5

IF K Adet VA

K L Ü

M A K

B İB M

İE L İL

K LA

A İST

AYAKTA

İV N Ü L U B N

1 Sİ E İT S ER

CUMHURİYET DÖNEMİ YIKIK HAMAMLARIN MÜLKİYET18 DAĞILIMI 2017 18 16 14 12 9

10 8 6 4 Adet 1

2 0 YIKILAN

VAKIF

MÜLK

KAMU+MÜLK+VAKIF

23 HAMAMLARIN İŞLEVSEL DURUMLARININ MÜLKİYET BAZLI SAYISAL DAĞILIMI 2017

10 6 5

IF K Adet VA

K L Ü

1 M KA

1 U

1 B İB M

İE L İL

K A L

A İST

HAMAM

YENİ İŞLEV

KULLANIM DIŞI

İV N Ü L U B N

Sİ E İT S ER

HAMAMLARIN YAPISAL DURUMLARININ MÜLKİYET BAZLI SAYISAL DAĞILIMI 2017

25 20 15 10

3 3 1

0 Adet

1 1

IF K VA

K L Ü

M KA

1 B İB

İE L İL

K A L

A İST

ÖZGÜN

ÖZGÜN DEĞİL

HARABE

İV N Ü L U B N

RESTORASYONDA

Sİ E İT S ER

Çukur Çeşme Hamamı (Glück, 1921)

Çukurçeşme Hamamı (Ayverdi, 19. Asırda İstanbul Haritası, C4)

ÇUKUR ÇEŞME (KAZASKER) HAMAMI Çukur Çeşme Hamamı Fatih Vakıf’larındandır. Laleli’de olup ‘‘Laleli Hamamı’’ ismiyle de anılır. Camcı Ali Mahallesi’nde, Zeynep Kâmil ve Ahmed Şuayb sokaklarının

Fethi Bey Caddesi’ne

açıldıkları yerde bulunuyordu. İstanbul Ansiklopedisi’ne göre, 1894’te işler durumdaydı. Eyice’ye göre, 1894 depreminde zarar görmüştür. 1911’de Uzunçarşı-Mercan-Aksaray yangınında harap olmuş ve bir daha tamir edilmeyerek, sağlam kısımları depo olarak kullanılmış, Şehremâneti tarafından Şehremini Cemil (Topuzlu) Paşa’nın isteğiyle, yanan yerler için çizilen şehir planında eski eserleri hiç dikkate almayan düzenlemede bu eski eser de feda edilmiştir. 1923-1936 arasında parça parça yıktırılarak tamamen ortadan kaldırılmıştır.

Mahmud Paşa Hamamı

Mahmud Paşa Hamamı 1928 tarihli PERVITITCH Haritası

Mahmud Paşa Hamamı Mahmud Paşa vakfından olup Arapça kitabesine göre 1466 tarihinde yapılmış çifte hamamdır. Hamam 18.yy’daki büyük yangından sonra tamir görmüştür. 1878 yılında yıktırılan kadınlar kısmı yerine Abud Efendi Hanı yapılmıştır. Aru 1941’de verdiği “Türk Hamamları Etüdü” başlıklı tezinde I. Dünya savaşı sonrası uzun süre metruk ve harap bir vaziyette oluşunu zikretmiştir. 1953’te büyük bir tamir görmüş olan yapı kısa bir süre hamam olarak kullanılmaya devam edilmiş, daha sonra terk edilerek bir depo halin almış, doksanlı yıllarda ise niteliksiz bir tamir görmüştür. 1989 yılında Mimar Ahtem Ektem tarafından gerçekleştirilen restorasyon çalışmaları sonucunda soyunmalık kısmı dükkan olarak, ılıklık bölümü çay ocağı olarak, sıcaklık bölümü halı, kilim teşhir ve satış mağazası olarak kullanılmaktadır. Restorasyon çalışmaları sırasında hamamın yok olan ahşap soyunmalığı tekrar inşa edilmiştir. Günümüzde soyunmalık odaları tekstil ürünlerinin satıldığı sıra dükkanlar olarak kullanılmaktadır. Sıcaklık bölümde halvet hücrelerindeki yok olan mermer döşemeler ve mermer kurnalar değiştirilmiştir. Hamamın ılıklık girişinin sağ ve soluna ahşap bölmelerle kapatılarak mağazaların teşhir bölümleri olarak kullanılmıştır. Restorasyon projesi uygulaması sırasında hamamın taşıyıcı sisteminin sağlıklaştırılması, örtü sisteminin yenilenmesi, cephe temizliği, cephedeki çatlaklar, kopma ve erimelere yönelik herhangi bir çalışma yapıldığı gözlenmemektedir. Uygulama sırasında hamamın taç kapısı bilinçsiz kişiler tarafından hamamın mimari dokusuna uymayan bir renkte boyanmıştır.

