Γιατί η αγάπη μετράει - Why love matters by Pavlos Vatikiotis

ΓΙΑΤΙ Η ΑΓΑΠΗ ΜΕΤΡΑΕΙ ΣΟΥ ΓΚΕΡΧΑΡΝΤ Mετάφραση

ΚΩΣΤΑΣ ΣΙΜΟΣ Επιμέλεια-Διόρθωση

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΗΧΑΣ Σελιδοποίηση-μακέτα εξωφύλλου

ΠΑΥΛΟΣ ΒΑΤΙΚΙΩΤΗΣ

Λ. Bουλιαγμένης 76, 167 77 Eλληνικό Tηλ.: 210 96.38.790 - Fax: 210 96.38.791 www. kalendis.gr - info@kalendis.gr Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται από τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας (N. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως άνευ γραπτής αδείας του εκδότη η κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου, με τον παρόντα ή με οποιονδήποτε άλλον τίτλο.

ISBN 978-960-219-991-6

Σου Γκέρχαρντ Γιατί η αγάπη μετράει Μετάφραση ΚΩΣΤΑΣ ΣΙΜΟΣ

ΚΑΛΕΝΤΗΣ

Για τα παιδιά μου, Jessica και Laurence

Περιεχόμενα Ευχαριστίες.......................................................................... 8 Εισαγωγή........................................................................... 11 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ Τα θεμέλια: τα βρέφη και ο εγκέφαλός τους 1. Πίσω στις απαρχές...................................................... 32 2. Η οικοδόμηση του εγκεφάλου.................................. 69 3. Η διαβρωτική επίδραση της κορτιζόλης................. 115 ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ Σαθρά θεμέλια και οι συνέπειές τους 4. Η προσπάθεια να μην αισθάνεσαι........................... 183 5. Το μελαγχολικό μωρό.............................................. 219 6. Χαλασμένη ψυχή...................................................... 259 7. Ο βασανισμένος εαυτός........................................... 290 8. Το προπατορικό αμάρτημα...................................... 325 ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ Οι πληροφορίες είναι πολλές, οι λύσεις λίγες 9. «Αγκάλιασε τ’ αρκουδάκι, αν όλα τ’ άλλα αποτύχουν»..... 376 10. Ένα μέλλον γεννιέται............................................... 399 Βιβλιογραφία................................................................... 424

Ευχαριστίες Πολλοί άνθρωποι συνέβαλαν στη συγγραφή αυτού του βιβλίου – και μάλιστα αρκετοί εν αγνοία τους. Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα όλους μου τους ασθενείς, που με δίδαξαν τόσο πολλά όλα αυτά τα χρόνια. Χρωστώ ευγνωμοσύνη σε όλους μου τους φίλους που αφιέρωσαν χρόνο στην ανάγνωση ολόκληρου του χειρόγραφου, προσφέροντάς μου θετική ανατροφοδότηση και πολύτιμες συμβουλές: Jane Henriques, Paul Gerhardt, Diana Goodman, Paul Harris, Mollie Kenyon-Jones, John Miller, John Phibbs, Pascale Torracinta και Andrew West. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τους Fiona Duxbury, John Edginton, Morten Kringelbach και Allan Schore για τα εποικοδομητικά τους σχόλια σε συγκεκριμένα κεφάλαια. Στο επαγγελματικό σκέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω την Daphne Briggs για την πρωτοποριακή δουλειά της, που τόσο με ενέπνευσε. Θα ήθελα επίσης να

