Nieuw Amsterdam #4 by Pakhuis de Zwijger

STAD IN TRANSITIE herfst 2014

ie g ener spe c ial

Daan roosegaarde toekomst energievoorziening Stadswarmte voorbij amsterdam goes electric nieuwe havenvisie stadsambassade Heerlen slimme stad energietransitie in india lokale energiecoรถperaties LOSSE VERKOOP E 3,95

DELEN IS HET NIEUWE HEBBEN WWW.DEZWIJGER.NL

voorwoord

Energie in de stad het is tijd om het samen anders te doen! We hebben het nodig om te eten, ons huis te verwarmen en te reizen. Energie. Op dit moment staan we op de drempel van een nieuw tijdperk. Om meerdere redenen zijn we genoodzaakt om onze consumptie van fossiele brandstoffen te temperen en moeten we kijken naar andere energiebronnen zoals zon, wind en water. De notie dat we leven te midden van een overvloed aan hernieuwbare energie geeft vertrouwen. De zon voorziet ons elke dag van duizenden malen meer energie dan we nodig hebben. De vraag is alleen, hoe kunnen we deze energie oogsten? Gelukkig worden we daar steeds beter in, gelet op de snelle technische ontwikkeling. Net zoals op eerdere momenten in de geschiedenis waar onze energiemix ingrijpend veranderde, zal ook deze transitie gepaard gaan met radicale technologische, economische en maatschappelijke veranderingen. Niet gek dat we collectief aarzelen en dat de omslag moeizaam gaat. Ruim 95 procent van de energie die we verbruiken is nog steeds fossiel. Het zal de kunst zijn om organisaties, bedrijven en mensen te binden op grond van hun eigenbelang en dit gebeurt steeds meer. Burgers produceren hun eigen duurzame energie omdat het spannend is en omdat het loont. De haven werkt aan duurzaamheid om haar concurrentiepositie te verbeteren ten opzichte van andere Europese havens. Pakhuis de Zwijger krijgt zonnepanelen op het dak om aan een groot publiek te laten zien dat het kan; ook op een monumentaal gebouw.

Er gebeurt dus veel op lokaal niveau. In Amsterdam, maar ook op andere plekken in het land. Het past binnen de global shift in de machtsbalans tussen naties en steden. De stad is steeds vaker de drager van verandering. Het Aanvalsplan Energie van het nieuwe Amsterdamse stadsbestuur past binnen deze trend. Steden maken meer en meer een ommezwaai van hun rol als consument naar een nieuwe rol als producent van hernieuwbare energie. De aanleg van smart grids maakt het mogelijk om op grote schaal energie duurzaam op te wekken en mensen sluiten zich aan bij energiecoรถperaties. Natuurlijk, met deze initiatieven wordt de klimaatopgave niet gehaald. Maar de betekenis ervan reikt verder dan de productie alleen. Ze zijn de uiting van de wens om het anders te doen. En dit draagvlak is noodzakelijk om de politieke transities en een veranderend particulier handelen tot stand te brengen.

Egbert Fransen Jan Heijns Directeur Programmamaker Pakhuis de Zwijger Pakhuis de Zwijger

De Amsterdamse Energie Atlas werd in april dit jaar gelanceerd en geeft antwoorden op vragen als: hoeveel elektriciteit wordt er in mijn buurt verbruikt? Hoeveel warmte produceert een specifiek bedrijventerrein? Waar liggen kansen voor zonne- of windenergie? En waar zijn mogelijkheden om de vraag naar energie te combineren met het duurzame aanbod? De gemeente Amsterdam heeft de atlas gemaakt in samenwerking met netbeheerder Liander, Waternet, energieproducent NUON, TNO, de Amsterdamse Federatie van Woningcorporaties (AFWC) en Amsterdam Smart City. Al deze partijen hebben data aangeleverd en deze zijn als open bestanden beschikbaar. Het gaat om gebundelde gegevens, dus de data zijn niet terug te herleiden naar individuele huishoudens. De gemeente verwacht dat de Energieatlas het gebruik van duurzame energie zal stimuleren. Bewoners en bedrijven zullen zich bewuster worden van hun eigen energieverbruik en inzien dat er nog kansen op winst liggen.

amsterdam.nl/energie/energieatlas

INHOUDSOPGAVE

Nieuw Amsterdam #4

stadsdelen

Amsterdam goes electric

inspiratie

Lokale initiatieven geven kleur aan de stadsdelen

Elektrisch vervoer

CafĂŠ De Ceuvel

In hou dso pga ve

Daan Roosegaarde Interview

column Abdeluheb Choho

de stadswarmte voorbij? Klimaatneutraal bouwen

De circulaire stad Stadswarmte

groene metropool Nieuwe havenvisie

Rural spark Energietransitie in India

42 Inspiratie Solar Boat Parade

de slimme stad Flexibel omgaan met energie

inspiratie

column

Einde energierekening?

Gascoland BroodVergister

Dirk Sijmons

Toekomst energievoorziening

INHOUDSOPGAVE

Herfst 2014

inspiratie

stadsambassade heerlen

Welcome To The Future

Ideas are the new coal

column Suze Gehem & Jelle Rademaker

lokale energiecoรถperaties Pioneren op een nieuwe markt

column Pauline Westendorp

Interactieve kaarten

In hou dso pga ve

boeken

websites

79 Apps

colofon en volgende uitgave

Energie in de stad

Living lab BSH

Gadgets

Experimentele citymaking

â&#x20AC;&#x2DC;Alleen De Groene Amsterdammer houdt het nog bij geestelijk voedsel van superieure kwaliteitâ&#x20AC;&#x2122; (Remco Campert in de Volkskrant)

Probeer De Groene 5 weken gratis. groene.nl/probeer5keer Groene_Kunstschrift.indd 1

27-09-13 12:55

stadsdelen

Lokale initiatieven

we stp oo rt Noor d

wes t nieu

w-w e

c e ntr u m

o o st

Z u id

Lokale initiatieven geven kleur aan de stadsdelen

Z u id o o s t

De gemeente Amsterdam is opgedeeld in verschillende stadsdelen. Sinds afgelopen verkiezingen zijn de stadsdeelraden opgeheven en vervangen door bestuurcommissies. Zij zijn de ogen en oren van de buurt en de schakel naar het stadhuis. De wereldwijde beeldvorming van Amsterdam wordt vaak bepaald door grote iconische projecten, maar de Amsterdammer ziet dat anders. Dichtbij huis, in de wijken en de buurten van de stadsdelen zijn het de lokale initiatieven die voor de dynamiek zorgen en het buurtgevoel bepalen. Deze keer maakten we een speciale selectie van initiatieven op het gebied van energie. Van een fietsfontein in Nieuw-West tot een groen kantoorpand in hartje Centrum. En van een slim sportpark in Oost en een duurzame vergaderlocatie in Noord tot groene daken in West en innovatieve speeltoestellen in Zuidoost. Via de dagelijkse Stadberichten van Nieuw Amsterdam wordt iedereen die dat wenst op de hoogte gehouden van de pareltjes van de stad. Meld je aan via: dezwijger.nl/stadbericht

Amsterdam Noord & Nieuw-West

stadsdelen

Stadshoeve Bij boerderij De Stadshoeve in Zunderdorp worden niet alleen koeien gemolken, maar wordt ook stroom opgewekt! Een deel van de stroom gaat naar de boer, de opbrengst wordt verdeeld onder deelnemende bewoners in de buurt. Via Zon op Nederland volgen deze zomer meerdere locaties in Noord, Oost en West met panelen op daken die o.a. door het Stadsdeel beschikbaar worden gesteld.

hoevehutten.nl

zonopnoord.nl

geWoonboot De geWoonboot aan de NDSM-werf voorziet in haar eigen energie door zonnepanelen, -boilers en een warmtepomp en zuivert haar eigen afvalwater in een intern helofytensysteem. De drijvende locatie wordt verhuurd voor workshops en vergaderingen en dient daarnaast als platform voor kennisuitwisseling over duurzaam bouwen en wonen. Ook worden er expertmeetings georganiseerd over duurzame bedrijfsvoering.

gewoonboot.nl

Hotel Buiten In juni was er nog geen stroom en water, maar het is er inmiddels heerlijk vertoeven. Slapen kan nog niet bij Hotel Buiten aan de Sloterplas, maar plannen voor zelfvoorzienende lodges zijn er wel! In september wordt er een ‘stenenbakdag’ voor de aanleg van de paden georganiseerd, waar stenen van natuurklei gebakken worden in een vuuroven op hout.

Fonteinfiets Een wedstrijdje fietsen tegen de zon? Dat kan op de fonteinfietsen van ontwerpbureau Fix in de Tuinen van West en het Piet Wiedijkpark. Met de fiets voorzie je één fontein direct van energie door good old spierkracht, de andere fontein is voorzien van een zonnepaneel. Hoe harder je fietst, hoe hoger het water reikt!

ontwerpbureaufix.nl hotelbuiten.nl

stadsdelen

Amsterdam Oost

Balistraat De bewoners van de Balistraat hebben de ambitie om alle daken in hun straat van zonnepanelen te voorzien. In de pilot op de fietsenstalling draaide de verlichting al volledig op zonne-energie. De gemeente schiet een derde van het benodigde bedrag voor, de rest verzamelen de bewoners door middel van crowdfunding. Power to the crowd!

ÂŠ Michiel Huijsman

sites.google.com/site/balistraatamsterdam

Slimme sportparken De bouw van het bijna 100% energieneutrale clubhuis van hockeyclub Athena op Sportpark Voorland heeft geleid tot het initiatief Slimme Sportparken. Het doel is om in samen met de sportverenigingen, de gemeente en organisaties, slimme oplossingen en samenwerking op de sportparken in Amsterdam Oost verder te stimuleren.

sportparkenamsterdamoost.nl hcathena.nl

Gloei! Pakhuis Wilhelmina aan de Piet Heinkade wordt omgeven door grote nieuwbouwpanden. Om de broedplaats voor kunstenaars zichtbaar te houden, staat er een grote gloeilamp op het dak. Het LED-kunstwerk wordt van energie voorzien door de fitnessapparaten van Fit4less, gevestigd op de begane grond. Hoe groter de inspanning van de sporters, hoe feller de lamp brandt!

gloei.org Vooralsnog mogen volgens de welstandsnota zonnepanelen op monumenten niet zichtbaar zijn vanaf de openbare weg. Nieuwe technologiĂŤn, zoals zonnefolies, bieden wellicht uitkomst. Stichting Groene Grachten schrijft daarom een prijsvraag uit en binnenkort start een pilot met het winnende plan op het dak van Pakhuis de Zwijger.

Zon op de Zwijger

degroengrachten.nl dezwijger.nl/zonopdezwijger

Gratis advies

Woningisolatie

Isoleer uw woning en gebruik nu de subsidie, het VvE advies* of de energielening. kijk op amsterdam.nl/woningisolatie

stadsdelen

Amsterdam Centrum

Hang in there (you will be fine) Denderende treinen, donker water en vochtige muren: de doorgang onder de oostelijke spoorbrug bij Centraal Station is geen aantrekkelijke plek. Bureau Illuminate wilde dit veranderen en ontwierp in opdracht van Dienst Infrastructuur Verkeer & Vervoer een lichtkunstwerk van 36 led-verlichte buizen. Benieuwd? Het kunstwerk komt â&#x20AC;&#x2DC;s nachts het best tot haar recht.

illuminate.nl

Walstroom Weg met de dieselgeneratoren! Meer dan 3900 binnenvaartschippers maken dagelijks gebruik van de 1100 stroompunten die zijn aangesloten op het systeem van Walstroom. De schipper betaalt de stroom met een app of via een website. In Amsterdam vind je ze op verschillende ligplaatsen langs het IJ.

walstroom.nl

De Groene Bocht In twee panden aan de Keizersgracht zit De Groene Bocht, een verzamelgebouw en meetingpoint voor duurzame ondernemers en bedrijven. Hun gezamenlijke missie? Particulieren, bedrijven en overheden inspireren om ook over te stappen op een duurzame manier van leven en werken.

degroenebocht.nl

Hoe isoleer je een monument? Wat kun je met overtollige warmte van de metro? Zit er energie in de trillingen van trams? Dit bewonersproject onderzoekt manieren hoe je de Weteringsbuurt energieneutraal maakt zonder het historische karakter van monumenten aan te tasten.

weteringduurzaam.nu

Wetering Duurzaam 9

stadsdelen

Amsterdam Zuid

Buurtbuik

Voedsel weggooien is energie weggooien. BuurtBuik, zowel actief in Zuid als in Oost, gaat voedselverspilling tegen. Buurtbuik schept tegelijk sociale cohesie en helpt mensen die tussen wal en schip vallen. Vrijwilligers delen al bereid voedsel van supermarkten, horeca en andere voedselproducenten uit aan mensen uit de buurt die dit nodig hebben. Een win-winsituatie!

buurtbuik.nl

Afgelopen zomer waren ze niet aan te slepen op de Parade. De lactose-, glutenvrije en 100% plantaardige ijsjes van Professor Grunschnabel komen uit de IJS Solar Ice-Cream Cart van Springtime. Deze duurzame ijskar heeft zonnepanelen op het dak waardoor de kar in zijn eigen energie kan voorzien. Zo wordt de zon gebruikt als koelelement!

grunschnabel.nl

springtime.nl

Professor Grunschnabel

Street Charge Gratis je smartphone of tablet opladen met zonne-energie? Dat kan in Amsterdam op het Museumplein en op het campusplein van de VU. Daar staan de eerste Street Charge-palen van Nederland. Je kunt er ook ‘s nachts en op bewolkte dagen terecht, omdat de de energie opgeslagen wordt in een interne batterij.

dutchsolargroup.nl/street-charge

Polderdak Zuidas Green Business Club Zuidas realiseerde in samenwerking met De Dakdokters, Waternet en Gemeente Amsterdam een polderdak bovenop broedplaats Old School. Dit dak bergt regenwater en voert het beheerst en vertraagd weer af. Het Polderdak koelt het pand en het regenwater wordt hergebruikt voor voedselproductie. Een sterk staaltje microwatermanagement dus!

greenbusinessclub.nl/zuidas dakdokters.nl

Amsterdam Zuidoost & West

stadsdelen

Op Kinderboerderij ‘t Brinkie in hartje Zuidoost liggen sinds dit jaar 32 zonnepanelen die gefinancierd zijn met hulp van de nabijgelegen biologische supermarkt Ekoplaza. Met het project Geld Groen Wassen konden klanten 250 euro investeren en kregen voor 300 euro aan waardebonnen terug die zij konden besteden in de supermarkt.

Geld Groen Wassen

geldgroenwassen.nl kinderboerderijbrinkie.nl ekoplaza.nl

Op het Martin Ennalsplein in Zuidoost zijn dit voorjaar nieuwe speeltoestellen geplaatst. Deze zijn ontwikkeld door stadsdeel Zuidoost, Ymere en Bureau Reggs en samen met de kinderen uit de buurt bedacht en getest. De interactieve speeltoestellen wekken energie op: door te twisten of te steppen kun je tegen elkaar ‘bloxen’ en de LED lampjes laten kleuren. Weet jij beter te presteren dan je tegenstander?

Blox

zuidoost.amsterdam.nl

Instock Voedsel weggooien is dubbel zonde: met eten gooi je ook energie weg die nodig was voor het productieproces. Bij pop-up restaurant Instock op het Westergasterrein gaan ze voedselverspilling tegen. Er wordt gekookt met eten dat anders door de supermarkt weggegooid zou worden omdat het bijvoorbeeld een bruin plekje bevat. Tot november kun je reserveren!

instock.nl

Conscious Hotels Groen slapen in eigen stad kan bij één van de twee Conscious Hotels. De tafels zijn gemaakt van gerecyclede coffeecups, de hapjes en drankjes zijn biologisch en Conscious Hotel Vondelpark beschikt over een enorm eco-dak. Het dak zuivert niet alleen de lucht, maar levert ook een besparing op de energierekening door de extra isolatie tegen kou in de winter en warmte in de zomer.

conscioushotels.com

ÂŠ Studio Roosegaarde

Daan Roosegaarde

Interview

Als je het kan verzinnen, dan kan je het ook bouwen Liedewij Loorbach Freelance journalist

liedefiximperium.com

Daan Roosegaarde Snelwegbelichting die geen energie kost. Beijing en de Randstad helemaal smogvrij. Willen we de wereld verbeteren, dan moeten we niet gaan zitten wachten op overheid en bedrijfsleven, zegt ontwerper Daan Roosegaarde. Burgers moeten ook aan de bak. ‘Het huidige systeem gaat vanzelf kapot, dat is het leuke,’ zegt hij. Hoe het nieuwe systeem eruit zal zien? ‘Ik kan alleen voorstellen maken.’ ‘Ha! De overheid gaat de problemen oplossen?!’ Roosegaarde zegt het schamperend terwijl hij rommelt in dozen in zijn grote atelier. ‘Dat lijkt me heel erg top-down thinking,’ voegt hij er aan toe terwijl hij twee plastic zakjes vol fijne zwarte gruis op tafel gooit. Fijnstof uit Beijing. Uit de lucht gezogen door de proefinstallatie van Studio Roosegaarde. ‘Natuurlijk moet de overheid problemen oplossen, en dat doet ze ook wel. Maar neem het probleem van luchtkwaliteit in Beijing, dat is zo extreem. Iedereen weet de oplossing: schone fabrieken, elektrische auto’s. Maar de vraag is: hoe komen we op dat punt? Er spelen allerlei belangen waardoor we nog steeds in dezelfde shit leven als vijf jaar geleden.’ >>

Daan Roosegaarde

Smog Free Project

>> Volgend jaar creëert Roosegaarde een vrije plek van

Sinds Roosegaarde zes jaar geleden internationaal doorbrak met zijn interactieve installatie Dune, wuivende staven van fiberglass die met licht en geluid reageren op voorbijgangers, exposeerde hij op eindeloos veel plekken op de wereld. Hij breidde zijn team uit, Studio Roosegaarde bestaat nu uit acht mensen, en per project worden er specialisten bijgehaald. Een modeontwerper bijvoorbeeld, of een chemicus. Hij wordt gedreven door twee idealen: plekken creëren waar mensen elkaar ontmoeten, waar ze iets ervaren dat ‘niet te downloaden is’. En via technologische innovaties de wereld verbeteren. Droomfabriek, zo noemt hij zijn studio. ‘Hier begint de crazy shit!’, onthaalt Roosegaarde zijn bezoek. ‘Hier zeggen we: laten we lichtgevende bomen gaan maken, of laten

Dune (2007) © Studio Roosegaarde

Smog Free Project (2014-2016) © Studio Roosegaarde

vijftig bij vijftig meter in een van de parken in Beijing waar de lucht 75% schoner is dan in de rest van de stad. Een grote paal in het midden zal vieze lucht opzuigen en gefilterde lucht aan de zijkant naar buiten blazen, ‘de grootste smogstofzuiger van de wereld’. ‘Door de mogelijke toekomst te zien, te voelen, door het verschil te ruiken met de lucht in de rest van de stad, krijgt iedereen een prikkel om na te denken: wat moet ik doen om de hele stad zo schoon te krijgen? Je moet die nieuwe wereld, de mogelijkheden en innovaties, heel tactiel maken. Je moet het in een ervaring trekken zodat de ontwikkeling een push krijgt om te versnellen.’ En of we die toekomst dan met zijn allen willen… Ja, dat beslissen we uiteindelijk ook met z’n allen, zegt Roosegaarde. ‘Het enige wat ik kan doen is voorstellen maken.’ we smog gaan opzuigen.’ Want Roosegaarde gelooft: ‘Als je het kan verzinnen, dan kan je het ook bouwen’. Dus is hij met de Universiteit van Wageningen bezig om bomen te creëren waar luciferin in zit, de stof die ervoor zorgt dat vuurvlieg jes licht geven. Lachend: ‘Of er een gezonde balans zit tussen de energie en de tijd die je erin stopt, dat is een andere vraag.’ Locatie van de dromencreatie: een karakterloze loods van AXIS & Stuifmeel op een bedrijventerrein in Waddinxveen, waar Roosegaarde vijf jaar geleden terechtkwam tijdens een zoektocht naar een bepaald magneetje. De baas daar vond het wel leuk, zo’n kunstenaar, en zei dat hij wel een hoekje van de loods mocht inrichten. Inmiddels heeft Roosegaarde de helft van het pand ingenomen. >>

Daan Roosegaarde

Samenwerking

Bedrijven zien ook dat de wereld verandert

één doel hebben, namelijk geld verdienen, en daarom niet de beste bondgenoot zijn voor het verbeteren van de wereld, vindt hij onzin. ‘Tuurlijk, ze zitten in de greep van de aandeelhouders. Maar bedrijven zien ook dat de wereld verandert. Die denken ook: ‘Holy shit!’ Zo’n Heijmans heeft iets van achtduizend man op de payroll staan. Het huidige systeem gaat vanzelf kapot, dat is het leuke. Heijmans denkt ook: waar verdienen we ons geld mee over tien jaar? Over vijftien jaar? Ze moeten wel investeren in nieuwe ideeën om te overleven.’ En dan niet in nieuwe ideeën die de wereld tien procent minder slecht maken, als het aan Roosegaarde ligt, ‘maar in tweede, derde horizonprojecten, zoals wij dat noemen’. Radicaal nieuwe ideeën die problemen op een heel nieuwe manier tackelen. ‘In een tijd dat Rijkswaterstaat de lantaarnpalen uit doet om geld te besparen, zeggen wij: een vuurvlieg je heeft ook geen zonnepaneel nodig om licht te geven. Kijk daar naar. We moeten toch meer doen, niet minder? We moeten toch vooruit?’

