Nieuw Amsterdam #5 by Pakhuis de Zwijger

STAD IN TRANSITIE WINTER 2015

N EW E U ROPE K AT E R N

ZELFBOUW GAAT LOS ARMOEDE IN DE STAD ASSEMBLING KABUL SOCIAAL ONDERNEMEN IN DE ZORG MARJAN MINNESMA IABR 2016 HENK OVINK METROPOLITAN FIELD TRIPS BOEDAPEST EN BOEKAREST BERLIJN KOPENHAGEN ROME ATHENE LOSSE VERKOOP € 3,95

DE STAAT VAN DE STAD

22 SEPT 18 MEI 29 29 mei 20.00 UUR

TRENDS EN FEITEN OVER AMSTER DAM

in samenwerking met

VOORWOORD

AMSTERDAMSE VRAAGSTUKKEN IN INTERNATIONAAL PERSPECTIEF De eerste vier uitgaven van Nieuw Amsterdam zijn vooral op de eigen stad gericht geweest. Op het zichtbaar maken van de bijzondere dynamiek in de stad, het creatieve ondernemerschap, de innovatieve praktijken en de kracht van de bottom-up beweging in de buurten en wijken op het gebied van zorg, energietransitie, transformatie van oude gebouwen, voedsel en nog veel meer.

Ook in deze editie: een eerste katern vol Europese inspiratie uit Boekarest - wat ons betreft het nieuwe Berlijn! en Boedapest, waar een jonge creatieve generatie de publieke ruimte claimt en inricht en daarmee een brug slaat tussen heden en verleden. Daarnaast lichten we enkele initiatieven in Rome, Kopenhagen, Athene en Berlijn uit. Al deze Europese hoofdsteden bezochten wij de afgelopen

Uit Amsterdam berichten we tot slot over de succesvolle zelfbouw-activiteiten en spiegelt woningcorporatiedirecteur Leon Bobbe een andere manier van naar wonen en woningbouw kijken voor. Verder aandacht voor het urgente vraagstuk van armoede en tweedeling in de stad, waar Pakhuis de Zwijger het komende programmajaar veel aandacht aan zal besteden, net zoals aan het thema sociaal ondernemen in de zorgsector. Kortom, Pakhuis de Zwijger verruimt de blik naar buiten, maar zonder Nieuw Amsterdam uit het oog te verliezen! ÂŠ Michiel Goudswaard

In deze vijfde editie richten we onze blik meer naar buiten. Henk Ovink vertelt over zijn waanzinnige project Rebuild by Design in New York; Jan Willem Petersen laat beelden zien van de herontwikkeling van Kabul; Marjan Minnesma schetst het krachtenveld van de hoogst noodzakelijke energietransitie en Maarten Hajer geeft als curator van de Internationale Architectuur BiĂŤnnale Rotterdam 2016 richting aan het voorsorteren op The Next Economy. Allemaal onderwerpen die rechtstreekse consequenties hebben voor keuzes die de komende jaren in onze eigen stad gemaakt moeten worden.

maanden als onderdeel van het internationale netwerk van Stadmakers New Europe - Cities in Transition, dat wij bouwen op weg naar het Nederlands voorzitterschap van de Europese Unie in 2016.

Egbert Fransen directeur Pakhuis de Zwijger

De cover van deze uitgave van Nieuw Amsterdam is gebaseerd op de Erfpachtkaart van de gemeente Amsterdam. Sinds 1896 geeft de gemeente grond standaard uit in erfpacht. Erfpacht is een recht om de grond van een ander te gebruiken. De gemeente bezit ongeveer 80% van de grond in Amsterdam. Van alle onroerend goed in de stad is circa 60% in erfpacht uitgegeven. Voor het gebruik betaalt de erfpachter een vergoeding.

amsterdam.nl/erfpacht

INHOUDSOPGAVE

STADSDELEN

SOCIALE ONDERNEMINGEN

INTERVIEW

Lokale initiatieven geven kleur aan de stadsdelen

Zorg kan beter en goedkoper

Leon Bobbe

ZELFBOUW GAAT LOS! Pionieren in onontgonnen gebied

COLUMN Laurens Ivens

ARMOEDE EN TWEEDELING Wie heeft het antwoord?

