Б.Ариунзаяа

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

ТӨЛӨВЛӨГӨӨ

ШҮҮХИЙН ЖУРМААР ГЭРЛЭЛТ ЦУЦЛАХ АЖИЛЛАГАА, ТҮҮНИЙ ЭРХ ЗҮЙН ЗОХИЦУУЛАЛТЫН ҮНДСЭН АСУУДАЛ

УДИРТГАЛ 1-Р БҮЛЭГ ШҮҮХИЙН ЖУРМААР ГЭРЛЭЛТ ЦУЦЛАХ АЖИЛЛАГАА, ТҮҮНИЙ ЭРХ ЗҮЙН ЗОХИЦУУЛАЛТ 1.1 Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагааны тухай ойлголт түүний эрх зүйн зохицуулалтын түүхэн хөгжил 1.2 Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлахтай холбоотой эрх зүйн зохицуулалт, өнөөгийн байдал

2-Р БҮЛЭГ ШҮҮХИЙН ЖУРМААР ГЭРЛЭЛТ ЦУЦЛАХ АЖИЛЛАГААНЫ ЭРХ ЗҮЙН ЗОХИЦУУЛАЛТЫГ БОЛОВСРОНГУЙ БОЛГОХ НЬ 2.1.Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагааны эрх зүйн зохицуулалтын практик хэрэгжилт 2.2.Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагааны эрх зүйн зарим зохицуулалтыг боловсронгуй болгох зарим асуудал САНАЛ ДҮГНЭЛТ ХАВСРАЛТ НОМ ЗҮЙ

1

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

Удиртгал Төрөөс хүн амын хөгжлийн талаар баримтлах бодлогын нэг чухал бүрэлдэхүүн бол гэр бүлийн талаар баримталж хэрэгжүүлэх бодлого билээ. Гэр бүл бол нийгмийн анхдагч үүр бөгөөд хувь хүний хөгжилд суурь үндэс нь гэр бүлийн хүрээнд эхлэн тавигдаж төлөвшдөг. Иймд гэр бүлийн нийгэмд гүйцэтгэх үүрэг ролийг өндөржүүлэх, хувь хүний төлөвшилд эерэг нөлөөлөх нөлөөлөлийг дээшлүүлэхэд гэр бүлийн тогтвортой байдал нэн чухал ажээ. Гэхдээ гэрлэлтэд суурилсан гэр бүлийн тогтвортой байдал алдагдан шүүхээр гэрлэлт цуцлуулах явдал сүүлийн жилүүдэд нэмэгдэж байна. Энэ нь гэр бүл хүний хөгжилд нөлөөлөх нөлөөлөлд таагүй байдлыг үүсгэх нь олонтоо тохиолддог. Иймд гэр бүл цуцлалт түүнээс үүсэх үр дагаврыг эрх зүйн талаас нь судлах явдлыг гол зорилтоо болгон үзлээ. Сэдвийн хүрээнд тавьсан зорилго: Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагааны эрх зүйн зохицуулалт, түүний зарим зохицуулалтыг боловсронгуй болгох байдлыг судлан ийнхүү цуцалснаас гэр бүлийн гишүүдийн өмнө бий болох хүүхдээ асран хүмүүжүүлэх болон гэр бүлийн гишүүдийн хамтран өмчлөх дундын эд хөрөнгийг хуваах асуудлыг оновчтой зохицуулах хууль зүйн зохих арга замыг тодорхойлох явдал юм. Энэхүү зорилгыг хэрэгжүүлэхийн тулд дараахь зорилтуудыг дэвшүүлсэн: Үүнд: 1. Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа түүний эрх зүйн зохицуулалт 2.Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагааны эрх зүйн зарим зохицуулалтыг боловсронгуй болгох нь зэрэг эдгээр болно. Сэдвийн судлагдсан байдал: Тухайлбал: Т.Мөнхжаргал “Гэр бүлийн эрх зүй” 1995 он, Д.Тунгалаг “Гэр бүлийн ёс суртахуун” 2000 он, А.Дугармаа “Гэр бүлийн эрх зүй” 2005 он, Д.Баярмаа “Гэр бүлийн гишүүдийн хуваарьт хөрөнгө” 2003 он /магистрын ажил/ зэрэг судалгааны ажил, сурах бичгүүд болон нэг сэдэвт бүтээлүүд гарсан байна. Дээрхи судлаачдын бүтээлүүд нь гэрлэлт, гэрлэлтээ бүртгүүлэх, гэрлэлтээ батлуулсан гэр бүл ба тэдгээрийн гишүүд хоорондын харилцааны талаар, гэр бүлийн гишүүдийн эдлэх эд хөрөнгийн ба амины эрх, хүлээх үүрэг, гэр бүлийн харилцаа дуусгавар болох, дуусгавар болсонтой холбоотойгоор үүсэх үүрэг зэргийн талаар судлагдсан байна.

2

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

Магистрын ажлын бүтэц Энэхүү ажил нь удиртгал, хоёр бүлэг, санал дүгнэлт, ном зүй гэсэн бүтэцтэй. Удиртгал хэсэг нь: Судалгааны ажлын зорилго Сэдвийн судлагдсан байдал Судалгааны ажлын бүтэц Судалгааны ажлын ач холбогдол гэсэн дэд хэсгүүдтэй. Нэгдүгээр бүлэгт: Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагааны тухай ойлголт түүний эрх зүйн зохицуулалтын түүхэн хөгжил, мөн шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлахтай холбоотой эрх зүйн зохицуулалт, өнөөгийн байдал зэргийг бичиж боловсруулсан. Хоёрдугаар бүлэгт Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагааны эрх зүйн зохицуулалтын практик хэрэгжилт болон хүүхдийн эрх ашиг, гэрлэгсдийн болон тэжээн тэтгэх гэрээ, шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагааны эрх зүйн зарим зохицуулалтыг боловсронгуй болгох талаар бичсэн. Ном зүй: Өөрийн орны болон гадаад улс орны хууль тогтоомж, эрдэмтдийн зохиол бүтээл, нийтлэл зэрэг мэдээллийн эх сурвалжийн жагсаалтыг хавсаргасан. Судалгааны ажлын ач холбогдол: Энэхүү судалгааг хийснээрээ шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцалснаас үүсэх гол үр дагавар болох эхнэр нөхрийн дундын өмчийг хуваах үр хүүхдээ

асран тэтгэх үүргийг шийдвэрлэхтэй холбогдсон хууль зүйн

зохицуулалтыг өнөөгийн практик хэрэгцээ шаардлагын үүднээс оновчтой болгож, өөрчлөх талаар тодорхой саналуудыг дэвшүүлэх явдал юм. Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах асуудлыг төрийн хууль тогтоомжийн зохицуулалттай холбож улмаар түүнийг шүүхийн практиктай уялдуулан судалсан нь судалгааны шинэлэг талыг харуулж байна.

3

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ: ШҮҮХИЙН ЖУРМААР ГЭРЛЭЛТ ЦУЦЛАХ АЖИЛЛАГАА, ТҮҮНИЙ ЭРХ ЗҮЙН ЗОХИЦУУЛАЛТ 1.1 Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагааны тухай ойлголт түүний эрх зүйн зохицуулалтын түүхэн хөгжил Гэр бүлийн эрх зүйн харилцаа дуусгавар болох гэдэг нь нилээд чухал ойлголт юм. Энэ нь гэр бүлийн харилцаа дуусгавар болохоос ялгаатай. Гэр бүлийн харилцааны нилээд хэсгийг заншлын ба ёс суртахууны хэм хэмжээгээр зохицуулдаг. Тэгвэл тэрхүү заншлын болон ёс суртахууны хэм хэмжээгээр зохицуулагдаж буй хэсэг нь гэр бүлийн эрх зүйн харилцаа

дуусгавар болсон ч үргэлжилж байдаг. Жишээ нь: гэрлэлт цуцалсан ч

хүүхдүүдийн эцэг эхээ хайрлан хүндэтгэх харилцаа үргэлжилж байдаг. Гэр бүлийн эрх зүйн харилцаа дуусгавар болох гэсэн энэ дэд сэдвийг дараах байдлаар хувааж судлах нь зүйтэй санагдлаа. Гэр бүлийн эрх зүйн харилцаа дуусгавар болох гэсэн энэхүү асуудалд гэрлэлтийн харилцаа дуусгавар болох асуудал хамаарна. Гэрлэлт дуусгавар болох асуудал нь зөвхөн гэрлэлтээ бүртгүүлсэн гэрлэгчдийн хувьд яригдана. Гэрлэлт дуусгавар болох гэдэг нь гэрлэгчдийн хооронд үүссэн гэр бүлийн харилцааг гэрлэгчид болон бусад сонирхогч этгээдийн хүсэлтээр төрийн эрх бүхий байгууллагаас хуульд заасан үндэслэл журмын дагуу зогсоож байгаа ажиллагаа юм 1 . Монгол Улсын Гэр бүлийн тухай хуульд гэрлэлтийг дуусгавар болгох үндэслэлийг доорхи байдлаар томьёолсон байдаг. Гэрлэгч нас барсан болон түүнийг нас барсан гэж зарласан шүүхийн шийдвэр хүчин төгөлдөр болсон өдрөөс эхэлсэн гэрлэлт дуусгавар болсонд тооцогдоно. Гэрлэлтийг захиргааны буюу шүүхийн журмаар цуцалсан бол гэрлэлт дуусгавар болно. Энэ хуулийн 9-д заасныг зөрчиж гэрлэсэн, гэр бүл болох зорилгогүйгээр гэрлэлт бүртгүүлсэн нь илэрсэн тохиолдолд гэрлэгчдийн хэн нэгний, эсхүл эрх нь зөрчигдсөн бусад хүний болон хүүхдийн эрх, ашиг сонирхлыг хамгаалах байгууллагын нэхэмжлэлээр шүүх гэрлэлтийг хүчин төгөлдөр бус гэж тооцно. Гэрлэгчдийн аль нэг нь эсвэл хоёулаа нас барсан тохиолдолд нас барсан тухай эмнэлгийн магадлагаа шүүх эмнэлгийн дүгнэлт зэргийг үндэслэн түүний эцэг эх, эхнэр нөхөр, 18 нас хүрсэн хүүхэд зэрэг нь сум дүүргийн засаг даргын тамгын газарт нас барсныг бүртгүүлнэ. Нас барсныг Иргэний бүртгэлийн байгууллагад бүртгүүлснээр гэрлэлт дуусгавар болно. Нас барсан, нас барсан гэж зарлагдсан этгээдийн эхнэр, нөхөр, үр хүүхэд нь уг

1

А.Дугармаа “ Монгол Улсын гэр бүлийн эрх зүй” УБ 2005 он 50 дахь тал

4

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

этгээдийн өвийг өвлөх эрхтэй байдаг. Өвлөх эрхийн зохицуулалтад анхаарвал зохих нэг асуудал байдаг учраас тэр талаар товч бичиж байгаа болно. Өв залгамжлалыг хуульд зааснаар буюу гэрээслэлээр гүйцэтгэнэ. Энэ тухай Иргэний хуулийн 520 дугаар зүйлийн 520.1.1, 520.2-т хууль ёсны өвлөгч гэж хэн болох тухай тодорхойлон зааж өгсөн байдаг. Хуульд зааснаас үзвэл хууль ёсоор өв хүлээн авах эрхтэй нэгдүгээр өв залгамжлагч /нас барагчийн эхнэр, нөхөр, нас барагчийн төрүүлсэн болон үрчилсэн эцэг эх/ нар нь бүгд адил хэмжээгээр өвлөх эрхтэй байна. Дээрхи заалтаас харвал нас барагчийн төрүүлсэн болон үрчилсэн хүүхэд, түүнийг нас барсаны дараа төрсөн хүүхэд нь нэгдүгээр ээлжинд бусдын адил өв хүлээн авах эрхтэй байгаа нь хүүхдийн өмчлөх эрхийг хамгаалж буй нэгэн зохицуулалт юм. Харин энэ заалт нь Гэр бүлийн тухай хуулийн 21 дүгээр зүйлийн 21.3-т Дагавар хүүхэд хойт эцэг, хойт эхийн хооронд эцэг эх, хүүхдийн эрх, үүрэг үүснэ гэсэн заалттай зөрчилдөж байна. Иргэний хуулийн

520 дугаар зүйлийн 520.1-т дагавар

хүүхдийг өвлөх эрхийн асуудлыг зааж өгөөгүй байх тул дагавар хүүхэд нь хууль ёсны өвлөгч биш гэсэн дүгнэлт хийж болохоор байдаг. Өөрөөр хэлбэл нас барснаар гэрлэлт дуусгавар болох үед нас барагчийн насанд хүрээгүй дагавар хүүхдийн эрх, ашиг сонирхол нь зөрчигдөхөөр утга агуулгатай заалт байна. Харин өвлүүлэгч нь хуульд зааснаар өвлөх эрхтэй буюу эрхгүй этгээдэд эсвэл төрд, хуулийн этгээдэд өөрийн эд хөрөнгө болон эд хөрөнгийн эрхийг бүхэлд нь буюу эсвэл зарим хэсгийг нь өөрийн үзэмжээрээ хуваарилан гэрээслэж болохоор Иргэний хуулийн 522 дугаар зүйлийн 522.1-д заасан байдаг. Хэрвээ өвлүүлэгч бүх эд хөрөнгөө хууль ёсны өвлөгч бус этгээдэд гэрээслэх тохиолдолд өвлүүлэгчийн насанд хүрээгүй буюу хөдөлмөрийн чадваргүй хүүхэд, түүнийг нас барсан хойно төрсөн хүүхэд, түүний асрамжинд байсан хөдөлмөрийн чадваргүй эхнэр, нөхөр, төрүүлсэн болон үрчилсэн эцэг эх, хууль ёсны бусад өвлөгчид нь хуульд зааснаар өвлүүлбэл зохих хөрөнгийн хоёрны нэгээс багагүй хэсгийг заавал өвлүүлнэ гэж заасан нь гэрлэлт дуусгавар болох үед хүүхдийн өмчлөх эрхийг хангаж буй нэгэн зохицуулалт юм. Гадаадын улс орнуудын Гэр бүлийн хууль тогтоомжийн гэрлэлтийн харилцааг дуусгавар болгох асуудлыг судалж үзэхэд энэ талаарх зохицуулалтыг ерөнхийд нь 2 хэсэгт ангилж болох юм. ¾

Гэрлэлт бол цуцлагдашгүй байнгын холбоо. Энэ хандлагыг баримтлагч улс

орнууд гэрлэлт цуцлахыг хүлээн зөвшөөрдөггүй ба гэрлэлт цуцлахыг хориглодог. Гэрлэлтийн харилцаа дуусгавар болох цорын ганц нөхцөл бол эхнэр, нөхрийн аль нэг нь нас барсан, эсвэл шүүхээс нас барсан сураггүй алга болсонд тооцсон байхаар хууль тогтоомжиндоо зааж өгсөн. Ирланд, Андорра, Испани, Аргентин, Колумб, Парагвай,

5

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

Чили зэрэг улсууд энэ хэсгийн ангилалд хамаарна. Ялангуяа католик шашинтай улс орнууд гэрлэлт цуцлахын эсрэг байр суурийг баримталдаг. Өөрөөр хэлбэл гэрлэлтийг ариун нандин, шашны шинжтэй харилцаа гэж үздэг бөгөөд гэрлэлтийн харилцааг дуусгавар болгох нь хүний хүсэл зоригоос үл хамаарна гэж үздэг байна. Сүүлийн үед энэ үзэл хандлага уян хатан шинжтэй болж, зарим нэг тохиолдолд гэрлэгчдийг гэрлэлтээ цуцлуулахыг зөвшөөрдөг болсон. Гэвч энэ нь яг үнэндээ гэрлэлтийг цуцалж байгаа хэрэг биш, зөвхөн гэрлэгсдийг тодорхой хугацаагаар тусдаа амьдрахыг зөвшөөрсөн байдаг. ¾

Гэрлэлтийн харилцааг дуусгавар болох асуудалд хандах харьцангуй аядуу

хандлага Дани, Норвеги, Швед, Мексик, Япон, АНУ-н зарим муж гэх мэт улс орнууд хуулиндаа гэрлэлтийн харилцааг дуусгавар болгох асуудлыг харьцангуй нээлттэй авч үзэж, зохицуулсан байдаг. Гэрлэлт дуусгавар болох шалтгаан нөхцөлүүдийг харьцангуй нээлттэй байдлаар тогтоож, гэрлэгсдийн харилцан зөвшөөрлийг үндэслэн гэрлэлтийг цуцалдаг. Жишээ нь: Францын Иргэний хуулийн хэм хэмжээтэй адил төстэй хэм хэмжээг хуулиндаа нилээд тусгасан Бельгийн Иргэний хуульд гэрлэлт цуцлах үндэслэлүүдийг тодорхой шалгууруудаар нарийвчлан гаргасан байдаг. Дээр нэрлэсэн улс орны заримд хэрвээ гэрлэгчдийн өөрсдөө харилцан тохиролцож гэрлэлтээ цуцлах үед нөхцөл байдлыг хөнгөрүүлэн авч үзэх журам үйлчилдэг. Тухайлбал, Японд гэрлэгчид харилцан зөвшөөрснөөр гэрлэлтийг цуцалж байгаа бол шүүхийн бус журмаар шийдвэрлэж болдог байна. Энэ үзэл хандлагын гол онцлог бол гэрлэгчдийн хэн нэгний бус, гэрлэгчдийн хоёулангийнх нь хүсэл зориг, зөвшөөрлийн үндсэн дээр асуудлыг шийдвэрлэж байдагт оршино. Энд дийлэнх улс орнууд хамрагддаг ба гэрлэлтийг тодорхой үндэслэлээр цуцлахдаа эхнэр, нөхөр хоёрын харилцан зөвшөөрлийг заавал шаардахгүй. Гэхдээ зөвхөн гэрлэгчдийн аль нэг нь гэрлэлтээ цуцлуулахыг хүссэн байх ба түүний зэрэгцээ хуульд заасан тодорхой үндэслэлүүд байхыг шаарддаг. Жишээ нь: Гэрлэгчдийн хэн нэг нь нөгөөдөө үнэнч байж чадаагүй, эсхүл ямар нэгэн ноцтой, шийтгэл хүлээх үйлдэл хийсэн, гэрлэгчдийн хэн нэг нь нөгөөгөө орхиж явсан бол, гэрлэгчдийн хэн нэг нь хамтын амьдралаа үгүй хийх байдал үүсгэсэн, тухайлбал гэрлэлтийн улмаас үүссэн үүргээ ноцтой зөрчсөн, илт шударга бус, хүнлэг бус хандсан, садарлаж завхайрсаны улмаас хамтран амьдрах боломжгүй болсон бол гэрлэлт цуцлах тухай нэхэмжлэл гаргаж болно. Үүргээ ноцтой зөрчсөн гэдэгт харгис хэрцгий, хүнлэг бус харьцахыг ойлгоно.

6

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

Эхнэр, нөхөр нь 3 жилээс дээш сэтгэцийн өвчтэй байсан бол гэр бүлийн эрх зүйн харилцаанд оролцогч субьектуудын хүсэл зоригоос хамаарч эсвэл хамаарахгүйгээр гэр бүлийн эрх зүйн харилцааны үйлчлэл зогсоно. Энэ нь хэд хэдэн онцлогтой: •

Процессын шинжтэй харилцаа

•

Хуульд заагдсан нөхцөл журмын дагуу бүртгүүлсэн гэр бүлд хамаарна

•

Гэрлэгчдийн аль нэгний буюу хоёулангийнх нь хүсэлтээр үүсдэг

•

Гэр бүлийн эрх зүйн харилцааг бүхэлд нь дуусгавар болгодоггүй

Дээр дурьдсан улс орнуудын хууль тогтоомжуудын зохицуулалтаас үзвэл гэрлэлтийн эрх зүйн харилцаа дуусгавар болох 2 үндэслэл байх буюу гэрлэгчдийн хүсэл зоригоос хамаарахгүйгээр гэр бүлийн эрх зүйн харилцаа дуусгавар болох гэрлэгчдийн хүсэл зоригоос хамаарч дуусгавар болох зохицуулалт гарч ирдэг байна.