>> De ontwerper vertelt enthousiast, met veel armgebaren en

ferme woorden. Tijdens het gesprek heeft hij het meerdere keren over ‘korte lijntjes’. Hij heeft korte lijntjes met het Ministerie van Infrastructuur en Milieu, korte lijntjes met de gemeente Amsterdam, met de burgemeester van Eindhoven, met de burgemeester van Beijing. Maar ook met het bedrijfsleven, met de CEO van DSM en de CEO van bouwbedrijf Heijmans. Het idee dat bedrijven slechts

wie is Daan Roosegaarde?

Daan Roosegaarde (1979), internationaal bekend ontwerper, denkt groots. Design moet volgens hem de wereld radicaal verbeteren. Met zijn team ontwikkelt hij nieuwe materialen en technieken. Hij heeft één studio in Waddinxveen en één in Shanghai en werkt samen met overheden en het bedrijfsleven.

Op het scherm van zijn laptop haalt hij een foto tevoorschijn van een glunderende Minister Schultz-Van Haegen. De minister van Infrastructuur en Milieu knielt bij een eerste stukje smart highway van Roosegaarde. Voor het doorontwikkelen van de smart highway, een interactieve snelweg met onder meer lijnen van verf die kunnen oplichten en belichting die reageert op verkeer, is Roosegaarde een joint venture aangegaan met Heijmans. ‘Daar werken nu zo’n twaalf mensen aan twintig ideeën die we van prototype naar product aan het trekken zijn. Die joint venture is misschien maar twee procent van Heijmans capital wise, maar het is 99% van hoe Heijmans nu wordt ervaren. Er worden een nieuw vakmanschap en trots gekieteld. Er solliciteren nu mensen die voorheen nooit iets met die conservatieve bouwwereld te maken wilden hebben. Door zo’n project aan te gaan verandert zo’n bedrijf. Het voegt waarde toe, het maakt Heijmans meer klaar voor de toekomst.’

NEDERLANDSE STEDEN HEBBEN EEN IDEALE GROOTTE VOOR EXPERIMENT De ‘korte lijntjes’ met de gemeente Amsterdam vertalen zich in nu en dan gesprekken met burgemeester Van der Laan. ‘Ik ga altijd met hem meeroken, dat vindt hij leuk. Van der Laan is een hele betrokken man.’ Roosegaarde >>

Smart Highway

praat graag met burgemeesters, zegt hij. ‘Ze voelen trots en urgentie. En Nederlandse steden hebben een ideale grootte om te experimenteren. In de stad gebeuren de echte innovaties, denkt Roosegaarde. Daar wordt het meest innovatief gedacht over het verbeteren van mobiliteit, van gezondheidzorg, van energiebesparing. De kunstenaar heeft het met de burgemeester over hoe je creativiteit een plek kan geven in de stad. ‘Hoe kun je entrepreneurs prikkelen om daarin mee te gaan? Hoe kun je de impact van nieuwe ideeën vergroten?’ En over de vraag hoe je van

belastingbetalers betrokken burgers maakt. Roosegaardens antwoord: betrek mensen bij het probleem, maak ze er onderdeel van. ‘Zeg: Jij bent niet het probleem, jij bent de oplossing. We moeten andersom denken om de stad slimmer en beter te maken. Je moet mensen deelgenoot maken, en dat doe je door ze te verleiden.’ Van de smog die de stofzuiger opvangt in Beijing maakt Roosegaarde ringen die te koop zijn. Wie zo’n ring koopt doneert duizend kubieke meter schone lucht aan de stad. Beijing heeft één miljoen ringen besteld. En nee, zegt Roosegaarde, >>

Smart Highway (2012-2015) © Studio Roosegaarde

Daan Roosegaarde

Smart Highway Waarom pompen we zoveel geld in het ontwikkelen van auto’s, en zijn wegen nog blijven hangen in de middeleeuwen, vroeg Daan Roosegaarde zich af. ‘Waarom ontwikkelen we geen verf voor belijning die overdag oplaadt en ’s avonds en ’s nachts licht geeft?’ In bouwbedrijf Heijmans vond hij een medestander. Kunstenaar en bouwbedrijf werken nu samen om twintig ideeën naar een prototype te brengen. Ze werken onder meer aan verf die reageert op het weer, zodat iconen van sneeuwvlokken op de weg verschijnen op de tijden dat het glad is. Nog één: lantaarnpalen die reageren op het verkeer, zodat op rustige wegen het licht alleen aangaat als er een auto langsrijdt. Het licht reist als het ware met de auto mee. In samenwerking met de Universiteit van Wageningen werkt Roosegaarde ook aan een lichtgevende boom. Dat is helemaal energiezuinig langs de nachtelijke snelweg.

wageningenur.nl heijmans.nl

Daan Roosegaarde

column

>> het hoeft heus niet allemaal leuk en vermakelijk te

zijn om mensen te betrekken. het moet relevant zijn. ‘Nu worden veel problemen op factsheetlevel gecommuniceerd, daardoor is het te afstandelijk en dan verandert er niks. Maar heel veel mensen willen wel wat doen, ze weten alleen niet hoe.’ Misschien kunnen Nederlanders straks ook schone lucht doneren. Studio Roosegaarde denkt erover om ook ringen op de markt te brengen van Randstadsmog. ••

studioroosegaarde.net

Roosegaarde in Amsterdam Wat en hoe moet nog geheim blijven, maar Studio Roosegaarde werkt aan twee grote projecten in en rond Amsterdam. Het Centraal Station zal door Roosegaarde permanent worden getransformeerd. ‘Aan de ruimte mag niks veranderd worden. We gaan iets doen met de breking van het licht in de overkapping over de perrons. Meer kan ik nu niet zeggen,’ vertelt Roosegaarde. En op Schiphol lopen passagiers nog voor het einde van 2015 langs een 162 meter lang werk van de ontwerper. Via techniek en licht wordt natuur dichterbij gebracht. Tot de onthulling moeten we het doen met deze cryptische omschrijving. Spannend!

Duurzaam Amsterdam Twee berichten broederlijk naast elkaar onlangs in de krant. ‘Het aantal zonnepanelen in Nederland is het afgelopen jaar gestegen, van 125.000 tot 185.000’ en pal ernaast het bericht dat er voor de vierde maand op rij minder fossiele brandstoffen zijn verkocht dan vorig jaar. Het zijn voor mij twee zijden van dezelfde medaille. We zitten in een proces van verduurzaming en de daarbij horende overgang van fossiele naar duurzame energie. Ik zie het als mijn taak om dit proces te versnellen. Een duurzame stad met een circulaire economie is niet alleen goed voor de leefbaarheid, maar ook voor het vestigingsklimaat en de werkgelegenheid. Een andere reden om te versnellen is de stijging van de energiekosten. De prijs van energie is in 15 jaar met 120% gestegen. Dat veroorzaakt dat veel gezinnen hun energierekening niet meer kunnen betalen en in ‘energiearmoede’ leven. Kortom: genoeg reden om voortvarend met het verduurzamen van onze stad aan de slag te gaan. Ik zie dat als een taak voor mij, het college en iedere Amsterdammer. Amsterdammers kunnen bijvoorbeeld (in een collectief) hun huizen isoleren, zonnepanelen op daken leggen, gescheiden afval inzamelen of elektrisch gaan rijden. Organisaties en ondernemers in de stad kunnen experimenteren met nieuwe vormen van mobiliteit, energie, groen op hun daken of het initiatief nemen om meer te recyclen, bijvoorbeeld door voor hun kantoor tweedehands meubels aan te schaffen. Voor al die Amsterdammers, organisaties en ondernemers ga ik mij inzetten. Door waar nodig regels weg te halen, partijen bij elkaar te brengen en financieringsmogelijkheden te creëren. En verder ga ik werken aan al het andere wat nodig is om toe te werken naar het moment dat Amsterdam een circulaire economie heeft. Ik ben zeer gemotiveerd en gedreven om Amsterdam hierin voorop te laten lopen. Op naar een Amsterdamse circulaire economie!

Abdeluheb Choho

wethouder Duurzaamheid

amsterdam.nl/duurzaam

Eigen Haard investeert samen met bewoners in duurzaamheid.

HuurDeZon

Zo brengen we de woonlasten terug, besparen grondstoffen

Huurders van Eigen Haard kunnen zonnepanelen huren via

en verlagen de uitstoot van CO2. Goed voor het milieu én de

HuurDeZon, een samenwerking tussen Eigen Haard en de Zonnefabriek.

portemonnee van onze huurders. We zoeken daar de juiste

Op 200 woningen zijn de zonnepanelen al geplaatst. Bent u huurder

partners bij en gebruiken innovatieve oplossingen. Het bouwen

van Eigen Haard en wilt u meedoen met HuurDeZon? Kijk op

van duurzame woningen en stimuleren van energiezuinig

www.HuurDeZon.nl voor de voorwaarden.

gedrag van onze huurders staan daarbij centraal.

Klimaatstraatfeest Energiecoaches

Eigen Haard stimuleert en ondersteunt bewoners om mee te doen

Een energiecoach is een huurder van Eigen Haard die een training

met het ‘HIER Klimaatstraatfeest’, de grootste energiebesparings-

heeft gekregen over energiebesparingsmogelijkheden. Deze buur

wedstrijd van Nederland. Bewoners kunnen prijzen winnen door met

kan nu als expert alle kennis aan andere bewoners overdragen.

zoveel mogelijk buren in de straat energie te besparen. Meer weten?

Huurt u bij Eigen Haard en wilt u meedoen aan de vierdelige cursus

Kijk op www.klimaatstraatfeest.nl.

tot energiecoach? Kijk dan op www.eigenhaard.nl.

Eerste klimaatneutrale wijk in Amsterdam Besparen in huis

In Amsterdam Nieuw-West realiseren we met dit Co-Green project

Met ‘Besparen in huis’ bieden we onze huurders goede en energie-

de eerste klimaatneutrale wijk van Amsterdam: Stadstuin Overtoom.

zuinige huishoudelijke apparaten voor een vaste lage prijs per maand.

Er komen 470 energiezuinige woningen in een groen, openbaar en

Wij werken hiervoor samen met onze partners Bosch en Turntoo.

autovrij stadspark. Zie www.stadstuinovertoom.nl / www.co-green.nl.

Samen investeren in duurzaamheid

de stadswarmte voorbij?

ÂŠ AEB

Klimaatneutraal bouwen

Klimaatneutraal bouwen: de stadswarmte voorbij? Hardnekkige weerstand tegen duurzame oplossing

Joost Zonneveld Zelfstandig journalist

De gemeente wil het stadswarmtenet in Amsterdam flink uitbreiden. Maar de weerstand tegen die warmtevoorziening groeit. Tegenstanders zeggen dat er inmiddels duurzame ĂŠn goedkopere alternatieven zijn. >>

de stadswarmte voorbij?

>> Twintig jaar geleden werden de eerste Amsterdamse

woningen voorzien van stadswarmte. Simpel gezegd een buizenstelsel waar verwarmd water doorheen wordt gepompt om woningen van warmte en warm tapwater te voorzien. Sindsdien is dat net uitgebreid naar 65.000 woningen. De gemeente wil over 25 jaar liefst 230.000 woningen op het warmtenet aangesloten hebben, ongeveer de helft van de stad.

Het warmtenet heet een duurzame oplossing te zijn: restwarmte van energiecentrales en andere installaties wordt nuttig gebruikt in plaats van in het oppervlaktewater of de lucht geloosd. Volgens Arno van Gestel van Nuon Warmte leidt dat tot een flinke CO2-reductie in vergelijking met de situatie waarbij water met individuele gasketels wordt verwarmd. ‘Voor de huidige 65.000 aansluitingen staat dat gelijk aan een half miljoen zonnepanelen.’ Juist in stedelijke gebieden is een warmtenet volgens hem een goede oplossing: ‘Windmolens plaatsen in stedelijk gebied is vaak lastig en zonnepanelen op grote complexen leveren vaak niet voldoende op. Een stelsel van ondergrondse buizen dat warmte transporteert, kan dan uitkomst bieden.’ Volgens critici is het stadswarmtesysteem minder duurzaam dan vaak wordt voorgesteld. Eén van die critici is architect Hein de Haan. Hij is niet tegen een warmtenet op zich, maar vindt dat dat openbaar moet zijn. ‘Je zou aan het systeem andere energiebronnen moeten kunnen toevoegen en warmte die je over hebt kunnen terugleveren. Een veel flexibeler systeem dus, maar dat kan nu niet.’ Van Gestel wijst erop dat dat niet eenvoudig is: ‘De temperatuur bij terugleveren is vaak lager dan de 70 graden die het water in de aanvoer heeft.’ Maar De Haan zegt juist dat daar het probleem ligt: ‘Die temperatuur is veel te hoog. Tegenwoordig heb je aan 40 graden genoeg om een goed geïsoleerd huis te verwarmen met vloerverwarming. Tapwater voor keuken, douche en bad kan je lokaal opwarmen met door zonnecellen aangedreven warmtepompen.’

Flexibeler systeem

Zowel de gemeente als Nuon geeft aan wel naar een systeem te willen dat flexibeler is. De vorige gemeenteraad heeft daar een motie over aangenomen. Van Gestel noemt ook zogenoemde smart grids waarbij, in dit geval, warmte wordt opgeslagen of juist daar wordt ingezet waar de behoefte is. ‘Daarvoor is nog een weg te gaan. Maar met de inzet van duurzame warmte en een balancerend systeem willen we daar wel naartoe werken.’ De Haan is

Flexibeler systeem

van al die mooie woorden voor de toekomst niet overtuigd. ‘Ik zie dat niet gebeuren. Er liggen contracten die heel veel geld kosten als die opengebroken moeten worden. Het terugleveren van warmte en eigen lokale warmtebronnen inzetten, zie ik daarom voorlopig niet gebeuren.’ De Haan hekelt het plan om de restwarmte van het Afval Energiebedrijf en de warmte van de gasgestookte Diemer centrale in een systeem te koppelen. Van Gestel zegt echter dat het ook in het geval van de Diemer centrale om restwarmte gaat. ‘Het is een gascentrale, maar de warmte die we gebruiken voor het net, is voor het grootste deel restwarmte en levert daarmee een flinke besparing ten opzichte van individuele gasketels.’ Bovendien is het handige van het systeem juist dat verschillende energiebronnen voor het warmtenet ingezet kunnen worden. ‘We nemen nu bijvoorbeeld ook warmte af van de biovergistingsinstallatie van Orgaworld die in het Westelijk Havengebied staat. Dat is pure duurzame warmte.’ Ook andere nieuwe bronnen kunnen in de toekomst het warmtenet voeden. Er wordt bijvoorbeeld onderzoek gedaan naar geothermie. Van Gestel: ‘Tuinders in het Westland gebruiken dat al. En in Almere hebben we het Zoneiland waar 7000 m2 zonnecollectoren de naastgelegen wijk van duurzame warmte voorziet.’ Volop kansen voor verduurzaming, wil Van Gestel maar zeggen. Maar De Haan gelooft er niet in. ‘Het huidige warmtenet is juist een oud systeem dat innovatie tegengaat.’

Klimaatneutraal bouwen

Nu is bij tal van grotere nieuwbouwlocaties aansluiting op het warmtenet min of meer verplicht. Dat geldt bijvoorbeeld voor IJburg, grote delen van de Westelijke Tuinsteden en voor Zeeburgereiland. Stadsverwarming staat juist ter discussie bij partijen die klimaatneutrale woningen bouwen. Daar is de externe energievraag klein. Neem het CPOproject Nautilus op het Zeeburgereiland waarvan de bouw dit jaar begint. De bewoners proberen ‘zo duurzaam te zijn als onze portemonnee toestaat’, zegt Cas Bool, een van de toekomstige bewoners van het complex. ‘Wij kunnen onze warmte veel duurzamer en veel goedkoper organiseren.’ Hij rekent voor dat de kosten voor warmte voor dat project mét een verplichte aansluiting op stadswarmte op 7 ton uit zou komen. ‘Maar omdat wij uiteindelijk vrijstelling hebben gekregen voor stadswarmte én de gemeente subsidie geeft voor ons lokale duurzame systeem voor warmte, scheelt dat in totaal drieënhalve ton. Dat is in tien jaar terugverdiend. Daarna is de warmte gratis.’ >>

7000 m2 zonnecollectoren voorziet 1 wijk van warmte

ÂŠ Nuon

de stadswarmte voorbij?