Mahmud Paşa Hamamı Plan Glück, 1921

Ayverdi, 1976

Restorasyon Projesi KTVKK

Kesit GlĂźck, 1921

Ayverdi, 1976

Mahmut Paşa Hamamı Cümle Kapısı

Haskan, 1995

Mahmud Paşa Hamamı Glück, 1921

Ayverdi, 1976

Mahmut Paşa Hamamı

Tahtakale Hamamı, (İ.T.Ü.)

Mahmut Paşa Hamamı (Gezgin,1987)

Tahtakale HamamÄą

Tahtakale Hamamı; 1928 tarihli PERVITITCH Haritası

Tahtakale Hamamı Fatih’in 1470-71 tarihli vakfiyesinde Fatih Camii vakıfları arasında gösterilmiştir. Çifte hamam hakkındaki ilk basılı çalışma H. Glück’ün 1916-1917’de harap vaziyette olan hamamın kabaca çizdiği rölöveleriyle başlamıştır. I. Dünya Savaşı'ndan sonrası Vakıflar İdaresi tarafından satılan hamam, Aru’ya göre 1940’lardan önce depo, sonra sucuk fabrikası için yapılmış betonarme döşemlerle eski plan tertibi tamamiyle bozulmuştur. Daha sonra yeni sahiplerince bütün duvarları ve kubbeleri tahrip eden ve bazı hacimlerde, örneğin erkekler soğukluğunda, 4 kat yüksekliğinde betonarme bir inşaatla doldurulmuş ve buz deposu olarak düzenlenmiştir. Ayrıca yapının etrafı da fiziki işgal altındadır. 1980’li yıllarda peynir deposu olarak kullanılan yapı, bölgedeki ulaşımın giderek güçleşmesi ve depo işlevinin zorlaşması üzerine, yine bir perakendeci çarşısı olması amacıyla Doğan Kuban ve Kemal İpek tarafından 19871991 arasında restore edilmek üzere betonarme eklerinden temizlenmiş, külhan yönünde ek bir bina ve onunla bağlantılı ara geçişler tasarlanmıştır. Ayrıca Özellikle kadınlar ılıklık ve sıcaklığı ile erkekler ılıklık üst örtüleri yeniden farklı bir şekilde ele alınmıştır. Yine çatlamış ve kaymış olan erkekler taç kapısı ve soğukluğun yıkılmış olan feneri yeni anlayışa vurgu yapacak özellikte sıfırdan inşa edilmiştir. Erkekler soğukluğunda ortada olması gereken havuz ya da daha geç dönemlere ilişkin herhangi bir kalıntı bulunmamıştır.