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

• 9

ευχαριστήσω την Penny Jacques για τη σταθερή της υποστήριξη την περίοδο που έκανα τα πρώτα μου βήματα στο χώρο, δουλεύοντας με γονείς και παιδιά, καθώς και όλους μου τους συνεργάτες στο Oxford Parent Infant Project (Πρόγραμμα της Οξφόρδης για τον Γονιό και το Βρέφος), που με βοήθησαν να παραμείνω αφοσιωμένη σε αυτό – και ιδιαίτερα την Joanna Tucker. Τόσο η Jean Knox όσο και άλλοι συνάδελφοι στο International Attachment Network (Διεθνές Δίκτυο για την Προσκόλληση) συνέβαλαν επίσης στον εμπλουτισμό της σκέψης μου πάνω σε ζητήματα προσκόλλησης. Όσον αφορά το «παρασκήνιο» όλων αυτών, θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους φίλους μου για την ενθάρρυνση που μου πρόσφεραν, και ιδιαίτερα τους Jane Henriques, Angie Kaye και Nigel Barlow, με τις αυθόρμητες ιδέες που συνεισέφεραν και τη συνεχή παρότρυνσή τους· τα παιδιά μου που με ανέχτηκαν· και τον John Phibbs για την υποστήριξή του στα τελευταία στάδια του βιβλίου. Το μεγαλύτερο ευχαριστώ, όμως, το φυλάω για τον Paul Gerhardt, ο οποίος ήταν στο πλάι μου σε κάθε μου βήμα και χωρίς τον οποίο δεν θα είχα καταφέρει ποτέ να γράψω αυτό το βιβλίο.

Εισαγωγή Μια νέα οπτική

Το παρόν βιβλίο είναι καρπός πολυετούς ελεύθερης παρατήρησης, καθώς και της συνακόλουθης εκπαίδευσης και πρακτικής μου εξάσκησης στην ψυχοθεραπεία, ιδιαίτερα μέσα από τις εμπειρίες που μου πρόσφερε η επαγγελματική μου ενασχόληση με περιπτώσεις διαταραγμένων ή δυσλειτουργικών σχέσεων ανάμεσα σε βρέφη και μητέρες. Ξεκινώντας αρχικά από κάποιες μάλλον διαισθητικού χαρακτήρα υποθέσεις όσον αφορά τον αντίκτυπο που έχουν στη μεταγενέστερη ψυχολογική λειτουργία ενός ατόμου οι πρώιμες διαπροσωπικές του σχέσεις, άρχισα να εξερευνώ το ολοένα αυξανόμενο σώμα ερευνών που αφορά την ανάπτυξη του εγκεφάλου σε βρέφη και μικρά παιδιά. Κάπως έτσι άρχισα να συνδέω τα δεδομένα αυτά με στοιχεία τα οποία προέρχονταν από έρευνες σε ενήλικες με ψυχολογικές διαταραχές – περιπτώσεις δηλαδή οι

12 •

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

οποίες υπάγονται σε μια ευρεία κατηγορία προβλημάτων, που ξεκινούν από την ήπια κατάθλιψη και φτάνουν μέχρι το πεδίο της ψυχοσωματικής παθολογίας. Κατά τη διαδικασία αυτή, άρχισε να γίνεται εμφανής σε μένα η ανάδυση νέων και συναρπαστικών εξελίξεων, καθώς επιβεβαιωνόταν πλέον καθαρά το έγκαιρον των ερευνών μου. Πράγματι, στην εποχή μας παρατηρείται μια σύγκλιση ανάμεσα σε επιστημονικά πεδία διαφορετικά μεταξύ τους· σύγκλιση η οποία οδηγεί σε μια νέα οπτική όσον αφορά τον συναισθηματικό βίο του ανθρώπου. Φιλοδοξία μου είναι να προσφέρω στον αναγνώστη μια πρώτη μύηση σε αυτές τις εξελίξεις, καθώς και στη σημασία που μπορεί αυτές να έχουν για τον γονιό, τον επαγγελματία της υγείας ή τον σύντροφο της ζωής μας. Οι ιατρικές, επιστημονικές και ακαδημαϊκές πηγές από τις οποίες αντλώ τα δεδομένα μου –συχνά πυκνογραμμένες σε μια μάλλον τεχνική γλώσσα– περιέχουν ζωτικής σημασίας πληροφορίες, οι οποίες, όμως, δεν είναι τόσο γνωστές στο ευρύτερο κοινό όσο θα έπρεπε. Είναι σαφές, ωστόσο, ότι οι πληροφορίες αυτές άλλαξαν καθοριστικά τον τρόπο με τον οποίο εγώ κατανοώ τον συναισθηματικό βίο του ανθρώπου· κάτι αντίστοιχο, λοιπόν, ευελπιστώ να βιώσει και ο αναγνώστης διαβάζοντας την επιτομή και «μετάφραση» των εν λόγω δεδομένων την οποία συνέθεσα. Η νέα αυτή οπτική που επικαλούμαι δεν έχει σχέση τόσο με κάποια μεμονωμένη επιστημονική εξέλιξη, όσο με τον θεαματικό αντίκτυπο που επέφεραν μια σειρά από παράλληλες και ταυτόχρονες εξελίξεις, σε πεδία ποικίλα όπως η