>> Bool pleit voor keuzevrijheid. Hij ziet Nuon en Westpoort

Warmte (de gezamenlijke onderneming van Nuon en de gemeente) als een monopolist die te hoge tarieven rekent. De aansluitkosten zijn inderdaad al jaren een steen des aanstoots voor mensen die zich met het onderwerp bezighouden. Van Gestel stelt juist dat met de recentelijk ingevoerde Warmtewet de positie van de consument beter beschermd is, omdat de controle nu in handen is gelegd van de ACM, de voormalige NMA.

Bestaande voorraad

Pablo van der Laan van Ymere kijkt veel positiever tegen stadswarmte aan dan de zelfbouwers. ‘Wij zien het als een duurzaam, veilig en betrouwbaar systeem. Het is veel veiliger als er geen gas meer in de woning is, het vergt weinig onderhoud en we krijgen er ook weinig klachten over van bewoners.’ Ook op het gebied van duurzaamheid ziet hij voordelen. ‘Veel van onze bewoners weten weinig van installaties en bewoners willen vooral een lage prijs voor hun energie en warmte betalen. Duurzaamheid vinden veel mensen vaak minder belangrijk, maar we kunnen op deze manier wel op een grote schaal aan CO2-reductie doen. En dit is een beproefd systeem.’ Van der Laan is namens Ymere betrokken bij de pilot in Amerbos, in stadsdeel Noord. Nuon, gemeente, corporaties, de huurdersvereniging en bewoners praten daar over de mogelijkheden voor aansluiting van bestaande sociale huurwoningen op stadswarmte. Daar blijken met name de kosten een lastig punt. Van der Laan: ‘Voor ons als corporatie maakt het financieel gezien niet veel uit of we individuele ketels installeren of stadswarmte, maar

Bestaande voorraad

wij vinden ook dat de kosten voor bewoners niet mogen stijgen.’ Dat is ook het voornaamste uitgangspunt van de Huurdersvereniging Amsterdam, laat Bastiaan van Perlo weten. ‘Het klimaat is voor ons zeker van belang, maar de rekening mag niet eenzijdig bij de huurders komen te liggen.’ Uit recente berekeningen zou blijken dat huishoudens met stadswarmte per jaar tot wel 300 euro meer kwijt zijn ten opzichte van gas. Van Perlo denkt dat in de dure aanleg van het systeem nog wel een optimalisatieslag gemaakt kan worden. Ook subsidie zou een serieuze mogelijkheid moeten zijn, vindt Van der Laan: ‘Wij zijn als Ymere best bereid om iets te investeren, maar de gemeente zou hier ook over de brug moeten komen. Die heeft immers de ambitie uitgesproken om meer stadswarmte in bestaande bouw te realiseren. En wij kunnen en willen onze bewoners niet dwingen om voor een duurdere warmtebron te kiezen.’ ••

nuon.nl heindehaan.nl aebamsterdam.nl orgaworld.nl nautilus-amsterdam.nl ymere.nl huurdersvereniging-amsterdam.nl

Dit artikel verscheen eerder in Nul20, tijdschrift voor Amsterdams woonbeleid.

nul20.nl

Warmtenet: zo zit het Bij stadsverwarming wordt warm water door een warmtenet gedistribueerd. De warmtebron is primair de restwarmte uit energiecentrales, in Amsterdam de Afvalenergiecentrale in West en de Diemer centrale. In sommige delen van de stad, zoals het Oostelijk Havengebied, wordt de stadswarmte (voorlopig) opgewekt met gasgestookte wijkcentrales. Het besparen van gas door gebruik van restwarmte reduceert de CO2-uitstoot aanzienlijk. Het warmtenet is dan ook een cruciaal onderdeel van het Amsterdamse klimaatbeleid. In 2013 heeft de gemeenteraad de ambities fors uitgebreid: in de toekomst moet ook een groot deel van de bestaande stad worden aangesloten.

De circulaire stad

Stadswarmte

Past Stadswarmte bij de Circulaire Stad? Het nieuwe college van D66, SP en VVD schrijft in haar akkoord dat ‘we zoveel als mogelijk afval gaan hergebruiken’. Daarmee omarmen de partijen het idee van een duurzame en circulaire stad. Zo zal het Afval Energie Bedrijf (AEB) steun krijgen om zich te transformeren van afvalverwerker tot producent van herwinbare grondstoffen. En er wordt ook gekeken naar een ‘betere benutting’ van stadswarmte, onder meer afkomstig van het AEB. Wat die betere benutting inhoudt, zal nog moeten blijken. Opvallend is dat er niet gesproken wordt over een grootschalige uitbreiding van het stadswarmtenet, zoals de vorige coalitie nog voor ogen had en ook in de afspraken tussen D66 en GroenLinks stond, dat in het voorjaar uiteindelijk niet tot een akkoord leidde.

De wens voor een betere benutting van het - bestaande - stadswarmtenet én het omarmen van een circulaire stad, lijken met elkaar op gespannen voet te staan. Als het AEB meer afval kan hergebruiken als nieuwe grondstoffen, voordat dat afval wordt verbrand, dan leidt dat immers tot een lagere capaciteit voor de verbrandingsovens. De warmte die dan geproduceerd wordt, is waar het stadswarmtenet op draait. Nu al moet op gezette tijden afval geïmporteerd worden om voldoende warmte te produceren en dat zal alleen maar toenemen als het AEB de slag van afvalverwerker naar grondstoffenproducent weet te maken. Dat is het paard achter de wagen spannen. Is er dan nog toekomst voor het stadswarmtenet? Hebben we hier te maken met een verouderd systeem dat niet meer past bij een duurzame stad van de 21e eeuw? Zeker is dat de stad flink heeft geïnvesteerd in de aanleg van dat buizenstelsel en dat zal terugverdiend moeten worden. Bovendien is stadswarmte als bijproduct van de verwerking van afval een beter alternatief dan gas uit bijvoorbeeld Rusland. Maar stadswarmte kan óók een restproduct zijn van een gascentrale, zoals in het geval van de Diemercentrale van Nuon. Hoe kunnen we de verdere verduurzaming van Amsterdam dan het beste tot stand brengen? Vanuit de circulaire gedachte gezien is het wellicht verstandiger om het stadswarmtenet niet verder uit te breiden en het bestaande netwerk eerst te voeden met meer duurzame bronnen, zoals met warmte van een biovergistings-installatie in het Westelijke Havengebied ook al een beetje gebeurt.

INSPIRATIE

BroodVergister

ÂŠ Oski Collado

Gascoland BroodVergister Energie uit heilig brood In de Kolenkitbuurt in Amsterdam West wonen veel mensen die om religieuze redenen brood niet weggooien in de vuilnisbak. Het brood werd daarom centraal ingezameld, maar belandde ook vaak op straat, wat veel ongedierte aantrok. Dat moest anders. De oplossing was de broodvergister. Sinds maart 2014 runt Cascoland in samenwerking met bewoners een buurtrestaurant en -bakkerij op biogas dat wordt geproduceerd met de Gascoland BroodVergister. De broodvergister is een initiatief van Pink Pony Express, Cascoland en Amsterdam Energie. Na vele experimenten lukte het om brood te transformeren tot gas, geschikt om op te koken en om nieuw brood mee te bakken. Vier broden leveren genoeg energie om een gaspit een uur lang te laten branden. Op het Gascoland biogas draait nu iedere donderdag van 12.00 tot 14.00 uur het KookKit buurtrestaurant, een pop-up restaurant op het Jan van Schaffelaarplantsoen. Tegen een kleine vergoeding wordt een BuurtBuffet geserveerd voor de buurt, maar ook geĂŻnteresseerden uit andere stadsdelen kunnen reserveren. Het buffet is een mix van gerechten die bereid zijn door buurtbewoners met verschillende culturele achtergronden en nationaliteiten. Naast de KookKit draait ook de BakKit buurtbakkerij op het biogas. Buurtbewoners komen hier hun brood afbakken en wisselen de laatste nieuwtjes en recepten uit. Gascoland brengt energie naar de Kolenkit!

cascoland.com pinkponyexpress.nl amsterdamenergie.nl

Elektrisch vervoer

Schoon en stil

Amsterdam goes electric

Pionieren met schoon en stil elektrisch vervoer Richard Mooyman Freelance journalist

richardmooyman.nl

In Amsterdam voltrekt zich een geruisloze elektrische revolutie. De stad pioniert met schone en stille auto’s, taxi’s, vrachtwagens en boten. Dat levert niet alleen gezondere lucht op, maar ook banen. Rond elektrisch vervoer begint een hele bedrijfstak te ontstaan. >>

Elektrisch vervoer

>> De meeste elektrische voertuigen

vallen niet zo op. Ze stinken niet en maken geen herrie. Duidelijk herkenbaar zijn wel de Smarts van car2go. De dochtermaatschappij van het Duitse Daimler koos in 2011 Amsterdam uit voor een proefproject met elektrische deelauto’s. Inmiddels rijden de wit-blauwe stadsautootjes wereldwijd in 25 steden. Als je erop let, zie je steeds meer auto’s ingeplugd bij laadpalen. Bescheiden middenklassers, maar ook sportwagens van het merk Tesla. E-taxi’s zoeven langs, een elektrische vrachtwagen lost goederen. Huursloepen met zonnepanelen varen door de grachten, zelfs een heus vrachtschip met elektromotoren. Lang wilde bijna niemand in de stad op een e-bike worden gezien, maar ook dat begint te veranderen. Met dank aan nieuwe, hippe modellen zoals de Stromer, VANMOOF Electrified en Mando Footlose.

Taxi Electric

Bedrijfjes kiezen ervoor om spullen te vervoeren met een e-bakfiets, in plaats van een walmende bestelbus. Goedkoper, milieuvriendelijker en in de binnenstad nog sneller ook.

slimme betaalsystemen.’ Dat biedt interessante exportkansen. ‘Onze bedrijven en kennis gaan nu de hele wereld over.’

Elektrisch rijden begint een serieuze bedrijfstak te worden, met alleen al in Amsterdam honderden nieuwe banen. Het gaat dan om adviesbureau’s, leasemaatschappijen, dealers, aanbieders van laadoplossingen en dienstverleners. In Nederland zijn nu tweehonderd gespecialiseerde bedrijven, zegt voorzitter Michiel Hartman van branchevereniging DOET. De omzet groeit snel: dit jaar raamt hij die al op 350 tot 400 miljoen euro. Amsterdam telt bedrijven als Fastned, The New Motion, MisterGreen en Greenflux. Nederland is volgens Hartman wereldwijd koploper, met Noorwegen en Californië. ‘Hier zijn slimme laadtechnieken ontwikkeld en

Elektrische taxi rukt op

De Amsterdamse tram rijdt al sinds het jaar 1900 op stroom. Vanwaar ineens die enorme belangstelling voor elektrisch vervoer? Verscherpte milieuregelgeving speelt daarbij een belangrijke rol. De EU legde autofabrikanten strengere doelstellingen op voor de uitstoot van het broeikasgas CO2, onder dreiging van boetes. Daarnaast treffen overheden maatregelen om te voldoen aan aangescherpte luchtkwaliteitsnormen. Nederland telde in juni ruim 38.000 elektrische voertuigen. Elektrisch vervoer biedt meer voordelen dan alleen schone lucht. De geluidsoverlast neemt af, dankzij de stille motoren. Ook van belang: >>

Taxi Electric heeft in korte tijd een plek veroverd op de overvolle Amsterdamse taximarkt. Edvard Hendriksen en Ruud Zandvliet, twee jonge economen, richtten het bedrijf drie jaar geleden op. Taxi Electric heeft 25 stille, milieuvriendelijke Nissan Leafs op de weg. ‘We rijden voor onder meer Heineken, KLM, ABN Amro en ING’, zegt Christien Bosman van Taxi Electric. ’Grote bedrijven die het belangrijk vinden dat ook hun leveranciers duurzaamheid hoog in het vaandel hebben.’ Taxi Electric neemt dit jaar ook elektrische Tesla’s in gebruik. Drie andere bedrijven gaan voor taxivervoer op Schiphol gezamenlijk honderd Tesla’s inzetten. Taxi Centrale Amsterdam (TCA) beschikt over twaalf elektrische voertuigen.

taxielectric.nl

Elektrisch vervoer

E-bikes

één miljoen e-bikes Al één miljoen elektrische fietsen zijn er in Nederland verkocht. De e-bike kampte lang met een onhip imago als hulpmiddel voor senioren. Ten onrechte. Jongere stedelingen beginnen nu ook de e-bike te ontdekken. Je kunt er met gemak tien of twintig kilometer mee naar je werk fietsen, zonder moe en bezweet aan te komen. De nieuwe highspeed pedelecs zijn eerder sexy dan suf. Dit zijn snelle en stoere e-bikes met trapondersteuning tot 45 km per uur. Bakfietsouders kiezen ook steeds vaker voor elektrische ondersteuning. De Amsterdamse producent Urban Arrow kan de vraag naar e-bakfietsen - ook uit het buitenland - nauwelijks bijbenen.

urbanarrow.com mandofootloose.com vanmoof.com

>> we worden minder afhankelijk van

fossiele brandstoffen. Amsterdam ziet zichzelf als living lab in deze nieuwe elektrische revolutie. Het verkeer in de stad moet snel schoner om in 2015 aan de strengere luchtkwaliteitseisen te voldoen. De gemeente trekt miljoenen uit voor subsidies, onder meer voor de aanschaf van elektrische taxi’s en bestelbussen. Het Amsterdamse Klimaat- en Energiefonds heeft daarnaast 45 miljoen euro in kas voor investeringen die leiden tot minder uitstoot van CO2.

Het merendeel van de elektrische vloot bestaat - nog wel - uit hybride auto’s met ook een verbrandingsmotor. Maar de milieuvoordelen van die hybrides

lijken tegen te vallen, veel rijders verstoken toch veel brandstof. Het land telt nog maar enkele duizenden auto’s die 100% elektrisch zijn. Zijn die dan wel echt milieuvriendelijk? Ja, zegt de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO). Bij gebruik van groene stroom uit windmolens en zonne-energie rijden die auto’s uitstootvrij. Als de stroom is opgewekt door gas- en kolencentrales, dan levert ook dat een milieuvoordeel op: de CO2-uitstoot is bijna eenderde lager. Batterijen kunnen goed worden gerecycled. Ook kunnen ze straks mogelijk worden gebruikt voor de opslag van stroom uit wind en zon. Dat klinkt allemaal mooi. Maar velen zien de beperkte actieradius van

100% elektrische auto’s - soms maar 150 kilometer - als een groot nadeel. Het rijdt niet echt relaxed als je vreest met een lege accu op de vluchtstrook te stranden. In de praktijk is het volgens de RVO wel ruim voldoende voor veel woon-werkverkeer: de gemiddelde afstand tussen huis en werk bedraagt 21,5 kilometer. Maar er is goed nieuws: er wordt een netwerk van snellaadpalen aangelegd. De accu kan dan onderweg binnen een kwartier of half uurtje worden gevuld. Hartman juicht de aanleg van snellaadpunten toe: ‘Daarmee neem je de angst voor de afstand weg.’ De actieradius neemt ook toe door betere accu’s. Fabrikant Tesla claimt al dat je met het model S bijna 500 kilometer kunt rijden zonder bij te laden. >>

Elektrisch vervoer

>> Hoe zit het met de kosten? Volgens

de RVO ben je met een gewone auto per kilometer vier keer zoveel geld kwijt aan benzine dan aan stroom voor een elektrisch voertuig. Het probleem is de aanschafprijs, die is veel hoger. Maar in de praktijk zijn elektrische auto’s dankzij belastingvoordelen vaak verrassend betaalbaar. Denk aan vrijstelling van de aanschafbelasting

Mokum Mariteam

BPM en motorrijtuigenbelasting, en geen of lage bijtelling voor leaserijders. De ambities zijn enorm: in 2025 moet Nederland een miljoen elektrische auto’s tellen. Tegen die tijd val je pas op als je nog in een auto met benzinemotor rijdt. ••

car2go.com doetdoet.nl akef.nl rvo.nl teslamotors.nl

Vracht door de gracht De elektrische vrachtboot van Mokum Mariteam is een schoon alternatief voor vervuilende trucks en bestelwagens, die bovendien opstoppingen veroorzaken bij laden en lossen. De boot vervoert vooral bedrijfsafval voor Icova en wordt ingeschakeld bij losse klussen, zoals brugonderhoud. Volgens manager Willem Post heeft schoon vrachtvervoer over het water de toekomst. Hij hoopt de vloot de komende jaren uit te breiden naar vier schepen. Maar makkelijk is dat niet. Het

is lastig concurreren met goedkoop wegvervoer, nu Mokum Mariteam geen subsidie meer krijgt. ‘Bedrijven letten erg op de centen’, zegt Post. Een proef op de Nieuwmarkt ging niet door. ‘De horeca-ondernemers waren positief, maar hun leveranciers niet.’ Post hoopt nieuwe klanten binnen te halen die waarde hechten aan milieuvriendelijk vervoer over water, en niet alleen puur naar de kosten kijken.

mokummariteam.nl

Elektrisch vervoer

column

Amsterdam op Zwitsers energie-dieet? Waar vind ik een oplaadpunt? In Amsterdam zijn 850 openbare laadpunten, in 2016 moeten dat er tweeduizend zijn. Hiermee heeft elke elektrische rijder binnen ongeveer 300 meter een oplaadpunt tot zijn of haar beschikking. In heel Nederland zijn nu ruim 10.000 publieke en semi-publieke laadpunten. Meer informatie kan je vinden op:

amsterdam.nl/opladen Een compleet overzicht van oplaadpunten in Nederland:

oplaadpalen.nl Oplaadpunten voor je e-bike :

laad.nl

Amsterdam heeft een mooie start gemaakt met het omschakelen naar hernieuwbare bronnen. Niet iedereen is zich er ook van bewust dat we bezig zijn het laaghangende fruit te oogsten en dat de weg nog lang is. Het moeilijk oogstbaar fruit is vooral afhankelijk van gedragsverandering die leiden tot energiebesparingen. Door opwekking-, transport- en gebruiksverliezen scheelt iedere GigaWatt besparing ongeveer drie GigaWatt aan opwekking. Maar hoe zet je het enthousiasmerende ‘wij-gevoel’ van een stad in op zoiets ongrijpbaars als ‘besparing’ en hoe maak je het ook persoonlijk en zelfs aantrekkelijk? Daar hebben ze in Zwitserland wat op gevonden: de 2.000 Watt Gesellschaft. Deze vereniging stelt zich ten doel om het huidige gebruik van ca. 6.500 Watt en de uitstoot van twee ton CO2 per persoon per jaar in 2100 terug te brengen naar 2.000 Watt en één ton CO2 uitstoot. ETH-Zürich, die aan de wieg stond van deze vereniging, laat zien dat deze teruggang mogelijk is met behoud van comfort. Die 2.000 Watt is niet uit de lucht gegrepen. Het is het huidige mondiale gemiddelde. Dit lijkt een volhoudbare hoeveelheid energie als die goeddeels door duurzame bronnen wordt opgewekt. Het introduceert ook een internationaal solidariteitsprincipe. Arme landen kunnen in energiegebruik stijgen en rijke westerse landen moeten geleidelijk stappen terugdoen: tot een derde van het huidige energiegebruik het equivalent van de zestiger jaren. De stadsregio Bazel en de stad Zürich hebben zich tot pilotregio’s uitgeroepen. Te Spartaans voor Amsterdam, dit energie-dieet? Dat valt misschien nog wel mee. Was Amsterdam in de zestiger ‘2.000 Watt’ jaren niet het Magisch Centrum van de wereld? Doen we veel Amsterdammers (en Wim Pijbes) niet een groot plezier door het aantal manifestaties met twee derde terug te brengen? Zonder gekheid: transitie kan niet zonder besparingen.