Tahtakale Hamamı plan (Glück, 1921)

Zemin katı planı, (Kuban, 1993)

Zemin katı planı restorasyondan önce (Ayverdi, 1976)

Kesit (Glück, 1921)

Erkekler hamamı kesit restorasyondan önce

Restorasyon zemin katÄą planÄą (Kuban, 1993)

KTVKK, 1900’lerin başı

Restorasyon öncesi (Wiener, 1971)

Restorasyon Sonrası (Kuban, 1993)

Erkekler camekan köşe trompu(Glück, 1921)

İstanbul Tahtakale Hamamı İçi (Kuban, 1993, s.67)

Tahtakale HamamÄą

Bayezid HamamÄą 1500-1505

Bayezid Hamamı 1500-1505 I. Selimin validesi Gülbahar Hatun’un vakıfları arasındadır. Eyice’ye göre (1928) 1930’lu yıllara kadar çalışmış, bu tarihlerden sonra caddeye komşu büyük kubbeli soyunma yerleri bir şahsın mülkiyetine geçmiş ve onun tarafından (deri?) depo olarak kiraya verilmiş, arkadaki sıcaklık bölümleri ise kısmen demirci atölyesi olmuş, kısmen de kendi haline bırakılmıştır. Bu arada hamamı tahrip eden müdahalelerden kaçınılmamış, kurşunlar çalınmış, tepe camları kırılmış, mermerler ve kurnalar götürülmüş, duvarlarda delikler ve geçitler açılmıştır. 1950-1960 arasında yıktırılması için gösterilen gayretler başarı elde edemeyince, hamamın büyük mekânlarının üniversite tarafından alınması yoluna gidilmiştir. 1964 ve 1971-72-73 yıllarında restorasyon geçirmiş ve bazı bölümler yenilenmiştir.Rektör Prof. Nâzım Terzioğlu, cadde üzerindeki kubbeli iki soyunma yerini, kütüphane ve okuma salonuna dönüştürülmek üzere tamir ettirmiş, fakat onun rektörlükten ayrılması, arkasından da vefatı üzerine, bu proje gerçekleşmeden kalmıştır. İstanbul Üniversitesi’nce hazırlanan planeteryum, sergi evi (1978) projeleri uygulanmamıştır. 2000’li yıllara kadar çok kötü bir durumdaydı. İstanbul Üniversitesi’nin 1998 tarihli yazısıyla hamamın mülkiyetinin tamamının İÜ Rektörlüğü’ne tahsisi istenmiş, 2000 yılında kamulaştırılarak İÜ Rektörlüğü’nün mülkiyetine geçmiştir. 2002-2003 döneminde İTÜ öncülüğünde koruma restorasyon projesi müellifliği ‘‘Planeterium ve Uzay Müzesi’’ olarak Ahmet Ersen ve Prof. Dr. Hasan Şener ile Doç. Dr. Sinan M. Şener tarafından yapılmıştır. Daha sonra uzun restorasyonun ara döneminde yeniden işlevlendirilmesi talepleri de Kemal Kutgün Eyüpgiller tarafından projelendirilerek restore edilmeye başlanmış günümüzde İstanbul Üniversitesi bünyesinde bir hamam kültürü ve sergi merkezi olarak hizmet etmeye başlamıştır. Hamama arka depo tarafından bitişik bir de eski kafe bulunmaktadır. Hamamın su ihtiyacını karşılayan ve 5 metreden ziyade çapı olan suyu kurumuş bostan kuyusu da (dolabı günümüze gelememiştir) buradadır.

Hamamın zemin katı planı (Glück, 1921)

Hamamın zemin katı döşeme planı (rölöve)

(yeniden işlevlendirme) (Eyüpgiller, 2004)

kesit yeni işlevlendirme Güney cephe restorasyon

(1957’-58’lerde Ordu caddesi kotunun düşmesiyle oluşan merdiven Demircanlı, 1989)

Bayezid Hamamı Erkekler ve Kadınlar Bölümü Girişleri (Yılbırt, 1991)