I. Гэрлэгчдийн хүсэл зоригоос хамаарахгүйгээр дуусгавар болох үндэслэлд: а) Гэрлэгч нас барсан бол эсвэл шүүхээс нас барсанд тооцсон бол Гэрлэгч нас барсан гэдгийг тухайн этгээдийн нас барсны гэрчилгээгээр тодорхойлно. Гэрлэгчийг нас барсан гэж зарласан шүүхийн шийдвэр хүчин төгөлдөр болсон өдрөөс эхлэн гэрлэлтийг дуусгавар болно. б) Гэрлэлтийг хүчин төгөлдөр бус гэж тооцсон бол Гэрлэлтийг хүчин төгөлдөр бус гэж тооцсоноор гэрлэлтийн харилцаа байгаагүйтэй адилтган авч үзэх асуудал гарч ирнэ. Өөрөөр хэлбэл гэр бүлийн харилцаа дуусгавар болох тухай ойлголт нь хууль ёсны гэрлэлт буюу анхнаасаа гэр бүлийн хууль тогтоомжид заасны дагуу гэрлэх нөхцөл журмын дагуу бүртгүүлсэн албан ёсны гэрлэлтийн харилцаа зогсохыг ойлгоно. Харин гэрлэлтийг хүчин төгөлдөр бусад тооцсоноор гэрлэлтийн харилцаа дуусгавар болох тухай ойлголт нь анхнаасаа хууль бусаар үүссэн гэр бүлийн харилцааг таслан зогсоож байгаа ойлголт юм.

II. Гэрлэгчдийн хүсэл зоригоос хамаарч гэрлэлтийн харилцаа дуусгавар болгох үндэслэлд: - гэрлэлт цуцлах тухай ойлголт багтаж байдаг. Ингээд гэрлэлт дуусгавар болох нэгэн үндэслэл болох гэрлэлт цуцлах асуудлын талаар авч үзье.

7

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

Гэрлэлт цуцлах гэдэг нь гэрлэгчдийн дунд гэрлэлтийн үр дүнгээр бий болсон эд хөрөнгийн бус амины харилцаа хамтын амьдрал нь тэдний хүсэл зоригийн дагуу төрийн эрх бүхий байгууллагаас тогтоосон журмын дагуу дуусгавар болохыг ойлгоно. Дээрхи судлаачын тодорхойлолтыг авч үзвэл гэрлэлт цуцлалт нь гэрлэгчдийн хүсэл зоригийн дагуу үйл ажиллагаа юм гэсэн үндэслэл гарч ирж байна. Тэгвэл өмнө дурьдсан гадаадын улс орнуудын гэр бүлийн хууль тогтоомжоос харахад гэрлэгчдийн нэгнийх нь хүсэл зоригийн дагуу нөгөөгийнх нь хүсэл зоригийн эсрэг байх тохиолдол байдаг байна. Гэрлэлтийг шүүхийн журмаар цуцлахдаа гэрлэгчдийн хэн нэгний байнгын хүчирхийлэл, дарамтаас болж гэр бүлийн гишүүдийн амь нас, эрүүл мэнд болон хүүхдийн хүмүүжилд ноцтой хохирол учирч болзошгүй, эсхүл учирсан нь тогтоогдсон бол шүүх эвлэрүүлэх хугацаа авалгүйгээр гэрлэгчдийн нэг тал нь гэрлэлт цуцлуулах хүсэлгүй байсан ч гэрлэлтийг цуцалдаг. Мөн эвлэрүүлэх хугацаа өнгөрсөн ч талууд эвлэрээгүй бол нэг тал нь гэрлэлт цуцлуулах хүсэлтэй, нөгөө тал гэрлэлтээ цуцлуулах хүсэлгүй байсан ч гэрлэлтийг цуцалдаг. Иймд дээрхи тодорхойлолтод энэ утга санааг нэмж тодорхойлох нь зүйтэй гэж үзэж байна. Гэрлэлтийг шүүхийн болон захиргааны журмаар цуцална. Харин эхнэр нь жирэмсэн буюу хүүхэд нь нэг нас хүрээгүй эсхүл хариуцагч хүндээр өвчилсөн тохиолдолд гэрлэлт цуцлахыг хориглодог. Энэ нь хүүхдийн эрх ашиг сонирхол мөн эхнэр, нөхрийн эрх ашиг сонирхлыг төрөөс хамгаалж буй явдал юм. Гэрлэгчид гэрлэлтээ цуцлуулахаар харилцан зөвшөөрсөн, тэдний асрамжинд 18 хүртэлх насны төрсөн болон үрчилсэн хүүхэд байхгүй, эд хөрөнгийн маргаангүй тохиолдолд гэрлэлтээ цуцлуулахаар иргэний бүртгэл мэдээллийн байгууллагад гаргана. Гэр бүлийн хуульд гэрлэлтийг захиргааны журмаар цуцлах нэг

үндэслэл нь тэдний

асрамжинд 18 хүртэлх насны хүүхэд байхгүй байх гэж зааж өгсөн байх тул энэхүү цуцлалт нь бидний судалж буй сэдэвтэй холбоогүй. Гэрлэлтийг шүүхийн журмаар цуцлах асуудлыг Гэр бүлийн тухай хуулийн 14 дүгээр зүйлд энэ хуулийн 13 дугаар зүйлд зааснаас бусад тохиолдолд гэрлэгчдийн харилцан тохиролцсон буюу тэдний хэн нэгний, эсхүл иргэний эрх зүйн бүрэн чадамжгүй гэж тооцогдсон эхнэр, нөхрийн асран хамгаалагчийн нэхэмжлэлийн дагуу гэрлэлт цуцлах асуудлыг шүүх шийдвэрлэнэ. Шүүх гэрлэлт цуцлах асуудлыг Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуульд заасан журам болон Гэр бүлийн тухай хуулийг удирдлага болгон шийдвэрлэнэ.

8

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

Гэрлэлт цуцлах тухай нэхэмжлэлийг хариуцагчийн оршин суугаа газрын шүүхэд гаргана. Хэрвээ нэхэмжлэгч нь хүндэтгэн үзэх шалтгааны улмаас /тахир дутуу, бага насны хүүхэдтэй, хүнд өвчтэй хэн нэгнийг асарч байгаа г.м/ хариуцагчийн оршин суугаа газар очиж чадаагүй тохиолдолд өөрийн оршин суугаа газрын харьяалах шүүхэд нэхэмжлэлээ гаргана. Гэрлэгчдийн болон хүүхдийн эрх ашиг сонирхлыг хамгаалах үүднээс 3 сар хүртэлх хугацаагаар хойшлуулж талуудад эвлэрэх боломж олгоно. Шүүхээс гаргасан эвлэрүүлэх хугацаанд талууд эвлэрвэл шүүхээс хэргийг хэрэгсэхгүй болгоно. Хэрвээ гэрлэгчдийн хэн нэгний байнгын хүчирхийлэл, дарамтаас болж гэр бүлийн гишүүдийн амь нас, эрүүл мэнд болон хүүхдийн хүмүүжилд ноцтой хохирол учирч болзошгүй, эсхүл учирсан нь тогтоогдсон бол шүүх эвлэрүүлэх хугацаа авалгүйгээр гэрлэлтийг цуцалдаг. Гэрлэгчид гэрлэлт цуцлах үедээ хүүхдээ хэний асрамжинд үлдээх, хөдөлмөрийн чадваргүй эхнэр, нөхрөө тэжээн тэтгэх, хамтран өмчлөх дундын эд хөрөнгөө хуваах тухайгаа тохиролцож болно. Гэр бүлийн гишүүд нь хуваарьт болон дундын өмчтэй байх ба хуваарьт өмчтэй холбоотой асуудалд шүүх оролцохгүй. Хэрвээ гэрлэгчид гэрлэлтийн гэрээ байгуулж түүндээ гэрлэлт цуцлуулахад дундын эд хөрөнгөө болон хуваарьт өмчөө хэрхэн зохицуулах талаар тусгасан бол гэрээний заалтыг дагаж мөрдөнө. Талууд өөрсдөө дундын өмчөө хэрхэн хуваах талаар тохиролцож чадахгүй бол шүүхээс хөрөнгө хуваах асуудлыг шийдвэрлэнэ. Гэр бүлийн нэг гишүүнд ноогдох эд хөрөнгийн хэмжээ нь насанд хүрээгүй, хөдөлмөрийн чадваргүй бүх гишүүнийг оролцуулан нийт гишүүдэд адил байна. Өөрөөр хэлбэл гэрлэлт цуцлахад насанд хүрээгүй хүүхэд нь эцэг эхийнхээ нэгэн адил хэмжээний эд хөрөнгийг өмчлөх эрхтэй байна гэсэн үг юм. Харин хүүхдийн өмчөө захиран зарцуулах эрхийн тухайд бол эрх зүйн бүрэн чадамжтай болтол энэ эрхийг нь хязгаарлана. Гэрлэлт цуцалснаас гэр бүлийн гишүүнд оногдох дундын эд хөрөнгийн хэсгийг тодорхойлоход гэрлэгчдийн эрүүл мэндийн байдал, хүүхдийн эрх ашиг сонирхлын үүднээс, түүнчлэн дундын эд хөрөнгөө зүй бусаар ашигласан, нуусан, гэрлэлт цуцалсан нь түүний буруутай үйлдлээс шалтгаалсан нь тогтоогдсон нөхцөлд шүүх өөрөөр тогтоож болно. Жишээ нь: Иргэн Ц, М нар гэрлэлтээ цуцлуулахдаа эхнэр М нь дундын эд хөрөнгөө хуваахдаа доорх хүсэлтийг гаргасан байна. Иргэн Ц нь хамтран амьдарч байх хугацаандаа гэр бүлийнхээ амгалан тайван байдлыг алдагдуулж байнгын агсан тавьж гэр бүлийнхээ эд хогшлыг зарж уух зэргээр сэтгэл санаа, эд материалын нилээд хохирол учруулсан тул дундын өмчлөлийн хөрөнгө болох, нарийн боовны цех, хадгаламжинд буй 1.200.000 төгрөг зэргийг авах

9

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

хүсэлтэй байна. Учир нь Ц-ийн 9 настай, 11 настай хоёр охин нь миний асрамжинд үлдэх тул хүүхдийн ирээдүйн хүмүүжил цаашид сурч боловсрох нөхцөл зэргийг нь харгалзан үзэж дээрх эд хөрөнгийг гаргуулан өгнө үү. Харин Ц-д “аксент” маркийн суудлын авто машиныг үлдээх саналтай байна гэжээ. Энэ тохиолдолд шүүх нэхэмжлэлд дурьдагдсан нөхцөл байдал байгаа эсэхийг шалган үзэж шийдвэрлэхдээ харгалзан үзнэ. Дээр дурьдсан нөхцөл байдал тогтоогдохгүй бол адил хэмжээгээр хуваана. Хамтран амьдрагчдын хамтын амьдрал дуусгавар болох тухай асуудал Хамтран амьдрагчдын хооронд үүссэн харилцааг гэр бүлийн харилцааны нэгэн өвөрмөц төрөл гэж үзэх саналтай байгаагаа өмнө нь дурьдсан. Хамтран амьдрагчдын харилцаа дуусгавар болох үед хүүхдийн асрамжийн болон эд хөрөнгийн талаар мөн тэжээн тэтгэх талаар маргаантай асуудлууд гарч ирдэг. Тэдний хоорондын харилцааг гэрлэлтээ бүртгүүлсэн хосуудтай адилтган авч үзэх нь боломжгүй юм. Энэ нь тэдний хооронд албан ёсны гэр бүлийн эрх зүйн харилцаа үүсээгүй байдагтай холбоотой. Хамтран амьдрагчид нь хамтын амьдралаа дуусгавар болгохдоо хүүхдийн эцэг эх тогтоолгох нь хүүхдийн асрамжийн болон тэтгэлгийн асуудлаар хуваарьт өмч хөрөнгөө нийлүүлэн аж ахуй эрхэлж түүнээс нь тодорхой хэмжээний ашиг орлого бий болсон үед түүнийгээ харилцан тохиролцож хувааж чадахгүй болсон үедээ хэрхэн хуваах тухай асуудлаа шийдвэрлүүлэхээр шүүхэд ханддаг. Харин гэрлэгчдийн эрх үүргийг хууль зүйн дагуу эдэлдэггүй учир гэрлэлт цуцлах болон хөдөлмөрийн чадваргүй эхнэр нөхрөө тэжээн тэтгэх тухай асуудлаар шүүхэд хандах боломжгүй байдаг. Хүүхдийн эцэг эх хэн болох талаар маргаантай байгаа бол гэрлэгчид гэрлэлтээ цуцлуулахдаа хүүхдийн эцгийг тогтоолгохоор шаардлага тавих эрхтэй ба шүүх уг маргааныг гэрлэлт цуцлах хэрэгтэй нь хамт шийдвэрлэх боломжтой юм. Хүүхдийн эцэг эх мөн эсэх талаар эргэлзээтэй байгаа хүүхдийн эцэг эх гэдгийг хүлээн зөвшөөрөхгүй, эсвэл хэд хэдэн эцэг, эх хүүхдийг өөрийн хүүхэд мөн хэмээн маргаж байгаа мөн гэрлэлтээ бүртгүүлээгүй эцэг эхийн дундаас төрсөн хүүхдийг хэний хүүхэд болох талаар хамтарч өргөдөл гаргахаас татгалзсан мөн нэхэмжлэгч хүүхдийн тэтгэлэгийг хүүхдийн эцэг эх тогтоолгох тухай хүсэлтээ хамтран гаргасан тохиолдолд хүүхдийн эцэг эхийг шүүхийн журмаар тогтооно. Хүүхдийн эцэг, эх тогтоолгох хүсэлтийг гаргах эрхтэй этгээд нь хүүхдийн эцэг эх, асран хамгаалагч, төрөл садангийн хүн, хүүхдийн эрх ашиг сонирхлыг хамгаалах байгууллага 14 нас хүрсэн хүүхэд өөрөө байж болно.

10

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

Тэдний хүсэлтийг үндэслэн шүүх хэргийг хянан шийдвэрлэхдээ хариуцагч энэ хүүхдийн эцэг эх мөн эсэхийг тогтооход шаардлагатай нотолгооны хэрэгсэл болох талуудын тайлбар, гэрчийн мэдүүлэг, бичмэл болон эд мөрийн баримт хэрвээ талуудын аль нэг нь хүсэлт гаргавал шинжээч томилон гаргуулсан дүгнэлт зэргийг харгалзан үзнэ. Шинжээч гэрлэгчид нь үр хүүхэд төрүүлэх чадвартай эсэх нь/ үр тогтоох боломжтой/ хүүхдийн болон хариуцагчийн цусны бүлэг тохирч байгаа эсэх хариуцагчийн эзгүй /албан томилолтоор өөр газар байсан, өвчний улмаас эмнэлэгт хэвтэж байсан, гадаадад суралцсан/ байгаа тодорхой хугацаанд хүүхэд олж төрүүлэх боломжтой байсан эсэхийг тогтоолгож болно. Хүүхдийн эцэг тогтоох нь хүүхдийн эрх ашгийг хамгаалахад/хүүхдийн хууль ёсны асрамжлагчийг тогтоох хүүхдийн тэжээн тэтгүүлэх, өв хүлээн авах, эрүүл чийрэг өсч бойжих, сурч хүмүүжих г.м/ чухал ач холбогдолтой үйл ажиллагаа юм. Хамтран амьдрагчид эд хөрөнгийн асуудлаа хоорондоо тохиролцон шийдвэрлэж чадаагүй тохиолдолд шүүхэд ханддаг. Хамтран амьдрагчдын эд хөрөнгийн маргааныг шүүхээс шийдвэрлэхдээ Иргэний хуулийн 108 дугаар зүйлийн 108.3-т дундаа хэсгээр өмчлөх өмчийн зохицуулалтыг хэрэглэх ба хэрвээ хамтран амьдрах хугацаанд дундын өмч бий болсон тохиолдолд мөн хуулийн 476 дугаар зүйлд зааснаар хамтран ажиллах гэрээ гэж үзэж маргааныг шийдвэрлэдэг. Хамтран амьдрагчдын хувьд өмчлөх эрх хадгалагдаж байдаг бол хамтран амьдрагчдын дундаас төрсөн хүүхдийн хувьд хүүхдэд оногдох хөрөнгийн асуудал бас хөндөгдөж яригдана. Хамтран амьдрагчдын дундаас төрсөн хүүхдэд хөрөнгө оногдох эсэх нь маргаантай асуудлуудын нэг хэвээр байна. Гэр бүлийн тухай хуулийн 21 дүгээр зүйлийн 21.5-д “гэрлэлтээ бүртгүүлээгүй хүмүүсийн дундаас төрсөн хүүхэд нь гэрлэлтээ бүртгүүлсэн гэр бүлээс төрсөн хүүхдийн адил эрх эдэлж, үүрэг хүлээнэ” гэсэн заалтаас үзвэл хамтран амьдрагчдын дундаас төрсөн хүүхдэд эцэг эхийн нэгэн адил дундын эд хөрөнгөөс өөрт оногдох хувийг авах эрхтэй гэсэн дүгнэлт хийж болно. Монгол Улсын гэр бүлийн эрх зүйн түүхэн хөгжил уламжлал цаашдын чиг хандлага Монголын эртний улсуудын гэр бүлийн эрх зүй Гэр бүлийн эрх зүй нь хууль зүйн шинжлэх ухааны салшгүй бүрэлдэхүүн хэсэг, түүний бие даасан нэгэн төрөл салбар мөн. Нийгэм төрийн ямар ч байгууламж бүхий улс оронд нийгмийн бичил анхдагч орчин нь гэр бүл болдог учраас энэхүү харилцааг хэрхэн

11

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

зохицуулснаар тухайн үеийн төр улсын бодлого ямар түвшинд байсныг харуулдаг. Иймээс гэр бүлийн эрх зүйн харилцааг зохицуулахын тулд төрөөс олон тооны хууль тогтоомж гаргаж ирсэн бөгөөд эдгээр нь хүний нийгмийн

соёл иргэншлийн

хөгжлийн дагуу

боловсронгуй болсноор өнөөдрийн үед хүрэлцэн иржээ. Цаашид ч улам боловсронгуй болж хөгжих нь зайлшгүй бөгөөд зүй тогтолт үзэгдэл юм. Гэр бүлийн эрх зүй нь бусад салбар эрх зүйг бодвол өөрийн гэсэн

өвөрмөц

зохицуулах зүйлтэй бөгөөд энэ нь тухайн эрх зүйн гол онцлогийг илэрхийлдэг. Тухайлбал: гэр бүлийн эрх зүйн харилцааны субъектүүд нь тухайн гэр бүлийн гишүүд буюу хамгийн ойр дотны нандин холбоо бүхий хүмүүс байдагт оршино. Өөрөөр хэлбэл гэр бүл хэмээх бичил нийгмийн орчинд хүний хамгийн эрхэм нандин харилцаа болох цусан ба ясан төрлийн холбоо тогтоож, улс үндэстний ирээдүй үе мэндэлж, иргэний төлөвшил биелэлээ олж, соёл дэвшил улажлалыг өвлөн авах үнэт зүйл биелэгдэж байдаг билээ. Гэр бүл нийгмийн анхдагч нэгж хэмээн үздэг. Энэ нь Монгол Улсын Үндсэн хуулинд заасанчлан Монгол Улсын нутаг дэвсгэр засаг захиргааны хувьд аймаг, нийслэлд, аймаг нь суманд сум нь багт, нийсэл нь дүүрэгт дүүрэг нь хороонд хуваагдана \57.1\ гэж заасан бөгөөд баг хороо нь айл өрхөөс бүрэлдэх тул айл өрх бол засаг захиргааны үндсэн нэгжийн эд эс бүрэлдэхүүн юм. Энэ бол нүүдэлчдийн соёл иргэншилээс улбаатай үндэстний нэгэн өвөрмөц маягийн тогтолцоо гэж үзэж болмоор байна. Өрхийн амьдрал нь өөртөө нийгмийн амьдрал, аж ахуй, эдийн засгийн болон зан суртахуун, сэтгэл зүйн харилцаануудыг нэгтгэсэн материаллаг үндэстэй нэгдмэл цогцос юм. Энэ бүхний үндэс нь өөрийн гишүүдийн хоорондох зан суртахуунаас үндэслэгдэж үүсэн тогтсон байна. Манай оюун билэгт ард түмний маань сургаальд биеэ засаад гэрээ зас, гэрээ засаад төрөө зас гэсэн эрхэм нарийн утга төгөдөр зүйрлэл байдаг. Монголчуудын гэр бүл нь бусад угсаатан, үндэстний адил, нийгэм, аж ахуйн шинж төрхтэй, нягт уялдаатайгаар овгийн задралын явцад үүсжээ. Энэ үед үүсч байсан гэр бүлүүд овгийн хүрээнд хүлэгдэхийн сонирхолгүй аж ахуйгаа чөлөөтэй эрхлэх үүднээс толгой дааж амьдрахыг эрмэлзэх болсонтой холбоотой. Монголын дундад үеийн гэр бүлийн эрх зүй Гэр бүлийн эрх зүй болон бусад эрх зүй, өөр нийгмийн түүх нь хэзээ ч ямар ч нөхцөлд уламжлал шинэчлэлийн замаар тасралтгүй үргэлжлэн хөгжиж ирсэн үйл явц юм. Хүннү улсаас Их Монгол улс хүртэл гэр бүлийн хөгжлийн залгамж холбоос үргэлжилсээр 1206 онд Монголын алтан ургийн Есүхэй баатарын ахмад хөвгүүн Тэмүүжин Монголын