Dirk Sijmons

Hoogleraar TU-Delft en auteur Landschap en Energie; Ontwerpen voor Transitie © Vincent Boon

INSPIRATIE

Café De Ceuvel

Café De Ceuvel Nooit meer naar huis Wie er nog niet is geweest: spring op je fiets en reis af naar Noord. Café De Ceuvel is booming en dat heeft een reden. Met geld opgehaald door crowdfunding werd hier met gerecyclede materialen, waaronder 80 jaar oude meerpalen uit de Amsterdamse haven, een oase aan het water gecreëerd. Geïnspireerd door de omgeving - de Ceuvel is een zelfvoorzienend kantorenpark met grondzuiverende planten - hebben deze jonge ondernemers een missie. ‘We zijn op zoektocht om een podium te bieden aan de meest duurzame, innovatieve oplossingen die ons lokale milieu verbeteren. Met creativiteit en een actiegerichte aanpak, ontwikkelen we zo een cultureel platform dat positieve verandering en

vernieuwing in gang kan zetten’, vertelt Bart, een van de initiatiefnemers. Op de naastgelegen biogasboot willen ze binnenkort hun GFT afval vergisten tot biogas om op te koken en de toiletten worden doorgespoeld met water uit het IJ. En je plas? Zelfs daar weten ze raad mee. Uit de opgevangen urine wordt straks fosfaat gewonnen dat weer gebruikt kan worden als voedingsstof voor de fruitbomen (polycultuurzakken), de kas op het dak en de drijvende tuinen. Een fijne sfeer, gezond eten, de mogelijkheid tot pootje baden en luieren in je hangmat; bijna geen reden meer om naar huis te gaan. cafedeceuvel.nl

Havenvisie

ÂŠ Lammert Melk

Groene metropool

een nieuwe visie op de haven bouwen aan een groene metropool Joost Zonneveld Zelfstandig journalist

In heel Europa spelen havens een steeds belangrijkere rol bij de transitie naar een duurzamere samenleving. In de Amsterdamse haven krijgt de circulaire economie steeds meer vorm. >>

Groene metropool

>> De Amsterdamse haven heeft een lange traditie als het

gaat om handel in grondstoffen, maar doet ook steeds meer met het hergebruik daarvan. ‘Het verwerken van schroot en bouwmaterialen doen we al heel lang,’ zegt Eduard de Visser, directeur Strategie en Innovatie van Haven Amsterdam. ‘Dat is nog steeds belangrijk, maar is recycling 1.0 zou je kunnen zeggen. We zijn in de afgelopen jaren steeds meer gaan zoeken naar hergebruik van materialen die we vroeger als afval zagen. We zijn in kringlopen gaan

Samenwerking AEB, Waternet en Havenbedrijf Amsterdam Het Afval Energie Bedrijf (AEB), Waternet en het Havenbedrijf Amsterdam werken samen om in het Amsterdamse havengebied meer projecten op het gebied van duurzame grondstoffen, energie en water te realiseren. Daarmee moet de circulaire economie serieuze vormen aannemen. Het gaat dan om het verhogen van de productie van groen gas uit afval, de productie van plastic uit duurzame grondstoffen in plaats van olie, de levering van stoom aan bedrijven in het havengebied, het realiseren van meer windmolens in het havengebied en het stimuleren van innovatieve en duurzame startende bedrijven.

aebamsterdam.nl waternet.nl

Hergebruik van materialen

denken.’ En daar zijn al mooie projecten voor in gang gezet. ‘Denk maar aan het inzamelen van frituurvetten uit de stad, die in de haven verwerkt kunnen worden in biodiesel en vervolgens bijgemengd wordt met reguliere diesel die hier verhandeld wordt. Of hergebruik van fosfaat, een steeds zeldzamere en dure grondstof, die van essentieel belang is voor de productie van kunstmest en daarmee voor onze voedselvoorziening. Samen met Waternet zijn we bezig om zoveel mogelijk fosfaat uit rioolwater terug te winnen, wat weer gebruikt wordt door een kunstmestproducent in de haven.’ Voor de toekomst kijken we ook naar het terugwinnen van zeldzame metalen en mineralen die bijvoorbeeld gebruikt worden voor smartphones, tablets en batterijen van electrische auto’s.

Van afval kunnen we in de haven bruikbare producten maken Volgens De Visser is de nabijheid van de stad en een industriële regio daarbij van belang. ‘In vergelijking met veel andere steden, zitten wij dicht bij bewoond gebied. Dat is wel eens lastig geweest omdat wonen en industrie niet altijd goed samen gaan, maar wij zien dat tegenwoordig vooral als een kans. Wij willen een vooraanstaande rol spelen in de circulaire economie van de stad en de regio. De haven is daar een onlosmakelijk onderdeel van. Van afval kunnen we in de haven weer bruikbare producten maken. Dat is de richting die we op moeten.’ Dat is volgens De Visser een maatschappelijke opgave maar ook een noodzaak. ‘De energiemarkt is een mondiale markt,’ geeft De Visser aan. ‘De opkomst van schaliegas in de Verenigde Staten, de subsidiëring van windenergie in Duitsland of een conflict met Rusland, het heeft allemaal direct invloed op de energiemarkt in Nederland. Alleen al om die reden denken wij dat hergebruik van grondstoffen en het lokaal opwekken van duurzame energie van belang is om minder afhankelijk te zijn schokken op de wereldmarkt.’ De Visser ziet die nieuwe >>

Groene metropool

>> groene markt als een kans voor de haven die zich naast

de traditionele olie- en kolenindustrie kan ontwikkelen. ‘We moeten goed kijken wat zich in de wereld afspeelt en niet enkel uitgaan van het succes van het verleden. We willen meer ruimte maken voor alternatieve energie en de terminals in de haven zijn klaar voor volgende generaties biofuels en biomassa.’ Handel in hernieuwbare grondstoffen zal in de komende jaren alleen maar toenemen, is de verwachting. Ook binnen de haven wordt steeds meer samengewerkt om grondstoffen opnieuw te gebruiken of elkaars restproducten elders in te zetten. Er wordt daarom geprobeerd om verschillende bedrijven die in de haven actief zijn met elkaar samen te laten werken. Zo kan een restproduct van het ene bedrijf een grondstof voor de andere zijn. Daar is een partij voor nodig die de verbinding legt. ‘Dat gaat niet altijd vanzelf omdat verschillende bedrijfstakken niet gewend zijn om met elkaar in gesprek te zijn. Maar al die partijen hebben wel met het havenbedrijf te maken. Daarom zijn wij de aangewezen partij om die verbindingen wel te maken en op die manier meer samenwerking te organiseren,’ zegt De Visser. Daar wordt op verschillende manieren over nagedacht. Bijvoorbeeld door een stoomnet aan stadsverwarming te koppelen of om uit rioolwater biogas te halen. De restwarmte van biovergister Orgaworld wordt al gebruikt om woningen in de stad van warmte te voorzien. En het Afval Energie Bedrijf wint grondstoffen en energie uit afval.

We moeten samenwerking organiseren Naast de overslag van grondstoffen, zet Haven Amsterdam ook in op innovatieve productie. Daarbij gaat het vooral om bio-energie. Dat is een ontwikkeling waar meer havens mee bezig zijn, zegt De Visser, veelal in combinatie met fossiele brandstoffen, maar denk ook aan het verwerken van plastics naar olieproducten. Amsterdam, de vierde haven van Europa en nummer één als het om benzine gaat, heeft bij het verduurzamen van het industriegebied veel profijt van die sterke positie in fossiele brandstoffen. ‘We zien dat de benzine- en diesel-infrastructuur flexibel ingezet kan worden voor de verwerking van biodiesel. Kolenterminals zijn klaar om ook biomassa over te slaan.’ Het één sluit het ander volgens hem daarom ook niet uit. ‘Wij zien een

Greenmills

duidelijke samenhang tussen de bestaande positie in olie en kolen, de nieuwe duurzame markt en de regionale circulaire economie. Die hebben elkaar nodig en kunnen gebruik van elkaar maken.’ ••

portofamsterdam.nl

Greenmills Een van de voorbeelden van nieuwe duurzame initiatieven in het Amsterdamse havengebied is Greenmills, een samenwerking tussen Biodiesel Amsterdam en Orgaworld. Dit samenwerkingsverband is gespecialiseerd in de productie van bio-energie en recyclen van grondstoffen. Greenmills zet organisch afval, biomassa, met behulp van bacteriën om in biogas waarmee vervolgens groene stroom wordt gemaakt. Als restproduct ontstaat daarbij compost dat weer in de landbouw gebruikt kan worden.

orgaworld.nl/greenmills biodiesel-amsterdam.nl

Groene metropool

De vierde haven van Europa Het belang van de haven is met bijna 60 duizend arbeidsplaatsen niet te onderschatten voor de regio Amsterdam. Havenbedrijf Amsterdam probeert sinds een aantal jaren Amsterdammers meer kennis te laten maken met en gebruik te laten maken van dit stuk stad. Dat gebeurt met vaartochten, fietsroutes en zogenoemde havensafari´s door het havengebied. Maar ook met plannen om bijvoorbeeld ongebruikte daken te voorzien van zonnepanelen en met het opwekken van schone energie door windturbines. Naast de industriële bedrijven wil Havenbedrijf Amsterdam in de komende jaren nadrukkelijk mogelijkheden gaan bieden aan jonge innovatieve bedrijven die de laboratoriumfase inmiddels voorbij zijn. ‘Op die manier willen we nieuw talent aan onze haven verbinden. We willen industriële incubator-faciliteiten bieden waar fysieke experimenten op het gebied van recycling kunnen plaatsvinden. We noemen dat de Port Pilot Plant.’ Een goed voorbeeld van innovatieve bedrijvigheid is Avantium, dat een laboratorium heeft in het havengebied en hoogwaardige bioplastics ontwikkelt als alternatief voor frisdrankflessen.

avantium.com

Energiecluster Amsterdamse havenregio

energie

planet meets profit

Foto: Mirjam Terpstra

Technologie kent geen grenzen. De aarde wel. Daarom willen wij substantieel bijdragen aan de innovaties in fossiele energie, transitie naar schone energie en de biobased en circulaire economie. Een logische stap, want Amsterdam is naast een energiehaven van wereldformaat, ook een belangrijke Europese haven voor landbouwproducten (agribulk) en recycling. Precies dĂe pijlers die nodig zijn voor het terugwinnen van grondstoffen en energie uit afval, basis- en reststromen. Van frituurvet tot biodiesel, van urine tot fosfaat voor kunstmestproductie, van rioolwaterslib tot bio-LNG. Recycling biedt talloze mogelijkheden voor de regio. In proeftuinen worden reststromen voor grondstof- en energieproductie slim uitgewisseld tot lucratieve kringlopen, vaak in combinatie met innovatieve biotechnologie. We maken verbindingen tussen havens en wetenschap, klanten en NGOâ&#x20AC;&#x2122;s, starters en

regelgevers. Wanneer we samenwerken bereiken we meer. En hebben we sneller een duurzame haven. Gebruik van geavanceerde biobased technologieĂŤn en kennis over hergebruik van grondstoffen zorgen voor een sterkere concurrentiepositie, verduurzaming van de economie en minder afhankelijkheid van andere landen. En dit is wat wij als Havenbedrijf Amsterdam nastreven, in samenwerking met regionale, landelijke en Europese partners. Het aantrekken van start-ups, het reserveren van ruimte in de haven en het investeren in kennisintensieve projecten en bedrijven in hernieuwbare energie en de circulaire economie die op termijn uitgroeien tot de nieuwe economische motoren, zien we als grote onderscheidende Amsterdamse kans. Samen maken we het waar. On with Energy.

portofamsterdam.nl 020 WT_adv210x297_kringloop Nw tkst.indd 1

29-08-14 09:41

Rural spark

Energietransitie in India

Rural Spark Energie delen op het Indiase platteland Drie jaar geleden startten de jonge ondernemers van Rural Spark met het ontwerpen van smart grids op het platteland in India. Rural Spark levert lokale inwoners de benodigde materialen waarmee zij zelf energie kunnen opwekken, zoals een zonnepaneel. Via een router kan de daarmee opgewekte energie vervolgens doorverkocht worden aan bijvoorbeeld dorpsgenoten. Zo wordt een bewoner een duurzame ondernemer. Dat maakt smart grids niet alleen een technische, maar ook een sociale innovatie. Maar India is Nederland niet. ‘Je ziet dat we niet altijd kunnen voorspellen hoe mensen omgaan met nieuwe technische mogelijkheden, al helemaal niet in India’, zegt Marcel van Rural Spark. ‘Er is een andere manier van ontwerpen en implementeren nodig dan in bijvoorbeeld Nederland.’ In het ontwerpproces wordt Rural Spark daarom ondersteund door ontwerpcollectief Afdeling Buitengewone Zaken. Aan de hand van Hidden Design, een door het collectief ontwikkelde ontwerpmethode, worden de prototypes ter

plekke ontwikkeld. Afhankelijk van hoe mensen het systeem beleven en er mee omgaan, passen de ontwerpers de prototypes achter de schermen aan. ‘Sociale en technische innovaties worden niet zomaar ontworpen in het lab, maar ontstaan vanuit het doen en laten van de mens in haar eigen leefomgeving’, licht Jeffrey van Afdeling Buitengewone Zaken toe. Uiteindelijk geeft het leven van de mensen het echte systeem vorm. ‘Dat geldt niet alleen in India, maar zou overal zo moeten gaan.’ Waar eerst nog gebruik werd gemaakt van petroleumlampen, telt Rural Spark intussen al 52 lokale energieleveranciers die samen 780 huishoudens (ofwel 3750 mensen) van stroom voorzien. Dat zullen er in de toekomst alleen maar meer worden: every revolution begins with a spark!

ruralspark.com afdelingbuitengewonezaken.nl

inspiratie

Solar Boat Parade

Een groene toekomst is nu!

Op 14 september organiseerde Stichting De Groene Grachten de tweede editie van de Amsterdam Solar Boat Parade. De Amsterdamse grachten kleurden groen met een stoet aan zonneboten, elektrische sloepen en overige futoristische vaartuigen. Met de Solar Boat Parade wil de organisatie laten zien dat een duurzame toekomst nú al plaats vindt. ‘Elektrisch varen is niet alleen stil en schoon, maar inmiddels ook snel’, zegt Jitteke van De Groene Grachten. De deelnemende zonneboten zijn gebouwd door Nederlandse (studenten)teams van technische scholen en universiteiten. De key is dat de elektrische installatie van de boot maximaal vermogen uit de zonnekracht haalt en een minimaal rendementsverlies tussen zonnepaneel en aandrijving kent. Dan kun je ook op bewolkte dagen de vaart erin houden. Met de waterstofbus van GVB kon je vanaf het Centraal Station naar het Westergasterrein gebracht worden, waar op het Plein van de Toekomst nog meer groene producten en innovaties te zien waren op het gebied van lifestyle, mobiliteit, food & drinks en energie. solarboatparade.nl

De slimMe stad

Stroom opslaan en uitwisselen

De slimme stad Flexibel omgaan met energie Liedewij Loorbach Freelance journalist

liedefiximperium.com

Stroom van je zonnepaneel leveren aan het net, dat is inmiddels hartstikke gewoon. Zootje panelen op je dak, en alles wat je niet gebruikt verkopen aan je energieleverancier. De volgende stap is de zelfopgewekte stroom opslaan en lokaal uitwisselen. In Amsterdam lopen allerlei projecten om daarmee te experimenteren. Stel: Ajax speelt in de schemering thuis tegen Inter Milan. Hoe handig zou het zijn als de elektriciteitscentrale van het AMC bij zou springen om al die lichten te voorzien van stroom? En waarom niet de batterij van je elektrische auto gebruiken om er â&#x20AC;&#x2DC;s avonds je zonnestroom uit te halen voor de wasmachine? DĂĄt is de toekomst en Amsterdam werkt er hard aan. >>

de slimme stad

>> In Amsterdam Nieuw-West begint de verre toekomst al

heel snel. Daar kunnen bezitters van elektrische auto’s volgend jaar meedoen aan een experiment waarbij de accu van hun auto gebruikt wordt om energie van de eigen zonnepanelen op te laden voor later gebruik. Jacco van der Burg is business developer Elektrisch Vervoer bij Cofely, een bedrijf dat gespecialiseerd is in het oplossen van energievraagstukken. Hij leidt het project Vehicle2Grid dat in Lochem al van start is, en later door zal pakken in Nieuw-West. ‘Nu wordt een auto nog vaak gezien als statussymbool. En je gebruikt ‘m om van A naar B te komen. In de toekomst kan een auto er een hele andere functie bij krijgen,’ zegt Van der Burg. Hij vertelt dat in Japan auto’s al vaak gebruikt worden als stroomcentrale voor een woning. Met een volle accu kan een gemiddeld huishouden twee dagen voort. ‘Het net is daar niet heel betrouwbaar, en als de stroom uitvalt willen mensen toch elektriciteit in hun huisje.’ Overigens is de auto rond de accu niet per se nodig. ’Maar zo’n goede batterij kost wel een paar duizend euro. Die koop je niet snel los. Terwijl mensen toch een auto kopen. En ik geloof ook dat dat in de toekomst steeds vaker een elektrische auto zal zijn.’

