Muzikaal reciteren van ochtend

MUZIKAAL RECITEREN VAN OCHTEND TOT NACHT

PSALLENTES EVOCEERT WAALSE GETIJDENDAG

Al eeuwenlang worden in de christelijke liturgie psalmen gezongen. De honderdvijftig liederen uit het psalmboek vormen de kern van het officie of getijdengebed: de officiële dagelijkse gebedscyclus, waarbij op acht gezette tijden een aantal psalmen wordt gereciteerd. Dit vaste gebedsschema geeft structuur aan het kloosterleven. Met een zestal concerten tussen dauw en schemering geeft het Vlaamse ensemble Psallentes deze zomer een muzikale impressie van het dagritme van een middeleeuwse kloosterling.

Dat dagritme heeft zich sinds de vroegste christelijke tijden ontwikkeld. Focus van de week was de zondag, de dag van de opstanding van Christus. Aan de vooravond van de zondag werd een vigilie of wake gehouden. Omdat de liturgie (alle teksten die worden uitgesproken of gezongen) steeds verder uitdijde, werd deze vigilie opgesplitst in een gebedsdienst bij zonsondergang (vespers), bij nacht (metten) en bij zonsopgang (lauden). Met toevoeging van de ‘kleine uren’ overdag (priem, terts, sext, none) en de completen bij het slapengaan ontstond een dagschema dat sinds de middeleeuwen in grote lijnen onveranderd is gebleven. Het geheel van liturgisch materiaal voor zo’n dag noemen we een officie. Benedictus van Nursia legde dit alles aan het begin van de zesde eeuw vast in zijn kloosterregel. Hij creëerde onder meer een schema waarmee het hele psalmboek binnen een week gelezen kon worden. Zoals mensen tegenwoordig alle afleveringen van hun favoriete Netflix-serie in een korte tijd bingewatchen, zo werd het voor de middeleeuwse kloosterling mogelijk de 150 psalmen elke week allemaal te zingen.

Muzikale formules

De kern van het gregoriaanse repertoire is het zingend voordragen van tekst, oftewel reciteren. De christelijke liturgie is in die zin erg cerebraal, zelfs ronduit intellectueel. De evangelist Johannes geeft het toe: ‘In het begin was het Woord en het Woord was bij God en het Woord was God.’ Teksten worden traag en goed verstaanbaar voorgedragen, zodat iedereen op hetzelfde ritme liturgie kan vieren.

TEKST /

Hendrik Vanden Abeele

BEELD /

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, ms. 70E4, fols. 93v-94r

PSALLENTES

Foto: Wouter Van Vaerenbergh

Door de ontwikkeling van vrij monotone formules werd het gemakkelijk om psalmen gezamenlijk te reciteren. Volgens deze formules worden psalmverzen op één toon uitgesproken. De hoofdletter aan het begin van een vers wordt met een melodisch opstapje benadrukt en de versregel komt door middel van een dalende melodie bij de punt tot rust. Op deze manier kunnen we zinnen en woordgroepen goed van elkaar onderscheiden. Deze praktijk kreeg een gouden randje door voor en na elke psalm een antifoon te zingen; een groep zangers aan de ene kant van de kerk zet het gezang in, een groep zangers aan de overkant antwoordt hierop. Zo weerklinkt deze wisselzang tegenover elkaar: anti-fonaal.

Getijdendag Psallentes

Het Vlaamse ensemble Psallentes presenteert op het Festival Oude Muziek Utrecht een getijdendag rond het typisch Luikse feest van het Heilig Sacrament, in de Waalse regio bekend als ‘La Fête-Dieu’. De instelling van het feest in 1246 danken we aan de heilige Juliana. Dertig jaar eerder had zij in een visioen een onvolledige maan gezien. Dit werd uitgelegd als een teken dat de liturgische cyclus nog onvolledig was en er een feest rond het Heilig Sacrament ontbrak. De jonge monnik Jean de Cornillon gaf dit nieuwe feest met een officie gestalte. Een prachtige bron voor het officie van Jean de Cornillon is een Vlaams handschrift uit Tongeren dat rond 1300 is vervaardigd en in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag wordt bewaard (ms. 70E4). Het manuscript bevat in zorgvuldig hoefnagelschrift uitgeschreven antifonen en responsoria, en ook een hymne en een sequens — alles wat we nodig hebben om, samen met de voorgeschreven psalmen, een gregoriaanse getijdendag te evoceren. Het officie van Jean de Cornillon is soepel, verzorgd en expressief, en heeft een snelle verspreiding gekend in het bisdom Luik en in de richting van Duitsland, Moravië en Polen. Nog in dezelfde eeuw schreef Thomas van Aquino echter een ander officie voor Sacramentsdag. Dat werd het universele officie van Corpus Christi, maar Jeans officie werd in de Luikse SintMaartensbasiliek zeker tot in de zestiende eeuw gezongen. Binnenkort weerklinkt het in Utrecht. ■●

FESTIVAL OUDE MUZIEK UTRECHT 2021

HET OFFICIE VAN JEAN DE CORNILLON IS SOEPEL, VERZORGD EN EXPRESSIEF

GETIJDENDAG PSALLENTES za 4 sep, Willibrordkerk

7.00 uur / Lauden bij zonsopkomst 9.00 uur / Priem & terts kleine uren I 12.00 uur / Mis 14.00 uur / Sext & none kleine uren II 18.00 uur / Vespers bij zonsondergang 21.00 uur / Completen bij het slapengaan

oudemuziek.nl/getijdendag