12

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

их хаанаар өргөмжлөгдөн Их засаг хуулийг Монголын хаад ноёдын их хуралдайгаар батлуулж мөрдснөөр нэгдсэн Монгол улсад дараа нь Монголын их эзэнт гүрэнд нарийн дэг журам тогтоож, хууль ёс үйлчилж бат цул хүчирхэг гүрэн оршин тогтнох хууль эрхийн тогтолцоо бүрэлдэн тогтжээ. Чингэс хааны Их засаг хуулинд гэр бүлийн эрх зүйн зохицуулалтыг дараах байдлаар тусгажээ. Үүнд: Их засаг хуулийн 3-р зүйл “хүүхэд нь эцэг эхээ, залуус нь ахмадаа, эхнэр нь нөхрөө үл сонсвол хуулийн хариуцлага хүлээлгэ” энэхүү заалтын гол агуулга нь Монгол төрийн үндэс айл, өрх хэмээж өрх айлыг дээдэлсэн төрийн бодлогын үзэл санааг дэвшүүлсэн байна. Ингэхдээ айл баян бол төр улс, нийгэм баян чинээлэг байх болно гэсэн үзэл санааг хуулиар хамгаалсан. Монгол төрийн тулгуур багана 1-рт өрхийн тэргүүн аав 2-рт сурган хүмүүжүүлэгч ээж 3-рт ах дүү төрөл төрөгсөд ахмад настай хүмүүс 4-рт ноёд түшмэл гэсэн ангилалд хувааж эдгээр хүмүүсийн эрх дархыг хуульчлан хамгаалж оногдох үүргийг нь тодорхой зааж хүлээх үүрэг хариуцлагыг бий болгосон явдал юм. Алтан хааны цааз бичигт гэр бүлийн холбогдолтой зүйл нь: 1.Эр эм гэр бүлийн хэрэг. Жирэмсэн эхийн ураг хөндөх, эр нь эмийнхээ үсийг тасдах, хувцыг тасдах, урах, эр эмийн аль аль нь самууран явалдах, ор дэвсгэрээс нь татах, эцэг эх нь элдэв аргаар охиноо эрд өгөх, санаа муутай хүнтэй зөвшилцөх, эр нь эхнэрээ ирт үзүүрт мод, чулуугаар цохих, эм нь эрийгээ ам хэлээр дайрах зэрэгт ес таваар торгох, занчих, нэг бод буюу бог малаар торгох шийтгэл оноохоор заасан. Монгол Ойрдын хуульд эмэгтэй хүнийг 14 наснаас нөхөрт гарч болохыг зөвшөөрсөн. Ураг тогтсоноо хойш хүүхнийг 20 нас хүртэл хадам нь гэрт аваачихгүй бол хадам эцэг, эхэд нь 3 удаа мэдэгдэх ёсой. Тэгээд амжилт олохгүй бол дараа нь хоёр талын ноёнд мэдэгдэж болно. Эдгээр бүх арга хэмжээ авсны дараа хүүхнийг өөр айлд шинээр бэр болохыг зөвшөөрч болох тухай хуулиар тогтоожээ. Халх журам хуулинд: Хаад ноёдын охин өндөр үнэтэй, харц хүний охин хямд үнэтэй байжээ. Энэ тухай хуулинд хаан хүний охин авайг харц хүн сүйлэх бөгөөс цагаан тэмээ, мөнгөн буйлтай

13

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

цагаан морь мөнгөн мулцагтай мөнгөн аяга архиар дүүргэж нүхгүй сувд эрдэнэ эдээр сүйлснийг сүйд тооцном. Бас ноёд тавхангууд охиныг гуйваас мөнгөн аяга, сувд архи хүргэвээс тооцно. Хуулийн заалтаа үзвэл гэр бүл гэрлэлтийн харилцаанд эд хөрөнгө, нэр төр үндсэн гол хүчин зүйл нь байсан байна. Шинэ үеийн гэр бүлийн эрх зүй 1926-1929 онуудад хэсэгчлэн боловсруулагдаж батлагдсан Иргэний хуулийн “гэр бүлийн эрх үүргийн ”тухай” хэмээх 3-р бүлэг нь бүхэлдээ гэр бүлийн харилцааг зохицуулж байсан. Энэ хуулиар Монгол улсын 18 насанд хүрч хоёр этгээдийн санал нийлснээр гэрлэх явдлыг гэр бүлийн харилцаа үүсэх гол үндэслэл гэж үзээд орон нутгийн захиргааны байгууллагаас гэрлэлт, салалт, төрөлт, үрчлэлт, нас баралтыг эрхлэн бүртгэж байхаар тогтсон. Гэр бүлийн эрх зүйн гол эх сурвалж нь 1973 онд батлагдсан гэр бүлийн хууль юм. Уг хууль нь бүтцийн хувьд 5 хэсэг 13 бүлэг 113 зүйлээс бүрдэнэ.

1-р бүлэг үндсэн зүйл 2-р бүлэг гэрлэх үндэс 3-р бүлэг гэрлэгсдийн эрх үүрэг 4-р гэрлэснийг цуцлах 5-р бүлэг гэрлэснийг хүчингүйд тооцох 6-р бүлэг эцэг, эх, хүүхдийн рэх үүрэг 7-р бүлэг хүүхэд үрчлэх 8-р бүлэг эцэг эх хүүхдээ болон төрөл саднаа тэжээн тэтгэх үүрэг 9-р бүлэг тэжээн тэтгүүлэх үйл ажилагаа 10-р улсаас асран хамгаалах, харгалзан дэмжих тухай ойлголт 11-р бүлэг хүүхдээ, гэр бүлдээ авч асран хүмүүжүүлэх 12-р бүлэг иргэний гэр бүлийн байдлын бүртгэл 13-р бүлэг тус улсад суугаа гадаадын харъяат буюу аль ч улсын биш иргэдийн гэр бүлийн байдлыг бүртгэх зэрэг гэр бүлийн амин чухал асуудлуудыг өөртөө багтаасан байдаг .

14

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

Нэн шинэ үеийн гэр бүлийн эрх зүй /1990-д он/ Монгол улсад өрнөсөн улс төр, нийгэм эдийн засгийн өөрчлөлт шинэчлэл нь социалист байгуулалтын харилцааг зохицуулж байсан хууль тогтоомжыг үндсээр нь өөрчлөн шинэчлэх бодит шаардлага гарсан. Монгол улсад хүмүүнлэг иргэний ардчилсан нийгэм байгуулах зорилтыг тодорхойлж энэ үеийн

төр нийгэм эдийн засаг оюун санааны харилцааны эрх зүйн

үндсийг бататгасан Монгол улсын шинэ Үндсэн хуулийн гэр бүлийн харилцааг хууль зүйн үүднээс зохицуулах үндсэн баримт бичиг болж байна. Харилцааг дараах байдлаар тодорхойлсон байна.

1. Гэр бүлийн харилцаанд эрэгтэй, эмэгтэй тэгш эрхтэй.

2. Гэрлэлт нь хуулиар тогтоосон насанд хүрсэн, эрэгтэй, эмэгтэй хоёрын тэгш эрх, сайн дурын харилцаанд үндэслэнэ.

3. Үр хүүхдээ өсгөн хүмүүжүүлэх журамт үүрэгтэй.

4. Гэр бүл, эх нялхас, хүүхдийн эрх ашиг сонирхлыг төр хамгаална. Хүүхэд төрүүлэх, асрах болон хуульд заасан бусад тохиолдолд эд мөнгөний тусламж авах Ардчилсан Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалд нийцүүлэн Монгол улсын Гэр бүлийн тухай хуулийг баталсан бөгөөд энэ хууль гэр бүлийн амин чухал асуудлыг өөртөө багтааж чадсан хууль болсон байна.

15

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

1.2 Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлахтай холбоотой эрх зүйн зохицуулалт, өнөөгийн байдал Гэр бүлийн тухай хуулийн 13 дугаар зүйлд заасанчлан гэрлэгчид гэрлэлтээ цуцлуулах талаар болон эд хөрөнгийн асуудлаар маргаантай байгаа, 18 хүртэлх насны хүүхэдтэй тохиолдолд гэрлэлт цуцлах асуудлыг шүүхийн журмаар шийдвэрлэх үндэслэл бүрдэж байна. Гэр бүлийн холбогдолтой хэрэг маргааныг шүүхийн журмаар хянан шийдвэрлэх ажиллагаа нь өөрийн гэсэн онцлогтой боловч Иргэний хэргийг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 12 дугаар бүлгээр тусгайлан тогтоосон журмаар зохицуулж байна. Мөн гэрлэлтийн

харилцааг

дуусгавар

болгохтой

холбогдсон

харилцааг

зохицуулсан

материаллаг хууль Гэр бүлийн тухай, Иргэний хууль зэрэг хуулийг баримталж байна. Гэр бүлийн тухай хуулийн 14 дүгээр зүйлд зааснаар: •

Гэрлэлтийг цуцлахыг гэрлэгчдийн хэн нэгэн зөвшөөрөхгүй байгаа

•

Гэрлэлт цуцлахыг зөвшөөрсөн ч захиргааны байгууллагад хүсэлт гаргахаас татгалзаж буй тохиолдолд

•

18 хүртэлх насны хүүхэдтэй

•

Дундын өмчлөлийн эд хөрөнгийн талаар маргаантай байгаа

•

Гэрлэгчдийн хэн нэг нь иргэний эрх зүйн бүрэн чадамжгүй гэж тооцогдсон

эхнэр, нөхрийн асран хамгаалагчийн нэхэмжлэлийн дагуу анхан шатны шүүх гэрлэлт цуцлах тухай нэхэмжлэлийг хүлээн, маргааныг авч хэлэлцэх бөгөөд дээрхи дурьдсан нөхцөлүүдийг аль нэг үндэслэл нь байхад л шүүхээс хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааг үүсгэх боломжтой болно. Гэрлэлт цуцлахтай холбоотой хэрэг маргааныг шийдвэрлүүлэхээр гэрлэгчид шүүхэд нэхэмжлэл гаргахдаа хуульд заасан шаардлагыг хангасан байх ёстой. Гэрлэлт цуцлах тухай нэхэмжлэлд:

•

Гэрлэгчдийн овог, эцгийн нэр, нэр

•

Гэрлэлт хэзээ, хаана бүртгүүлсэн

•

Гэрлэлт цуцлах болсон шалтгаан

•

Насанд хүрээгүй хүүхэдтэй бол түүний нэр, төрсөн он, сар, өдөр

•

Хүүхэд эрүүл саруул бойжиж буй тухай өрхийн эмчийн тодорхойлолт

•

Насанд хүрээгүй хүүхдийг хүмүүжүүлэх түүнд асрамж тогтоох тухай хүсэлт

16

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

•

Тэжээн тэтгэх болон эд хөрөнгийн талаарх хүсэлт. Энэ талаар хэлэлцэн тогтсон гэрээ байгаа эсэхийг зааж холбогдох нотлох баримтыг хавсаргана.

Үүнээс гадна дараах баримтуудыг нэхэмжлэлд хавсаргах боломжгүй бол хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад гаргах ёстой. Үүнд: •

Гэрлэлтийн болон хүүхдийн төрсний гэрчилгээ эсхүл үрчлэлтийн гэрчилгээний наториатаар гэрчлэгдсэн хуулбар

•

18 хүртэлх насны хүүхэд сургуульд сурч байгаа бол сургуулийн тодорхойлолт

•

Гэрлэгчид эд хөрөнгийн буюу тэжээн тэтгэх гэрээ байгуулсан бол гэрээний нэг хувь

•

Эд хөрөнгийн маргаантай бол гэр бүлийн дундын өмчлөлийн эд хөрөнгө болон хуваарьт хөрөнгийн жагсаалт зэрэг хэрэгт ач холбогдолтой нотлох баримт орно.

Нэхэмжлэгчийн “бага насны хүүхэд” гэдэгт Иргэний хуулийн 18.1-д заасан 0-7 насны буюу иргэний эрх зүйн чадамжгүй, мөн хуулийн 7-14 нас хүртэлх буюу иргэний эрх зүйн зарим чадамжтай этгээдийг хамааруулан ойлгох бол “хөгжлийн бэрхшээлтэй этгээд” гэдэгт төрөлхийн болон олдмол өвчний улмаас Эмнэлэг хөдөлмөрийн магадлах комиссын шийдвэрээр хөдөлмөрийн чадваргүй гэж тооцогдон, хөдөлмөрийн чадвар алдагдалтын хувь хэмжээ тогтоолгосон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнийг хамааруулан 2 ойлгож байна. Харин ”хүндэтгэн үзэх шалтгаан” –д газар нутгийн байршлыг хамааруулан ойлгож байгаа боловч сүүлийн үед Монгол улсын иргэд гадагш гарч ажил хөдөлмөр эрхлэх, суралцах болсонтой холбоотойгоор урт удаан хугацаагаар гадаад улсад байгаа иргэд болон түүний энд үлдсэн гэр бүлийн эхнэр, нөхөр нь шүүхэд хандан гэрлэлтээ цуцлуулахыг хүссэн нэхэмжлэлийг гаргах болж, гадаадын иргэдтэй гэр бүл болсон монголчуудын тоо ч мөн өсөж байгаагаас үзэхэд гэр бүлийн эрх зүйн харилцаа дан ганц Монгол улсын хууль тогтоомжоор зохицуулагдах боломжгүй болжээ. Иргэний бүртгэл мэдээллийн төвөөс авсан статистик тоогоор 20092010 онд гадаадын иргэнтэй гэр бүл болсон гэрлэгчдийн тоо 3106 байна. Эдгээрээс зөвхөн 2009 онд гадаадын иргэнтэй гэр бүл болсон хосын тоо өмнөх оныхоос 16.7 хувиар өссөн гэсэн мэдээ байна. Гэвч гэрлэгчдийн нас хүйс, боловсрол, хөдөлмөрийн эрхлэлтийн байдал, аль улсын иргэнтэй гэр бүл болсон нь тодорхой бус байна. 2009 оны эхний 10 сарын байдлаар нийт 500 гаруй Монгол эмэгтэйчүүд БНСУ-н иргэдтэй албан ёсоор гэр бүл болсон ажээ. Монгол Улсын иргэд ийнхүү гадаадын иргэдтэй гэр бүл болох асуудал

2

дээд шүүхийн зөвлөмжийн эмхтгэл УБ 2008 105 дахь тал

17

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

болон гадаадад ажиллаж, суралцаж буй иргэдийн гэр бүлийн тогтвортой байдалд сөргөөр нөлөөлөх болсон нь төрөөс явуулж буй бодлогын нэгэн сөрөг тал болон илэрч байна гэж үзэж болох юм. Нөгөөтэйгүүр Монгол Улсаас ажиллах хүч гаргах 2 талт гэрээг байгуулсан гадаадын аль нэг улс оронд ажиллах хүчийг гаргахдаа ихэнхдээ гэр бүлийн хамтын амьдралаа дөнгөж зохиож буй залуу хосуудыг хамруулж байгаа бөгөөд ингэхдээ тухайн хосыг хамтад нь тухайн нэг улсад хөдөлмөр эрхлэх боломжийг хангах асуудалд анхааралгүй зүгээр л авахыг хүссэн тоо, хүйс гэсэн ерөнхий шаардлагуудыг нь хэт ач холбогдолтойд авч үзсэн бодлогыг явуулж хүйсээр нь ангилах байдлаар асуудалд хандаж байгаа нь гэр бүл болоод удаагүй залуу хүмүүсийн хувьд цаашдын хамтын амьдралыг нь хүнд байдалд оруулж энэ нь эцсийн дүндээ гэрлэлт цуцлалтаар төгсөж байна. Үүний нэгэн тод жишээ нь Монгол Улсаас БНСУ-д гаргах ажиллах хүчний гэрээнд заасан нөхцлөөр бол 2009 онд нийт 5000 монгол залуусыг БНСУ хөдөлмөр эрхлэх боломжтой болох тухай тохиролцсон явдал боловч нэг талаасаа Монгол Улсад мөнгө хөрөнгө орж ирэх тэдгээр залууст ар гэрээ тэжээх боломжийг олгосон сайн алхам мэт харагдавч нөгөө талдаа төдий тооны гэр бүлийн харилцаа цаашид хэвийн үргэлжлэх боломж хязгаарлагдмал болж хүүхэд эмэгтэйчүүд өнчирч үлдэх эрсдлийг бий болгож байна.

2009 онд улсын хэмжээнд шүүхээр 4294 гэр бүл гэрлэлтээ цуцлуулсан байх бөгөөд өмнөх онтой харьцуулбал 665 хэргээр буюу 39.28 хувиар өссөн байна. Харин гэрлэлтээ цуцлуулсаны бүртгэл хийлгэсэн гэр бүлийн тоо нь улсын хэмжээнд 2008 онд 1354 байгаа бол 2009 онд 1734 байгаа нь өмнөх оныхоос 28 хувиар өссөн байна. Улсын хэмжээнд шүүхийн журмаар гэрлэлтээ цуцлуулсан гэр бүл 2579 байгаа тоотой харьцуулбал 845 буюу 48.8 хувиар бага байгаа нь иргэний бүртгэлийн хуульд гэрлэлтээ шүүхийн журмаар цуцлуулсан иргэн шүүхийн шийдвэр хүчин төгөлдөр болсноос хойш 10 хоногийн дотор иргэний гэр бүлийн байдлын бүртгэлд бүртгүүлнэ гэж зааснаар журмын дагуу бүртгүүлж гэрлэлт цуцлуулсаны гэрчилгээ авах асуудалд иргэд хойрог хандаж байгаа нь хуулийн энэ заалтын хэрэгжилт төдийлөн сайнгүй байгааг харуулж байна. Нөгөө талаас Гэр бүлийн тухай хуулийн 14 дүгээр зүйлийн 14.9-д зааснаар шүүх гэрлэлт цуцалсан тухай шийдвэрийн хувийг хүчин төгөлдөр болсоноос хойш ажлын 3 хоногийн дотор гэрлэлтийг бүртгэсэн иргэний бүртгэлийн байгууллагад явуулна гэж заасан боловч ачаалал их төсөв хөрөнгө багатай шүүх, шүүгч нарын хувьд бас л нэлээн хүндрэлтэй эрх зүйн зохицуулалт тул хэрэгждэггүй байна.

18

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

2-Р БҮЛЭГ ШҮҮХИЙН ЖУРМААР ГЭРЛЭЛТ ЦУЦЛАХ АЖИЛЛАГААНЫ ЭРХ ЗҮЙН ЗАРИМ ЗОХИЦУУЛАЛТЫГ БОЛОВСРОНГУЙ БОЛГОХ НЬ 2.1 Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагааны эрх зүйн зохицуулалтын практик хэрэгжилт Гэр бүлийн маргаантай иргэний хэргийн шийдвэрлэлтийн байдлыг судалсан судалгаа НЭГ. Гэр бүлийн маргаантай иргэний хэрэг \сүүлийн 5-н жилийн байдлаар/ Завхан аймгийн шүүх нь сүүлийн 5-н жилийн байдлаар /2008-2012/ нийт 3966 иргэний хэрэг хянан шийдвэрлэсний 6 хувь буюу 229 хэрэг нь гэр бүлийн маргаантай хэрэг байна. Гэр бүлийн маргаантай 229 иргэний хэргийн 56 хувь буюу 128 хэргийн гэрлэлтийг цуцалж, 13 хувь буюу 29 хэргийн зохигчид эвлэрэн хэлэлцсэнийг баталж, 10 хувь буюу 23 хэргийн нэхэмжлэгч нэхэмжлэлээсээ татгалзсаныг баталж, 20 хувь буюу 45 хэрэгт эцэг, тогтоох буюу тогтоохгүйгээр хүүхдийн тэтгэлэг тогтоож, хүүхдийн тэтгэлэг гаргуулах тухай 3 хэргийн зохигч эвлэрч, 1 нэхэмжлэгч нэхэмжлэлээсээ татгалзсан байна. Гэр бүлийн маргаантай иргэний хэргүүдийн шийдвэрлэлтийн байдлыг

он тус

бүрээр, шүүх тус бүрээр үзүүлбэл,

19

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

цуцалсан

эвлэрсэн

татгалзсан

тогтоосон

эвлэрсэн

татгалзсан

Тэтгэлэг тогтоолгосон хүүхдийн тоо

2008

Гэр бүлийн маргаантай хэрэг

1.