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

• 13

νευρολογία, η ψυχολογία, η ψυχανάλυση και η βιοχημεία. Μέσα από τα κανάλια επικοινωνίας και αμοιβαίων επιρροών που έχουν διαμορφωθεί ανάμεσα στα επιστημονικά αυτά πεδία τα τελευταία χρόνια, αρχίσαμε να κατανοούμε βαθύτερα τον τρόπο με τον οποίο «εξανθρωπίζεται» το ανθρώπινο ζώο, καθώς και το πώς μαθαίνει να συνάπτει συναισθηματικούς δεσμούς με τους συνανθρώπους του. Για πρώτη φορά είμαστε σε θέση να διατυπώσουμε μια πλήρη βιολογική εξήγηση σχετικά με την κοινωνική μας συμπεριφορά – εξήγηση η οποία βασίζεται στην κατανόηση της αναπτυξιακής πορείας που ακολούθησε ο «κοινωνικός εγκέφαλος» του ανθρώπινου βρέφους, όπως και των βιολογικών συστημάτων που εμπλέκονται στη ρύθμιση των συναισθημάτων. Εκείνο που απομένει πλέον είναι να χρησιμοποιήσουμε την επιστημονική αυτή γνώση γύρω από τη βρεφική ηλικία, ώστε να κατανοήσουμε τον συναισθηματικό βίο του ανθρώπου. Η ερευνητική αυτή πορεία υπήρξε για μένα ένα συναρπαστικό όσο και επώδυνο, ενίοτε, ταξίδι. Από τη μια πλευρά, μέσα από τις διαπιστώσεις μου οδηγήθηκα στο συμπέρασμα ότι ένας γονιός που δεν είναι σωστά ενημερωμένος ή δεν έχει την ικανότητα να ανταποκριθεί δεό ντως στις ανάγκες φροντίδας ενός βρέφους μπορεί να γίνει πρόξενος ισόβιων ελαττωμάτων στον απόγονό του, κάτι που ίσως έχει αναπόφευκτα βλαπτικές συνέπειες και για τους ανθρώπους γύρω του. Από την άλλη πλευρά, μπορούμε να θεωρούμε πλέον ότι τα στοιχεία της συμπεριφοράς ενός ατόμου, οι ενδεχόμενες ασθένειες που εκδηλώνει και η ροπή του προς την εγκληματικότητα

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ Τα θεμέλια: τα βρέφη και ο εγκέφαλός τους

1. Πίσω στις απαρχές Μπορούμε να φανταστούμε αρσενικές και θηλυκές τίγρεις είτε στη μονήρη τους, άγρια κατάσταση είτε να ζευγαρώνουν κατά χιλιάδες· τίποτα δεν αλλάζει. Η παρουσία των συνανθρώπων του, όμως, μεταβάλλει τον άνθρωπο· οι έμφυτες ικανότητές του δεν μπορούν να αναπτυχθούν μέσα στον ίδιο μόνο, ξέχωρα από τους άλλους. Κατά συνέπεια, ο ισχυρισμός ότι το ανθρώπινο είδος προσεγγίζει, και τείνει να αποτελέσει, έναν ενιαίο οργανισμό δεν θα συνιστούσε τολμηρή μεταφορά, αλλά εξαίσια πραγματικότητα. S.T. COLERIDGE, Letters, 1806

Ήταν μια σκοτεινή νύχτα του χειμώνα, όταν άκουσα μέσα στον ύπνο μου το τηλέφωνο να χτυπάει: ο κατ’ οίκον