İstanbul Beyazıt Hamamı

Beyazıt Hamamı, Fil Gözleri

KAYNAKLAR — Alman Mavileri, 1913-1914 I. Dünya Savaşı Öncesi İstanbul Haritaları (3 Cilt). İrfan Dağdelen (Düz.). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü, 2016. — Cadastre De La Ville De Constantinople, VI.Cercle Municipal, Düz. İrfan Dağdelen, İBB, İstanbul, 2005 — Charles Goad Haritaları 1904, İstanbul, — İstanbul-Anadolu Ciheti Haritaları, İBB, İstanbul, 2008 — Sultan 2. Abdülhamid Arşivi İstanbul Fotoğrafları, Photographs of Istanbul From The Archives of Sultan Abdülhamid 2, İstanbul: İBB Kültür A.Ş. IRCICA Ortak Yayını, 2011. AMBRASEYS, N. N- FİNKEL, C. F, “10 Temmuz 1894 Marmara Denizi Depremi ve Tarihi Binalara Etkisi”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, sayı 93, İstanbul 1999, s.2–11. Arifzade, Şenay, Türk hamamı ve Minyatür Sanatı, Yüksek Lisans Tezi, Geleneksel Türk Sanatları Bölümü, Mimar Sinan Üniversitesi, İstanbul, 1984 Ağaoglu, Bülent, İstanbul Hamamları Bibliyografyası, İstanbul, 1987. Akar, Tuba, The role of vakıf ınstıtutıon ın the conservatıon of vakıf based Cultural herıtage, unpublished Ph.D thesis, Graduate School of Natural and Applied Sciences, METU, Ankara, 2009. Akçura,Tuğrul, v.d.,"Sanayileşmemiş Bir Ülke Olarak Türkiye'de Tarihi Çevre Koruması Ve Restorasyon", Mimarlık, 1973, 118. Sayı, Ankara, 1973 5-7., s. Akçura, Tuğrul,"İmar Planlarında Tarihi Kent Dokusu Ve Tarihi Eserlerle İlgili Tutumların Çapar, M., İncelenmesi", Mimarlık, 1973, 118. Sayı, 8-10. s. Ankara, 1973 Akıncı, Şirin, İstanbul’un Fethinden Lale Devri’ne Kadar Osmanlı Kagir Mimarisinde Yapım Teknikleri(1453-1730),Doktora Tezi,İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü,İstanbul 1998

Akdağ, Arzu, Samatya Ağa Hamamı, Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul, 1988 Aktuğ, İ.,-Ersen, A., ‘‘Bir 15. Yüzyıl Yapısı Olan Tahtakale Hamamında Uygulanan Bazı Yapım Teknikleri’’, TAÇ Vakfı Yıllığı I, İstanbul, 1991. Akurgal, E., Anadolu Uygarlıkları, İstanbul 1990. Alsaç, Orhan, Tarihi Çevre Korumalarında İmar Planlarının önemi, I . Milli Kültür Şurası 23-27 Ekim 1982, Ankara, 1982, 84-89. s. Altınyıldız, N., Süleymaniye Hamamı restorasyon Projesi, Yüksek Lisans Tezi, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 1981. And, M., Batı Uygarlığında Türk Hamamı’nın Yeri, Tombak, No.1, p. 21-26. Anonim Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, C. 1.-2.-3., YEM, İstanbul, 1997. Anonim, "Başvekil Adnan Menderes'in İstanbul'un İmarına Ve Eski Eserlerine Dair Beyanatı", Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, 177. Sayı, İstanbul, 1946, 3-8. s. Arık, Ruşen Oluk, Halkevlerinde Müze Tarih Ve Folklor Çalışmaları Klavuzu,s.49-55,Ankara,1947 Arınç, Ahmet- Haydar Hamamı, Yüksek Lisans Tezi, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü,İstanbul,1981 İşseven, Hakkı Arseven,Celâl Esad,Sanat Ansiklopedisi, 5 Cilt, M.E.B., İstanbul, 1950. Aru, Kemal Ahmet, Türk Hamamları Etüdü, İstanbul, 1949. Atlı, Süheyla, Mimar Sinan Dönemi Hamamlar Konusunda Bir Araştırma, Yüksek Lisans Tezi, İTÜ, İstanbul, 1990