Он

Нийт шийдвэрлэсэн хэрэг

д/д

600

33

13

5

4

10

1

-

24

277

24

15

2

1

5

-

1

25

877

57

28

7

5

15

1

1

660

47

24

8

2

13

-

-

20

294

5

3

-

-

2

-

-

10

954

52

27

8

2

15

-

-

30

634

23

13

3

-

7

-

-

13

267 901

12 35

10 23

1 4

-

1 8

-

-

10

-

-

23

475

33

21

6

6

-

-

-

18

190

12

8

2

-

2

-

-

12

665

45

29

8

6

2

-

-

30

413

34

19

2

10

3

156

6

2

-

-

2

2

569

40

21

2

10

5

2

3966

229

128

29

23

45

3

877

иргэний

Сум дундын 1-р шүүх Сум дундын 2-р шүүх Нийт

2.

3.

4.

5.

2009

Сум дундын 1-р Шүүх Сум дундын 2-р шүүх Нийт

Сум дундын 1–р шүүх Сум дундын 2-р 2010 шүүх Нийт Сум дундын 1-р шүүх 2011 Сум дундын 2-р шүүх Нийт Сум дундын 1-р шүүх Сум дундын 2-р 2012 шүүх Нийт Нийт Завхан

аймгийн

Эцэг тогтоож, хүүхдийн тэтгэлэг гаргуулах тухай

шүүхээр

2008

Гэрлэлт цуцлуулах

онд

иргэний

49

29 -

7 36

1

168

хэрэг

хянан

шийдвэрлэсний 6 хувь буюу 57 гэр бүлийн маргаантай хэрэг байна. Үүний 49 хувь буюу 28 гэрлэлтийг цуцалж, 5 хувь буюу 7 хэргийн зохигчид эвлэрсэнийг баталж, 4 хувь буюу 5 хэргийн нэхэмжлэгч нэхэмжлэлээсээ татгалзсаныг баталж, 12 хувь буюу 15 хэрэгт эцэг тогтоож, хүүхдийн тэтгэлэг гаргуулсан байх бөгөөд нийт 49 хүүхдэд тэтгэлэг тогтоож шийдвэрлэсэн байна.

20

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

2009 онд 954 хэрэг хянан шийдвэрлэсний 5 хувь буюу 52 гэр бүлийн маргаантай хэрэг байсан байна. Үүний 52 хувь буюу 27 гэрлэлтийг цуцалж, 6 хувь буюу 8 хэргийн зохигчид эвлэрсэн, 2 хувь буюу 2 хэргийн нэхэмжлэгч нэхэмжлэлээсээ татгалзсаныг тус тус баталж, 12 хувь буюу 15 хэрэгт эцэг тогтоолгож, хүүхдийн тэтгэлэг гаргуулсан байх бөгөөд нийт 30 хүүхдэд тэтгэлэг тогтоож шийдвэрлэсэн байна.

2010 онд нийт 901 хэрэг хянан шийдвэрлэсний 4 хувь буюу 35 нь гэр бүлийн маргаантай иргэний хэрэг байсан байна. Үүнээс 66 хувь буюу 23 гэрлэлтийг цуцалж, 3 хувь буюу 4 хэргийн зохигчид эвлэрэн хэлэлцсэнийг баталж, 6 хэргийн нэхэмжлэгч нэхэмжлэлээсээ татгалзсаныг баталж, 6 хувь буюу 8 хэрэгт эцэг тогтоож, хүүхдийн тэтгэлэг гаргуулж, нийт 23 хүүхдэд тэтгэлэг тогтоосон байна.

2011 онд 665 иргэний хэрэг хянан шийдвэрлэсэний 7 хувь буюу 45 нь гэр бүлийн маргаантай иргэний хэрэг байсан байна. Үүнээс 64 хувь буюу 29 гэрлэлтийг цуцалж, 6 хувь буюу 8 хэргийн зохигчид эвлэрсэнийг баталж, 5 хувь буюу 6 хэргийн нэхэмжлэгч нэхэмжлэлээсээ татгалзсаныг баталж, 2 хэрэгт хүүхдийн тэтгэлэг тогтоосон байна. Энэ онд нийт 30 хүүхдэд тэтгэлэг тогтоожээ.

2012 онд 569 иргэний хэрэг хянан шийдвэрлэснээс 7 хувь буюу 229 нь гэр бүлийн маргаантай хэрэг байсан байна. Үүнээс 53 хувь буюу 21 гэрлэлтийг цуцалж, 2 хувь буюу 2 хэргийн зохигчид эвлэрсэнийг баталж, 8 хувь буюу

10 хэргийн нэхэмжлэгч

нэхэмжлэлээсээ татгалзсаныг баталж, 4 хувь буюу 5 хэрэгт хүүхдийн тэтгэлэг тогтоож, 2 хувь буюу 2 хэрэгт хүүхдийн тэтгэлэг гаргуулах хэргийн зохигчид эвлэрсэнийг баталж шийдвэрлэжээ. Дээрх үзүүлэлтүүдээс харахад гэр бүлийн маргаантай иргэний хэрэг 2008 онд 57, 2009 онд 52, 2010 онд 35, гэрлэлт цуцлалт 2008 онд 28, 2009 онд 27, 2010 онд 23 хэрэг болон буурч байсан бол 2011 онд гэр бүлийн маргаантай 45, 2012 онд 40, 2011 онд гэрлэлт цуцалсан 29, 2012 онд 21 хэрэг болж өссөн үзүүлэлттэй гарч байна. Түүнчлэн эцэг тогтоолгох, хүүхдийн тэтгэлэг гаргуулах тухай иргэний хэрэг 2008 онд 15, 2009 онд 15, 2010 онд 8, 2011 онд 2 хэрэг шийдвэрлэж жилээс жилд буурч байсан бол 2012 онд 5 хэрэг шийдвэрлэж өсөх хандлагатай болсон байна. Мөн энэ төрлийн иргэний хэргийн нэхэмжлэгч нэхэмжлэлээсээ татгалзах, зохигчид эвлэрэн хэлэлцэх явдал жилээс жилд өссөн дүнтэй байна.

2011 онд хамгийн их буюу 29 гэрлэлт цуцлагдсан, 2011 онд хамгийн их буюу 8 хэргийн зохигчид эвлэрэн хэлэлцсэн, 2012 онд хамгийн их буюу 10 нэхэмжлэгч нэхэмжлэлээсээ татгалзсан, 2008 онд хамгийн их буюу 49 хүүхдэд тэтгэлэг тогтоосон үзүүлэлттэй байна.

21

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

Хоёр. Гэрлэлт цуцалсан иргэний хэргийг тусад нь авч үзвэл,

4

Эрхэлсэн ажил, сургууль

3

Гэрлэгчдын насны байдал

2

Гэрлэлт цуцалсан шалтгаан

1

Үзүлэлтүүд

2008

2009

2010

2011

2012

Эхнэр

28

26

21

29

21

Нөхөр

-

1

2

-

-

20-30

4

1

6

7

2

30-40

20

25

17

22

17

41-ээс дээш

4

1

-

-

2

Төрийн албан хаагч

6

3

6

8

4

Ажилгүй

14

15

9

16

8

Бусад

8

9

8

5

9

Төрийн албан хаагч

6

1

4

2

4

Ажилгүй

17

17

8

24

9

Бусад

5

9

11

3

8

Эхнэр, нөхрийн аль нэг нь архи согтууруулах ундааны зүйл хэтрүүлэн хэрэглэдэг.

3

5

3

6

-

Эхнэр, нөхрийн аль нэг нь биеийн болон сэтгэл санааны хүчирхийлэлд байнга өртдөг.

17

12

7

11

8

Нэхэмжлэл гаргасан этгээд

д/д

Эхнэр

Нөхөр

Нийт 125 3 20 101 7 27

62 39 17

75 36

17

55

22

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

7.

Гэрлэлт цуцлагдсан гэр бүлийн хүүхдийн тоо

6

Гэрлэгчидийн хамт амьдасарн хугацаа

5

Хүүхдийн асрамжийг шийдвэрлэсэн байдал

Эхнэр, нөрхийн аль нэг нь бусадтай гэр бүлийн харилцаатай болсон болон тусдаа амьдараад тодорхой хугацаа өнгөрсөн.

8

7

8

9

10

Бусад

-

3

5

3

3

Эцгийн

-

1

1

1

-

Эхийн

25

26

22

28

21

122

хүүхэдгүй

3

-

-

-

-

3

1 хүүхэдтэй

13

12

19

17

15

76

2 хүүхэдтэй

11

13

4

8

5

41

3 ба түүнээс дээш хүүхэдтэй

4

2

-

4

1

3 хүртэл жил

11

12

12

12

7

3-10 жил

12

9

9

7

8

10-аас дээш

5

6

2

10

6

42

14 3

11

54 45 29

Гэрлэлт цуцлуулах тухай нийт хэргийн 2 хувь буюу 3 хэргийг нөхрийн нэхэмжлэлээр, 98 хувь 125 нэхэмжлэлийг эхнэрийн нэхэмжлэлээр шүүх хянан шийдвэрлэжээ. Гэрлэлт цуцлуулсан этгээдүүдийн насны байдлыг авч үзвэл, 16 хувь нь 20-30 насны, 79 хувь нь 30-40 насны 5 хувь нь 40-өөс дээш насны гэрлэгчид байна.

23

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

Гэрлэлт цуцлуулсан эхнэрийн ажил байдлыг авч үзвэл, 21 хувь буюу 27 нь төрийн албан хаагч, 48 хувь буюу 62 нь эрхэлсэн тодорхой ажилгүй, 30 хувь буюу 39 нь дээрхээс бусад ажил эрхэлдэг байна. Нөхрийн ажил байдлыг авч үзвэл, 13 хувь буюу 17 нь төрийн албан хаагч, 59 хувь 75 нь эрхэлсэн тодорхой ажилгүй, 28 хувь буюу 36 нь дээрхээс бусад ажил эрхэлдэг этгээд байна. Гэрлэлт цуцалсан шалтгаан нөхцөлийг авч үзвэл Нийт гэрлэлт цуцлалтын 13 хувь буюу 17 нь нөхөр байнга согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэдэг, амьдралаа авч явж чадахгүй болсон, хүүхдийн хүмүүжилд муугаар нөлөөлдөг шалтгаанаар, 43 хувь буюу 55 нь байнга сэтгэл санааны болон биемахбодийн хүчирхийлэлд өртдөг, 33 хувь буюу 42 нь нөхөр нь өөр хүнтэй гэр бүлийн харилцаатай болон тодорхой хугацаагаар тусдаа амьдарсан, 11 хувь буюу 14 нь дээрхээс бусад шалтгаанаар гэрлэлтийг цуцалжээ. Гэрлэлт цуцалсан гэр бүлийн 59 хувь буюу 76 нь 1 хүүхэдтэй, 32 хувь буюу 41 нь 2 хүүхэдтэй, 9 хувь буюу 11 нь 3 ба түүнээс дээш хүүхэдтэй гэр бүл байсан байна. Харин гэрлэлт цуцалахад огт хүүхэдгүй гэр бүл 3 байсан байна. Шүүх хүүхдийн асрамжийг шийдвэрлэхдээ 95 хувь буюу 122 хэргийн 202 хүүхдийг эхийн асрамжинд, 2 хувь буюу 3 хэргийн 3 хүүхдийг эцгийн асрамжинд үлдээхээр шийдвэрлэжээ. Гэрлэлт цуцалсан гэр бүлийн хамтран амьдарсан хугацааг авч үзвэл 42 хувь буюу 54 гэр бүл нь 1-3 жил хүртэл, 35 хувь буюу 45 гэр бүл нь 3-10 жил хүртэл, 23 хувь буюу 29 нь 10-аас дээш хугацаанд хамтран амьдарсан байна. Судалгаанаас үзэхэд гэрлэлт цуцлуулах нэхэмжлэлийг ихэнх тохиолдолд эхнэр гаргадаг ба гэрлэгчид ихэнхдээ 30-40 насны,

гэр бүл болсноос хойш 1-3 жилийн

хугацаанд хамт амьдарсан, 1 хүүхэдтэй, эрхэлсэн тодорхой ажилгүй залуучууд байх ба гэрлэлт цуцлах шалтгаан нөхцөл нь ихэнхи тохиолдолд гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртдөгөөс үүддэг гэсэн дүгнэлтэнд хүрч байна. Дээрх хүчирхийлэл нь мөн ихэнхи тохиолдолд архи ууснаас үүдэлтэй байх бөгөөд гэрлэлт цуцлах шалтгаан нөхцлүүд зарим тохиолдолд хоорондоо холбоотой байна. Тухайлбал, архи согтууруулах ундааны зүйл хэтрүүлэн хэрэглэх, өөр хүнтэй гэр бүлийн харилцаатай болсон зэргийн улмаас хэрүүл маргаан үүсч, гэр бүлийн хүчирхийлэл

24

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

үйлддэгддэг, үүний улмаас тусдаа олон жил амьдрах нөхцөл байдал үүссэн зэрэг нь бүхлээрээ гэр бүл салах шалтаг, гэрлэлт цуцлах шалтгаан болсон байна гэж дүгнэхээр байна. Дээрх судалгаанаас үзэхэд гэр бүлийн холбогдолтой хэргийн шийдвэрлэлт , түүн дотроо гэрлэлт цуцлалт 2008-2010 онд буурсан үзүүлэлттэй байсан боловч 2011-2012 онд дээрх хэргийн шийдвэрлэлт дахин өсөх хандлагатай болж байна. Завхан аймгийн хэмжээнд сүүлийн 5-н жилийн байдлаар авч үзэхэд жилд дундажаар 26 гэрлэлт цуцлагдсан, 20 гэр бүл шүүхээр асуудалтай тухайлбал, нэхэмжлэл гаргаад нэхэмжлэлээсээ татгалзсан, зохигчид эвлэрсэн гм. байгаа нь ганцхан аймгийн хэмжээнд гэхэд өндөр тоо байна гэж үзэхээр байна. Гэрлэлт цуцлагдснаас болж жилд дундажаар 35 хүүхдийн эрх ашиг хөндөгдөж, зөрчигдөж, байгаа нь үнэхээр эмгэнүүштэй байна. Иймд цаашид гэр бүл, хүүхэд, хүчирхийлэлийн чиглэлээр тодорхой үйл ажиллагаа явуулдаг төрийн бус байгууллагатай хамтран гэрлэгчдэд сургалт сурталчилгаа хийх, мэргэжлийн байгууллагуудтай хамтран богино хэмжээний кино, зохиомж бэлтгэж, орон нутгийн телевиз, болон шүүхийн вейб сайт, телевизээр

иргэдэд хүргэх шаардлагатай

байгааг харуулж байна. Улсын дээд шүүхээс гэрлэлт цуцлалттай холбоотой маргааныг 2008-2012 оны хооронд шийдвэрлэсэн статистикийг үзүүлбэл Гэрлэлтийг шүүхийн журмаар цуцлуулсан тоо

\улсын хэмжээнд\

№

он

Нийт шийдвэрлээн гэр бүлийн маргаан

1

2008

3629

2

2009

4294

3

2010

4732

4

2011

4449

Гэрлэлт цуцлуусан иргэд шүүхийн шийдвэр гаргуулсан бол асуудал дуусна гэсэн буруу ойлголттой холбоотой юм. Энэ байдлаас улбаалаад

Монгол улсын үндэсний

хэмжээнд ямар ч байгууллага хэдэн хүн гэр бүл болоод, хэдэн захиргааны болон шүүхийн

25

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

журмаар гэрлэлтээ цуцлуулж байгаа талаар үнэн зөв тоо баримтыг гаргаж өгч чадахгүй байна. Тухайн гэрлэлтийн харилцааг дуусгавар болгох тухай шийдвэрийг гаргасан шүүгчид шийдвэрийн нэг хувийг бүртгэх байгууллагад хүргэж байх хуулиар хүлээсэн үүргээ зохих ёсоор биелүүлж байх хэрэгтэй гэсэн саналыг дэвшүүлж байна. Гэрлэлт цуцлалт №

Нэрс

\улсын хэмжээнд\ 2008

2009

2010

2011

1

Архангай

63

78

69

57

2

Баян-өлгий

54

48

52

68

3

Баянхонгор

133

152

134

119

4

Булган

54

59

76

53

5

Говь-алтай

37

41

68

59

6

Говь-сүмбэр

31

44

43

37

7

Дархан-уул

257

279

315

275

8

Дорнод

102

143

146

135

9

Дорноговь

108

136

139

97

10

Дундговь

57

54

62

59

11

Завхан

61

52

41

50

12

Орхон

199

262

312

297

13

Өвөрхангай

153

117

142

114

14

Өмнөговь

72

85

91

94

15

Сүхбаатар

38

66

40

63

16

Сэлэнгэ

129

126

197

195

17

Төв

87

101

109

86

18

Увс

44

52

66

70

19

Ховд

63

53

66

82

20

Хөвсгөл

164

196

215

251

21

Хэнтий

92

114

114

93

26

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

Гэрлэлт цуцлах тухай нэхэмжлэлийг шүүх хүлээн авахтай зэрэгцэн хийгддэг өөр нэгэн ажиллагаа бол иргэний хэрэг шүүх хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 129 дугаар зүйлд заагдсан урьдчилсан арга хэмжээ бөгөөд шүүгч шаардлагатай гэж үзвэл гэр бүлийн холбогдолтой маргааныг шийдвэрлэхдээ: •

Насанд хүрээгүй хүүхэд болон хөдөлмөрийн чадваргүй эцэг, эхийг тэжээн тэтгүүлэх

•

Насанд хүрээгүй хүүхдийг эцэг, эхийн хэн нэгний асрамжинд байлгах

•

Гэрлэгчдийн тусдаа амьдрахыг даалгах

•

Гэрлэгч хэн нэгийг тэжээн тэтгүүлэх

•

Орон сууц болон хамтран өмчлөх дундын өмч, үл хөдлөх хөрөнгийг өмчлөх эрхийг бусдад өмчлүүлэх, худалдах, бэлэглэх, захиран зарцуулахыг хориглоно

•

Шүүхийн зардлын зохих хувийг урьдчилгаа болгон төлүүлэх

•

Зохигчийг эвлэрэх талаар хугацаа заах гэсэн арга хэмжээг урьдчилан авахдаа шүүгч захирамж гаргана гэж хуульд заасан байдаг. Гэр бүлийн тухай хуулийн 14 дүгээр зүйлийн 14.2 зааснаар шаардлагатай гэж үзвэл

хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааг 3 сар хүртэлх хугацаагаар түдгэлзүүлж энэ хугацаанд гэрлэгчдийг эвлэрүүлэх бүх талын арга хэмжээ авна гэсэн заалт хуулинд байгаа хэдий ч энэ арга хэмжээг яаж хэрэгжүүлэх үүнтэй холбогдуулан гарах зардлыг хэн хариуцах талаар эрх зүйн зохицуулалт байхгүй байгаа нь хуулийн дээрх заалт цаасан дээр буухаас хэтрэхгүй байна. Практикт хуулийн дээрх заалтын дагуу 2012 онд Завхан аймгийн сум дундын 1-р шүүхээр шийдвэрлэгдсэн нийт гэрлэлт цуцлах тухай 32 хэргээс 63 хувьд нь зохигчдыг 1 сараас 3 сар хүртэл хугацаагаар эвлэрүүлэх хугацаа зааж хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааг түдгэлзүүлэх тухай захирамжийг гаргасан байх бөгөөд эдгээр хэргээс Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 74 дүгээр зүйлд зааснаар зохигчид эвлэрэн хэлэлцсэн 13, шүүхээс заасан эвлэрүүлэх хугацаанд 4 зохигч эвлэрсэн гэсэн тоо баримт гарч байна. Улсын дээд шүүхийн 2002 оны 3 дугаар сарын 18 ны өдрийн Гэр бүлийн тухай хуулийн зарим зүйл, заалтыг тайлбарлах тухай 71 дүгээр тогтоолын 11-д “гэрлэгчдийг эвлэрүүлэх бүх талын арга хэмжээ авна” 3 гэдэгт гэрлэгч тус бүртээ ганцаарчлан уулзах, зөвөлгөө өгөх, гэрлэлтийг цуцлуулах болсон шалтгаануудыг нарийвчлан судалж

3

улсын дээд шүүхийн 2002 оны 71дүгээр тогтоол

27

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

үндэслэлтэй эсэхийг нь тайлбарлах шаардлагатай тохиолдолд сэтгэл судлаач, сурган хүмүүжүүлэгчдийг татан оролцуулах зэрэг гэрлэгчдийг эвлэрүүлэхэд ач холбогдолтой бүхий л арга хэмжээг авахыг ойлгоно гэж тайлбарласан боловч шүүхийн практикт шүүгч л гэрлэлтээ цуцлуулах тухай нэхэмжлэл гаргасан гэрлэгчдэд гэрлэлт цуцлуулсаны үр дагаварыг тайлбарлаж байгаа болохоос биш сэтгэл судлаач, сурган хүмүүжүүлэгчийг татан оролцуулж тэр бүр чадахгүй байна. Мөн сэтгэл судлаач, сурган хүмүүжүүлэгчид хандлаа гэхэд тэдгээр хүмүүс ирж бодитой зөвлөгөө өгөхөд зардлыг хэн хаанаас гаргах нь тодорхойгүй байна. Иймд Монгол улсын хэмжээнд гэрлэлт цуцлах асуудлаар дагнан мэргэшсэн сэтгэл судлаач, сурган хүмүүжүүлэгч зэрэг боловсон хүчнийг бэлтгэх бодит шаардлага байгааг төр олон нийтэд тодорхой тайлбарлан, танилцуулах арга хэмжээг авах шаардлагатай байна гэж үзэж байна. Учир нь гэрлэлт цуцлах нь дан ганц эхнэр, нөхөрт хамааралтай асуудал биш цаана нь хүүхэд байнга сэтгэл зүйн дарамтанд орж, чимээгүй хохирогч болон үлдэж багаасаа сэтгэл зүйн дарамтанд өртөж ирээдүйд эцэг эх нийгэмд гомдсон, сэтгэл зүйн хувьд доголдолтой нэгэн болохгүй гэсэн баталгаагүй юм.