1. Πίσω στις απαρχές

• 33

τοκετός που θα βιντεοσκοπούσα είχε ξεκινήσει. Τη μέλλουσα μητέρα δεν την ήξερα καλά, αν και είχαμε γνωριστεί. Φτάνοντας στο σπίτι της, ανέβηκα τα σκαλιά –τρεις ορόφους– μέχρι ένα δωμάτιο πάνω πάνω – φορτωμένη με τον εξοπλισμό ηχοληψίας και ένα φακό. Βρήκα τους δύο γονείς καθισμένους στην άκρη ενός μονού κρεβατιού· το δωμάτιο ήταν μάλλον γυμνό και κακοφωτισμένο, το πάτωμα καλυμμένο με φύλλα από εφημερίδες. Υπήρχε ένα κλίμα μειλίχιας πρακτικότητας, με επίκεντρο το σώμα της μητέρας. Φρόντισα να σταθώ στην άκρη του δωματίου, για να μην εμποδίζω τη μαία που πηγαινοερχόταν. Δεν πέρασε πολλή ώρα, και τελικά η μητέρα κάθισε στις φτέρνες της πάνω από τις εφημερίδες στο πάτωμα, με την υποστήριξη του συντρόφου της, ενώ εγώ βάλθηκα να καταγράφω το απίστευτο φάσμα ήχων που έβγαιναν από το στόμα της, οι οποίοι, ολοένα και εντονότεροι, δεν άργησαν να μετατραπούν σε βαθιά βογκητά καθώς το παιδί άρχισε σιγά σιγά να ξεπροβάλλει. Η συνεργάτιδά μου που θα χειριζόταν την κάμερα είχε αργήσει, εμένα όμως δεν με ένοιαζε καθόλου αυτό εκείνη τη στιγμή: την προσοχή μου είχε κυριολεκτικά αιχμαλωτίσει η πρωτόγονη σκηνή που παρακολουθούσα. Τη στιγμή που το παιδί αποχωριζόταν πια οριστικά το σώμα της μητέρας του, τα μάτια όλων μας ήταν γεμάτα δάκρυα και τα συναισθήματα μας είχαν κατακλύσει: νιώθαμε δέος μπροστά στη νέα αυτή ζωή που ερχόταν στον κόσμο και μαζί ενθουσιασμό και αγαλλίαση για το μυστήριο της ίδιας της ζωής. Σήμερα το παιδί εκείνο μάλλον θα είναι έτοιμο πια να φύγει από το σπίτι του, εισερχόμενο στην ενήλικη ζωή,

34 •

Τα θεμέλια: τα βρέφη και ο εγκέφαλός τους

δηλαδή στο κομμάτι εκείνο του ανθρώπινου βίου κατά το οποίο στις νεκρολογίες συχνά διαβάζουμε ότι ο τάδε συνήψε τέσσερις γάμους (ή έναν), ότι μετείχε (ή όχι) στον δημόσιο βίο, ότι η ζωή του ήταν πολυτάραχη, ότι είχε το δικό του μερίδιο συνεισφοράς στο κοινωνικό σύνολο. Κι όμως, αυτού του τύπου οι σκιαγραφήσεις αφήνουν πολλά κενά: διαβάζοντάς τες, δεν μαθαίνουμε ποτέ τι ήταν αυτό ακριβώς που μετέτρεψε το νεογνό εκείνο στον ενήλικα του σήμερα, και, το κυριότερο, παραλείπουν να αναφέρουν το πώς επέδρασαν στο παιδί αυτό οι συνάνθρωποί του καθώς εκδήλωνε συν τω χρόνω το γενετικό δυναμικό και την προσωπικότητά του. Είναι πράγματι δύσκολο να προσπελάσουμε το εν λόγω επίπεδο της πραγματικότητας. Διαβάζοντας τη βιογραφία ενός ανθρώπου, πληροφορούμαστε ότι ο τάδε γεννήθηκε μια συγκεκριμένη ημερομηνία, σε μια συγκεκριμένη τοποθεσία, και ότι η ζωή των γονιών του ακολουθούσε ήδη μια συγκεκριμένη ρότα την περίοδο που αυτός ήρθε στον κόσμο· παρ’ όλα αυτά, είναι μάλλον αδύνατον να απεικονίσουμε με απόλυτη πιστότητα το δυναμικό πλέγμα σχέσεων που αναπτύχθηκε ανάμεσα στον άνθρωπο αυτό και στους γονείς του. Τούτο σημαίνει ότι και εμείς οι ίδιοι δεν μπορούμε να αποκτήσουμε πληροφορίες ως προς τα δικά μας παιδικά χρόνια με άμεση διερεύνηση, όσο κι αν ανεκδοτολογικού χαρακτήρα αφηγήσεις μάς παρέχουν ενίοτε κάποιες ενδείξεις. Οι ιστορίες, φέρ’ ειπείν, που άκουσα από τη μητέρα μου για το πόσο δύσκολο μωρό ήμουν –ότι έκλαιγα κάθε απόγευμα επί μήνες, επειδή υπέφερα από κολικούς, ή ότι περπάτησα και