Vehicle2Grid

DE AUTO ALS STROOMCENTRALE VOOR JE HUIS In Nederland valt zelden de stroom uit. Maar hoe meer mensen zelf energie opwekken, bijvoorbeeld met zonnepanelen op het dak, hoe prangender de vraag wordt: hoe kun je die energie opslaan voor later gebruik? Want overdag als de zon schijnt, zijn de meeste mensen weg van huis en is de energievraag laag. De koelkast blijft ronken, de tv staat op stand-by, het computertje in de cv-ketel werkt door, en dat is het wel. Maar als op een winteravond de lichten in alle kamers aangaan, iemand toch nog een wasje draait en er gespeeld wordt met de Wii en de elektrische trein, dan is de zonnestroom al nergens meer te bekennen. Terwijl het financieel veel gunstiger is om juist dan je eigen stroom te gebruiken. >>

de slimme stad

>> Bij de ontwikkeling van smart grids, het stroomnetwerk

waarin iedereen zowel leverancier als afnemer kan zijn en er ook nog eens efficiënt wordt uitgewisseld, speelt de stroomprijs een belangrijke rol. Hoe meer mensen zonnepanelen hebben, hoe meer stroom er overdag wordt opgewekt en hoe meer er is, hoe minder het waard is. Op de momenten dat mensen zelf geen stroom opwekken, als het donker is, maar het wel nodig hebben, is er schaarste en wordt de stroom dus duurder. In de eerste fase van de pilot waar Van der Berg aan werkt, Vehicle2House, wordt geëxperimenteerd met een manier om opslag en later gebruik van energie in eigen woning mogelijk te maken. In de tweede fase van deze pilot, Vehicle2Building, worden meerdere auto’s gekoppeld aan een bedrijfspand, of aan meerdere panden. Slimme software - daar wordt nog aan gesleuteld - moet dan precies gaan bijhouden waar energie zit, en waar energie nodig is. Wat de kortste route is voor die energie, en hoe beide kanten financieel het beste af zijn. In de derde fase, Vehicle2Grid, wordt er een buurtnetwerk gebouwd. ‘De software moet zo zijn dat er geen discussie over geld ontstaat tussen de gebruikers,’ zegt Van der Burg. ‘Iedereen moet er op kunnen vertrouwen dat de levering en verrekening eerlijk gebeuren.’ Het buurtnetwerk zal enkele straten groot zijn. ‘Bij transport van energie gaat er veel energie verloren. Hoe lokaler het verbruik, hoe beter.’ Het hele project valt onder Amsterdam Smart City, een samenwerkingsverband van bedrijven, overheden en kennisinstellingen om de metropoolregio Amsterdam te ontwikkelen tot slimme stad.

Onderzoek

helemaal geen vast bedrag en staan ze een percentage van de winst af?’ zegt Van der Burg. ‘Het is wel de bedoeling dat we een product maken waar mensen op zitten te wachten.’

INZICHT IN DE MOGELIJKHEDEN VOOR ENERGIEWINST In Zuidoost zitten Amsterdam Arena en het Academisch Medisch Centrum (AMC) ook in de onderzoeksfase. Zij willen weten of het financieel gunstig is om stroom uit te wisselen. Want het AMC heeft een eigen energiecentrale en de Arena heeft heel af en toe een enorme piekvraag. Om verzekerd te zijn van genoeg stroom tijdens de piekmomenten, zoals Ajax - Inter Milan of bijvoorbeeld de lichtshows van Sensation, moet de Arena capaciteit reserveren bij hun stroomleverancier en daar hangt een flinke prijskaart aan. Mogelijk kunnen ze die piekvraag goedkoper dekken bij bijna-buurman AMC, die toch een elektriciteitscentrale heeft staan om alle medische apparatuur rond bedden aan de praat te houden in het geval dat het elektriciteitsnet eruit knalt.

WE MOETEN AF VAN DAT SUBSIDIEGEDOE

‘Mocht dat gebeuren, dan zou het AMC sowieso geen stroom kunnen leveren aan de Arena,’ zegt Timme van Melle van onderzoeksbureau Ecofys. ‘Het kan dus nooit gebeuren dat het ziekenhuis zonder stroom komt te zitten doordat het aan de Arena levert.’ Ecofys deed deze zomer een quick scan om te zien of deze lokale constructie voor beide partijen een financieel gunstige optie zou zijn. In september wordt besloten of gedetailleerd onderzoek zinvol is.

De deelnemers aan het project in Nieuw-West zullen ervoor moeten betalen. ‘We gaan pas starten in Amsterdam op het moment dat mensen geld over hebben voor de service. Mensen kunnen er namelijk geld mee verdienen. We moeten af van dat subsidiegedoe.’ De experimenten in Lochem worden gebruikt om het product vorm te geven. Studenten van de Hogeschool van Amsterdam doen onderzoek naar de ervaringen van gebruikers. ‘We hebben de studenten gevraagd om lekker out of the box te denken. Moeten we abonnementen aanbieden? Hoeven mensen alleen te betalen voor installatie? Betalen gebruikers

Het project tussen Arena en AMC valt onder Energiek Zuidoost, een gemeentelijk project dat de toekomst van de energiehuishouding in Zuidoost onderzoekt. ‘Er gebeurt al een aantal dingen in dat gebied als het gaat om lokale opslag en uitwisseling,’ zegt Geert den Boogert. Hij werkt bij de Dienst Ruimtelijke Ordening (DRO) van de gemeente Amsterdam en is betrokken bij het project. ‘Er zijn al WKO-installaties, voor warmte- en koudeopslag in de bodem. En er is een stadswarmtenetwerk, met warmte die de Diemercentrale overheeft. En met koud water uit de Ouderkerkerplas worden in de zomer kantoren gekoeld.’ >>

WONEN IN AMSTERDAM?

DE STARTERSLENING MAAKT HET MOGELIJK

de slimme stad

>> ‘De rol van de gemeente is om te kijken waar de markt nog

niet op gang komt, maar waar wel mogelijkheden liggen en om die markt aan te jagen’, zegt Den Boogert. Hij verwijst naar de Energie Atlas van Zuidoost waarin op kaarten onder meer per blok te zien is wat het energieverbruik is. De atlas is gemaakt om bewoners en ondernemers te stimuleren te kijken waar mogelijkheden zitten voor energiewinst. ‘Als gemeente zien wij mogelijkheden in lagetemperatuurverwarming,’ zegt Den Boogert. Stadsverwarming gebeurt meestal met water met hoge temperaturen. Maar met water van dertig tot veertig graden zijn goed geïsoleerde gebouwen prima te verwarmen. ‘We zouden graag met de warmte van datacentra in het gebied iets doen,’ zegt Den Boogert. ‘Datacentrum EvoSwitch wil bijvoorbeeld graag hun pand verduurzamen. Zij houden restwarmte over en willen daar iets mee. Onderzoekers hebben gezegd: het aanleggen van een installatie om deze

Energiek Zuidoost

restwarmte te gebruiken, is alleen rendabel als er een hele grote warmtevrager is.’ De gemeente is nu aan het kijken of ze een geschikte partij kunnen vinden die veel warmte nodig heeft en zich in de buurt van EvoSwitch wil vestigen. Het duurt niet meer lang en elke wijk, straat en woning heeft zijn eigen energieplan. En zit een heel blok er ‘s winters warmpjes bij op de hitte van de ovens van de bakker op de hoek. ••

cofely-gdfsuez.nl amsterdamsmartcity.com amsterdamarena.nl vanzelfsprekendduurzaam.nl amc.nl ecofys.com/nl © DRO Amsterdam

Onze energievoorziening © Jos Bijkersma

Einde energierekening?

Is het einde van de energierekening in zicht? De toekomst van onze energievoorziening Han van de Wiel Journalist en partner ImpactReporters

impactreporters.eu

De groene stroom van energiecoöperaties gaat een revolutie veroorzaken, zo luidt de stellige overtuiging van Frans Stokman van energiecoöporatie Grunneger Power. ‘In 2030 is de energievoorziening groen. En betalen wij geen energierekening meer.’ Is dat wensdenken of een serieuze ontwikkeling? Is het einde van de energierekening in zicht? >>

Einde energierekening?

>> Ons land kent al honderden energiecoöperaties. In

dit artikel verkennen we de twee uitersten van deze beweging. Aan de ene kant staat Maarten Hajer, directeur van het Planbureau voor de Leefomgeving. Hij ziet de energiecoöperaties vooral als een teken des tijds. Mensen zijn teleurgesteld in grote bedrijven, hebben de controle over hun directe omgeving verloren en zijn op zoek naar manieren om het heft weer in eigen hand te nemen. ‘Energiecoöperaties zijn een uitdrukking van een sociaal kantelpunt: burgers willen worden bevrijd uit de pure consumentenrol.’ Een serieus aandeel van de energie leveren ze voorlopig niet, zegt Hajer. Frans Stokman, voorzitter van de energiecoöperatie Grunneger Power, denkt daar heel anders over. Hij verwacht dat burgers al voor 2030 zullen zorgen voor een revolutie op de energiemarkt. Zelfs als de politiek niet meewerkt, gaan de energiecoöperaties het maken. ‘We halen de politiek gewoon onderuit!’

Hoe ziet de toekomst van onze energievoorziening eruit?

Apetrots is Frans Stokman op de geavanceerde installatie in zijn huis, in een nieuwbouwwijk in de stad Groningen. Eerst werd de warmtepomp aangelegd, die zorgt voor een aanzienlijke besparing in het gasgebruik. Toen kwamen de zonnepanelen, die de elektriciteitskosten drukken. En sinds kort kan Stokman energie uitwisselen met achttien straatgenoten die net als hij meedoen aan het demonstratieproject PowerMatching City.

Energiecoöperaties

Honderden energiecoöperaties

Om erachter te komen hoe groot die is en om de transitie handen en voeten te geven, richtte hij in 2011 Grunneger Power op, een energiecoöperatie voor de stad Groningen. Stokman werd voorzitter van het bestuur. Het doel van Grunneger Power is om van zoveel mogelijk Groningers energieproducenten in plaats van -consumenten te maken. Stokman: ‘Ons ideaal is dat alle energie decentraal door onszelf wordt opgewekt en aan elkaar geleverd. Als dat lukt, zijn we een decentrale energiecentrale.’ De wording van dat ideaal is terug te vinden in de nog korte maar onstuimige historie van Grunneger Power. De coöperatie begon met het stimuleren van de aankoop van zonnepanelen: gratis advies voor leden en korting op de aanschaf van de panelen. ‘Maar we wilden professionaliseren.’ Dus begon Grunneger Power in 2012 met elektriciteitslevering aan de leden en klanten. Landelijk zijn er honderden energiecoöperaties à la Grunneger Power. Ze richten zich vooral op doorlevering van hernieuwbare energie, collectieve inkoop van zonnepanelen, plaatsing van zonnepanelen op utiliteitsgebouwen, energiebesparing en - in een enkel geval - op de productie van windenergie.

Wat is een energiecoöporatie?

Op een tablet kan hij real-time zien hoeveel hernieuwbare energie hij en zijn straatgenoten opwekken, wat ze verbruiken, hoeveel ze van het net halen of eraan leveren. Ook kan hij terugkijken in de historie, naar de pieken en dalen in vraag en aanbod. ‘Dat helpt je bijvoorbeeld de wasmachine zó te programmeren dat hij draait als de vraag naar stroom laag is.’ Of dat ook gebeurt, is onderwerp van onderzoek. Aan Stokman zal het niet liggen.

Hoe moeten we energiecoöperaties duiden? Zijn ze vooral een interessant verschijnsel voor sociologen die de tijdsgeest willen verklaren, of zijn ze daadwerkelijk in staat zoden aan de dijk te zetten op energiegebied? Op het bureau van Maarten Hajer, directeur van het Planbureau voor de Leefomgeving, ligt de recente PBLstudie Energiecoöperaties: ambities, handelingsperspectief en interactie met gemeenten. Daarin is onderzocht welke activiteiten energiecoöperaties ontplooien, wat hun interactie is met gemeenten en wat hun bijdrage aan de verwezenlijking van de gemeentelijke klimaaten energiedoelen. >>

Frans Stokman is een beminnelijke hoogleraar sociologie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Ondanks zijn 72 jaar verricht hij nog steeds onderwijs en onderzoek binnen de universiteit. Zijn taalgebruik is dat van een activist. ‘We zijn voor onze energiebehoefte afhankelijk van enkele grote bedrijven en een paar landen. Daar moeten we vanaf. We moeten afscheid nemen van fossiele energie.’ Hij onderzoekt de transitie van de energievoorziening richting duurzaamheid en decentrale opwekking. De bereidheid van burgers om daaraan deel te nemen is cruciaal.

IN TERMEN VAN SOCIALE INNOVATIE ZIJN COÖPERATIES HEEL INTERESSANT 49

Einde energierekening?

>> Hajer: ‘Wat betreft de percentages opgewekte energie stelt

het nog weinig voor, maar in termen van sociale innovatie zijn de coöperaties wél heel interessant.’ Volgens het onderzoek zal onder de huidige omstandigheden de bijdrage van energiecoöperaties aan de opwekking van hernieuwbare energie en energiebesparing in 2020 beperkt blijven ‘tot hoogstens enige petajoules.’ Eén petajoule staat gelijk aan het gas- en stroomverbruik van vijftienduizend huishoudens. Hajer: ‘Energiecoöperaties zijn een uitdrukking van een sociaal kantelpunt: burgers willen worden bevrijd uit de pure consumentenrol. Niet iedereen doet mee, maar zij die het wel doen, maken de corporate wereld aardig zenuwachtig. Energiecoöperaties zetten druk op het systeem en kunnen innovatie aanjagen.’

De professionalisering van duurzame energie gaat traag

De stroomproducerende burgers morrelen aan het energiesysteem. Hajer: ‘Dat systeem is opgebouwd rond het idee dat we een klein aantal grote aanbieders hebben

Professionalisering duurzame energie

van centraal opgewekte elektriciteit. De energievoorziening is niet ingericht op lokale bedrijven. De grote energieaanbieders willen niet dat de spelregels veranderen, want dan bezwijkt het systeem, zo suggereren ze.’ Daar zit wat in. Het huidige elektriciteitssysteem is niet gemaakt voor grote hoeveelheden wisselvallige stroom van zonnepanelen en windmolens. De energiebedrijven merken dat als eerste. Vroeger verdienden ekektriciteitsbedrijven het meeste tijdens de ‘piekuren’ overdag, als de vraag het hoogste is. Maar dat zijn precies de uren dat zonnepanelen en windmolens de meeste stroom leveren. >>

GROTE PROJECTEN KOMEN NOG LASTIG VAN DE GROND

Einde energierekening?

>> De opkomst van duurzame energie zet de winstmarge

van de energiebedrijven dus stevig onder druk. Ook hun veerkracht wordt op de proef gesteld, meent Hajer. ‘Zij waarschuwen nu al voor stevige black-outs. Niet omdat we onze energievoorziening niet goed op orde hebben, maar omdat we haar willen veranderen. Dat is een enorme klus.’ De energiecoöperaties kunnen daarin een belangrijke rol spelen, denkt Hajer. ‘In alle sectoren zie je een verandering van op efficiency gerichte grootschalige organisaties naar organisaties die fluïde zijn, die sneller kunnen veranderen. Energiecoöperaties zijn lichte organisaties, geen molochs die dertig jaar vooruit moeten plannen.’ Maar een garantie op hun voortbestaan is er allerminst. ‘Er is altijd een startgroep van vrijwilligers die er vol enthousiasme voor gaan. Maar omdat de organisaties zo klein zijn, zijn ze ook kwetsbaar. Als er ruzie ontstaat, loopt dat al gauw uit op een bestuurscrisis. Als er dan een professional wordt aangetrokken om de problemen op te lossen, bijt dat met de vrijwillige inzet van de andere deelnemers in de coöperatie. Professionaliseren gaat dus moeizaam, dat is een van de redenen dat grote projecten nog lastig van de grond komen. Je kunt dus ook echt niet met zekerheid zeggen dat deze beweging op de lange termijn succesvol zal zijn.’

Zo kweek je een beweging

Waar Hajer de energiecoöperaties vooral van sociologisch belang vindt, ziet Stokman ze als instrument voor de energietransitie. Hij laat zich dan ook niet uit het veld slaan door de bevindingen van de PBL-studie. ‘We moeten het echt zo gaan doen. Het is dé manier.’ Volgens hem zitten we in een transitieperiode, met een financiële, economische, ecologische, energie- én klimaatcrisis. Bovendien bespeurt hij ‘een enorm wantrouwen’ tegen het bedrijfsleven.

lokale energieopwekking gaat iets ongekends losmaken Hij is ervan overtuigd dat lokale energieopwekking iets ongekends – maar nog onbekends - gaat losmaken in de samenleving. Daarvoor maakt hij de vergelijking met de computer. ‘In 1985 zat ik in de Raad van Advies van het universitaire rekencentrum. Ik was een van de eersten met

Een beweging kweken

een pc. De directeur van het rekencentrum begreep niet dat ik de computer gebruikte om teksten te schrijven. Een computer was om te rekenen! En moet je nu eens kijken.’ Stokman haalt zijn smartphone tevoorschijn. ‘Dit telefoontje zit vol met functies die we in 1985 niet kenden. Iets vergelijkbaars gaan we ook zien op het terrein van energie. Als het lukt om voldoende mensen te motiveren, ontstaan er allerlei mogelijkheden die we nu niet kennen en zelfs niet kunnen verzinnen. Zodra we dat gaan inzien, krijg je de movement.’

we moeten voldoende mensen motiveren Om die movement een handje te helpen, is een haalbaar maar tevens ambitieus doel nodig, zegt Stokman. ‘In 2050 moeten alle gebouwen in Nederland energieneutraal zijn. Dat wil zeggen dat ze een energieverbruik hebben van nul, of zelf energie opwekken.’ Stokman is bezig om dat doel te bereiken. Zo is hij betrokken bij de stichting Samen Energie Neutraal, die dorpen en buurten in de Noordelijke provincies helpt om in tien jaar energieneutraal te worden. ‘We beginnen pas als de dorpsvereniging het wil.’ Wie meedoet krijgt voor 75 euro een energiescan, uitgevoerd door lokale ondernemers. ‘Dat is goed voor de lokale economie.’ Wie vervolgens investeert in zonnepanelen, krijgt zijn 75 euro terug. Wie geen plaats heeft voor zonnepanelen op het dak, kan investeren in een windmolen of een zonneweide, een veld met zonnepanelen.

Zwaan-kleef-aan

Een van de dorpen die meedoet is Ruinerwold, met 1.700 huishoudens. Stokman: ‘We hebben een positieve reactie van 550 huishoudens. Dat is echt veel. In Koekangerveld, 300 huishoudens, zitten we ongeveer op de helft. Er moet een kern van mensen zijn die zegt: we beginnen gewoon. Als zij bezig gaan, ontstaat er een zwaan-kleef-aaneffect.’ Dat is cruciaal, denkt Stokman. ‘Als je investeert in zonnepanelen, hoef je nooit meer energie te kopen, die is gratis. Vorig jaar verdubbelde het aantal zonnepanelen in Nederland.’ Die snelle groei zorgt ervoor dat investeringen

Einde energierekening?

Langzame ontwikkeling

>> in hernieuwbare energie zich steeds meer zullen richten

op de opslag van stroom en de mogelijkheden voor ‘producenten’ om onderling stroom te leveren of te ontvangen. ‘Dan komen energiebedrijven in grote problemen,’ zegt Stokman. ‘Als je mij vraagt hoeveel energie over twintig jaar kost, zeg ik: niks. Want iedereen produceert dan zijn eigen energie, zodat de productie van fossiele energie onrendabel wordt. Het businessmodel van Essent en Nuon verdwijnt, wat blijft zijn de netwerken.’ Netbeheerder TenneT behoudt bijvoorbeeld zijn renderende business, maar met een andere rol: productie en consumptie van duurzame stroom zo goed mogelijk faciliteren.