1999 оныг хүртэл үйлчилж байсан 1973 оны гэр бүлийн хуулийн 29 зүйлд “9 буюу түүнээс дээш насны хүүхдийн саналыг харгалзахын хамт 9 хүртэлх насны хүүхдийн хувьд шаардлагатай гэж үзвэл шүүх асран хамгаалах, харгалзан дэмжих буюу эрүүлийг хамгаалах байгууллагын төлөөлөгчийг оролцуулна” гэж хүүхдийн асрамжийн асуудлыг шийдвэрлэхэд хүүхдийн саналыг хэрхэн авах асуудлыг тодорхой хуульчилж байсан бол 1999 оны Гэр бүлийн тухай хуульд тодорхой тусгаагүйгээс тухайлбал, хүүхдийн саналыг авахдаа өмгөөлөгч эсхүл ойролцоо сургууль, цэцэрлэгийн байгууллага дээр очиж сурган хүмүүжүүлэгчийг оролцуулан байж хүүхдээ хэний асрамжинд үлдэхийг хүсэж байгаа тухай саналыг нь авах ажиллагаа хийгдэж байна. Гэтэл энэ ажиллагаа нь Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт хот суурин газруудад хэрэгжих боломжтой боловч хөдөө орон нутагт хуулийн дээрх заалтыг хэрэгжүүлэхэд хүндрэлтэй гэдгийг дурьдах нь зүйтэй байна. Гэрлэлтийг шүүхийн журмаар цуцлах ажиллагааны хүрээнд шүүхийн шийдвэрлэдэг өөр нэгэн асуудал бол гэрлэгчдийн дундын өмчлөлийн эд хөрөнгийг хуваах болон хүүхдийн асрамж, гэрлэгчид бие биеэ болон хүүхдээ тэжээн тэтгэхтэй холбогдсон асуудал байдаг бөгөөд энэ талаар дараагийн бүлэгт тодорхой авч үзэх болно. Гэрлэлтийн эрх зүйн харилцаа дуусгавар болох тохиолдолд хүүхдийн эрх хөндөгдөж хохирч байдаг. Хүүхдийн эрхийг хамгаалах тухай хуулийн 5 дугаар зүйлийн 5.3-т “хүүхэд эцэг эхтэйгээ амьдрах, тэдний анхаарал халамжинд байх эрхтэй“ гэж заасан

28

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

байдаг. Гэр бүлийн эрх зүйн харилцаа дуусгавар болсноос үүдэн хүүхдийн дээр дурьдагдсан эрхүүд болон мөн тэжээн тэтгүүлэх, асран халамжлуулах, эд хөрөнгөө өмчлөх эрхүүд хөндөгдөж хүүхдийн эрх ихээр хохирч байна. Хүүхэд нь эцэг эхээрээ асран халамжлуулах эрхтэй. Мөн гэр бүлийн тухай хуулийн 26 дугаар зүйлийн 26.2.2-т “ эцэг эх нь үр хүүхдээ асран хамгаалах, тэжээн тэтгэх адил эрх, үүрэгтэй байхаар хуульчлан зааж өгсөн. Өөрөөр хэлбэл хүүхдийг асран хамгаалах, тэжээн тэтгэх талаар аль нэг илүү үүрэг хүлээхгүй хоёулаа хүлээх үүргийн хувьд тэнцүү байна гэсэн үг юм. Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлахад хүүхдийн асрамжийн асуудлыг хэрхэн зохицуулдаг талаар авч үзье. Хүүхэд нь гэр бүлийн эрх зүйн харилцаа дуусах үед хэн нэгэнтэй нь хамт байж асран халамжлуулах эрхтэй. Энэ тухай Хүүхдийн эрхийг хамгаалах тухай хуулийн 5 дугаар зүйлийн 5.3-т хүүхдийн гэр бүл дэх эрхийг дараах байдлаар томьёолсон байдаг. “Хүүхэд эцэг эхтэйгээ амьдрах, тэдний анхаарал халамжинд байх, эцэг эхээсээ буюу хэн нэгнээс нь тусдаа амьдрах үед тэдэнтэй байнгын харилцаатай байх, эцэг эх нь гэрлэлтээ цуцлуулсан, тусдаа амьдрах үед хэнтэй нь амьдрах тухай саналаа илэрхийлэх эрхтэй” Хүүхдийн эрхийг хамгаалах тухай хуулийн дээрх заалт нь Гэр бүлийн тухай хуулийн доорх заалттай холбогддог. Гэр бүлийн тухай хуулийн 14 дүгээр зүйлийн 14.6-д “Хүүхдийн нас, эцэг эхийн халамж, ахуйн нөхцөл, бололцоо, ёс суртахууны байдал, хүчирхийлэл үйлдсэн эсэхийг нь харгалзан хүүхдийг эцэг, эхийн хэн нэгний асрамжинд үлдээх, асуудлыг шүүх шийдвэрлэнэ” гэсэн. Гэр бүлийн тухай хуулийн 14 дүгээр зүйлийн 14.7-д хүүхэд долоо ба түүнээс дээш настай бол асрамжийн асуудлыг шийдвэрлэхэд түүний саналыг харгалзан үзнэ гэж заасан байдаг. Энэ заалтыг Улсын дээд шүүхийн 2002 оны 71-р тогтоолын 11 дүгээр зүйлд заахдаа хүүхдийн нас буюу бага насны эсвэл насанд хүрээгүй байдал, цэцэрлэгт хүмүүжиж эсвэл сургуульд сурч байгаа зэргээс шалтгаалан тухайн насны хүүхдийн онцлогийг шүүх харгалзах, эцэг эхийн халамж буюу хүүхдийн хүмүүжил, эрүүл мэндэд тавих анхаарал, ахуйн нөхцөл бололцоо буюу хүүхдийн өсөж бойжих орчин, орон сууц эд хөрөнгийн байдал, ёс суртахууны байдал буюу эцэг эхийн өөрсдийнх нь хүмүүжил, боловсрол, аливаа муу зуршилтай эсэх, хүүхдийг болон гэр бүлийн гишүүдийг эд хөрөнгийн болон сэтгэл санааны дарамтанд байлгадаг эсэх, эрх чөлөөнд нь халдаж эрүүл мэндэд нь гэм хор учруулж байсан эсэхийг шүүх харгалзан хүүхдийн асрамжийн асуудлыг шийдвэрлэнэ гэсэн. Эдгээр байдлууд нь хүүхдийн эцэг, эхийн хэнийх нь асрамжинд үлдээх хэнээс тэтгэлэг гаргуулахыг шийдвэрлэхэд нөлөөлөх ба харин тэтгэлэгийг хуульд заасан хэмжээнээс өөрөөр тогтоох үндэслэл болохгүй юм гэж тайлбарласан байдаг.

29

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

Хүүхдийн асрамжийг тогтоохдоо зохигчдын хэн нэгний нь хүсэлтээр шүүх шинжээч томилж дүгнэлт гаргуулж болно. Энэ тухай ИХШХШТХуулийн 47.1-р зүйлд “хэрэг хянан шийдвэрлэхэд шинжлэх ухаан тоо, тооцоо бүртгэл, урлаг утга зохиол, техникийн зэрэг тусгай мэдлэг шаардагдах асуудлыг тодруулахын тулд хэргийн оролцогчийн хүсэлтээр шүүгч захирамж гарган шинжээчийн томилно” гэж заасан байдаг. Шинжээч нь хүүхдийн эрх ашгийг хамгаалах үүднээс хүүхдийг эцэг эхийн хэнийх нь асрамжинд үлдээвэл илүү зохистойг тогтоохын тулд зохигчдын цалин орлого, амьдралын нөхцөл, хүүхэддээ үзүүлэх анхаарал, зан суртахуун ямар нэгэн гаж зуршилтай эсэх талаар дүгнэлтээ гаргаж шүүхэд өгдөг. Шүүх нь шинжээчийн дүгнэлт зохигчдын гаргаж өгсөн нотлох баримт зэргийг үндэслэн хүүхдийн асрамжлагчийн талаарх асуудлыг шийдвэрлэдэг. Долоо ба түүнээс дээш настай хүүхдээс хүүхдийн асрамжлагчийн талаар саналыг нь асууж шийдвэрлэхээр хуулинд заасан байдаг. Хүүхдийн асрамж тогтоохтой холбоотой маргаан гарсан иргэний нийт хэргийг хүүхдийнх нь санал асуух насанд хүрсэн байдлаар нь харьцуулж үзвэл эцэг эхчүүд 0-7 хүртэлх насны хүүхдийнхээ асран хамгаалагчийн талаар ихэнх тохиолдолд хоорондоо тохиролцдог. Харин хүүхэд нь 7-с дээш насанд хүрсэн үед хүүхдийн асрамжийн талаар маргаан арай илүү гардаг нь хүүхдийн бие даах чадвартай холбоотой гэж дүгнэж байна. 7с дээш насны хүүхэд бага насны хүүхдийг бодвол арай асаргаа сувилгаа багатай нилээд зүйлийг өөрөө бие даан хийх чадвартай байдаг. Хуульд санал асуух насанд хүрсэн хүүхдээс хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад асран хамгаалахтай холбоотой маргаан гарсан тохиолдолд санал асуусан байдлыг хувиар үзүүлбэл санал асуух насанд хүрсэн хүүхдээс санал асуусан байдал нь 100 хувь байна. Хуулийн энэ заалтыг шүүхийн практикт 100 хувь хэрэгжүүлж байна гэж үзэж болохоор байна. Харин хүүхдийн санал өгсөн байдлыг харвал нийт санал өгсөн хүүхдийн 75 хүүхэд нь эхтэйгээ байх санал өгсөн байгаа нь эх нь хүүхдүүдтэйгээ эцгийг нь бодвол арай илүү ойр дотно байдаг, асран халамжилдаг, эхийгээ дээдлэн үзэх үзэлтэй шууд холбоотой. Санал асуусан хүүхдийн 25 хувь нь л эцэгтэйгээ байх санал өгсөн байх ба энэ санал өгсөн шалтгааныг тодруулбал гэрлэлт цуцлуулах нэг иргэний хэргийн нэг хүүхэд нь ээж байнга архи ууж, согтуу байдаг. Согтуу үедээ муухай зантай болж аав бид хоёрыг зовоодог. Иймд аавтайгаа үлдэх санал өгсөн байна. Эцэг тогтоож хүүхдийн тэтгэлэг гаргуулах нэхэмжлэлтэй хэргийн эцэгтэйгээ байх санал өгсөн нэг хүүхэд шалтгаанаа ээж намайг аавтай хамт хаяад 3 жил алга болсон. Энэ хугацаанд надтай ирж уулзаж байгаагүй. Би эмээ өвөөтэйгөө амьдрах хүсэлтэй гэж

30

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

хариулсан. Дээрхи хоёр тохиолдлоос үзэхэд эхчүүдийн буруутай үйлдлээс болж хүүхэд эцэгтэйгээ үлдэх санал өгдөг байна. Маргаан гарсан нийт хэргийн 85 хувь нь эхийн талд шийдвэрлэгдсэн байгаа нь насанд хүрээгүй хүүхдийн асрамжлагчийн асуудлыг эхийнх нь талд ашигтайгаар шийдвэрлэгддэг шүүхийн практик хэрэгжиж байгааг харуулж буй нэгэн хэлбэр юм. Харин санал өгөх насанд хүрсэн хүүхдийн саналыг чухалчлан үзэж хүүхдийн асрамжийн асуудлыг шийдвэрлэдэг байна. Энэ нь эцэгтэйгээ байх санал өгсөн 2 хүүхдийг эцгийн асрамжинд үлдээж шийдвэрлэсэн байдлаас тодорхой харагдаж байна. Хүүхдийн асрамжийн асуудлыг шүүхээс шийдвэрлэн эцэг эхийн аль нэгний асрамжинд хүүхдийг үлдээх нь эцэг эхийн хүүхдийн өмнө хүлээх үүрэг эдлэх эрхэд нөлөөлөхгүй. Энэ нь хүүхдийн эрхийг хамгаалах тухай хуулийн 5.3-т “хүүхэд эцэг эхээсээ буюу тэдний хэн нэгнээс тусдаа амьдрах үед тэдэнтэй байнгын харилцаатай байх эрхтэй.” гэсэн заалт мөн хуулийн 12-р зүйлийн 2-т эцэг эх тусдаа амьдрах болсон, гэрлэлтээ цуцлуулсан нь тэднийг үр хүүхдийнхээ өмнө хүлээсэн үүргээс чөлөөлөх үндэслэл болохгүй гэж заасан байдаг ба энэ нь гэр бүлийн тухай хуулийн 26.6-д “хүүхдийн эрх ашиг сонирхолд харшлахааргүй бол гэрлэлтээ цуцлуулсан эцэг эхийн хэн нэг нь нөгөөдөө хүлээсэн үүргээ хэрэгжүүлэхэд нь саад учруулахыг хориглоно гэсэн заалттай уялдан харагдаж байна. Хүүхдийг эцэг эхийн хэний нь асрамжинд үлдээснээс хамаараад хүүхдээ асрамжиндаа авсан талд нөгөө талаасаа хүүхдээ тэжээн тэтгүүлэхээр шаардах эрх үүсдэг. Хүүхдийн

шинжээч

томилох

асуудлыг

шүүх

шийдвэрлэж

байна.

Шүүх

шинжээчийг томилохдоо хүүхдийн харьяалагдах дүүргийн засаг даргын тамгын газрын боловсрол, хүүхэд хариуцсан ажилтнуудыг томилдог нийтлэг хандлага байна. Гэрлэлт цуцлах хэргийг шийдвэрлэхэд хүүхдийг хэний асрамжинд байлгахаар шийдвэрлэсэнээс улбаалан хүүхдийг тэжээн тэтгэх асуудал гарч ирдэг. Энэ талаархи зохицуулалт ямар байх талаар авч үзье. Гэр бүлийн эрх зүйн харилцааны нэг төрөл нь гэрлэгчид бие биенээ, гэр бүлийн гишүүдээ, үр хүүхдээ тэжээн тэтгэх үүрэгтэй холбогдсон амины харилцаа юм. Тэжээн тэтгэх харилцаа нь амины шинжтэй, хариу төлбөргүй харьцангүй үргэлжилсэн хууль зүйн фактын үндсэн дээр үүсдэг оролцогчид нь тусгай субьект байдаг онцлогтой. Дээрх шинжүүдийг дотор нь нарийвчлан тайлбарлавал тэжээн тэтгэх үүрэг нь иргэний амины үүрэг учир энэ үүргийг бусдад шилжүүлэх, эрх үүрэг залгамжлуулах тухай асуудал яригддаггүй.

31

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

Тэжээн тэтгэх үүргээ хэрэгжүүлсний төлөө тэжээн тэтгүүлэгч этгээдээс ямар нэгэн хариу төлбөр шаардах эрх үүсдэггүй юм. Учир нь Гэр бүлийн тухай хуульд үүнийг гэр бүлийн гишүүдийн хүлээх үүрэг гэж зааж өгсөн байдаг тул тэжээн тэтгэх үүргээ биелүүлсний төлөө гэр бүлийн бусад гишүүдээс төлбөр шаардах боломжгүй юм. Тэжээн тэтгэх харилцаа нь эцэг эх үр хүүхдээ, үр хүүхэд нь эцэг эхээ, гэрлэгчид нь хөдөлмөрийн чадваргүй эхнэр нөхрөө тэжээн тэтгэхдээ тодорхой хугацаа заадаггүй тул харьцангуй үргэлжилсэн шинжтэй байна. Тэжээн тэтгэх харилцаанд оролцож буй субьектийн байдлаас нь шалтгаалан уг харилцааг эцэг эх нь хүүхдээ, хүүхэд нь эцэг эхээ , гэрлэгчид бие биенээ, төрөл садангийн хүмүүс бие биенээ тэжээн тэтгэх харилцаа гэж ангилан үзнэ. Дээрх тэжээн тэтгэх харилцааны ангилал нь хуульд заасан субьектүүдийн хооронд үүсч буй тэжээн тэтгэх үүрэгтэй холбогдон хийгдсэн нь зүйтэй юм. Дээрхи тэжээн тэтгэх харилцааны олон хэлбэрүүдээс зөвхөн эцэг, эх үр хүүхдийн хооронд үүсдэг тэжээн тэтгэх харилцаа нь бидний асуудал буй сэдэвтэй холбоотой учир тусад нь дэлгэрүүлэн авч үзье. Хүүхэд төрснөөр эцэг эхэд хүүхдээ тэжээн тэтгэх үүрэг үүсдэг ба хүүхдэд тэжээн тэтгүүлэх эрх үүснэ. Хүүхдийн эцэг эхээрээ тэжээн тэтгүүлэх эрх нь насанд хүртэл нь үргэлжилнэ. Хүүхдийн эрхийг хамгаалах тухай хуулийн 12 дугаар зүйлийн 1-д зааснаар тэжээн тэтгэх эцэг эхийн үүрэгт “хүүхдийн амьдрах эрүүл орчин бүрдүүлэх нэн шаардлагатай хоол хүнс орон байр, хувцас, тоглоом, бусад шаардлагатай зүйлээр хангахыг ойлгохоор заасан байдаг. Хүүхдийг тэжээн тэтгэх үүрэг нь хүүхдийг эрүүл орчинд өсч хүмүүжихэд хэрэгцээт наад захын зүйлсийг хангахад чиглэгддэг байна. Эцэг эхийн үр хүүхдээ тэжээн тэтгэх үүрэг нь гэр бүлийн эрх зүйн харилцаа дуусгавар болох үед ч хэвээр үргэлжилнэ. Гэр бүлийн эрх зүйн харилцаа нь дуусгавар болох үед эцэг эхийн тэжээн тэтгэх үүргийг хэрхэн хэрэгжүүлэх, хүүхдийн тэжээн тэтгүүлэх эрхийг хэрхэн хамгаалах талаар хууль тогтоомжинд хэрхэн тусгасныг одоо үзье. Гэр бүлийн тухай хуульд зааснаар хүүхдийн тэтгэлэгийг a) Гэрээгээр b) Хуульд заасан хэмжээгээр тус тус тогтоож болно.

1999 оны гэр бүлийн хуульд өмнөх хуульд байгаагүй шинээр оруулсан нэгэн зохицуулалт бол тэжээн тэтгэх гэрээний тухай асуудал юм. Гэрлэлт цуцлах ажиллагааны үед болон түүнээс өмнө талууд харилцан тохиролцож тэжээн тэтгэх гэрээ байгуулж болно. Тэжээн тэтгэх гэрээ нь хариу төлбөргүй, хоёр талын, гуравдагч этгээдэд ашигтай гэрээ юм. Уг гэрээний тэтгүүлэгч нь эрх зүйн бүрэн чадамжгүй байдаг тул тэдгээрийн эцэг эх

32

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

асран хамгаалагч нь хууль ёсны төлөөлөгчөөр гэрээнд оролцоно.