COLUMN Annemiek Onstenk

Nieuw Amsterdam #5

IN HOU DSO PGA VE

ASSEMBLING KABUL Wederopbouwmissie in Afghanistan

MARJAN MINNESMA Interview

NY CLIMATE RESILIENCE The Dutch Approach

IABR 2016 The Next Economy

INHOUDSOPGAVE

N EW E U ROPE K AT E R N

56 NEW EUROPE Cities in Transition

CITY EMBASSY BERLIN Holzmarkt

BOEKAREST Metropolitan Field trip

CITY EMBASSY ATHENS Stadslandbouw Ampelokipoi

Winter 2015

BOEDAPEST

CITY EMBASSY COPENHAGEN

Metropolitan Field trip

KPH

IN HOU DSO PGA VE

CITY EMBASSY ROME MAAM

WEBSITES / APPS

BOEKEN

COLOFON EN VOLGENDE UITGAVE

WINTER 2015 January - February - March weekly Saturday market, starting the 17th of January (no market on the 7th of February) Weekend Special every 4th weekend of the month

STADSDELEN

Lokale initiatieven

WE STP OO RT NOOR D

WES T NIEU

W-W E

C E NTR U M

O O ST

Z U ID

LOKALE INITIATIEVEN GEVEN KLEUR AAN DE STADSDELEN

Z U ID O O S T

De wereldwijde beeldvorming van Amsterdam wordt vaak bepaald door grote iconische projecten, maar de Amsterdammer ziet het anders. Dichtbij huis, in de wijken en de buurten van de stadsdelen zijn het de lokale initiatieven die voor de dynamiek zorgen en het buurtgevoel bepalen.

Elise Baeriswyl & Roos van der Markt stagiaires Creatieve Industrie Pakhuis de Zwijger

Net als in vorige edities van Nieuw Amsterdam hebben we weer een selectie van initiatieven gemaakt. Van een nieuwe ontmoetingsplek in Noord tot een foodtour door stadsdeel Centrum. En van een buurtbarbecue in Zuidoost en een collectieve werkplek in West tot een ontmoetingsreis in Nieuw-West en een breiclub in Zuid. Via de Stadberichten van Nieuw Amsterdam word je op de hoogte gehouden van de pareltjes van de stad. stedenintransitie.nl/stadbericht

STADSDELEN

Amsterdam-Noord

PEKMARKT De Mosplein Markt is uitgeweken naar de Van der Pekstraat! De nieuwe Pekmarkt is een combinatie van oude vertrouwde gezichten en nieuwe ondernemers die vintage, food en design verkopen. Naast je dagelijkse boodschappen kan je er dus ook terecht voor bijzondere cadeaus. Eén ding is zeker: het gaat om producten met een bijzonder verhaal.

pekmarkt.nl

NOORDOOGST

START-UP STAGE Drie reclamemakers organiseren in hun circulaire ecoboot op De Ceuvel de Start-Up Stage. Een podium voor vernieuwende ideeën die nog niet helemaal af zijn. Dus zoek je nog iemand die jouw sociale onderneming op poten kan zetten of een naam voor je project? Klim dan voor nop op het podium en laat je inspireren!

Op het Melkweg Terrein wordt gewerkt aan een bruisende plek waar eerlijk voedsel wordt verbouwd. Dit stadslandbouwproject zal op het voormalige sportterrein een vijftien- tot twintigtal kleinschalige en duurzame projecten ondersteunen. In de nabije toekomst zijn er plannen voor een restaurant, een natuurlijke speeltuin voor de buurt, een ‘boer & breakfast’ en een educatief programma over voedsel.

noordoogst.org hupsake.nl

PAARD VAN NOORD Buurtbewoners zijn druk bezig met het herstellen van de oude Bongerd-kraan, het nieuwe Paard van Noord. Het wordt een ontmoetingsplaats met zowel een binnen- als buitenplek, dat een podium biedt aan initiatieven uit de omgeving. Een uniek en ambitieus project van de buurt waar iedereen een steentje aan kan bijdragen.

paardvannoord.nl

STADSDELEN

Amsterdam-Oost

VOLKSHOTEL © Astrid Verhoef

Het Volkshotel is er voor het volk! Een plek voor makelaars en punkrockers, dichters en dandy’s, biologen en afwassers, nachtvlinders en kunstenaars. Het oude Volkskrantgebouw telt 172 kamers die zijn ontworpen door de kunstenaars uit Broedplaats VKG die al in het gebouw zat. Samen met Canvas, Doka en de Werkplaats is het een hotspot vol activiteiten en voor ieder wat wils.

volkshotel.nl

UITGESTELDE SOEP Een bord hete soep moet er tijdens de koude wintermaanden voor iedereen zijn, dachten ze bij Eetlokaal LT. Hier werken dove jongeren die moeilijk een plekje op de arbeidsmarkt vinden. In december en januari kun je in Eetlokaal LT een ‘uitgestelde soep’ kopen. Iemand die het minder breed heeft, kan de soep later voor niks op komen eten!

eetlokaallt.nl

COCASA OOST INDISCH GROEN Groene vingers? Of inspiratie nodig voor je eigen balkon? Ga eens kijken bij Oost Indisch Groen. Dit is een duurzaam initiatief en een ontmoetingsplek voor en door buurtbewoners van de Indische Buurt. Hier kun je ontdekken wat je allemaal met groen kunt doen: workshops volgen, zaden en planten ruilen en natuurlijk samen kijken wat voor lekkers er in de moestuin te vinden is.