1. Πίσω στις απαρχές

• 35

άρχισα να μιλάω από πολύ νωρίς– με τροφοδότησαν με μοτίβα [themes] υπερηφάνειας και απόρριψης, τα οποία συναποτελούν έκτοτε ένα καίριο κομμάτι της προσωπικής μου ιστορίας. Υπάρχουν, όμως, και άλλοι τρόποι να «ανασκάψουμε» την πρώιμη παιδική μας ηλικία, καθώς στην πραγματικότητα την κουβαλάμε ήδη μέσα μας και τη ζούμε στις σχέσεις που συνάπτουμε με τους οικείους μας. Ουσιαστικά, οι πρώιμες αυτές εμπειρίες διαμορφώνουν τους χαρακτηριστικούς τρόπους με τους οποίους συνδεόμαστε με άλλους ανθρώπους και χειριζόμαστε τις διακυμάνσεις των συναισθημάτων, που δεν αντικατοπτρίζουν απλώς ψυχολογικές προδιαθέσεις, αλλά και πρότυπα της φυσιολογίας μας. Πρόκειται για το σκελετό του συναισθηματικού βίου, της κρυμμένης και της έκδηλης συνειδητότητάς μας – το αόρατο ιστορικό του κάθε ανθρώπου. Ο Freud θεωρούσε τον εαυτό του έναν αρχαιολόγο της προσωπικότητας· ομοίως κι εγώ συχνά διαπιστώνω ότι επιχειρώ να εντοπίσω κρυμμένες δομές στους ανθρώπους που παρατηρώ. Σε αντίθεση, όμως, με τον Freud, ο οποίος έψαχνε κυρίως να βρει, κάτω από την επιφάνεια της προσωπικότητας, τις αρχέγονες ορμές [drives], τις σεξουαλικές και επιθετικές ώσεις [urges] που θεωρούσε ότι συνιστούν τα άδηλα ελατήρια του ανθρώπινου βίου, εγώ ενδιαφέρομαι για τα άδηλα πρότυπα των ανθρώπινων σχέσεων τα οποία συνυφαίνονται από την παιδική κιόλας ηλικία με το σώμα και τον εγκέφαλό μας. Τα εν λόγω πρότυπα δίνουν στη ζωή μας συγκεκριμένο προσανατολισμό. Οι πρώιμες σχέσεις του ίδιου του Freud

74 •

Τα θεμέλια: τα βρέφη και ο εγκέφαλός τους

σύνθετα αυτά συναισθήματα αναπτύσσονταν βαθμηδόν στο πλαίσιο της ανθρώπινης αλληλεπίδρασης, εμφανίστηκε παράλληλα και η οργανική εκδίπλωσή τους στη δομή του ίδιου του εγκεφάλου. Ήδη από το 1970, όταν ο Paul MacLean πρότεινε το μοντέλο του τρισυπόστατου εγκεφάλου, υπάρχει μια γενική συναίνεση ότι ο εγκέφαλος έχει δομηθεί από την εξέλιξη: πάνω σε έναν εγκέφαλο ερπετού οικοδομήθηκε ο συναισθηματικός εγκέφαλος των θηλαστικών, εποικοδόμημα του οποίου αποτέλεσε τελικά ο ανθρώπινος νεοφλοιός. Σύμφωνα και με τη γλαφυρή εικόνα που μας έδωσε ο Reg Morrison, ο ανθρώπινος εγκέφαλος «μοιάζει με μια παλιά αγροικία, ένα πρόχειρο συγκρότημα παράσπιτων και άλλων προεκτάσεων, στην αμφίβια-ερπετοειδή καρδιά του οποίου κρύβεται η αρχική αποθηκούλα με τα σκαπανικά» (1999). Οι βασικότερες λειτουργίες της ζωής ανευρίσκονται στην εν λόγω «αποθηκούλα» στη βάση του εγκεφάλου, επί της οποίας θα αναπτυχθούν τα συστήματα θυμικής αντίδρασης. Πέριξ των συστημάτων αυτών βρίσκονται ο προμετωπιαίος και ο προσαγώγιος φλοιός, που θεωρούνται το «σκεπτόμενο κομμάτι» του συναισθηματικού εγκεφάλου, ο τόπος όπου τα δεδομένα της συναισθηματικής εμπειρίας μπαίνουν σε κατάσταση αναμονής και εξετάζονται εναλλακτικές επιλογές δράσης για το άτομο (βλ. Εικόνα 2.1). Ο κοινωνικός εγκέφαλος