Гэрээний дагуу

тэтгүүлэгч нь тэтгэгчээс өөрийгөө тэжээн тэтгэхийг шаардах, үүнийхээ хариуд тэтгэгчид ямар нэгэн төлбөр төлөхгүй, харин тэтгэгч нь тэтгүүлэгчийг тэжээн тэтгэх үүргээ биелүүлсний төлөө тэтгүүлэгчээс төлбөр шаардах эрхгүй байна. Тэжээн тэтгэх гэрээг бичгээр үйлдэж нотариатаар гэрчлүүлсэнээр хүчин төгөлдөр болохоор гэрээний шаардлага тавигдсан байна. Тэжээн тэтгэх гэрээг байгуулахдаа талууд гэрээ дуусгавар болох тодорхой хугацаа зааж болохоос гадна хэрвээ хугацаа заагаагүй тохиолдолд Гэр бүлийн хуулийн 53 дугаар зүйлд зааснаар тэтгүүлэгч гэрлэсэн, хөдөлмөрийн чадвартай болсон, тэтгүүлэгч хүүхэд бусдад үрчлэгдсэн 18 нас хүрсэн, тэтгэгч, эсхүл тэтгүүлэгч нас барсанаар тэжээн тэтгэх үүрэг дуусгавар болно гэсэн заалтаар зохицуулагдана. Уг гэрээндээ талуудын эрх, үүрэг, хүүхдийн тэтгэлэгийн хэмжээ, төлөх хугацаа, төлбөрийн хэлбэр, гэрээ биелүүлээгүйн улмаас үүсэх хариуцлага зэрэг зүйлийг тохиролцон тусгаж болно. Мөн тэтгэлэгийн хэмжээ нь Гэр бүлийн тухай хуулийн 40.1.1, 40.1.2-т зааснаар 11 хүртэлх насны хүүхдэд тухайн бүс нутагт тогтоогдсон амьжиргааны доод түвшингийн 50 хувиар 11-16 настай болон насанд хүрсэн боловч хөдөлмөрийн чадваргүй хүүхдэд амьжиргааны доод түвшингийн хэмжээнээс багагүй байх ёстой. Энэ нь талуудын тохиролцож болох тэтгэлэгийн доод хэмжээ юм. Талууд харилцан тохиролцоод үүнээс дээш хэмжээгээр тогтоож болно. Тухайлбал: Тэтгэлэгийн хэмжээг нэг бүс нутагт амьжиргааны доод түвшингээс дээгүүр тогтоосон боловч тэтгэлэг авагч оршин суугаа газраа өөрчилснөөс болж тэтгэлэгийн хэмжээ шинээр суурьшсан нутгийн амьжиргааны доод түвшиний хэмжээнээс доогуур тогтоогдсон байвал энэ тэжээн тэтгэх гэрээ нь хүчин төгөлдөр бус болно. Энэ тохиолдолд тэжээн тэтгэх гэрээг хүчин төгөлдөр бусд тооцож дахин тэжээн тэтгэх гэрээ байгуулах хэрэгтэй. Тэтгэлэгийг талууд тохиролцон мөнгөн ба эд хөрөнгийн хэлбэрээр тогтоож болох ба эд хөрөнгийн хэлбэрээр тогтоогдсон бол тэтгэлэгт тооцон өгөх эд хөрөнгийг тухайн үеийн зах зээлийн ханшаар үнэлнэ. Харин мөнгөн хэлбэрээр тогтоохдоо сар бүр тогтмол мөнгөөр эсвэл тэжээн тэтгэгч цалин орлоготой бол цалингийн тодорхой хувиар нь тооцохоор харилцан тохирч болно. Тэтгэлэг төлөх хугацааг талууд сараар, улирлаар, жилээр тохирч болохоос гадна эсхүл нэг удаа олгохоор гэрээндээ өгч болно. Өөрөөр хэлбэл байнга тэтгэлэг төлөхгүйгээр хүүхдээ 18 нас хүртэлх хугацааны тэтгэлэгийг нь тэтгэлэг төлөгч мөнгөн ба эд хөрөнгийн хэлбэрээр

нэг удаа төлж болно гэсэн үг юм. Харин ингэж төлөх тэтгэлэгийн доод

хязгаарыг хуулинд зааж өгөөгүй тул талууд хүүхдийн эрх ашиг сонирхлыг бодолцон өөрсдөө тохирдог. Тэтгэлэг төлөгч нь хугацаандаа тэтгэлэгээ төлөхгүй тохиолдолд

33

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

алданги төлүүлэхээр гэрээндээ тусгаж болно.

Хууль зөрчсөн буюу нийтээр

зөвшөөрсөн

харшилсан, дүр үзүүлэн

зан суртахууны

хэлцлийг халхавчлах зорилгоор

хэм хэмжээнд

хийсэн, үнэн санаанаасаа

хүлээн

хийсэн, өөр

бус хөнгөмсөгөөр найдаж

түүнийгээ илэрнэ гэж урьдаас тооцож, тодорхой хүсэл зоригийг илэрхийлэн хийсэн, сэтгэцийн өвчний улмаас өөрийн үйлдлийн учир холбогдлыг ойлгохгүй, өөрийгөө зөв удирдаж

чадахгүй болсон

иргэн, эрх зүйн бүрэн чадамжгүй гэж албан ёсоор

тооцогдоогүй байхдаа хийсэн, хуулиар тогтоосон хэлбэрийг зөрчсөн тэжээн тэтгэх гэрээ нь хүчин төгөлдөр бус байна. Жишээ нь: Иргэн Б, Ц нар гэрлэлтээ цуцлуулахдаа иргэн Б нь сар бүр охиндоо 50.000 төгрөгний тэтгэлэг төлнө. Дахин гэрлэхгүй гэсэн үүрэг бүхий нөхцөлтэй гэрээ байгуулжээ. Энэ нь хүчин төгөлдөр бус хэлцэл юм. Учир нь энэ гэрээ нь хууль зөрчсөн буюу нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн зан суртахууны хэм хэмжээнд харшилсан байна. Иргэн Б нь Үндсэн хуулиар олгогдсон эрхийн дагуу гэрлэх эсэхээ сайн дурын үндсэн дээр шийддэг тул хүний хуулиар олгогдсон үндсэн эрхийг нь хязгаарласан нөхцөлтэй тул дээрхи хуулиар олгогдсон гэрээ нь хүчин төгөлдөр бус байна. Гэрээний талууд нь тохиролцон гэрээгээ хэдийд ч өөрчлөх цуцлах эрхтэй байдаг. Тэтгэлэг төлөгч нь хүүхдийн тэтгэлэгээ төлөхөөс зориуд санаатайгаар зайлсхийвэл Монгол Улсын Эрүүгийн хуульд зааснаар эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг. \258-р зүйл\ Гэрлэлт цуцлах хэргийг шийдвэрлэсэн байдлаас судлан үзэхэд шүүх хүүхдийн тэтгэлэгийн талаар эцэг эх нь маргахгүй гэсэн тайлбар гаргахад хүүхдийн тэтгэлэгийн хэмжээ ямар байх, ямар хугацаанд түүнийг олгох, хэрэв тохиролцсоноосоо буцсан тохиолдолд хүлээлгэх хариуцлага ямар байх асуудлыг авч үзэлгүй “эцэг эх нь хүүхдийн тэтгэлэгийн талаар харилцан тохиролцсон”, “хүүхдээ тэжээн тэтгэх талаар маргахгүй болохыг дурьдсугай” гэх мэт шийдвэрийг тогтоох хэсэгт зааж өгсөн байдаг. Гэтэл гэрлэлтээ цуцлуулж байгаа эцэг эх нь хүүхдийн тэтгэлэгийн талаар тохиролцсон тохиолдолд заавал тэжээн тэтгэх гэрээ байгуулах эсэх, уг гэрээг нь заавал бичгээр хийж, нотариатаар гэрчлүүлэх шаардлагатай эсэх асуудал тодорхой биш юм. Иймд энэ талаар Гэр бүлийн тухай болон Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуульд тодорхой заалт оруулж өгөх шаардлагатай гэж үзэж байна. Хүүхдээ тэжээн тэтгэх талаар талууд гэрээ байгуулаагүй, тэтгэлэгийн талаар харилцан тохиролцоогүй бол шүүх гэрлэлт цуцлах хэргийг шийдвэрлэхдээ хуульд заасан хэмжээгээр хүүхдийн тэтгэлэгийг тогтооно. Шүүх гэр бүлийн тухай хулийн 40-р зүйлийн 40.1.1-д заасны дагуу хүүхдийн эцэг эсвэл эхээс нь 11 хүртэлх насны хүүхдэд тухайн бүс

34

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

нутагт тогтоогдсон амьжиргааны доод түвшингийн 50%, 11-16 суралцаж байгаа бол 18 настай болон насанд хүрсэн боловч хөдөлмөрийн чадваргүй хүүхдэд амьжиргааны доод түвшингийн хэмжээгээр сар бүр тэтгэлэг гаргуулахаар шийдвэрлэнэ. Улсын Дээд шүүхийн Монгол Улсын Гэр бүлийн тухай хуулийн зарим зүйл заалтыг тайлбарлах тухай 71-р тогтоолд “бүс нутагт гэдэгт тэтгэлэг авагч хүүхдийн оршин суугаа газрыг бүс нутгийн гэдгээр ерөнхийлөн бичиж, тэтгэлэгийн хэмжээг мөнгөн дүнгээр бус амьжиргааны доод түвшингийн хувиар байна” гэж тайлбарласан байна. Хүүхдийн тэтгэлэгийг хуульд заасан хэмжээгээр тогтоож байгаа нь өнөөгийн зах зээлийн нөхцөлд хүүхдийн наад захын хэрэгцээг хангаж чадахгүй байгаа бөгөөд тэтгэлэгийн хэмжээ дэндүү бага байгаа юм. Тэтгэлэг төлөгч ямар орлоготой байхаас үл хамааран, амьдралын баталгаажих түвшинтэй уялдуулан тэтгэлэгийн хэмжээг тодорхойлж байгаа нь Гэр бүлийн тухай хууль энэ асуудлыг өрөөсгөл байдлаар тогтоосон гэдэг нь харагдаж байна. Үүнээс үүдэн нэгэнт тэтгэлэгийн хэмжээ бага, амьдралд нийцтэй тогтоож чадахгүй байгаагаас шүүхээр явж цаг алдах хэрэггүй гэж үзэх эцэг, эх ч олон болж байна. Тийм учраас Гэр бүлийн тухай хуулийн хүүхдийн тэтгэлэгийг хэмжээг тогтоосон заалтыг өөрчлөн, хүүхдийн эрх ашгийг хамгаалах үүднээс хүүхдийн өнөөгийн бодит хэрэгцээнд тулгуурлах, тэтгэлэг төлөгчийн цалин орлоготой уялдуулан тэтгэлэгийн хэмжээг тогтоодог эрх зүйн зохицуулалт шаардлагатай болж байна. Мөн түүнчлэн гадаадын ихэнх улс орнуудад хүүхдийн тэтгэлэгийг 2 үндсэн аргаар тодорхойлдог ба тэжээгчийн сар бүрийн цалин, түүнтэй адилтгах орлогоос хүүхэд тус бүрд тодорхой хувиар эсхүл хүүхэд тус бүрт сар бүр тэтгэлэгийн хэмжээг мөнгөн дүнгээр илэрхийлэн тогтоодог талаар судлаачид бичсэн байдгийг харгалзан үзвэл зохино. Хөдөө орон нутгийн иргэдийн дунд хүүхдээ тэжээн тэтгэх үүргийн тухай ойлголт тун тааруу байдаг. Ялангуяа малчдын дунд энэ талын ойлголт нилээд муу байдаг. Үүнээс болж хүүхдийн тэжээн тэтгүүлэх эрх нилээд хэмжээгээр хохирдог. Хамтран амьдрагчдын хамтын амьдрал дуусгавар болоход, мөн хамтран амьдраагүй боловч хүүхэд төрүүлсэн иргэд нөгөө талаасаа хүүхдийн тэтгэлэг нэхэмжлэх эрхээ хүүхдээ төрснөөс нь хойш нэлээд хугацааны дараа хэрэгжүүлж шүүхэд хандсан байдаг. 4

4

Улсын дээд шүүхийн тогтоолын эмхтгэл 2003 он

35

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

Тэжээн тэтгэгч нь ажилгүй, орлогогүй, эд хөрөнгөгүй байх нь хүүхдээ тэжээн тэтгэх үүргээс чөлөөлөгдөх үндэслэл болохгүй юм. Хэрвээ тэтгэлэг төлөгч иргэн нь өөр хүүхэдтэй бөгөөд тэдгээр нь тэтгэлэг авагчаас бага орлоготой, эсвэл тэтгэлэг төлөгч иргэн нь хөдөлмөрийн чадвараа алдсан, эсвэл тэтгэлэг авагч хүүхэд нь өөрөө хангалттай орлоготой бол шүүх тэтгэлэгийн хэмжээг багасгаж болохоор хуульчилж өгсөн. Энэ нь тэтгэлэг төлөгч иргэн нь дахин өөр хүүхдэд тэтгэлэг төлдөг, эсвэл хамт амьдардаг хүүхэд нь тэтгэлэг авагчаас бага орлоготой байх, тэтгэлэг төлөгч нь ахуйн болон үйлдвэрлэлийн ослын улмаас хөдөлмөрийн чадвараа алдсан, мөн хүүхэд нь өөрөө хөдөлмөр эрхэлсний үр дүнд хувьцааны ноогдол ашиг ба өв залгамжлалын журмаар хангалттай орлого олдог бол шүүх тэтгэлэг төлөгчийн нэхэмжлэлийн үндсэн дээр тэтгэлэгийн хэмжээг багасгаж болно гэсэн ойлголт юм. Хүүхдийн тэтгэлэгийн гол зорилго нь хүүхдийн амьдрах хэвийн нөхцлийг хангахад оршино. Амьдрах хэвийн нөхцөл гэдэг нь оршин суух гэр орон, хоол хүнс, хувцас хэрэгсэл, мөн хичээл сургуульд шаардагдах зүйлд зарцуулагдана гэсэн үг. Чухам ийм зорилгын улмаас Гэр бүлийн тухай хуульд “хүүхдийн тэтгэлэгийг гагцхүү хүүхдийн хэрэгцээнд зарцуулна” гэж зааж өгсөн. Энэ нь хүүхдийг асрамжиндаа байлгаж буй этгээдэд төрөөс үүрэг болгосон утга агуулгатай заалт юм. Дээрх заалтыг зөрчсөн тохиолдолд хүүхдээ асрамжиндаа авсан эцэг, эхэд ямар нэгэн хариуцлагын талаар ярих боломжгүй юм. Харин хүүхдийн тэтгэлэгийг хүүхдийн хэрэгцээнд нь зарцуулаагүй нь тогтоогдсон бол тэтгэлэг төлөгч түүнийг зориулалтаар зарцуулахаар нэхэмжлэл гаргаж болно гэж зааж өгснөөс үзвэл зориулалтын бусаар зарцуулвал тэтгэлэгийг буцаан гаргуулж хүүхдийн хэрэгцээнд зарцуулах боломжтойг ойлгоно. Харин онцгой нөхцөлд хүүхдийн эрх ашгийг хамгаалах үүднээс сар тутам гэрээгээр тохирсон буюу шүүхээс тогтоосон тэтгэлэгийн хэмжээг нэмэгдүүлэх боломжтой юм. Энэ тухай гэр бүлийн хуулийн 48 дугаар зүйлд “тэжээн тэтгүүлэгчид онцгой нөхцөл байдал тохиолдсон үед түүнд нэмэлт тэтгэлэг гаргуулах, эсхүл гарсан зардлыг хариуцуулахаар шүүхэд асран хамгаалагч нэхэмжлэл гаргаж болно гэж заасан байдаг. Харин дээрх тэтгэлэг төлөгч нь тэтгэлэгийг хугацаанд нь төлөөгүй бол төлөөгүй тэтгэлэгийн үнийн дүнгийн 0.5 хувиар хоног тутамд алданги тооцож тэтгэлэг төлүүлэхээр Гэр бүлийн тухай хуулийн 50 дугаар зүйлийн 50.2-т заасан байдаг. Гэхдээ үүнийг одоогоор хэрэгжүүлж байгаа практик үгүй байна. Тэтгэлэг төлөгч шүүхийн шийдвэр болон гэрээгээ сайн дураар биелүүлэхгүй тохиолдолд Шийдвэр гүйцэтгэх байгууллага шүүхээс олгосон гүйцэтгэх хуудасны дагуу албадан биелүүлж хүүхдийн эрхийг хангадаг ч алдангийг шаардан төлүүлэх боломжгүй.

36

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

Хүүхдийн тэтгэлэг гаргуулах нэхэмжлэгчийн шаардлагыг шүүх хэргийг хянан шийдвэрлэж шийдвэр гаргахаас өмнө хангаж, энэ талаар захирамж гаргасан тохиолдолд нөхөн төлөх шүүхийн зардлаас нэхэмжлэгч чөлөөлөгдөнө. Тэтгэлэгийг төлбөр төлөгч, төлбөр авагч нар харилцан тохиролцож мөнгөн ба эд хөрөнгийн хэлбэрээр барагдуулах тул тэтгэлэгт тооцон өгөх эд хөрөнгийг тэтгэлэг төлөгч, авагч талууд харилцан тохиролцох буюу тохиролцохгүй бол шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагаас тухайн үеийн зах зээлийн ханшаар үнэлж тэтгэлэг авагчид олгоно. Харин хүүхдийн тэтгэлэгийн мөнгийг дарааллыг баримтлахгүйгээр тэтгэлэг төлөгчийн цалин хөдөлмөрийн хөлс, түүнтэй адилтгах бусад орлогоос хасалт хийх замаар шууд гаргуулж болдог. Хэрвээ тэтгэлэг төлөгч нь ямар нэгэн цалин орлогогүй тохиолдолд төлбөр гаргуулах дээрх дараалалыг баримтлан төлбөрийг гаргуулна. Хэрвээ тэтгэлэг төлөгч нь хорих ял эдэлж байгаа бол хүүхдийн тэтгэлэгийг түүний өмчлөлийн эд хөрөнгөөс гаргуулах ба дутуу хэсгийг нь төлүүлэхээр ял эдэлж байгаа хорих ангийн захиргаанд хөдөлмөрийн хөлснөөс хасалт хийх мэдэгдлийг явуулна. Хүүхдийн тэтгэлэг нэхэмжилж буй эхчүүдийн 85 орчим хувь нь амьжиргааны хувьд хүнд нөхцөлд байгаа буюу эрхэлсэн ажилгүй, тогтмол цалин орлогогүй, нэг хүнд ногдох орлого нь амьжиргааны баталгаажих доод түвшинээс доогуур орлоготой иргэд байдаг. Мөн тэтгэлэг төлөгч нар нь ч гэсэн тэтгэлэг авагч нартай амьдрал ахуй, амьжиргааны хувьд адил байдаг нь хүүхдийн тэтгэлэг гаргуулахад хүндрэл үүсгэж байгаагийн нэгэн шалтгаан юм. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллага олгож буй этгээдийн зохих албан тушаалтанд цалин орлогоос суутгал хийх тухай мэдэгдлийг хүргүүлдэг. Мэдэгдэлд суутгал хийх нь хувь хэмжээ болон суутгал хийгээгүй тохиолдолд хүлээлгэх хариуцлагыг тодорхойлж бичих ба мэдэгдэл хүлээн авсан этгээд нь суутгалыг хийж мөнгийг Шүүхийн Шийдвэр Гүйцэтгэх Байгууллагын дансанд төвлөрүүлдэг. Хүүхдийн тэтгэлэг гаргуулах үед гардаг өөр бас нэгэн хүндрэл нь төлбөр төлөгч, төлбөр авагч нар харилцан тохиролцож гүйцэтгэх баримт бичгээ буцаан авдаг. Тэд 18 нас хүртэлх хугацааны тэтгэлэгийн хэмжээнээс дэндүү багаар тохиролцон хаах явдал түгээмэл байдаг. Гэтэл тухай хуулийн 40 дүгээр зүйлийн 40.4-т тэтгэлэгийн хэмжээ амьжиргааны баталгаажих доод түвшингийн хэмжээнээс багагүй байна гэж заасан байдаг. Дээрх тэтгэлэг авагч, төлөгч нарын тохиролцоо нь Гэр бүлийн тухай хуулийн 40 дүгээр заалттай зөрчилдөж байна. Энэ тохиолдолд төлбөр авагч талын хүсэлтэнд үндэслэн шийдвэр гүйцэтгэлийн ажиллагааг Шүүхийн Шийдвэр Гүйцэтгэх тухай хуулийн 16 дугаар зүйлийн 16.1.3-т заасан үндэслэлээр дуусгавар болгодог. Мөн шийдвэр гүйцэтгэх тухай хуулийн 17 дугаар зүйлд заасны дагуу гүйцэтгэх баримт бичгийг төлбөр авагч хүсэлт гаргавал, төлбөр

37

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

авагч шүүхийн шийдвэрт заасан, эсхүл төлбөр гаргуулсан боловч худалдан борлогдоогүй эд хөрөнгийг төлбөрт тооцон авахаас татгалзсан, төлбөр авагч өөрийн үйлдэл, эс үйлдэхүйгээр шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагаа явуулахад саад учруулж байгаа бол гэсэн 3 үндэслэлээр тэтгэлэг авагчид буцаан олгодог. Энэ тохиолдолд иргэд дахин шүүхэд хандах боломжгүй учир хүүхдийн эрх ашиг хохирох явдал цөөнгүй гарч байна. Хүүхдийн тэжээн тэтгүүлэх эрх дуусгавар болох нэгэн үндэслэл нь Гэр бүлийн тухай хуулийн 53 дугаар зүйлд заасны дагуу тэтгүүлэгч гэрлэсэн, хөдөлмөрийн чадвартай болсон, тэтгүүлэгч хүүхэд бусдад үрчлэгдсэн, 18 нас хүрсэн, тэтгэгч болон тэтгүүлэгч нас барснаар тэжээн тэтгэх үүрэг дуусгавар болохоор заасан байдаг. Энэ заалтаас тэтгэгч эсвэл тэтгүүлэгч нас барсан тохиолдолд гүйцэтгэх хуудас баримтыг хэрхэх тухай заалт нь Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай хуультай зөрчилдөж байдаг. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай хуулийн 15.2.1-р зүйлд төлбөр төлөгч иргэн нас барсан, нас барсан гэж зарлагдсан бол тэдгээрийн эрх үүрэг эрх залгамжлагчид шилжих хүртэл хугацаагаар гүйцэтгэх баримт бичгийг түдгэлзүүлнэ гэж заасан байдаг. Мөн хуулийн 16-р зүйлийн 16.1.4-т төлбөр төлөгч иргэн нас барсан бол тэдгээрийн эрх үүрэг эрх залгамжлагчид шилжээгүй бол шийдвэр гүйцэтгэлийн ажиллагааг дуусгавар болгоно гэж заасан байдаг. Дээрх 2 хуулийн заалтуудаас харвал тэтгэлэг төлөгч иргэн нас барсан буюу нас барсан гэж зарлагдсан үед хүүхдийн тэтгэлэг гаргуулах тухай шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагааг дуусгавар болгох эсэх нь тодорхойгүй болж байна. Гэр бүлийн тухай хуульд хүүхдийн тэтгэлэгийг Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай хуульд заасан журмыг баримтална гэж заасан байх ба Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай хуульд хүүхдийн тэтгэлэг гаргуулахдаа Гэр бүлийн тухай хуулийг баримтална гэж заасан нь аль хуулиар энэ харилцааг зохицуулах нь сонирхолтой болж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл шүүх хүүхдийн эрх ашгийг хамгаалан хуулийн хүрээнд хүүхдэд тэтгэлэг тогтоодог боловч түүний бодит хэрэгжилт маш хангалтгүй байдаг гэдгийг харж болно. Тийм учраас төрийн бодлогын хүрээнд гэрлэлтээ цуцлуулсан эцэг, эхээс тусдаа амьдарч байгаа, тэтгэлэг авах эрхтэй хүүхдийн эрх ашгийг анхаарч зохих зохицуулалтыг Шүүхийн Шийдвэр гүйцэтгэх тухай хуульд оруулах, хуулиудын хэрэгжилтийг хангахад тэдгээрийн харилцан уялдаатай байх асуудлыг анхаарч үзвэл зохих юм.