OVER TWINTIG JAAR KOST ENERGIE NIKS In 2012 was ongeveer 4,4 procent van het energieverbruik afkomstig uit hernieuwbare bronnen - dat heeft ons ruim twintig jaar gekost. Toch denkt Stokman niet dat hij een onbereikbaar ideaal najaagt. ‘In 2030 is het bekeken. Daar ben ik heilig van overtuigd.’ De grote hindernis is volgens Stokman de politiek, maar daardoor zal de beweging zich niet laten stoppen. ‘We halen de politiek gewoon onderuit!’

Een druppel op een gloeiende plaat?

Maarten Hajer gelooft niks van 2030 als omslagmoment. ‘Ik weet zéker dat we niet in staat zullen zijn ons dan volledig met hernieuwbare energie te voeden. We zitten nu op minder dan 5 procent, en de bulk daarvan komt voor rekening van het bijstoken van biomassa - dat is gemakkelijk in reeds bestaande kolencentrales, en goedkoop. Duurzame energie is nog een druppel op de gloeiende plaat. Weinig mensen realiseren zich hoe fossiel onze samenleving is.’

Volgens Hajer is de langzame ontwikkeling van grootschalige duurzame technologie fnuikend. ‘Bij consumentengoederen zie je wilde veranderingen. Bijvoorbeeld bij de opkomst van de digitale fotografie, toen we en masse onze oude spiegelreflexcamera’s afdankten. Met elektriciteit gaan we dat niet redden. Op een groot dak kunnen negen zonnepanelen. Daarmee wek je misschien de helft van je eigen elektriciteitsbehoefte op. En dan hebben we het nog niet over de warmtevraag. Dan praat je alleen over huishoudens, niet over transport en industrie. We are way off.’ Toch gelooft ook Hajer in ons vermogen grote stappen te zetten. Daarvoor hebben de burgers wel de overheid nodig, die met doelen en regels een goede en langdurige voedingsbodem moet creëren voor duurzame energie. Pas als dat lukt, durven ook ondernemers in de groene markt te stappen. Hajer verwacht in dit verband meer van ondernemers dan van burgers. ‘De doorbraak kan bijvoorbeeld komen van boeren. Dat zijn in tegenstelling tot de meeste burgers echte ondernemers. Dat hebben ze op gebied van duurzame energie al vaker laten zien, vooral in Duitsland. Als ook Nederlandse boeren massaal in de energiemarkt stappen, kan het snel gaan.’ ••

pbl.nl grunnegerpower.nl powermatchingcity.nl samenenergieneutraal.nl

Dit artikel verscheen eerder op online journalistiek platform De Correspondent en is geschreven door gastcorrespondent Han van de Wiel voor de Energiegroep. De Energiegroep, bestaande uit onderzoeksjournalisten Belia Heilbron, Jelmer Mommers, Thomas Muntz en Huib de Zeeuw, doet onderzoek naar energie en duurzaamheid. De onderzoekers schrijven over de wens om te vergroenen en de realiteit van economische belangen en politieke strategieën.

decorrespondent.nl

column

Happy energy

Een bijzonder man heeft ons verlaten. Wubbo Ockels, inspirator voor velen, en voor ons collega, held en vriend. Wubbo had een aanstekelijke visie. Zo liep hij in 2011 met een nieuw idee: De Groene Grachten. Want zei hij, ‘als grachtenpanden duurzaam kunnen, dan kan het toch overal!’. Hij zocht twee net afgestudeerde ingenieurs om het project op te zetten. Wubbo had namelijk een enorm vertrouwen in onze generatie. ‘Jongeren moeten hun eigen toekomst kunnen bepalen’, vond hij. Hier startte ons contact met hem. Wubbo gaf ons carte blanche voor het oprichten van De Groene Grachten en binnen een week kregen wij zijn huissleutel. ‘Want we konden toch prima kantoor houden in zijn werkkamer aan de Keizergracht?’. De Groene Grachten ontwikkelde zich tot zelfstandige organisatie en daarmee werd Wubbo steeds meer onze mentor. Vanwege zijn drukke agenda ontwikkelden we nieuwe tactieken om zijn onverdeelde aandacht te krijgen. Etentjes en borrels, dát werkte. Dan evalueerden we de voortgang en vroeg hij steevast of we nog genoeg leerden en genoten. En als Wubbo een mooi nummer hoorde, dan sprong hij op, begon wild te dansen en spoorde de hele tent

aan om hetzelfde te doen. Duurzaamheid en fun waren dan letterlijk één. We zijn Wubbo dankbaar dat we door zijn ogen naar ruimteschip aarde hebben leren kijken. Hij gaf ons vertrouwen, hij inspireerde ons en hij leerde ons wat het is om iets moois van ons leven op aarde te maken. Wubbo’s tijd staat nu stil. We missen hem, maar wij gaan door in zijn groene voetsporen. Want zoals Wubbo altijd zei: ‘Optimisme is een verantwoordelijkheid’.

Suze Gehem en Jelle Rademaker

Mede-oprichters De Groene Grachten

degroenegrachten.nl

inspiratie

Welcome To The Future

Welcome to the Future Decibels op frietvet Festivals zijn the place to be in de zomer. Dansen, voel die beats, lekker eten en nieuwe ontdekkingen. Maar erg energiezuinig zijn de meeste niet. Zo staan er tijdens een gemiddeld festival twintig aggregaten te loeien die samen ongeveer 120.000 liter diesel nodig hebben. Gelukkig wordt ook in festivalland creatief gezocht naar duurzame oplossingen op het energievraagstuk. Festival Welcome to the future (WTTF) doet zijn naam eer aan en noemt zichzelf het groenste festival in Nederland. Dat meer mensen die mening delen, bewijst het Certificatie of Excellence, dat toegewezen werd door de commisie van de Greener Festival Award, een internationaal platform gericht op het promoten van een groene festivalvisie. WTTF zet Green Teams in die zich sterk maken voor een schoon terrein, de plastic bekers worden na gebruik gerecycled tot bijvoorbeeld nieuwe bekers, kratten of DVD hoesjes en de bezoeker wordt aangemoedigd om op de fiets te komen. Daarnaast serveert WTTF biologisch eten. En bestel gerust een extra frietje, een groot deel van de generatoren op het festival draait op biodiesel, een brandstof die hoofdzakelijk bestaat uit hergebruikt frituurvet. welcometothefuture.nl

agreenerfestival.com ÂŠ Dennis Bouman

Lokale energiecoöperaties

Nieuwe marktspelers

Lokale energiecoöperaties

Pionieren op een nieuwe markt Jorie Horsthuis Politicoloog en freelance journalist

‘Kijk, hier komt hij te staan.’ Martijn Pater wijst naar een onooglijk bosje in het Keerkringpark in AmsterdamNoord. ‘110 meter hoog, vanaf het Centraal Station kun je de wieken straks zien draaien. Prachtig.’ Over een langgerekt pad van oude planken loopt Pater door het park - eerder een desolate plek vol struiken en onkruid - richting het IJ, met uitzicht op de Nuon-kolencentrale. ‘Het voelt hier nu nog behoorlijk unheimisch, maar dat moet gauw veranderen’, zegt hij. ‘We willen het park opknappen, zodat het weer leuk wordt om hier te wandelen.’ Leuk, zo vlak bij een windmolen? ‘Leuk ja’, lacht Pater. ‘De helft van de mensen vindt windmolens mooi, de andere helft vindt ze lelijk. Ik hoor bij de eerste groep. Ik vind het geweldig om naar te kijken.’ >>

Lokale energiecoöperaties

>> Ruim twee jaar geleden vatte Pater met een paar anderen

het idee op om de NDSM-werf duurzamer te maken. Met windmolens en zonnepanelen zouden de vierhonderd bedrijven op de werf de energie die ze verbruiken zelf lokaal moeten gaan opwekken. ‘Niet gehinderd door enige kennis van de markt zijn we aan dit avontuur begonnen’, vertelt Pater. ‘Her en der waren al wel wat initiatieven van kunstenaars en bedrijfjes, maar die waren allemaal kleinschalig en zonder commerciële doeleinden. Wij wilden het groter aanpakken, en professioneler. Er is hier zo veel potentieel, daar moest echt wat mee gebeuren.’ Al vrij gauw besloten de initiatiefnemers om hun project in de vorm te gieten van een coöperatieve vereniging: NDSM Energie. ‘Eigenlijk nogal een impulsieve beslissing’, zegt Pater nu. ‘Het leek ons belangrijk dat iedere deelnemer een gelijkwaardige stem zou hebben in het proces: zowel de individuele kunstenaar als de grote, traditionele industrie en de horeca-bedrijven. Onderling wordt tussen deze ondernemers nauwelijks samengewerkt, wat jammer is op een terrein met zo veel mogelijkheden. Door als coöperatie

NDSM Energie

met elkaar elektriciteit op te wekken, hopen we dat te veranderen. Het duurzamer maken van de werf wordt zo een gezamenlijk doel.’ In het begin was het niet makkelijk om genoeg ondernemers te interesseren voor het plan. ‘Je hebt altijd een aantal pioniers die er direct in geloven’, zegt Pater, ‘maar de rest is toch wat terughoudender. ‘Ik heb al energie’, zeggen ze dan. Met de Hema hebben we een jaar lang koffie moeten drinken - maar we hebben ze nu wel binnen.’ Inmiddels zijn al bijna zestig ondernemers lid, van BBROOD en het Brooklyn Hotel tot Greenpeace en Red Bull.

IEDERE WIEKSLAG IS EEN EURO ‘Die grotere bedrijven zijn belangrijk, niet alleen vanwege de financiële middelen die zij ter beschikking hebben, maar ook vanwege hun naam. Zodra zij binnen zijn, volgen er meer.’ >>

Lokale energiecoöperaties

De Amstelvogel

>> Ook wil NDSM Energie bewoners uit de omliggende

woonwijken betrekken bij de exploitatie van de windmolen. ‘We hebben een bewonersavond georganiseerd, waar zowel voor- als tegenstanders op afkwamen. ‘Wij willen geen windmolen in onze achtertuin’, was de boodschap van die laatste groep. Maar zodra ze in de gaten kregen dat ze mogen participeren, en dus ook meedelen in de winst, veranderde het gevoel. Uiteindelijk heeft niemand bezwaar aangetekend tegen het nieuwe bestemmingsplan.’ Pater gebaart naar de windmolen even verderop, de enige die jaren geleden al aan deze kant van het IJ is geplaatst. ‘Iedere wiekslag is dan opeens een euro, in plaats van bron voor irritatie.’ Toch loopt het project niet helemaal zoals gepland. ‘De gemeente Amsterdam is vóór, de omwonenden zijn vóór, bedrijven zijn enthousiast’, zegt Pater. ‘Maar er is nog één obstakel: de provincie Noord-Holland. Die heeft een paar jaar geleden besloten om de bouw van nieuwe windmolens te verbieden, omdat ze vinden dat het landschap daardoor verrommelt. In Noord-Holland komt er sindsdien niet één windmolen meer bij. Tegen het plan van de gemeente Amsterdam om windturbines toe te staan op de NDSMwerf hebben ze ook bezwaar aangetekend. Behoorlijk frustrerend.’ Pater is er echter van overtuigd dat dit ontmoedigingsbeleid gauw op de schop gaat. ‘De provincie is bezig met een nieuwe structuurvisie, waarin windenergie weer meer ruimte krijgt. Ik verwacht eind dit jaar al groen licht.’

OVERHEIDSSTEUN IS NOODZAKELIJK Dat de provincie dwarsligt bij de bouw van nieuwe windmolens, merkte ook de werkgroep Amsterdam van de Windvogel, die samen met bewoners een windmolen exploiteert in Oudekerk aan de Amstel. ‘Wij waren bezig met een plan voor een nieuwe turbine, maar dat hebben we stil moeten leggen vanwege het beleid van de provincie’, vertelt Siward Zomer, projectcoördinator van de werkgroep. ‘Ik vind het onbegrijpelijk. De overheid wil toch graag meer burgerparticipatie? Nou, dit beleid is de beste manier om dat de kop in te drukken.’ Toch heeft ook Zomer hoop voor de nabije toekomst. ‘Volgend jaar zijn er weer Provinciale Statenverkiezingen. Met een nieuwe coalitie komt er vast weer schot in de zaak.’ >>

Lokale energiecoöperaties

>> Ondanks de frustratie beseffen de initiatiefnemers dat

ze de overheid nodig hebben - want zonder subsidie geen wind- of zonne-energie. Die paradox komt altijd weer terug in discussies over het lokaal opwekken van elektriciteit. ‘Veel mensen zijn hier kritisch over’, zegt Martijn Pater van NDSM Energie. ‘Zij vinden duurzame energie pas interessant als het ook zonder overheidssteun rendabel is. Maar fossiele brandstoffen worden net zo goed gesubsidieerd, dat is iets wat veel mensen vergeten. Bovendien dalen de kosten voor het opwekken van duurzame energie enorm, en moet je ook nadenken over bijkomende voordelen, zoals onafhankelijkheid van het buitenland. Als we lokaal stroom opwekken, hebben we het gas van Poetin niet meer nodig.’ Terwijl NDSM Energie en de Windvogel hun prioriteit hebben liggen bij windenergie, ontstaan er in Amsterdam tegelijkertijd steeds meer initiatieven om lokaal zonneenergie op de wekken. Burgers leggen zonnepanelen op hun dak, individueel of in samenwerking met hun buren, om zo hun huishouden duurzamer te maken. Zelfs voor mensen zonder eigen dak - in Amsterdam uiteraard in overvloed - is er sinds 1 januari van dit jaar de mogelijkheid om gezamenlijk een dak te ‘pachten’, bijvoorbeeld van een bedrijf in de omgeving, en daar zonnepanelen op te leggen. Een aantrekkelijke belastingregeling van de overheid (het zogenaamde ‘verlaagd tarief’) moet deze ontwikkeling verder stimuleren.

GWL Ecostroom

‘Wij zijn de eersten in Amsterdam die van deze nieuwe regeling gebruikmaken’, vertelt Noortje van Kleef van de coöperatie GWL Ecostroom in het Westerpark. ‘Het is natuurlijk een goede zaak dat mensen zonder eigen dak ook de kans krijgen om duurzaam stroom op te wekken.’ Vanaf de vijfde verdieping van een parkeergarage wijst ze naar het dak van de Praxis op de Van Slingelandtstraat. ‘Ik woon zelf met mijn gezin op 1-hoog en wilde graag energieneutraal leven, net als veel andere mensen uit deze buurt’, vertelt ze. ‘Op de bonnefooi ben ik op pad gegaan, op zoek naar een goede plek. De Praxis was direct geïnteresseerd. Als bedrijf betalen ze een lage energieprijs, waardoor zonnepanelen voor hen financieel niet interessant zijn. Maar voor ons als bewoners des te meer.’

ANDEREN ACTIVEREN? GEWOON DE STRAAT OP EN AANBELLEN Met haar partner ging ze op een winterse dag in maart op pad om andere bewoners voor het plan te interesseren. ‘Dat was misschien nog wel het spannendst’, vertelt ze. ‘We belden overal aan, en kregen natuurlijk vaak nul op het rekest. Maar we hebben ook gelachen, en veel mensen waren uiteindelijk toch wel nieuwsgierig.’ Inmiddels heeft >>

Lokale energiecoöperaties

>> de coöperatie dertig leden, die door steun van het

Amsterdams Investeringsfonds - de coöperatie ontving in februari van dit jaar een laagrentende lening van 127.500 euro - de zonnepanelen (415 euro per stuk) op afbetaling mogen kopen. ‘Zo wordt het ook voor mensen met een laag inkomen mogelijk om een bijdrage te leveren aan een duurzame stad. Nog een paar wandelingen door de buurt, en we hebben alles verkocht.’ Desalniettemin verliep het proces niet zonder obstakels, vertelt Van Kleef. Net als Martijn Pater van NDSM Energie en Siward Zomer van de Windvogel verbaast ze zich over de vele hindernissen die ze onderweg is tegengekomen. ‘Landen als Duitsland hebben er een marstempo in zitten als het gaat om duurzame energie’, zegt ze. ‘Dat kennen we hier in Nederland niet. Altijd moet er weer gepolderd worden, je hebt met heel veel partijen te maken en alles gaat zó stroperig... Zonder een enorme hoeveelheid doorzettingsvermogen kom je er niet.’ Toch is Van Kleef positief over de toekomst. ‘Eind van dit jaar moeten er 350 panelen op het dak van de Praxis liggen’, zegt ze, terwijl ze vanaf het dak van de parkeergarage het terrein nog een keer goed inspecteert. ‘We zijn er echt helemaal klaar voor.’ ••

ndsmenergie.nl amstelvogels.nl gwl.ecostroom.nu Naast de drie genoemde coöperaties in dit artikel, bestaan er natuurlijk meer lokale (burger) energie initiatieven in Amsterdam, zoals:

amsterdamenergie.nl boerzoektbuur.nl onzeenergie.nl weteringduurzaam.nl wijkrijgenkippen.nl zonopnederland.nl zuiderlicht.nu Een compleet overzicht van initiatieven in Nederland kun je vinden via HIER Opgewekt, een kennisplatform voor lokale duurzame energie initiatieven. Op de site zijn ook kennisdossiers te vinden.

column

Duurzame Energie in 2028! Oneindige energie krijg ik van samen een puzzel oplossen, elkaars creativiteit en kennis benutten. Zoals de energiepuzzel voor het vier hectare grote terrein van Nieuw en Meer, een zeer goed georganiseerde rafelrand van Amsterdam. Twintig creatieve geesten van allerlei pluimage hebben nu een plan voor de energietoekomst. Weer een stukje van de puzzel gelegd! Vele mensen storten zich op een duurzame energievoorziening in onze Metropoolregio Amsterdam. En dat lijkt steeds harder nodig. We zien de gevechten om energie. Om Russisch gas of olie uit het Midden-Oosten. Er is ook een ander gevecht, want hoe zorgen we dat ons energiegebruik geen CO2 veroorzaakt met extremer weer, verwoestende stormen en overstromingen als gevolg? Wat kost de fijnstof waardoor de longen van kinderen in Amsterdam een kwart kleiner zijn dan normaal? Is dat omdat we op tweetaktscooters rijden? Kan dat beter? Ja, dat kan. Alle (creatieve) hens aan dek in Amsterdam Smart Creative City. Onze creatieve breinen buigen over het energievraagstuk in onze metropool. Alle zwermen van overheid, ondernemers, onderwijs en ‘organisaties van onszelf’ werken aan een enorme puzzel: de Metropoolregio Amsterdam op schone, duurzame, lokale energie in 2028. Op papier, technisch, financieel en organisatorisch kan het. Nu de legstukjes zo plaatsen dat energie opwekken, transport en gebruik zo op elkaar afgestemd worden dat we als metropool in onze eigen energie voorzien.