Ayverdi,Ekrem Hakkı,Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri, III, İstanbul, 1973. Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri, IV, İstanbul, 1974. İlk 250 Senenin Osmanlı Mimarisi, İstanbul, 1976. 19. Asırda İstanbul Haritası, İstanbul, Baran, Bektaş, Galata hamamları ve kılıç ali paşa hamamı koruma önerileri, Yüksek Lisans Tezi, YTÜ Fen Enstitüsü, İstanbul, 2006 Barkan, Lütfi Barkan,Süleymaniye Cami ve İmareti İnşaatı (1550-157), Cilt I, T.T.K.B. Ankara,1972. Süleymaniye Cami ve İmareti İnşaatı (1550-157), Cilt II, T.T.K.B. Ankara, 1979 Batur, Afife, “Osmanlı Camilerinde Almaşık Duvar Üzerine”, Anadolu Sanatı Araştırmaları C. 2, İstanbul, 1970. Bektaş, Selma Ayasofya Haseki Hürrem Sultan Hamamı Restorasyon Önerisi ve Kütüphane Olarak İşlev Kazandırılması, Yüksek Lisans Tezi, Haliç Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 2011. Bolay, S. Hayri, "Genel Değerlendirme", I V . Vakıf Haftası Türk Vakıf Medeniyeti Çerçevesinde. Hacı Bayram Veli Ve Dönemi Semineri, Ankara, 1987, 216. s. Cichocki, Nina, “Continuity and Change in Turkish Bathing Culture in İstanbul: The Life Story of the Çemberlitaş Hamam,” Turkish Studies 6: s. 93-112, İstanbul, 2005 “The Albanian Tellâk Connection: Labor Migration to the Hammams of 18thCentury Istanbul, Based on the 1752 İstanbul Hamâmları Defteri”, Turcica, 43, s. 231-256, 2011. Cingöz M., ‘‘Hamam Gelenekleri’’ Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C.3, s. 536-537, İstanbul, 1994.

Çal, Halit, (a) Türkiye’nin Cumhuriyet Dönemi Eski Eser Politikası, Doktora Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara Üniversitesi, Ankara, 1990 (b) Türkiye’de Cumhuriyet Devri Taşınmaz Eski Eser Tahribatı ve Sebepleri, ADTCF Dergisi Cilt 34, Sayı 1-2, Ankara, 1990 Çelik, Zeynep, 19 Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul, çev: Selim Deringil, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1998 Demircanlı,Y.Yoldaş,İstanbul Mimarisi İçin Kaynak Olarak Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1989 Dernschwam, H., İstanbul ve Anadolu’ya Seyahat Günlüğü, çev. Prof. Dr. Y. Önen, Mersin, 1992. Enders, Franz Carl, Die Türkie, München, 1916 Erdal, M., İshak Paşa Hamamı Restorasyon Projesi, Yüksek Lisans Tezi, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 1992. Ergin, Osman Nuri, Mecelle-i Umûr-ı Belediyye, 2, İstanbul,1995 Esemenli, Deniz, Osmanlı Sarayı ve Dolmabahçe, İstanbul, 2003 Evliyâ Çelebi, Evliya Çelebi Seyahâtnamesi, Haz: Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, İstanbul, 2013 Eyice Semavi, ‘‘İstanbul’un Ortadan Kalkan Bazı Tarihi Eserleri’’İÜEF Tarih Der.,26-27,İst 1973 Eyice Semavi, "Yurdumuzun Ve İstanbul'un Eski Eserleri Hakkında Düşünceler", Milliyet Kültür Mirasımızı Koruma Semineri Bildiri Özetleri, İstanbul, 1984. s.99-103 ‘‘Hamamlar’’ Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C. 3, s. 537-542, İstanbul, 1994. Eyüpgiller, K.K.,Vd., 2.Bayezid Hamamı Restorasyon Projesi,Yapı Sayı 282, s.92-98, İstanbul, 2004