38

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

2.2 Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагааны эрх зүйн зарим зохицуулалтыг боловсронгуй болгох нь 2002 оны Иргэний хуулиар гэр бүлийн эд хөрөнгийн харилцааг зохицуулж, тухайн эд хөрөнгийн бүрдэл ямар байх, гэр бүлийн гишүүн тус бүрийн хөрөнгө гэж юуг ойлгох, эдгээр хөрөнгийн талаар маргаан гарвал хэрхэн шийдвэрлэхтэй холбогдсон харилцааг зохицуулах заалтыг тусгаж өгсөн. Гэр бүлийн гишүүд өөрсдийн өмч хөрөнгөө хэрхэн захиран зарцуулах нь эрх зүйн тодорхой үр дагаврыг агуулж байдаг. Гэр бүлийн гишүүд эд хөрөнгийн харилцааг хуульд зааснаар болон гэрээгээр зохицуулах боломжтой. Гэрлэгчид болон гэр бүлийн гишүүд эд хөрөнгөө хуульд зааснаар хэрхэн зохицуулах талаар тодруулъя. Гэр бүлийн эд хөрөнгийг 2 төрөлд ангилан үздэг. Үүнд: 1. Гэр бүлийн гишүүдийн хамтран өмчлөх дундын хөрөнгө 2. Гэр бүлийн гишүүний хуваарьт хөрөнгө Гэр бүлийн гишүүдийн хамтран өмчлөх дундын эд хөрөнгөнд дараах эд хөрөнгө хамаарна. Үүнд: 1.Гэрлэгчид, гэр бүлийн бусад гишүүн болон тэдгээрийн хамтын хөдөлмөр, аж ахуйн үйл ажиллагаанаас олсон болон бусад орлого, мөнгөн хуримтлал, шинээр бий болсон хөрөнгө 2. Гэр бүлийн гишүүдийн хамтран өмчлөх дундын эд хөрөнгийн орлогоор олж авсан үл хөдлөх хөрөнгө, хөдлөх хөрөнгө 3.Ноогдол хувь, үнэт цаас 4.Гэрлэгчид, гэр бүлийн бусад гишүүний хэн нэгний нэр дээр байгаагаас үл шалтгаалан гэрлэснээс хойш бий болсон бусад хөрөнгө 5.Гэр бүлийн гишүүн өөрийн хуваарьт эд хөрөнгөөс дундаа хамтран өмчлөхөд зориулж шилжүүлсэн хөрөнгө, мөнгөн хуримтлал Гэр бүлийн гишүүний хуваарьт эд хөрөнгийг гэр бүлийн бусад гишүүд их засвар хийсэн, шинэчилсэн, өөрчлөн тоноглосны улмаас үнэ нь үлэмж нэмэгдсэн, эсхүл анх гэр бүл болоход нь зориулагдсан бол хамтран өмчлөх дундын эд хөрөнгө болгон тогтоож болно. Гэр бүлийн хамтран өмчлөх дундын өмч бий болох анхдагч нөхцөл бол гэрлэлт хууль ёсоор бүртгэгдсэн байх явдал юм. Гэрлэснээс хойш аж төрөх хугацаанд буй болсон эд хөрөнгө, мөнгөн хуримтлал, бусад үйлдвэрлэл, аж ахуй тэдгээрээс олсон орлого, үр төл

39

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

ашиг зэрэг нь дундын эд хөрөнгө болох бөгөөд энэ нь гэрлэгчдийн хуваарьт эд хөрөнгөөс ялгагдах гол ялгаа нь “гэрлэснээс хойш” гэсэн ойлголттой холбоотой. Гэр бүлийн гишүүний хуваарьт хөрөнгө Гэр бүлийн гишүүдийн хуваарьт эд хөрөнгөд хамтран өмчлөх дундын эд хөрөнгөд хамаарахгүй дараах эд хөрөнгө хуваарьт эд хөрөнгө болно. А. Гэрлэхийн өмнө олж авсан эд хөрөнгө, мөнгөн хуримтлал, эд хөрөнгийн эрх Б. Өв, бэлэглэлийн журмаар шилжүүлэн авсан мөнгөн хуримтлал, эд хөрөнгө, эд хөрөнгийн эрх, тэдгээрийг худалдсан арилжсны үр дүнд олж авсан эд хөрөнгө, мөнгө В.амин хувийн хэрэгцээг хангахад зориулсан эд хөрөнгө Г. Оюуны өмчлөлийн зүйлийн үнэ буюу зохиогчийн шагнал Д.хувийн авъяас, чадвар, ололт, амжилтыг сайшаан шагнасны орлого Е. Хуваарьт эд хөрөнгөөрөө олж авсан, мэргэжлийн үйл ажиллагааг явуулахад шаардагдах хөрөнгө, мөнгө амин хувийн хэрэгцээг хангахад зориулсан эд хөрөнгө гэдэгт гэр бүлийн гагцхүү нэг гишүүний хэрэгцээний эд зүйлс тухайлбал: хувцас, шашны эд зүйлс зэрэг байж болно. Энэхүү хөрөнгийг гэр бүлийн гишүүн өөрөө эзэмшиж, ашиглаж, захиран зарцуулах эрхтэй. Зарим гадаад улсын хууль тогтоомжийг энэ асуудлын хүрээнд харьцуулан судалж үзлээ. Германы иргэний эрх зүйн зохицуулалтаас харвал гэрлэлтээс өмнөх хөрөнгө нь тухайн хүний өөрийн хуваарьт өмч байх бөгөөд харин гэрлэсэний дараа олж авсан хөрөнгө нь гэрлэлтийн гэрээнд өөрөөр заагаагүй бол хамтран өмчлөх дундын өмч байдаг байна. Энэ талаар Оросын хуульч эрдэмтэд А.П.Сергеев Ю.К.Толстой нар өөрсдийн “ Гражданское право” \1998\ сурах бичигтээ эд хөрөнгийг ангилах, түүнийгээ захиран зарцуулах эрхийн талаар судалсан ба гэрлэгчид эд хөрөнгийн хувьд: -дундын эд хөрөнгөө өмчлөх эрх -хуваарьт эд хөрөнгө өмчлөх гэсэн хоёр хүрээнд тайлбарлажээ. Хуваарьт өмч бол хувийн шинжтэй байна. Ер нь хүмүүс

гэр бүл дотор эд

хөрөнгийн харилцаа, эд хөрөнгийн эрх нь харилцан адилгүй шинжтэй байх бөгөөд болж байгаа юм. Тэдний үзэж байгаагаар гэр бүлийн гишүүдийн өмчийг дотор нь :

-

Гэрээт өмч

-

Гэрээт бус өмч гэж хоёр хуваадаг байх шаардлагатай.

40

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

Үүнтэй уялдаж гэрлэгчдийн эрх үүрэг ангилагдана. Тухайлбал: тэтгэлэг төлөх асуудал гэрээт үүрэг байж болно. Харин гэрлэгчдийн аль нэгний учруулсан материаллаг хохирлыг төлөх үүрэг нь гэрээт бус шинжтэй. Ямар ч үүргийг гэр бүлийн гишүүд харилцан тохиролцож гэрээ байгуулж болно. Дундын эд хөрөнгө нийт дүнгээрээ хасах дүнтэй гарч болох талтай. Тиймээс гэрлэлтийн гэрээ байгуулах нь өрийн асуудлыг зохицуулж болно. ... хамтын амьдралын явцад тэдгээрийн бий болгосон хөрөнгө дундынх байна. Дундын хөрөнгийг хуваахдаа гэрлэгсдийн хэн аль нь тэдгээрийн хөрөнгө оруулсан хэмжээ, оруулсан орлогоос

шалтгаалахгүйгэр тэдэнд тэгш хуваана гэжээ. Энэ нь

гэрлэгчдийн аль алиных нь эрхийг хамгаалж байгаа хэрэг юм. Тэд гэрлэх явцад гэрийн ажил эрхлэх хүүхэд асрах, сурах өвчтэй байх гэх мэтээр энэхүү орлогыг өсгөөгүй байж болно. Харин эмэгтэйчүүд орлого оруулсан нь тэд гэрийн ажил, хүүхэд өсгөн хүмүүжүүлэх

ажлыг

өөрийн

мэргэжлийн

ажилтай

хослуулж

хийх

явдлаар

тодорхойлогддог. Мөн дээр нь эхнэр нь нөхрөөсөө илүү цалин орлого олдог тохиолдол ч цөөнгүй байдаг талаар дурьджээ. Дээр дурьдсан улс орны Иргэний хуулиудад гэр бүлийн эд хөрөнгийг манай улсын Иргэний хуулийн нэгэн адил хоёр хэсэгт ангилан үзсэн бөгөөд тэдгээрийн тус бүрийн бүрдэлд хамаарч байгаа хөрөнгө нь онцлог шинжтэй байдаг талаар дүгнэлт хийж болохоор байна. Мөн түүнчлэн эд хөрөнгийн гэрээний асуудал чухал байдаг байна. Гэрлэгчид эд хөрөнгийн харилцааг гэрээгээр зохицуулах тухай Гэр бүлийн хамтран өмчлөх дундын болон хуваарьт эд хөрөнгийг тодорхойлох нэгэн өвөрмөц арга бол гэрлэгчид гэрээгээр тохиролцон тодорхойлох... Гэрлэгчид гэрлэхээсээ өмнө болон гэрлэсний дараа гэр бүлийн төсөв

зардлыг

хариуцах журам, гэрлэгчдийн хэн нэгэн нас барсан, эсвэл гэрлэлт цуцлагдсан тохиолдолд ногдох эд хөрөнгийг хэрхэн тодорхойлох вэ гэдийг эд хөрөнгийн гэрээ байгуулж, өөрсдийн

хүсэл зоригийн дагуу зохицуулах боломжтой. Гэрлэлт бүртгүүлэхээс өмнө

байгуулсан гэрээ нь Иргэний хуулийн 44 дүгээр зүйлийн 44.2-т заасны дагуу болзол тавьж хийсэн гэрээ болно. Гэрлэлтийг бүртгүүлснээр гэрээний эрх зүйн үр дагавар хүчинтэй үйлчилж эхэлнэ. Гэрлэгчдийн эд хөрөнгийн эрхтэй холбогдсон гэрээ нь иргэний эрх зүйн гэрээний нэг төрөл бөгөөд тодорхой онцлогтой гэрээ юм. Энэ гэрээний онцлог нь түүний агуулга гэрээнд оролцогч талуудын өвөрмөц байдлаар тодорхойлогдоно гэж дүгнэж байна. Үүнд: гэрлэгчид гэрээндээ эд хөрөнгийн бус харилцааг зохицуулахыг хориглоно. Гэрлэгчдийн эд хөрөнгийн бус амины харилцаа гэрээний зүйл болохгүй. Учир нь эд хөрөнгийн бус амины харилцаа гэдэгт бие биеэ хайрлах, хүндэтгэх, бие биендээ үнэнч

41

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

байх, бэлгийн харилцаа, шашин шүтлэг, аялах зорих зэргийг ойлгох бөгөөд үүнийг эрх зүйн зохицуулалтаар зохицуулан тулгах боломжгүй билээ. Эд хөрөнгийн чанартай эрх үүргийн талаар шууд утгаар тусгаагүй нөхцөлд хөрөнгийн бус харилцааг зохицуулсан гэж үзнэ. Гэрлэгчдийн хэн нэгний эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг илтэд дордуулсан, эрхийн чадамжийг хязгаарласан нөхцөл гэрээнд тусгахыг хориглоно. Иргэний хуулийн 13.2-р зүйлийн дагуу хуулиар хориглоогүй л бол хэн ч өөрийн хүсэл зоригийн дагуу иргэний эрх зүйн харилцаанд орж болно. Үүнд: нөхөр нь эхнэрээ эрхлэж байгаа ажил мэргэжлээ орхин, гэр ахуйн ажил эрхлэхээр тохиролцох, зөвхөн тэр тохиолдолд л нөхөр нь эхнэрээ байнга тэжээн тэтгэх үүрэг хүлээх эсвэл гэрлэгчид нэгнийхээ өмчлөлд байгаа хөрөнгийг тодорхой нэг буюу хэд хэдэн этгээдэд нэр зааж гэрээслүүлэхээр тохиролцохыг хориглох гэх мэтийг ойлгоно. Жишээ нь: Иргэний хуулийн 129 дүгээр зүйлийн 129.2129.5-д гэр бүлийн гишүүний дундын хөрөнгөөс ногдох хэсгийг ямар зарчмаар тодорхойлох талаар хуульд тогтоосон байна. Хэрвээ гэрлэгчдийн хэн нэг нь гэр бүлийн дундын

хөрөнгийн

ихэнх хэсгийг бүрдүүлсэн байсан ч сайн дураар өөрийн ногдох

хэсгээсээ татгалзаж буй бол энэ нь илт хохирсон байдал гэж үзэх үндэстэй. Иймэрхүү байдлаар хүний жам ёсны эрх болон хуульд харшилсан тохиролцоо хүчин төгөлдөр бус байна. Гэрлэгчдийн эд хөрөнгийн эрхтэй холбогдсон гэрээгээр эцэг, эх хүүхдийн хоорондын харилцааг зохицуулж болохгүй. Өөрөөр хэлбэл хүүхдийг эд зүйлтэй адилтган үзэж болохгүй. Ийм тохиролцоо хүчин төгөлдөр бус байна. Эдгээрээс дүгнэвэл үндсэндээ гэрлэгчид гэрээгээр эд хөрөнгийн харилцаагаа зохицуулахдаа гэрлэгчдийн хэн нэгний эрх ашгийг илүү нарийвчлан зохицуулсан заалтууд дутаж байна. Энэ нь гэрээнээс гадуурх хуулийн зохицуулалт юм. Жишээлбэл, хүүхдийг хэн нь авч үлдэж болох тухай, гэрлэгчдиййн хувийн байдлыг тодорхойлох зэрэг асуудлуудыг оруулах нь зүйтэй юм. Гэрлэгчдийн гэрээг талууд харилцан тохиролцсоны үндсэн дээр хэдийд ч өөрчилж цуцалж болно. Гэрээг хэсэгчлэн эсвэл бүхэлд нь цуцалсан тохиолдолд хуулийн нөхцөлүүд үйлчилнэ. Гэрээний хэлбэрийн хувьд бичгээр байгуулж нотариатаар гэрчлүүлэх ёстой бөгөөд Иргэний хуулийн 132 дугаар зүйлийн 132.2-т заааны дагуу гэрээг хүчингүйд тооцно. Хэрвээ гэрээний талууд харилцан тохиролцож чадахгүйд хүрвэл гэрээг цуцлах,өөрчлөх талаар гагцхүү шүүх шийднэ. Энэ гэрээг хэн нэг нь сайн дураар биелүүлээгүй тохиолдолд зөвхөн энэ шаардлагын хүрээнд уг гэрээг биелүүлэх тухай

42

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

хүсэлтийг шүүхэд гаргана. Шүүх Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн дагуу хянан шийдвэрлэнэ. Хуульд заасан нөхцөл журмын дагуу гэрлэлтээ бүртгүүлээгүй хамтын амьдралтай буюу гэр бүлийн харилцаатай байсан хүмүүсийн хооронд үүссэн эд хөрөнгийн маргааныг Иргэний хуулийн 12 дугаар бүлэгт заасан гэр бүлийн хөрөнгийн эрхийг зохицуулсан зүйл, заалтаар шийдвэрлэхгүй харин тодорхой этгээдүүдийн дундын өмчлөлийн эд хөрөнгийн эрхийн харилцааг зохицуулсан Иргэний хуулийн 108, 476 дугаар зүйлүүдэд заасны дагуу шийдвэрлэх ба харин тэд гэрээ байгуулсан бол хамтран ажиллах гэрээг удирдлага болгох талаар өмнө дурьдсан. Харин Германы Иргэний хуульд зааснаар гэрлэгчид хөрөнгө хуваах талаар гэрлэлтийн гэрээ байгуулаагүй бол хөрөнгийг хуульд заасан үндэслэлээр хуваадаг ба тус хуулийн 1475 дугаар зүйл” хөрөнгө хуваахдаа юуны өмнө гэр бүлийн гишүүдийн өрийг төлж барагдуулах ёстой” 1378 дугаар зүйл” хөрөнгө хуваахад хэрэв гэрлэгчдийн хэн нэгнийх нь хөрөнгийн үнэлгээний өсөлтийн хэмжээ нөгөөгийнхөө хөрөнгийн үнэлэгээний өсөлтийн хэмжээнээс илүү гарвал үнийн талыг нөгөөдөө нөхөн төлбөрийн хэлбэрээр өгнө.” 1379-р зүйл “гэрлэгчдийн дундын хөрөнгийн харилцаа зогссоны дараа гэрлэгчид бие биедээ сүүлийн хөрөнгийн талаарх мэдээг өгөх үүрэгтэй. Мөн нэг нь нэгнээсээ өөрийн сонирхож буй данс тооцоог шаардах эрхтэй.” 1384-р зүйл”гэрлэлтээ цуцлуулах өргөдлийг шүүх авч үзсэн үеэс цуцлах үед буй гэрлэгчдийн хөрөнгийн үнэлгээг хийнэ” 1477-р зүйл ”Эхнэр нөхрийн аль аль нь өөрийн хувцас, хувийн хэрэглээний эд зүйлс, хөдөлмөрийн багаж хэрэгсэл зэргийн үнийг нөхөн төлсний дараа тэдгээрийг авах эрхтэй болдог” зэргээр тодорхойлсон байна. Манай улсын шүүхийн практикт гэрлэлт цуцлах хэргийг шүүх хянан шийдвэрлэх явцад хамгийн их маргаантай асуудал бол тэдний эд хөрөнгийн талаарх маргаан байдаг. Хуваарьт болон хамтран өмчлөх дундын хөрөнгийг хуваарилах, гишүүн тус бүрт оногдох хэсгийг тодорхойлох эсэх асуудлаар ихэвчлэн маргадаг. Иргэний хуулийн 129 дүгээр зүйлийн 129.1-д “гэр бүлийн хамтран өмчлөх дундын эд хөрөнгөөс гишүүнд ногдох хэсгийг дараах тохиолдолд тодорхойлно”. Гэр бүлийн гишүүн гэр бүлийн гишүүнээс гарахад ногдох хэсгийн талаар маргавал гэрлэгчдээс төлбөр гаргуулахад тэдгээрийн хуваарьт эд хөрөнгө хүрэлцэхгүй бол гэр бүлийн бусад гишүүнээс төлбөр гаргуулбал, гэр бүлийн гишүүн нас барснаар өв нээгдсэн бол гэжээ. Иргэний хуулийн 129 дүгээр зүйлийн 129.2-т “гэр бүлийн нэг гишүүнд ногдох эд хөрөнгийн