Pauline Westendorp

bedrijfskundige verbinder en aansteker

wijkrijgenkippen.nl zuiderlicht.nu

hieropgewekt.nl

interactieve kaarten

Energie in de stad

Energie in de stad Omgaan met het energievraagstuk is een belangrijk thema binnen de gemeente Amsterdam. Het gebruik van groene energie en innovatieve ideeĂŤn op dit gebied worden op verschillende manieren onderzocht en gestimuleerd. Hierbij is inzicht in het verbruik natuurlijk erg belangrijk.

via interactieve kaarten Online wordt dit op verschillende manieren en via verschillende themaâ&#x20AC;&#x2122;s inzichtelijk gemaakt door middel van interactieve kaarten. Deze zijn in beheer van de Dienst Ruimtelijke Ordening. Naast het energieverbruik per woningblok kan je onder andere inzicht krijgen waar in Amsterdam de meeste zonnepanelen op de daken liggen en in welke wijk er klimaatneutraal wordt gebouwd. Neem zelf een kijkje op:

maps.amsterdam.nl

maps.Amsterdam.nl Interactieve kaarten Milieu, Klimaat & Energie

bodemkwaliteit

Energie - Verbruik Gas en Elektriciteit

Energie uit afvalverbranding en restwarmte

Energie uit bodem en water

Energie uit zon en wind

Geluidskaart

Groene daken

Grondwater verontreiniging

Is uw dak geschikt voor zonnepanelen?

Waar liggen de zonnepanelen?

interactieve kaarten

Energie in de stad

maps.Amsterdam.nl

ÂŠ maps.Amsterdam.nl

Living lab BSH

Experimentele citymaking

Living Lab Buiksloterham Circulariteit als uitgangspunt bij experimentele citymaking In april tekenden 27 partijen tijdens een bijeenkomst in Pakhuis de Zwijger een intentieverklaring om samen te werken aan ‘Proeftuin BSH.’ Ze kwamen overeen dat er een gezamenlijke visie moet worden geformuleerd over de toekomst van het gebied. Een bijzonder moment dat zeker niet vanzelf tot stand kwam, vertelt Frank Alsema. ‘Het is niet makkelijk om zoveel partijen met zoveel verschillende belangen samen te brengen.’

‘Ik heb flink moeten lobbyen,’ zegt Alsema, zittend onder een grijze hemel aan een picknicktafel bij het verzamelgebouw New Energy Docks. Een oud bedrijfspand in Buiksloterham, dat zich heeft ontwikkeld tot kloppend hart van duurzame stedelijke innovatie. Van de duurzame woonaccessoires van Rataplan Design tot Meat The Mushroom, een bedrijfje dat allerhande producten maakt van paddenstoelen. Alsema wijst op een rij containers tegenover de picknicktafel. ‘Daarin worden schimmels gekweekt als isolatie voor zelfbouwwoningen.’ >>

Floor Milikowski Journalist en onderzoeker

Living LAB BSH

>> Buiksloterham (BSH), een oud

industrieterrein in Noord dat geleidelijk wordt omgetoverd tot nieuwe stadswijk, is in Amsterdam inmiddels een begrip. Aangevoerd door een harde kern pioniers en een aantal grotere bouwpartijen, ontwikkelt het gebied zich tot proeftuin van duurzame stedelijke ontwikkeling. Door een samenloop van omstandigheden wordt in BSH niet gewerkt op de ouderwetse van manier van stedelijk plannen, tekenen en bouwen, maar wordt gezocht naar nog onbekende innovatieve oplossingen voor binnenstedelijke problemen. Alsema, die zelf een woning bouwt op één van de zelfbouwkavels die het gebied rijk is en in het voorjaar door de gemeente werd aangesteld tot kwartiermaker, is de spil van het groepje fanatieke pioniers. In die hoedanigheid werkt hij in een kernteam van vier man momenteel aan een onderzoek over de circulaire toekomst van het gebied. ‘We zijn nu een aantal jaren meer vrijblijvend bezig geweest in Buiksloterham en het gaat op zich goed. Maar op een gegeven moment moet je weten waar je wezenlijk naartoe wil, welke keuzes je concreet gaat maken, hoe je het gaat aanpakken.’

Gezamenlijke visie

VERANDERENDE TIJDEN EISEN AANPASSINGEN VAN GROTE SPELERS Een gezamenlijke visie is daarin de belangrijke volgende stap. Ook voor grote partijen waaronder Waternet en De Alliantie, die veel geld investeren in het gebied. Op korte termijn wordt begonnen met de bouw van het vernieuwende concept Cityplots. Het bouwblok waarin zelfbouw, collectief particulier opdrachtgeverschap en appartementen en gezinswoningen (zowel koop als sociale huur) worden gecombineerd. Een flinke investering, die vraagt om een doordacht plan en een goed functionerende omgeving. ‘We zitten in een tijd van verandering,’ zegt Larry Bath, directeur Vastgoed van De Alliantie. ‘In Buiksloterham zijn unieke omstandigheden en een unieke combinatie van betrokkenen ontstaan om te experimenteren met de wijk voor de toekomst.’ Wat zijn de individuele keuzes van bewoners en wat krijg je als bewoner ongevraagd bij de buurt? Wat is de stand en betrouwbaarheid van de technologie?

EEN FLINKE INVESTERING VRAAGT OM EEN DOORDACHT PLAN 64

En misschien wel het belangrijkste: hoe zorg je dat wonen en bouwen betaalbaar zijn en blijven voor zowel bewoners als voor De Alliantie zelf? ‘Met een duidelijke visie in handen, hopen we meer partijen en ook meer corporaties bij BSH te betrekken,’ aldus Bath. Een andere betrokkene in het gebied is Waternet, een grote aanjager van de innovatieve ontwikkeling in de nieuwe stadswijk. Een rol die je niet direct zou verwachten van een grote speler met flinke financiële belangen. Toch is het volgens Maarten Claassen, strategisch adviseur bij Waternet en vanaf het begin betrokken bij het project, een logische keuze. ‘Het geeft ons de kans om antwoorden te vinden op een aantal vraagstukken waar we als watercyclusbedrijf voor zijn komen te staan.’ Want de veranderende tijden eisen aanpassingen, juist van grote spelers als Waternet. ‘Voor ons is het heel belangrijk om uit te zoeken wat het juiste schaalniveau is voor voorzieningen. De een wil wel een rioolaansluiting, de ander niet, de een wil wel een wateraansluiting, de ander niet. Voor ons is dit een uitgelezen kans om uit te vinden of we voorzieningen moeten aanbieden per straat, per blok of voor de hele wijk.’ En om te experimenteren met vernieuwende vormen van waterhuishouding. >>

Living LAB BSH

Daarom werd er geld vrijgemaakt voor een intensief onderzoek naar het metabolisme van de stad. Een project dat wordt geleid door Sanderine van Odijk van Metabolic, een duurzaam advies- en projectontwikkelingsbureau dat ook is gevestigd in New Energy Docks. Tussen de besprekingen en afspraken door, schuift ze ook even aan. ‘We brengen stofstromen van het gebied in kaart om zo tot een ambitieuze en haalbare visie voor een circulair Buiksloterham te komen. Hoe ziet de demografie van de wijk eruit, waar komt het voedsel vandaan, wat is de verwachte energievraag, wat is het verwachte mobiliteitspatroon, dat soort vragen.’ Het onderzoek zal concrete feiten opleveren aan de hand waarvan een visie kan worden uitgewerkt. Van Odijk geeft een voorbeeld: ‘Door een analyse van feiten en de trends kunnen we inschatten hoe mensen zich verplaatsen van en naar Buiksloterham. Als je dat weet, kan je gaan bedenken wat voor voorzieningen er nodig zijn in een circulair toekomstbeeld. Zoals oplaadpalen of een waterstoftankpunt. En dan kan je weer bedenken hoe je de elektriciteit voor die oplaadpalen wil opwekken, waar de waterstof vandaan komt en of je dat weer kan combineren met andere energiebehoeftes.’ >>

Paperdome

Paperdome Binnenkort verrijst in Buiksloterham een nieuw buurthuis. Het Paperdome van de wereldberoemde Japanse architect Shigeru Ban stond eerder op IJburg en in Leidsche Rijn en zal nu worden opgebouwd in BSH. ‘Een architectonische schat,’ noemt Alsema de papieren koepel met een doorsnede van 36 meter. ‘Een buurthuis van de toekomst voor de bewoners van Buiksloterham, maar dat ook openstaat voor alle andere inwoners van Noord en de rest van de stad.’ Met avonden over energie, afval, delen en duurzaamheid, geheel in lijn met het gedachtegoed van de nieuwe wijk. Een smeltpunt van informatie over alles wat er gebeurt in het stadslaboratorium Buiksloterham. ‘Het is toch mooi als iedereen kan zien wat we hier aan het doen zijn.’ Alsema wil het Paperdome zo opbouwen en inrichten als Ban het oorspronkelijk bedoelde: ‘Sober en simpel, maar wel spectaculair.’

shigerubanarchitects. com

Living LAB BSH

HET EINDPUNT STAAT VAN TE VOREN NIET VAST >> De resultaten van het onderzoek

worden in september tijdens de Buurtbouwmarkt, een 10-daags festival over bouwen aan je eigen huis en de buurt die daarmee ontstaat, gepresenteerd aan alle betrokken partijen. Tijdens een aantal workshops wordt samen aan een toekomstvisie gesleuteld waar alle share- en stakeholders zich in kunnen vinden. ‘Dat is een proces waarvan het eindpunt van te voren niet vast staat. Wellicht dat ook niet alle partijen die in april hun handtekening hebben gezet, ook hun handtekening onder de visie zetten. Maar dat hopen we natuurlijk wel. De goede wil is er zeker.’ Dat meent ook Saskia Muller, directeur van Amsterdam Smart City. ‘Iedereen wil heel graag. De samenwerking is uniek, zoals het hele project uniek is, ook in internationaal perspectief.’ In andere steden wordt wel over dezelfde vraagstukken afzonderlijk nagedacht, maar nergens zo in combinatie. Het is relatief makkelijk om een oplossing te vinden om in een wijk duurzame energie te gebruiken, maar het wordt totaal anders als innovaties op het gebied van energie, mobiliteit, afval, verdienmodellen, eigenaarschap, etcetera worden geïntegreerd om zo een circulaire

Vernieuwende modellen

economie te creëren. Dat het juist in Amsterdam gebeurt is volgens haar geen toeval. ‘Door veel aandacht te besteden aan duurzaamheid hebben we hier de afgelopen jaren de juiste voedingsbodem gekweekt. En het is afwijkend, vernieuwend, experimenteel. Precies zoals je het in Amsterdam verwacht.’ Maar hoe afwijkend, hoe vernieuwend, hoe experimenteel, daarover zal de visie meer duidelijkheid moeten geven. Voor Alsema zelf kan het allemaal niet vernieuwend genoeg. Als pionier in hart en nieren kan hij niet anders dan denken buiten de kaders, zoeken naar alternatieve oplossingen. Hij kijkt bijvoorbeeld uit naar de ideeën van Martijn de Waal, die onderzoek doet in het gebied naar de hackable city. Alsema heeft zelfde verregaande gedachtes over een eigen pensioenfonds voor de wijk, dat wordt gefinancierd door de waardevermeerdering die bewoners en ondernemers samen in het gebied creëren. ‘We gaan nu uit van een verdienmodel waar we in de loop der jaren aan gewend zijn geraakt, maar als je iets verder denkt, zijn er veel meer mogelijkheden.’ En zo weet hij er nog wel tien. ‘Maar dat zal anderen wellicht te ver gaan.’

Het zou zomaar kunnen dat met een duidelijke visie in handen, er ook goede wil wordt gekweekt bij partijen die nu nog van een afstand toekijken. Van Odijk: ‘Grote bedrijven als Nuon kijken nu nog toe en zijn wellicht huiverig dat ze hun positie als grote energieleverancier kwijtraken. Maar tegelijkertijd zien ze ook de kansen voor vernieuwing. Het zou mooi zijn als zij ook aanhaken.’ ••

buiksloterham.nl metabolic.nl waternet.nl dealliantie.nl amsterdamsmartcity.com cityplot-buiksloterham.nl

Living LAB BSH

Cleantech Playground

Cleantech Playground Metabolic ontwikkelde speciaal voor De Ceuvel de Cleantech Playground, een ontwerp van schone technologie dat kringlopen vergaand sluit. De creatieve broedplaats van oude woonboten wordt de komende jaren gebruikt als laboratorium voor schone technologieën, waarin zal worden geëxperimenteerd met onder andere waterzuivering, het opwekken van energie en schaalverkleining van voorzieningen. Zo hebben de woonboten - die worden gebruikt als kantoorruimte geen aansluiting op het riool, maar een individueel

grijswatersysteem en composttoiletten. Sensoren meten de elektriciteitsconsumptie en -opwek, het watergebruik, de temperatuur, de afvalproductie en andere parameters. Verder wordt onder andere geëxperimenteerd met decentrale afvalwaterzuivering, grondstoffenterugwinning en voedselproductie. De Ceuvel wordt zo meer en meer een praktijklaboratorium voor een gezond stedelijk metabolisme.

deceuvel.nl

metabolic.nl

StadsAmbassade Heerlen

Ideas are the new coal

Ideas are the new coal Stadsambassade Heerlen Jenneke van Genechten Freelance tekstschrijver

lettergeniek.nl

De Heerlense geschiedenis wordt bepaald door wat sommigen het grootste pop-up-event van de twintigste eeuw noemen: de mijnen. In de jaren â&#x20AC;&#x2122;60 werd een complete industrie opgebouwd en weer afgebroken. En omdat minister Den Uyl alweer vijftig jaar geleden aankondigde dat de kolenwinning in de mijnstreek gestopt zou worden, wordt 2015 benoemd tot het Jaar van de Mijnen (M2015). Het jaar waarin tevens wordt gevierd dat Heerlen geen armoedig, leegstaand stukje grond meer is, maar waar mensen met ideeĂŤn de nieuwe energie zijn. Ideas are the new coal! >>

Mural van Os Gemeos (São Paulo) op het Schelmenhofje.

StadsAmbassade Heerlen

>> Op 11 april 2014 ontving een groep creatieve ondernemers en ambtenaren uit Heerlen groen licht voor een stadsambassade in Heerlen. Het initiatief werd gevestigd in Carbon6, het oude CBS-gebouw dat ooit één van de grootste leegstaande kantoorruimtes in Nederland was en nu ironisch genoeg het grootste creatieve cluster van Limburg vormt. De stadsambassades, een initiatief van Pakhuis de Zwijger, moeten leiden tot een netwerk van Nederlandse en Europese steden waarin stedelijke vraagstukken en innovaties centraal staan. De

Buurtcoöperatie Vrieheide

Wie kernwoorden als criminaliteit, drugs en leegstand nog steeds bij het plaatje van Heerlen plaatst, leeft al tien jaar onder een steen. Natuurlijk, de mijnsluiting drukte eind jaren ’70 een stempel op de stad en zorgde voor een hoge werkloosheid en toename van drugscriminaliteit. Toen dat beetje bij beetje was opgelost, waaide de vergrijzing alweer over Limburg. Ondanks dat was Heerlen toen al zeer vooruitstrevend op het gebied van muziek en theater. Een stad die van de ene in de andere problematiek viel, móest wel gedwongen vernieuwen. ‘De verandering die al jaren aan

DE HUIDIGE VERANDERINGEN SORTEREN VOOR OP GROTERE INVESTERINGEN de gang is, sorteert voor op grotere investeringen,’ vertelt Rob Aalders, beleidsmedewerker Creatieve Industrie van Gemeente Heerlen. De stad werd flink onder handen genomen en groeide uit tot een florerende eenheid waar een boel leuks te beleven is, zoals de Nieuwe Nor, hét poppodium van Limburg. Het interessante is dat veel initiatieven tot het verbeteren van de stad vanuit de burgers (en vooral ondernemers) zelf komen. Volgens Aalders zegt de gemeente niet precies hoe het moet en wat er van Heerlen moet worden, maar begeleidt ze het proces door inwoners te prikkelen en ze deel uit te laten maken van een sterke community. >>

Buurtcoöperatie Vrieheide Ria Waalre richtte Buurtcoöperatie Vrieheide op. Ze ontwikkelde daarbij een nieuwe methodiek voor de sociaaleconomische en maatschappelijke ontwikkeling van de wijk Vrieheide onder de naam Buurtbusiness Energie voor Vrieheide. Waalre: ‘De kerntaken zijn het ontwikkelen van instrumenten en instituties zodat particulieren individueel en collectief de verdunning en verduurzaming van de eigen woning kunnen organiseren

en betalen.’ In totaal vonden er al elf initiatieven met en voor de bewoners plaats, zoals een volksmoestuin. ‘Met de moestuin willen de bewoners op een informele manier een netwerk ontwikkelen voor Buurtcoöperatie Vrieheide.’

cooperatievrieheide.nl

stadsambassades hebben als doel om een uitwisseling van kennis en ervaringen tussen professionals en bottom-up initiatieven uit verschillende steden te bewerkstelligen. In een stad waar één van de grootste hiphopfestivals ter wereld wordt gehouden, The Notorious IBE met 10.000 bezoekers uit meer dan 35 landen, en waar ‘s zomers stadsbreed een watergevecht alle inwoners weer een dag je kind laat zijn, is het aannemelijk dat de culturele groei het negatieve beeld over Heerlen eindelijk van tafel heeft geveegd. Een stad in transitie dus.

StadsAmbassade Heerlen

De Vijf Pleintjes / Murals

Heerlen heropende op 8 augustus jongstleden De Vijf Pleintjes, naar het idee van De 9 Straatjes in Amsterdam. Samen vormen de pleintjes een bruisend en intiem hart in het centrum van Heerlen. ‘Door de krachten van de ondernemers rondom de pleintjes te bundelen, zullen er veel bruisende activiteiten gaan plaatsvinden op de pleintjes’ vertelt Nicky van Elteren, een inwoonster van Heerlen die per toeval bij het project terechtkwam en enthousiast werd. De voorheen onopgemerkte pleintjes zijn nu elk gedecoreerd met murals, grote muurschilderingen gemaakt door kunstenaars van over de hele wereld.

heerlenmurals.tumblr.com

>> Zo ontstond er in het centrum een veganistisch pop-up

restaurant, dat eens in de zoveel weken één dag uit het niets verschijnt en gigantisch vol zit met volk. Naast coworking space Creative Corridor staat sinds kort een openbare boekenkast waarin boeken gepakt, geleend en geruild kunnen worden. Beide initiatieven zijn door Groenergras. Eigenaresse en vormgever Aline Ploeg kwam als ZZP’er vanuit Maastricht naar Heerlen: ‘Hier valt voor mij meer te beleven en te ontdekken, ik voel de positieve veranderingen van de laatste jaren duidelijk! Ik ben er trots op dat ik in Heerlen woon.’

Mural van Troy Lovegates aka Other (Canada).