Gezgin, S., Mahmut Paşa Hamamı Restorasyon Projesi, Yüksek Lisans Tezi, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 1987. Glück, Heinrich, Probleme des Wölbungsbaues I,(BandXII)Die Bader Kontantinopels,Wien,1921 Gökyay, Orhan Şaik,“Risale - i Mimariyye – Mimar Mehmet Ağa - Eserleri”, Ord. Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya Armağan, s. 113-215, TTK Basımevi, Ankara, 1988. Güler, Mustafa Osmanlı Devletinde Haremeyn Vakıfları(XVI.-XVII. Yüzyıllar), Tarih ve Tabiat Vakfı, İstanbul, 2002, s.7. Gümen, Levent, Türkiye’de Vakıfların Dünü Bugünü, YL Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antalya, 2014 Günel, Kamuran, İstanbul Hamamları, Lisans Tezi, İÜEF Sanat Tarihi Bölümü, İstanbul, 1959 Güran, Tevfik Ekonomik ve Mali Yönleriyle Vakıflar, İstanbul, 2006 Haskan, Mehmet N. İstanbul Hamamları, TTOK, İstanbul, 1995 Hatemi, Hüseyin, “Tanzimat'tan Cumhuriyet’e Vakıf”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, vol. 6, p: 1658-1678, İstanbul,1985. Heffening, “Waqf” maddesi. Encyclopedia of Islam, 1. Edition, Leiden, 1096-1103. Hoexter, Miriam, “Waqf studies in the Twentieth Century: The State of the Art”, Journal of Economic and Social History of the Orient, s.474-495, 1998. Imber, Colin, Şeriattan Kanuna Ebussuud ve Osmanlı’da İslami Hukuk, Tarih Vakfı Yay,2004. Osmanlı İmparatorluğu 1300-1650, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay, 2006. İpşirli, Mehmet, Vakıfların Tarihi Gelişmesi.Türk Vakıfları(ed.)Zekai Baloğlu,İstanbul,32-39,1996 İ.T.Ü., Tarihi Çevreden Örnekler (İznik- Bursa- Edirne- İstanbul), İTÜ Mimarlık Fak. Mimarlık Tarihi ve Restorasyon Kürsüsü, İstanbul, 1976.

Jenings, R., Pious Foundations in the Society and Economy of Ottoman Trabzon, 15651640. Journal of Economic and Social History of the Orient, 33, 271-336 Kazıcı, Ziya, Osmanlı Vakıf Medeniyeti, Bilge Yayınevi., , s.35–36, İstanbul, 2003 Klinghardt, Karl, Türkische Bader, Stuttgart, 1927 Koçu, Reşat Ekrem, İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul, 1944-1974 Konuşur, B., Tahtakale Hamamı Restorasyon Projesi, Yüksek Lisans Tezi, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 1985. Kuban, Doğan,Tahtakale Hamamı Restorasyonu, Yapı, Sayı 134, İstanbul, 1993 Kudde, Esra, Küçük Mustafa Paşa Hamamı Erkekler Bölümü Restorasyon Projesi, Yüksek Lisans Tezi, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 2007. Kunter, Halim Baki, Türk Vakıfları ve Vakfiyeleri Üzerine Mücmel Bir Etüd, Vakıflar Dergisi I,İstanbul Türk Abidelerinin İdare, Muhafaza Bakım ve Onarım Mevzuunda Tatbik Edilmiş Olan Esaslar. Milletlerarası I. Türk Sanatları Kongresi, Ankara,1962, 260-267 Kuruçay, Akif İstanbul’un 100 Hamamı–İstanbul’un Yüzleri~46, İBB Kültür A.Ş., İstanbul,2010 Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, çev.Metin Kıratlı, Ankara,Türk Tarih Kurumu, 2004. Lierati, A.M., Bourbon F., Rome, London, 2001 Madran, Emre, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kültür Varlıklarının Korunmasına İlişkin Tutumlar ve Düzenlemeler: 1800-1950, Ankara, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yay, 2002. Madran, Emre, Osmanlı İmparatorluğu’nun Klasik Çağlarında Onarım Alanının Örgütlenmesi 16. – 18. Yüzyıllar, Ankara, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yay, 2004. Mumcu, Ahmet., "Eski Eserler Hukuku Ve Türkiye", A.Ü. Hukuk Fakültesi Dergisi, 26. C. 3-4. Sayı, s. 45-78, Ankara, 1969