43

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

хэмжээ нь насанд хүрээгүй, хөдөлмөрийн чадваргүй бүх гишүүнийг оролцуулан нийт гишүүдэд адил байна” гэжээ. Гэр бүлийн гишүүнээс гарах гэдэг ойлголт нь гэрлэлт цуцлах, гэр бүлийн гишүүн өрх тусгаарлан гэр бүл болох, бие даан амьдрах зэрэг ойлголтуудыг үндсэндээ багтаан үзэж болно. Энэ хэсэгт зааснаас бусад гэр бүлийн хөдөлмөрийн чадвартай гишүүнд оногдох эд хөрөнгийн хэсгийг тодорхойлохдоо гэр бүлийн хамтран өмчлөх эд хөрөнгө бүрэлдэхэд оруулсан түүний хөдөлмөрийн оролцоо, хөрөнгийн хэмжээг харгалзан багасгах, эсхүл олгохгүй байхаар шүүх шийдвэрлэж болно. Гэрлэгчдээс төлбөр гаргуулах үед оногдох хэсгийг тодорхойлоход дундын өмчийг хуваах хэрэгтэй байдаг. Юуны өмнө гэрлэгсэд хэдийд ямар нөхцөлд бусдад эд хөрөнгийн үүрэг хүлээснийг тогтоох ёстой. Тухайлбал гэрлэхээс өмнө эсвэл гэрлэсэнээс хойш бусадтай байгуулсан гэрээ, хэлцлийн дагуу төлөх ёстой өрийг дундын ба өөрийн хуваарьт эд хөрөнгөөс өөрт оногдох хэсгээр төлнө. Харин бусад гишүүдийн

хувь хөрөнгөөс

гаргуулж болохгүй. Харин тухайн гэрээ хэлцлийн агуулга нь гэр бүлийн гишүүдийн эрх ашигт зохицсон, эхнэр буюу нөхөр нь хүлээн зөвшөөрч байсан бол төлбөрийг дундын хөрөнгөөс гаргуулна. Мөн гэмт хэрэг үйлдэх замаар олсон эд зүйлийг өрхийн нийт гишүүдэд хэрэглэсэн бол хохирлыг дундын эд хөрөнгөөр хариуцах ёстой юм. Үндсэндээ гэрлэгчдийн аль нэгнийх нь хуваарьт эд хөрөнгөтэй холбоотой үүрэг хариуцлага үүссэн үед тухайн хуваарьт эд хөрөнгө нь хүрэлцэхгүй тохиолдолд дээрх байдлаар зохицуулагдаж болно. Гэр бүлийн бусад гишүүдээс төлбөр гаргуулбал гэр бүлийн гишүүдийн эцэг, эх, үр хүүхэд ах дүү зэрэг гишүүдтэй холбоотой ойлголт бөгөөд дундын хөрөнгөөс гаргуулах тухай мөн хуваарилах тухай асуудал гарч ирж байгаа юм.

Гэр

бүлийн аль нэг гишүүн нас барсан бол өв нээгдэж хөрөнгө хуваах явдал гарна. Ямар ч иргэн өөрийн эд хөрөнгөө хууль буюу гэрээслэлээр өв залгамжлуулах эрхтэй.

44

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

ДҮГНЭЛТ Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 16.1-д “гэр бүл, эх нялхас, хүүхдийн ашиг сонирхлыг төр хамгаална” гэж заасан бөгөөд Үндсэн хуулийн заалтын хэрэгжилтийг хангах, гэр бүлийг төрийн зүгээс хамгаалалтад байлгах, гэрлэгчдийн болон хүүхдийн, гэр бүлийн бусад гишүүдийн эрх ашгийг хамгаалах

механизмын нэг нь

шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах зохицуулалт юм. Тийм учраас гэрлэлтийг шүүхийн журмаар цуцлах эрх зүйн зохицуулалтын өнөөгийн байдлыг төрийн бодлогын болон эрх зүйн зохицуулалтын хүрээнд хэрхэн хэрэгжүүлж байгааг судалж гэрлэлт цуцласнаас үүдэн бий болох эрх зүйн үр дагаварын асуудлыг тодорхойлон тухайн харилцааг зохицуулж байгаа хууль тогтоомжийг боловсронгуй болгох асуудлыг тал бүрээс нь авч үзсэний үндсэн дээр энэхүү ажилдаа дараах дүгнэлтийг хийж байна.

1.2003 онд УИХ-ын 16 дугаар тогтоолоор “ Монгол Улсын төрөөс гэр бүлийн хөгжлийн талаар баримтлах бодлого”-ыг баталсан бөгөөд уг бодлого нь гэр бүлийн хөгжлийн 10-15 жилийн хэтийн чиглэлийг тодорхойлох үндсэн баримт бичиг болохын хувьд ихээхэн ач холбогдолтой эрх зүйн баримт бичиг бөгөөд түүний гол зорилго нь гэр бүлийн амьдралын түвшинг тасралтгүй дээшлүүлж, гэр бүлийн харилцаа, ёс зүйн болон эрүүл аюулгүй орчин, бүрдүүлэх оролцчдын гэр бүл, нийгмийн өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлэх таатай нөхцлийг бүрдүүлэх замаар монгол хүний хөгжлийг дэмжихэд чиглэсэн. Гэр бүлийн маргааныг гэр бүлийн асуудлаар мэргэшсэн шүүгч шийдвэрлэдэг болох, гэр бүлийн гишүүдийн эрхийг зөрчих, дарамт, шахалт үзүүлэх, хүчирхийлэх явдалтай тэмцэх эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгох арга хэмжээнүүдийг тусгасан болно. Жил ирэх тусам гэр бүлийн маргаантай хэргүүд өсөх хандлагатай байгаа ба дээр бодлогын баримт бичигт тулгуурлан Гэр бүлийн дагнасан шүүхийг байгуулж “төрөөс гэр бүлийн хөгжлийн талаар баримтлах бодлого”-д заасан арга хэмжээ, сургалт сурталчилгааг цогц хэрэгжүүлэх чиглэлтэй байхаар зохион байгуулалтын арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна гэж үзэж байна. Энэхүү судалгааныхаа ажлын хүрээнд хийсэн дүгнэлтэдээ тулгуурлан, мөн нийгмийн болон хувь хүний хэрэгцээ шаардлагыг харгалзан үзэж миний бие “Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал”

45

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

сэдэвт судалгааны ажлыг 2 бүлэг, 4 дэд бүлгийн хүрээнд бичиж цаашид анхаарах зарим асуудлын талаар өөрийн саналыг дэвшүүлж байна. Үүнд: 1. Гэрлэгсдийн болон гэр бүлийн гишүүдийн эрх ашиг сонирхлыг хамгаалах үүднээс гэрлэгсэд тусдаа амьдраад 3 ба түүнээс дээш жил болсон бөгөөд эхнэр, нөхрийн аль нэгний оршин суугаа хаяг нь тодорхойгүй, тогтоох боломжгүй нөхцөлд эхнэр, нөхрийн аль нэгний гаргасан нэхэмжлэлээр шүүхийн журмаар гэрлэлтийг цуцлах тухай заалтыг тусгах 2. Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хууль болон Гэр бүлийн тухай хуульд заасны дагуу гэрлэлтээ цуцлуулахаар нэхэмжлэл гаргасан гэрлэгчдэд авах эвлэрүүлэх арга хэмжээг үр дүнтэй, бодит ажил болгох үүднээс гэрлэгчдийг эвлэрүүлэх ажиллагаа явуулах процедур журмыг нарийвчлан хуульчлах шаардлагатайн зэрэгцээ энэ асуудлаар мэргэшсэн боловсон хүчнийг бэлтгэх асуудлыг төрийн бодлого болгон авч үзэж зохицуулалтыг илүү тодорхой болгоход анхаарах хэрэгтэй байна. Одоогийн үйлчилж буй Гэр бүлийн тухай хуулийн 14 дүгээр зүйлийн 14.2.-т “Шүүх шаардлагатай гэж үзвэл хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааг гурван сар хүртэл хугацаагаар түдгэлзүүлж, энэ хугацаанд гэрлэгчдийг эвлэрүүлэх бүх талын арга хэмжээ авна”гэж заасан хэдий ч ямар арга хэмжээ авах нь тодорхой бус байгаа. Иймд эвлэрүүлэх хугацаанд шүүхээс авч болох арга хэмжээг тодорхой тусгах нь зүйтэй. Үүнд: •

Гэрлэгсэдтэй ганцаарчилан болон хамт уулзаж гэрлэлт цуцлах болсон шалтгаан үндэслэлтэй эсэхийг хянан үзэж, үр дагаварыг тайлбарлах

•

Өмгөөлөгч, нийгмийн ажилтан, сэтгэл зүйч, сурган хүмүүжүүлэгч болон гэр бүл, хүүхдийн эрх ашгийг хамгаалах байгууллагыг татан оролцуулаж зөвлөгөө өгөх

•

Эвлэрүүлэхэд чиглэсэн сургалт, мэргэжлийн зөвлөгөө, үйлчилгээнд хамруулах, мөн эвлэрүүлэх арга хэмжээг гэр бүлийн хөгжлийн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны байгууллагатай хамтран хэрэгжүүлдэг байх. Энэ чиглэлээр мэргэшсэн байгууллага, ажилтныг томилох зэрэг зохицуулалтыг бий болгох г.м 3. Шүүхээр гэрлэлт цуцлах хэргийг шийдвэрлэхдээ тэдний эд хөрөнгийн маргааныг

зарим тодорхой тохиолдолд тусгайлан авч үзэж шийдвэрлэдэг байх журам тусгах. Учир нь сүүлийн үед гэрлэлтээ цуцлуулж буй гэрлэгчдийн хамгийн маргаантай асуудал нь “гэр бүлийн эд хөрөнгийн талаарх маргаан” ба энэхүү маргаан зөвхөн гэрлэгчдийн төдийгүй гэр бүлийн бусад гишүүдийн эрх ашиг хөндөгдөх төдийгүй гуравдагч этгээдтэй холбоотой

46

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

асуудал ч гарах тул тэднийг хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд татан оролцуулах зайлшгүй шаардлагаас улбаалан гэрлэлт цуцлах хэрэг маргаан удааширдаг, мөн түүнчлэн гэрлэгдчийн цаана гуравдагч этгээдэд холбогдох өр, зээлийн асуудал ч гарах зэрэг асуудлыг бүрэн дүүрэн оролцогчдын эрхийг хангах үүднээс хэргийг тусгаарлан шийдвэрлэхтэй холбогдох зохицуулалтыг тусгах саналыг гаргаж байна.

4. Нэгэнт гэрлэлт цуцлах, түүн дотроо гэр бүлийн эд хөрөнгийн маргааныг шийдвэрлэхэд шүүхийн ажлын ачаалал ихээхэн нэмэгдэж байгаа өнөөгийн нөхцөлд “гэрлэгчдийн эд хөрөнгийн маргааныг гэрээний үндсэн дээр шийдвэрлэхтэй” холбогдсон эрх зүйн зохицуулалтыг Гэр бүлийн хуульд тусгах нь зүйтэй байна. Иргэний хуулийн 132 дугаар зүйлд “гэрлэгчид хөрөнгийн эрхээ гэрээгээр зохицуулах” заалт байгаа хэдий ч практикт энэхүү гэрээнээс үүдэлтэй маргаан шүүхээр шийдвэрлэгдээгүй. Иймээс энэхүү гэрээний зорилго, ач холбогдол, байгуулах журам болон түүний хууль зүйн үр дагавартай холбогдсон асуудлаар гэрлэлтээ бүртгүүлж байгаа гэрлэгсдэд тайлбарлаж хууль зүйн зөвлөгөө өгөх, арга хэмжээг тухайн холбогдох байгууллагууд зохион байгуулан явуулж байх. Энэ нь гэрлэлтээс үүсэх хууль зүйн үр дагавартай холбоотой тул Гэр бүлийн тухай хуульд энэхүү гэрээний талаарх зохицуулалтыг тусгах нь илүү ач холбогдолтой юм.

5. Иргэний хуульд зааснаар хүүхэд гэр бүлийн хамтран өмчлөх дундын эд хөрөнгийн хамтран өмчлөгч бөгөөд Монгол улсын Гэр бүлийн тухай хуулийн 25 дугаар зүйлийн 25.1-д зааснаар “Хүүхэд нь гэр бүлийн дотор тэгш эрх эдлэнэ.” Иймээс субъектийн онцлогт тулгуурлан түүнийг “эд хөрөнгийн эрх”–ийн асуудлыг тусгайлан зохицуулах шаардлагатай тул хүүхэд хамгааллын хууль болон Гэр бүлийн хуульд тодорхой заалтыг оруулах. Тухайлбал: Хүүхдийн хуваарьт эд хөрөнгөд хамаарах эд хөрөнгө, хөрөнгийн эрхийг тусгайлан зохицуулсан заалт оруулахын зэрэгцээ түүний хуваарьт эд хөрөнгөд хамаарах үл хөдлөх хөрөнгө, мөнгөн хуримтлалыг эцэг, эх нь хүүхдийн нэр дээр бүртгүүлэх, баталгаажуулах үүрэгтэй байхаар, мөн эцэг, эх нь гэрлэлтээ цуцлуулах үедээ тэдний хэн нэг нь хүүхдийн нэр дээр шилжүүлсэн үл хөдлөх эд хөрөнгө, үнэт эдлэлийг түүний эх, эцэг нь тухайн хүүхдийг 18 насанд хүртэл худалдах, бэлэглэх, барьцаалах зэргээр захиран зарцуулахыг хориглосон хэм хэмжээг тогтоох.

47

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

Мөн дээрх үл хөдлөх эд хөрөнгө, үнэт эдлэлийг зайлшгүй шаардлагатай нөхцөл байдлын улмаас захиран зарцуулах тохиолдолд эцэг эсхүл эх нь энэ тухай хүсэлтээ хүүхдийн оршин суугаа газрын гэр бүл, хүүхдийн асуудал хариуцсан төрийн захиргааны байгууллагад бичгээр гаргах, уг байгууллагын санал, дүгнэлтийг үндэслэн шүүхийн журмаар шийдвэрлэдэг байх заалтыг шинээр тусгаснаар хүүхдийн эд хөрөнгийн эрхийг хамгаалах механизм бүрдэх ба түүнд тавих хяналт, хариуцлагын асуудлыг ч давхар зохицуулсан заалтыг оруулах. Энэ тохиолдолд дээрх заалтыг зөрчсний улмаас хүүхдийн эрх, ашиг, сонирхолд хохирол учирсан бол буруутай этгээдээр бодит хохирлыг нөхөн төлүүлэхээр гэр бүл, хүүхдийн эрх ашгийг хамгаалах байгууллага болон сонирхогч этгээд эсхүл хүүхэд өөрөө насанд хүрмэгц шүүхэд нэхэмжлэл гаргах эрхтэй байхаар тусгах.

6. Гэрлэлт цуцлахтай холбогдож хүүхдийн эрх, ашиг сонирхол зайлшгүй хөндөгдөхөд хүргэдэг. Энэ нөхцөлд шүүхээс “хүүхдийн эрх, ашиг сонирхолыг нэн тэргүүнд хангах, хамгаалах” гэсэн зарчмыг чанд мөрддөг байх шаардлагатай тул Хүүхэд хамгааллын хууль болон, Гэр бүлийн тухай хууль мөн Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуульд хүүхдийн эрх хамгааллын асуудлыг шийдвэрлэх ажиллагааны талаарх журмыг тусгайлан зохицуулсан заалтыг оруулах нь зүйтэй байна.

7. Эцэг, эх нь гэрлэлтээ цуцлуулсан, эсхүл хүндэтгэн үзэх бусад шалтгаанаар тусдаа амьдарч байгаа нь Гэр бүлийн тухай хуулийн 26 дугаар зүйлийн 26.6-д “Хүүхдийн эрх, ашиг сонирхолд харшлахааргүй бол гэрлэлтээ цуцлуулсан эцэг, эхийн хэн нэг нь нөгөөдөө хүлээсэн үүргээ хэрэгжүүлэхэд нь саад учруулахыг хориглоно.”

26.7-д “Хүүхдийн эцэг, эх нь эцэг, эх байх эрхээ хязгаарлуулсан, хасуулсан нь энэ хуулийн 26.2-т заасан үүргээс чөлөөлөгдөх үндэслэл болохгүй.”гэсэн хуулийн заалт байгаа боловч шүүхээс энэхүү заалтыг хэрэгжүүлэх асуудлыг шүүхийн шийдвэрт тусгахгүй орхигдуулдаг практик тогтсон байгааг анхаарах хэрэгтэй. Иймээс шүүх дээрх хуулийн заалтыг шийдвэртээ заавал тусгадаг байх, хэрэв эцэг, эх тохиролцоогүй бол эцэг, эх үүргээ хэрхэн, яаж хэрэгжүүлэх асуудлыг шийдвэртээ тусгасан байх заалтыг оруулах. Энэ нөхцөлд шүүхийн шийдвэрийг биелүүлээгүй тохиолдолд буруутай эцэг, эхэд хариуцлага ногдуулах, хяналт тавих байгууллага, субъектийн асуудлыг тусгасан заалт байх шаардлагатай болно.

8. Эцэг, эхийн хэн нэг нь гэрлэлтээ цуцлуулах үедээ хүүхдийн тэтгэлэг авахаас татгалзах нь хариуцагчийг хүүхдээ тэжээн тэтгэх үүргээс чөлөөлөх үндэслэл болохгүй тул

48

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

шүүх холбогдох хуульд заасан журмын дагуу тэтгэлгийг тогтооно гэсэн заалтыг шинээр тусгах зэргээр энэхүү судалгааныхаа ажлын хүрээнд миний бие шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаатай холбогдож гэрлэгсэд болон гэр бүлийн бусад гишүүдийн эрхийг хамгаалах эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгоход чиглэсэн саналуудыг дэвшүүлж байна.

49

Шүүхийн журмаар гэрлэлт цуцлах ажиллагаа, түүний эрх зүйн зохицуулалтын үндсэн асуудал

Б.Ариунзаяа

НОМ ЗҮЙ Нэг. Хууль тогтоомж: 1. Монгол Улсын Үндсэн хууль УБ хот 1992 он 2. Гэр бүлийн тухай хууль УБ хот 1999 он 3. Хүүхдийн эрхийг хамгаалах тухай хууль УБ хот 1999 он 4. Монгол Улсын Иргэний хууль УБ хот 2002 он 5. Монгол Улсын Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хууль УБ хот 2004 он 6. Эх хүүхдэд мөнгөн тусламж олгох, хүүхэд гэр бүлд мөнгөн тусламж үзүүлэх тухай хууль УБ хот 2006 он 7. УИХ-ын 2003 оны 16 дугаар тогтоол “ Монгол Улсын төрөөс гэр бүлийн хөгжлийн талаар баримтлах бодлого батлах тухай” 8. Улсын дээд шүүхийн 2002 оны 71 дүгээр тогтоол “Гэр бүлийн тухай хуулийн зарим зүйл заалтыг тайлбарлах тухай” Хоёр. Ном зохиол: 1. Хууль зүйн тайлбар толь 2003 он 2. А.Дугармаа “Монгол улсын гэр бүлийн эрх зүй” 2005 он 3. .А.Батбаатар “Монгол улсын гэр бүлийн эрх зүй”2005 он 4. Улсын Дээд шүүхийн 2008 оны ажлын тайлан 5. Улсын дээд шүүхийн зөвлөмжийн эмхтгэл 2008 он 6. Улсын Дээд шүүхийн 2009 оны ажлын тайлан 7. Улсын Дээд шүүхийн 2010 оны ажлын тайлан 8. Улсын Дээд шүүхийн 2011 оны ажлын тайлан Гурав. Вэб сайт 9 www.legelinfo.mn 9 www.shuuh.mn 9 www.google.mn Дөрөв. Гадаад хэл дээр 1. С.А Муратова “Семейное право” 2001 2. А.П.Сергеев, Ю.К Толстой “Гражданское право”1998

50