Heerlen transformeert in een innovatieve stad waar veel mogelijk is, ondanks de voorspelde zuidelijke bevolkingskrimp. Jongeren trekken wel weg, maar de krimp is vooralsnog lang niet zo zwaar als voorspeld. Bovendien biedt leegstand ook ruimte. Ruimte om te denken en ruimte om te doen. De gemeente deed de afgelopen jaren forse investeringen in de culturele infrastructuur. ‘Cultuur is belangrijk voor een economie. Je werkt ermee aan een ander beeld en zet een boodschap weg die zegt: ‘We zijn innovatief en we durven!’. Daardoor komen ondernemers uit andere steden naar hier’, aldus Aalders. >>

LEEGSTAND BIEDT RUIMTE OM TE DENKEN EN TE DOEN 71

StadsAmbassade Heerlen

Creative Corridor

>> De leegstand wordt aangepakt door Stichting Streetwise,

waarbij er vooral meer ruimte wordt gecreëerd voor ondernemerschap. Nieuwe initiatieven die (startende) ondernemers behuizen worden dan ook sterk door Heerlen gestimuleerd. Via de regeling Ruimte voor Ondernemerschap krijgen nieuwe initiatieven van ondernemers bovendien een subsidie. Onder de Heerlense ondernemers heerst volgens Aalders steeds meer een positief-kritische cultuur, waarin niet in termen van concurrentie wordt gedacht, maar waarin men elkaar juist beter wilt maken. Voor de herstructurering van het gebied werd onder andere IBA Parkstad ingevoerd, een Internationale Bau Ausstellung ofwel wederopbouw, zoals afgekeken bij onze oostelijke buren. IBA Parkstad is de eerste IBA buiten Duitsland en heeft tot doel de krimpende Oostelijke Mijnstreek weer met trots te gaan vervullen. Tot 2020 functioneert IBA Parkstad als laboratorium en is het een motor voor vernieuwende ideeën en toonaangevende projecten vanuit de burgers, die aanzet moeten geven voor een structureel beter woon-, werken leefklimaat. Onderdeel van

Parkstad is ook Creative City Kerkrade, dat eind 2015 de woonplaats wordt van een Red Dot Design Lab en een Earth Lab dat dertien meter onder de grond wordt gebouwd. De focus ligt hierbij op media en design en bezoekers kunnen er ontwerpers live aan het werk zien. HeerlensDNA, dat creatieve projecten opzet in de stad, bedacht eenzelfde concept op lokale schaal. Dat werd De Ideeënwinkel, waarbij de inwoners van Heerlen worden opgeroepen om ideeën in te sturen die sociale cohesie stimuleren, maar vooral ook een fun-factor bevatten. Het is duidelijk dat Heerlen met al deze ideeën en initiatieven voorlopig genoeg brandstof heeft! ••

heerlen.nl jaarvandemijnen.nl nieuwenor.nl groenergras.com stichtingstreetwise.nl iba-parkstad.nl heerlensdna.nl

Samenwerken met vakbroeders, dat is het doel van het coworking kantorencomplex Creative Corridor in hartje centrum. ‘Creatieve ZZP’ers kunnen hier een werkplek huren en gebruik maken van elkaars netwerk en diensten. We zijn pas in maart dit jaar gestart, maar ik ben nu al zo trots op wat de huurders ervan hebben gemaakt!’ vertelt Lars Vervoort, een van de initiatiefnemers van Creative Corridor. Inmiddels bevat het pand een minibioscoop, een foto- en videostudio en een workshopruimte met dansspiegels, allemaal bedacht en gemaakt door de huurders. Heerlen kent nog meer co-working spaces, zoals Carbon6, LijnSpel, Betahuis en C-Mill.

creativecorridor.nl lijnspel.nl cmill.com carbon6.nl betahuis.eu

StadsAmbassade Heerlen

Ut Roeë Trud

Ut Roeë Trud Deze zomer werd Heerlen plots overvallen door rode posters en vlaggen met zwarte letters die een mysterieuze identiteit waarborgden. De boodschap: Heerlen mag wel wat bruisender worden en Ut Roeë Trud zal helpen om ‘stoutmoedige Heerlenaren bij wie het jeukt om te spelen in het centrum’ hun initiatief te laten uitvoeren. Wie iets leuks wilt organiseren zonder een in de nek hijgende stadswacht op de loer, mag een joker aanvragen bij deze onbekende rode dame. Zo was het tijdens het WK voetbal eigenlijk verboden om beeldschermen in de stad te hangen, maar door Ut Roeë Trud konden

verschillende ondernemers tóch een scherm plaatsen. Het begint ineens te kriebelen bij de Heerlenaren...

fb.com/roeetrud

Stadsambassades nederland en europa Heerlen maakt deel uit van het Nederlandse netwerk van Stadsambassades. De stadsambassades vormen een netwerk van (inter)nationale steden waarin stedelijke vraagstukken en innovaties centraal staan. Op 25 juni kwamen meer dan 250 stadmakers uit 22 Nederlandse steden bijeen in Pakhuis de Zwijger voor de kick-off van dit platform (zie foto). Inmiddels zijn er door de steden verschillende stadsexpedities c.q. fieldtrips op touw gezet met routes langs verschillende burgerinitiatieven in ‘hun’ stad. Meer info over de stadsambassades en -expedities vind je op:

dezwijger.nl/stadsambassade dezwijger.nl/fieldtrips

gadgets

Waka Waka Power

SolarSwing

SolarBell

Een zaklamp en accu ineen: de Waka Waka Power laadt op met zonlicht en met de opgeslagen energie kun je ook je mobiel opladen. Voor iedere verkochte lamp, wordt er één gedoneerd aan een ontwikkelingsland. Buy one, give one!

Een zonwering die zon weert, daglicht doorlaat én elektriciteit produceert. De SolarSwing wordt ontwikkeld met hulp van een onderzoeksgroep aan de Radboud Universiteit en komt naar verwachting eind 2014 op de markt.

Wist jij dat er twee kolencentrales fulltime moeten draaien om alle deurbellen in Europa van energie te voorzien? Met de SolarBell, een deurbel op zonne-energie ontwikkeld door een studentenbedrijf van de Avans Hogeschool in Den Bosch, ga je sluipverbruik tegen.

waka-waka.com

solarswing.com

solarbell.nl

Window Socket

SolaRoad

Solar Fiber

De Window Socket is nog in conceptfase, maar het zou het einde betekenen van gedoe met je autoaansteker of onbereikbare stopcontacten. De Window Socket plak je op je raam en laadt zich op met zonnestralen. Stekker erin en hup: stroom!

Een wegdek dat zonlicht omzet in energie om te gebruiken voor bijvoorbeeld wegverlichting en verkeersinstallaties? Ja dat kan! In Krommenie start dit najaar een pilot met 100 meter fietspad langs de N203.

Je telefoon opladen met je jas of sjaal? De makers achter Solar Fiber experimenteren met flexibel fotovoltaïsch garen dat zonlicht omzet in elektrische energie. Het doel is het ontwikkelen van een garen dat verwerkt kan worden in allerlei textiel.

behance.net/kyuhosong

solaroad.nl

solarfiber.nl

gadgets

Sun Jar

Soofa

Plant-e

Met de Sun Jar stop je de energie letterlijk in een potje. Overdag wordt zonne-energie opgeslagen in de zonnepaneeltjes, â&#x20AC;&#x2DC;s avonds wordt deze omgezet in licht door middel van een LED lampje.

De Soofa, nu nog alleen in Boston (US) helaas, is een vorm van smart urban furniture. Terwijl jij lekker chillt, laad je je telefoon op door de kabel van je smartphone in de bank te pluggen.

Een plant die energie opwekt. De productie van de eerste modulaire systemen is begonnen, in Zaandam staat straks 100 m2 aan Plant-eâ&#x20AC;&#x2122;s waar een openbare WiFi spot en de straatverlichting op kan draaien.

sunjar.nl

soofa.co

plant-e.com

Slimme meter

BioLite Stove

We-Bike

Een slimme meter helpt je bij het inzien van je verbruik en kan op afstand gelezen worden. Tussen nu en 2020 krijgt ieder huishouden een slimme meter aangeboden door hun netwerkleverancier.

Ideaal voor alle avonturiers! Een campingkookstel waar je ook via USB je apparaten mee kan opladen. Je stookt een vuurtje om op te koken en de hitte drijft een ventilator aan. Deze levert 1 tot 2 watt aan elektriciteit.

Even familie laten weten dat je goed geland bent, maar een dode mobiel? Geen probleem, want digital nomads kunnen op Schiphol in Terminal 1 hun smartphone opladen op de We-Bike, waar je wel zelf voor moet trappen.

slimmemeters.nl

biolitestove.com

wewatt.be

Duurzaam wonen in Nieuw-West

NIEUW-WEST AMSTERDAM

Focusgebied E-net

Batterij Energie uit zonnepanelen kan gebruikt worden voor opladen elektrische auto. Maar ook om energie te leveren als er een grote piekvraag is.

Zonnepanelen

Spouwmuurisolatie E-netwarmte Duurzame warmte voor verwarming en warm kraanwater, stadswarmte genoemd.

Dubbel glas

Gft-vermaler Gft-afval kan via een vermaler door het riool gespoeld worden Koelwater Water dat naar de waterleidingduinen gaat, wordt eerst gebruikt om Amsterdam Airport Schiphol te koelen ÂŠ MV / Het Parool

CITY-ZEN

TOGETHER WE MAKE THE WORLD SMARTER www.amsterdamsmartcity.nl

boeken

The Energy of Nations

Over de crisis niets dan goeds

Jeremy Leggett

Sjef Staps

Climate Changed Philippe Squarzoni

Leggett is een bekende voorvechter van duurzame energietransitie. In dit boek waarschuwt hij voor de risico’s die de 21e eeuwse wereld loopt als verschillende systemen niet langer houdbaar blijken: het financiële systeem, de op olie drijvende economie en het klimaatsysteem.

Staps vraagt zich af waarom de meeste mensen de dreigende signalen over klimaatverandering en biodiversiteitsverlies niet horen en onder ogen willen zien. Hij sprak erover met 25 bekende mensen uit de wetenschap, het bedrijfsleven, de overheid, bij ngo’s en in de kunst. Wat kunnen we écht leren van de crisis?

In deze graphic novel doet mensenrechtenactivist Squarzoni in stripvorm verslag van zijn interviews met klimaatwetenschappers. Hij geeft ons een kijkje in de oorzaken, controverses en gevolgen van klimaatverandering en wat we er aan kunnen doen.

jeremyleggett.net

overdecrisisnietsdangoeds.nl

abramsbooks.com

Bestaande bouw EnergieNeutraal

Unreal City

Landschap en Energie

judtih nies

Ondanks indrukwekkende technische innovaties, lukt het nog niet om in Nederland en elders in Europa bestaande woningen en gebouwen op grote schaal energieneutraal te maken. Dit boek is een reisgids voor een gebiedsgerichte aanpak met aandacht voor technische, financiële en sociale aspecten.

Historicus Nies beschrijft de strijd om Black Mesa; voor de één heilige grond, voor de ander een schat aan kolen. Met op de achtergrond het adembenemende woestijnlandschap, botsen vijf culturen - de Hopi, Navajo, wereldwijde energiebedrijven, Mormonen en de Amerikaanse overheid - in een strijd om hulpbronnen en de toekomst van het Westen.

Dit boek brengt de resultaten van een ontwerpend onderzoek naar de ruimtelijke gevolgen van een vrijwel volledige energietransitie in 2050. Een verhaal over ontwerpen voor het postfossiele landschap - van het zonnepaneel op het dak tot mondiale politiek.

gebiedenenergieneutraal.nl

judithnies.com

nai010.com

GEN

Sijmons, Hugtenburg, Hoorn & Feddes

websites

eTM

zonatlas

Huis vol energie

Het Energietransitiemodel biedt je de mogelijkheid om tot in de kleinste details jouw energiewereld te creëren en de consequenties van ingrepen zoals windmolens direct terug te zien in een realistische weergave voor de komende 10 tot 40 jaar.

De zonatlas laat in één oogopslag zien of je dak geschikt is voor het plaatsen van zonnepanelen en het opwekken van zonne-energie. Door middel van een eenvoudige rekenmodule kun je snel uitrekenen wat de investering je zal opleveren.

Energieneutraal bouwen, hoe doe je dat? Huis vol Energie is een online community van energiepioniers, waar interessant nieuws te vinden is en particuliere huiseigenaren tips met elkaar uitwisselen.

energietransitiemodel.nl

zonatlas.nl/amsterdam

huisvolenergie.nl

nudge

energeia

meermetminder

Nudge - het Engelse woord voor ‘zetje’ - is een platform waar mensen en organisaties samenkomen om duurzame initiatieven daadwerkelijk te realiseren. De community bestaat uit al meer dan 26.000 nudgers!

Energeia is het elektronische nieuwsbureau met dagelijkse berichten uit de wereld van elektriciteit, gas en renewables. Naast nieuws over de Europese energiesector biedt Energeia ook datadiensten aan.

Door zuiniger om te gaan met energie, kun je flink geld besparen op je rekening! Dit platform biedt je een compleet overzicht van energiebesparende maatregelen, gespecialiseerde uitvoerders én inzicht in subsidiemogelijkheden.

nudge.nl

energeia.nl

meermetminder.nl

APPS

Windcentrale

Greeniant Tester

GezondeStad

Bij de Windcentrale kun je je eigen stukje windmolen kopen. Greenchoice brengt je productie jaarlijks in mindering op je stroomnota en levert de resterende stroom bij. Je eigen stroomopbrengst is live te volgen via de app.

Met Greeniant krijg je in combinatie met je slimme meter inzicht in het gebruik van ieder apparaat in huis. Wat zijn de grootste energieslurpers? Met de app kun je - afhankelijk van je gezinsgrootte - jaarlijks tot wel €300 euro besparen op je rekening!

Deze app maakt het voor Amsterdammers makkelijk om hun dagelijkse leven duurzaam in te richten. De GezondeStad geeft een overzicht van oplaadpunten voor elektrische voertuigen, fietspompen en waterpunten om je flesje te vullen.

windcentrale.nl/app

greeniant.nl

degezondestad.org

The New Motion

domovea

De Optimist

Rijd je elektrisch en op zoek naar de dichtsbijzijnde laadpaal? Via deze app krijg je ook meteen inzicht in de kosten die je moet betalen om je auto op te laden. De app werkt niet alleen in Nederland, maar ook in Europa.

Met deze app kun je vanuit je luie stoel o.a. de verlichting, de rolluiken én de temperatuur bedienen. Zelfs vanaf je werk zou je het licht dat je vergeten was uit te doen nog kunnen uitschakelen. Wel eerst bijbehorende apparatuur aanschaffen!

Ervaar hoe leuk het is om te zeilen! In deze game speel je zelf de wind. Door in de microfoon van je device te blazen, blaas je wind in je zeil en ga je vooruit. Het spel heeft meerdere levels, want je weet natuurlijk nooit wat je tegenkomt op zee…

thenewmotion.com

hager.nl/domovea

optimistontour.nl

colofon

volgende uitgave

Nieuw Amsterdam #4, Stad in Transitie

NIEUW AMSTERDAM #5

is een uitgave van Stichting Pakhuis de Zwijger Piet Heinkade 181K, 1019 HC Amsterdam tel.: 020 - 62 46 380

WINTER 2014 / 2015

Hoofdredactie: Egbert Fransen / Jan Heijns

Met onder andere:

dezwijger.nl

UPDATE COÖPERATIEVE

Eindredactie: Dymphie Braun

redactie@nieuwamsterdam.nu Met bijdragen van: Ida Bartelds, Jenneke van Genechten, Jorie Horsthuis, Ilse van de Kamp, Robin de Kruijff, Folkert Lodewijks, Liedewij Loorbach, Floor Milikowski, Richard Mooyman, Han van de Wiel, Joost Zonneveld, De Correspondent en Nul20.

GEBIEDSONTWIKKELING

Wie heeft HET ANTWOORD OP HET ARMOEDE VRAAGSSTUK IN DE STAD?

Enorme potentie ZELFBOUWen

in amsterdam AKROPOLIS BOUWGROEP

Columnisten: Abdeluheb Choho, Suze Gehem, Jelle Rademaker, Dirk Sijmons en Pauline Westendorp. Art Direction & Design: josschoonis.com i.s.m. xpublishers, Amsterdam Coverbeeld: maps.amsterdam.nl Drukwerk: Veenman, Rotterdam

VERTROUWEN IN DE STAD: WEST

VOOR OUDEREN STRIJKT NEER OP ZEEBURGEREILAND

DE VOEDSELBANK ALS

SOCIALE BROEDPLAATS ZIJN SOCIALE ONDERNEMINGEN HET ANTWOORD OP DE DECENTRALISATIES?

De staat van de stad #2:

WERK EN WELVAART IN 2025 NL AGENDA STAD

Nieuw Amsterdam verschijnt vier keer per jaar als magazine en 48 weken per jaar op alle werkdagen als online stadbericht. De uitgaven doen bericht over de stad in transitie: over de creatieve economie, over nieuwe verhoudingen tussen de systeemwereld en de bottom-up beweging in de stad. Over ondernemen in de wijk en tijdelijkheid als nieuwe praktijk in gebieds- en gebouwontwikkeling. Over nieuwe coöperatieve organisatiemodellen en alternatieven voor zorg en welzijn en over sociale innovatie, sustainist design en het streven naar een circulaire stad. Stadmakers staan centraal in de programmering van Pakhuis de Zwijger en ook in de Nieuw Amsterdam berichtgeving over nieuwe initiatieven, proeftuinen, stadslaboratoria en broedplaatsen in de stad.

nieuwamsterdam.nu

SPECIAAL EUROPA KATERN: NEW EUROPE: CITIES IN TRANSITION

BOTTOM-UP MOVEMENT IN BERLIN

BUCHAREST, ROME, BUDAPEST,

copenhagen AND ATHENS EU bicycle movement

DEMOCRATIC INNOVATION IN EU-CITIES EU URBAN AGENDA 2016

NEW EUROPE CITIES IN TRANSITION

METROPOLITAN

FIELD TRIPS FALL 2 0 14

ROME 9 - 12 OCTOBER BUDAPEST 11 - 14 DECEMBER ATHENS 28 SEPT - 1 OCT

MORE INFORMATION: FIELDTRIPS@DEZWIJGER.NL REGISTER: DEZWIJGER.NL/FIELDTRIPS

! ! N U SSTTEEUNN!! EU

MET EENEEN BIJDRAGE VANVAN € 20€PER MET BIJDRAGE 20 JAAR PER JAAR MET EEN BIJDRAGE VAN € 20 PER JAAR KUNNEN WIJ VOOR JOUJOU PROGRAMMA'S BLIJVEN MAKEN KUNNEN WIJ VOOR PROGRAMMA'S BLIJVEN MAKEN KUNNEN WIJ VOOR JOU PROGRAMMA'S BLIJVEN MAKEN

MET EENvan BIJDRAGE VAN € 20 PER JA Vriend De Zwijger Vriend vanDeDeZwijger Zwijger Vriend van KUNNEN WIJ VOOR JOU PROGRAMMA'S BLIJVEN MAK

Vriend van De Zwijge

dat spreekt dat spreekt

dat spreekt

voor zichzelf voor zichzelf

voor zichzelf