Nayır, Erdinç, İstanbul Hamamları Hakkında Bir Araştırma. (XVIII. Yüzyılda). Mezuniyet Tezi, İÜEF Tarih Bölümü, İstanbul, 1974 Nayır, Zeynep, Osmanlı Mimarlığında Sultan Ahmet Külliyesi ve Sonrası (1609-1690), Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayını, İstanbul, 1975 Necip Bey,Müh. İstanbul Haritaları, İstanbul, 1914 Ogan, Aziz, Türk Müzeciliğinin 100. Yıldönümü, s.26-27 Orcan, Demet, Tarihi Yarımada Bölgesinde Bulunan Hamamların İncelenmesi, YL Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 2011 Orhonlu, Cengiz, "Şehir Mimarları" Osmanlı İmparatorluğunda Şehircilik ve Ulaşım Üzerine Araştırmalar, Der. S. Özbaran, İzmir, 1984. Ömer Hilmi Efendi, İthaf-ül Ahlaf fi Ahkam-il-evkaf(Çeviri:Vakıflar GenelMüdürlüğü),Ankara,1977. Önge, M. Yılmaz, Külliyelerimizin yıkılan hamamları. Önasya Aylık Milliyetçi Fikir ve Sanat Mecmuası, 7 (74), Ekim 1971, 6-7, 21.ss. "Eski Türk Hamamlarında Aydınlatma"Vakıflar Dergisi,12,121-135,Ankara,1978 "Eski Türk Hamamlarında Su Tesisatı ile İlgili Bazı Detaylar" I. Uluslararası Türk ve İslâm Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi 14-18.9.1981,(Genel Konferanslar, Çağrılı Bildiriler ve Sosyal Faaliyetler) Cilt 5, İstanbul, 1981. ‘‘Sinan'ın İnşa Ettiği Hamamlar’’ 6. Vakıf Haftası, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Ankara, 1988. Anadolu'da XII-XIII. Yüzyıl Türk hamamları, Vakıflar G. Müdürlüğü,Ankara,1995 Öz, Tahsin, Topkapı Sarayı Müzesi Onarımları, Güzel Sanatlar, 6. Sayı, s.6-74, İstanbul,1949 Öztürk, Nazif, Menşei ve Tarihi Gelişimi Açısından Vakıflar, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Ankara, 1983, s.27. Türk Yenileşme Çerçevesinde Vakıf Müessesesi, Ankara, 1995