Κατά τον Turner, οι ορθολογικές και γλωσσικές μας ικανότητες ξεπήδησαν από το «τόσο συγκινησιακό δυναμικό μας» (2000: 60). Κατά την ανάπτυξη και την περαιτέρω

• 75

2. Η οικοδόμηση του εγκεφάλου

Έλικα του πρόσθιου φλοιού του προσαγωγίου Εγκεφαλικός φλοιός

Προμετωπιαίος φλοιός

Υποθάλαμος Κογχομετωπιαίος φλοιός

Ιππόκαμπος

Αμυγδαλή

Εικόνα 2.1 Ο ανθρώπινος εγκέφαλος

εξειδίκευση και εκλέπτυνση του θυμικού μας κόσμου, μια ολοένα διευρυνόμενη γκάμα εναλλακτικών επιλογών άρχισε να κάνει την εμφάνισή της στο πλαίσιο των αλληλεπιδράσεών μας με τους άλλους ανθρώπους. Η εν λόγω εξέλιξη προϋπέθετε, με τη σειρά της, την ικανότητα να μπορούμε να σκεφτόμαστε και να στοχαζόμαστε πάνω στα συναισθήματά μας, κάτι που είχε ως συνέπεια την ανάπτυξη του φλοιού, και συγκεκριμένα του προμετωπιαίου φλοιού. Η προμετωπιαία μοίρα του φλοιού επιτελεί έναν μοναδικό ρόλο: συνδέει τις αισθητικές περιοχές του φλοιού με τον συναισθηματικό και εξειδικευμένο στην επιβίωση του οργανισμού υποφλοιό.

76 •

Τα θεμέλια: τα βρέφη και ο εγκέφαλός τους

Το κομμάτι της εν λόγω προμετωπιαίας, σκεπτόμενης απόκρισης στο συναίσθημα που ωριμάζει πρώτο είναι η κογχομετωπιαία μοίρα (βρίσκεται πίσω από τα μάτια, δίπλα στην αμυγδαλή και τον προσαγώγιο φλοιό, βλ. Εικόνα 2.1). Ο κογχομετωπιαίος φλοιός αποτελεί ένα μεγάλο κομμάτι της ιστορίας μας, καθώς διαδραματίζει ρόλο-κλειδί στον συναισθηματικό βίο του ατόμου. Μέσα από τη μελέτη υφιστάμενων βλαβών στο συγκεκριμένο τμήμα του εγκεφάλου, οι νευροεπιστήμονες κατάφεραν να καταρτίσουν μια γενική εικόνα των λειτουργιών του. Σε περίπτωση βλάβης στην κογχομετωπιαία μοίρα, υπονομεύεται η ικανότητα για κοινωνική ζωή. Ασθενείς με εγκεφαλική βλάβη η οποία επηρεάζει την κογχομετωπιαία περιοχή αδυνατούν να συνδεθούν με τους συνανθρώπους τους, καθώς εμφανίζονται ανεπηρέαστοι από σήματα κοινωνικού και συναισθηματικού χαρακτήρα – σε σημείο ορισμένοι από αυτούς να χαρακτηρίζονται ακόμα και ως κοινωνιοπαθείς [sociopathic]. Άτομα της κατηγορίας αυτής ενδέχεται να έχουν προδιάθεση στην αποσυνδετική διαταραχή αν ο κογχομετωπιαίος φλοιός τους δεν είναι σε θέση να συγκεράσει την πληροφορία που προσλαμβάνουν από το περιβάλλον τους με τις εσωτερικές τους καταστάσεις. Φαίνεται, λοιπόν, πως ο κογχομετωπιαίος φλοιός, σε συνεργασία με άλλες περιοχές του προμετωπιαίου και του πρόσθιου φλοιού του προσαγωγίου, αποτελεί τον τομέα του εγκεφάλου που κατά κύριο λόγο ευθύνεται για αυτό που ο Daniel Goleman έχει αποκαλέσει «συναισθηματική νοημοσύνη» (1996). Η ικανότητα για ενσυναίσθηση –το να «μπαίνει κανείς