Schacht, Joseph, “Early Doctrines on Waqf”, 60. Doğumyılı münasebetiyle Fuad Köprülü Armağanı, s. 443-452, İstanbul,1953. Shaw, Stanford, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, İstanbul, 1983 Singer, Amy, Osmanlı’da Hayırseverlik Kudüs’te Bir Haseki Sultan İmareti, İstanbul, 2004 Smolijaninovaite, Kristina, A Study on Historic Hamams in Istanbul Changing Aspects of Cultural Use and Architecture, Yüksek Lisans Tezi, Brandenburg Üniversitesi, 2007 Sönmez, Zeki, ‘‘Mimar Sinan ve Hassa Mimarlar Ocağı”, Mimar Sinan Dönemi Türk Mimarlığı ve Sanatı, İstanbul,1988. Sungurbey, İsmet, Eski Vakıfların Temel Kitabı, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay, İstanbul,1978. Şişman, Ö., Osmanlı Mimarisinde Alçı Pencereler, Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi, Danışman Yardımcısı Doç. Dr. D. Tahsin Aykutalp, İstanbul, 1990. Pervititch, Jacques, Çev. KILIÇ, Z., Sigorta haritalarında İstanbul: Axa Oyak Yayınları,İstanbul,1940 Tanyeli, Gülsün, Osmanlı Mimarlığında Demirin Strüktürel Kullanımı (15.-18. Yüzyıl),Basılmamış Doktora Tezi, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 1990. Tanyeli,G.,Tanyeli,U.,ʺ16.Yüzyıl Osmanlı Mimarlık Teknolojisi’’ Türk Kültüründe Sanat ve Mimari, Klasik Dönem Sanatı ve Mimarlığı Üzerine Denemeler, s.125-156, İstanbul, 1993. Tayla, Hüsrev, Geleneksel Türk Mimarisinde Yapı Sistem ve Elemanları, 2 Cilt, İstanbul, 2007. Taşçıoğlu, Tülay, Türk Hamamı, İstanbul, 1998 Topuzlu, Cemil, Yarınki İstanbul, 1937 İstibdat-Meşrutiyet-Cumhuriyet Devirlerinde 80 Yıllık Hatıralarım, İstanbul,1951 Ülgen, Ali Saim, Mimar Sinan Albümü, İstanbul Ünsal, Behçet, "İstanbul'un İmarı Ve Eski Eser Kaybı", Türk Sanatı Tarihi Araştırma Ve İncelemeleri, 2. Sayı, İstanbul, s. 5-60, 1969

Vakıflar Müdürlüğü, 10.yılında Vakıflar Cumhuriyetten Önce ve Sonra Vakıflar, İstanbul, 1937 Fatih Mehmed II Vakfiyeleri, Ankara, 1938 Cumhuriyetin 50. yılında Vakıflar, Ankara, 1973 XI. Vakıf Haftası Kitabı – Vakıf Kültür Varlığının Korunması, Yaşatılması ve Bu Amaçla Mali Kaynak Sağlanması Semineri (6-8 Aralık 1993 Ankara), Ankara, Son On Yılda Vakıflar 1980-1990, Ankara Velikahyaoğlu,Nazif, "Vakıf Eserlerin Gayeleri Dışında Kullanılması", İlim Ve Sanat Dergisi, 9.Sayı, İstanbul, 1986, 66-73. s. Yaman,Tevfik Cem, Türk hamamının mekânsal kurgusu “İstanbul hamamları”, Yüksek Lisans Tezi, MSGSÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 2010. Yaşar, Ahmet, ‘‘İstanbul Hamamları: 1731-1766”, Uluslararası Osmanlı İstanbul’u Sempozyumu II, İstanbul / Türkiye, 29-31 Mayıs 2013. Yediyıldız, B., Vakıf maddesi. İslam Ansiklopedisi, 13, İstanbul, MEB, İstanbul, 1986, 153-172 Yılbırt, S., İstanbul II. Bayezid Hamamı Restorasyon Projesi, Yüksek Lisans tezi, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 1991. Yılmazkaya, Orhan, Türk Hamamı, Çitlembik Yayınları. İstanbul, 2002 Yücel, Y., Es’ar Defteri [1640 tarihli] Osmanlı Ekonomi Kültür-Uygarlık Tarihine Dair Bir Kaynak, Ankara, 1992. Yüksel, İ., Aydın, Osmanlı Mimarisinde II. Bayezid – Yavuz Selim Devri, İstanbul, 1983. Osmanlı Mimarisinde Kanuni Devri,İstanbul Fetih Cemiyeti Yayın,İstanbul,2004 Yüksel, Hasan,“XVI yüzyıl Osmanlı Vakıfları”, Halil İnalcık Hatıra Kitabı, İstanbul, Wiener, W. Müller, İstanbul’un Tarihsel Topografyası, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2002.