2. Η οικοδόμηση του εγκεφάλου

• 77

στο πετσί» του άλλου, καθώς και να συνάγει τη νοητική του κατάσταση– προϋποθέτει έναν ανεπτυγμένο κογχομετωπιαίο φλοιό. Συνδέεται ιδιαίτερα με τη δεξιά πλευρά του εγκεφάλου, η οποία εξειδικεύεται στη νοητική σύλληψη εκ μέρους του ατόμου μιας γενικής αίσθησης για τα πράγματα –της συνολικής εικόνας, όπως λέμε– και η οποία εμπλέκεται ιδιαίτερα στις οπτικές, χωρικές και θυμικές του αντιδράσεις. Σύμφωνα μάλιστα με τον Allan Schore, ο κογχομετωπιαίος φλοιός είναι ο ελεγκτής σε όλο το δεξιό ημισφαίριο, που δεσπόζει καθ’ όλη την πρώιμη βρεφική ηλικία (2003). Παράλληλα, η έκτασή του είναι μεγαλύτερη στη δεξιά πλευρά του εγκεφάλου. Εδώ ενδέχεται να εδράζεται το κέντρο επεξεργασίας τόσο του συναισθηματικού λεξιλογίου όσο και της ικανότητάς μας να αναγνωρίζουμε τα διάφορα αισθήματα, συμπεριλαμβανομένων και ορισμένων αισθητικών εμπειριών που έχουν να κάνουν με τη γεύση της τροφής, την απτική απόλαυση και την αναγνώριση του ωραίου (Rolls, 1999). Εδώ απαντούν επίσης τα υψηλότερα επίπεδα οπιοειδών στον εγκεφαλικό φλοιό· ο κογχομετωπιαίος φλοιός εμπλέκεται σε μεγάλο βαθμό σε διαφόρων ειδών ευχάριστες εμπειρίες ανταμοιβής. Την ίδια στιγμή, ωστόσο, ο κογχομετωπιαίος φλοιός εμπλέκεται και στη διαχείριση των συναισθηματικών συμπεριφορών, καθώς και στην απόκριση ενός ατόμου στους ανθρώπους γύρω του και στα συναισθηματικά σήματα που αυτοί εκπέμπουν. Αυτές οι διαχειριστικές αρμοδιότητές του μπορούν και πραγματοποιούνται χάρη στις ισχυρές νευρωνικές συνδέσεις του με τα υποφλοιώδη βασικά συστήματα συναισθημάτων.

ΚΙΚΗ ΤΖΩΡΤΖΑΚΗ

ΜΑΜΑ, ΚΟΨΕ ΤΟ ΚΗΡΥΓΜΑ (ΚΙ’ ΕΣΥ, ΜΠΑΜΠΑ, ΕΠΙΣΗΣ!) Η ΑΝΑΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΜΑΣ Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

H παιδαγωγική που προτείνει η συγγραφέας και παιδαγωγός Κική Τζωρτζακάκη συνδυάζει την επιστημονική γνώση με την πρακτική εφαρμογή της. Με απλό και κατανοητό τρόπο λύνει πολλές απορίες και προσφέρει υποστήριξη, ενθάρρυνση και λύσεις στους γονείς. Αποδεικνύει με επιχειρήματα πόσο εύκολα είναι μερικές φορές αυτά που μας φαίνονταν ακατόρθωτα. Τα εκατοντάδες αληθινά παραδείγματα που παραθέτει είναι από μόνα τους εμπειρία ζωής με αποτέλεσμα οι σκεπτόμενοι γονείς να ανακαλύπτουν σ’ αυτά τους δικούς τους προβληματισμούς. Οι ξεκάθαρες έννοιες και η ζωντανή γλώσσα που χρησιμοποιεί το κάνουν ένα ανάγνωσμα γλαφυρό και γοητευτικό. Ένα βιβλίο καινοτόμο που αποτελεί έναν πρακτικό οδηγό που προσεγγίζει με ακρίβεια και αγάπη την ελληνική οικογένεια.