oostindischgroen.nl

CoCasa is een initiatief in IJburg dat duurzame projecten organiseert. Je kunt er bijvoorbeeld workshops volgen over afval weggooien en duurzaam leven. Deze winter maken zij de buurt bewust van ons plastic afval: zo kon je in december sparen voor een persoonlijke 3D-geprinte sleutelhanger door je plastic verpakkingen in te leveren!

cocasa.com

STADSDELEN

Amsterdam-Zuid

GRANNY’S FINEST © Wolfgang Josten

HEMONY ART LANE In de Hemonylaan keken de bewoners uit op kale garagedeuren en lege muren. Kunstenaar Hugo Kaagman knapte daarom de buurt op met zijn graffittikunst. Inmiddels heeft hij onder andere de muur van een Chinees restaurant beschilderd en de achterkant van billardfabriek Wilhelmina opgekrikt. Hugo hoopt ook de andere kale muren in de straat nog te kunnen versieren.

kaagman.nl Breien is het nieuwe yoga! Bij de breiclubs van Granny’s Finest worden jong en oud samengebracht. Op woensdag en vrijdag komen de grannies van Amsterdam bij elkaar om de ins & outs van het breien door te nemen met jonge ontwerpers en breien zij samen de mooiste sjaals en mutsen. Insteken, omslaan, doorhalen...

grannysfinest.com

BUUV Wie biedt? BUUV is de buurtmarktplaats voor en door de buurt. Heb je geen tijd om de hond uit te laten of om boodschappen te doen? Je buren helpen je uit de brand! En als BUUV kan je wanneer het jou uitkomt ook zelf een keer een handje helpen. Want beter een goede BUUV dan een verre vriend!

amsterdamzuid.buuv.nu

WE ARE HERE ACADEMY heretosupport.nl/wearehereacademy

De Vrije Universiteit Amsterdam heeft haar collegezalen open gezet voor vluchtelingen. Vluchtelingen die tussen wal en schip terecht zijn gekomen kunnen hier sinds september lessen volgen van HBO- en universitaire docenten. De docenten zijn vrijwilligers die vinden dat iedereen recht heeft op goed onderwijs.

STADSDELEN

Amsterdam-Centrum

HUNGRY BIRDS Volgens de Hungry Birds - twee Amsterdamse vriendinnen - is street food de perfecte manier om een stad te verkennen. Het idee is ontstaan vanuit een streetfoodtour op de scooter in Vietnam. Met de tours van de Birds kun je Amsterdam te fiets of te voet ontdekken én proeven. Een tour langs kleine en lokale eettentjes maken je hongerig naar meer.

hungrybirds.nl

STADSHOUT

MARINETERREIN Het Marine Etablissement Amsterdam op Kattenburg wordt teruggegeven aan de stad! Na 360 jaar militair gebruik wordt het gigantische terrein opengesteld voor start-ups en buurtbewoners. Onder de naam Wharf moet dit de Silicon Delta van Nederland worden. Aan Neelie Kroes, ambassadeur van Wharf, de taak om het gebied internationaal op de kaart te zetten.

Oude bomen hebben mooi hout en het is zonde als dit in de versnipperaar belandt. Stadshout kwam met de oplossing: het verwerken van oude Amsterdamse bomen en ze een nieuw leven geven in de stad in de vorm van producten. Op deze manier bouwt Stadshout mee aan de circulaire economie. Misschien was het bankje waar jij van de zomer een ijsje op zat te eten wel een oude boom aan de gracht!

stadshout.nu

startupdelta.com

LENA

Geen boeken maar slow fashion in deze ‘bieb’. Vier Brabantse dames bundelden hun krachten en openden in november LENA: The Fashion Library. Na verschillende schandalen van grote modeketens bedachten zij deze winkel waar je met een abonnement vanaf €19,95 elke maand vintage, nieuwe (eco)labels en kleding van opkomende ontwerpers kan lenen. Zo kun je toch steeds je garderobe wisselen zonder een slecht productiesysteem in stand te houden!

lena-library.com

STADSDELEN

Amsterdam-West

PANORAMA WEST

DE MARKTKANTINE Na vijf jaar leegstand zijn er in De Marktkantine weer volop activiteiten te beleven zoals clubevents, voorstellingen, concerten en markten. In de kantine, die gebouwd is in 1936 als plek waar de kooplui van de markt ernaast konden eten, wordt nu ook weer getafeld: er zit een restaurant bij! Neem een kijkje in de agenda voor de verschillende events.

marktkantine.nl

NATUUR OP JE MUUR De Sint Janschool is de allereerste die er een heeft. Natuur op je Muur, een project om verticale tuinen aan te leggen. Kinderen kunnen in deze tuin zien hoe de natuur zijn werk doet. Restjes boterhammen en fruit kunnen in de wormencompostbak en water komt uit de regenpijp langs de school. Als dat geen mooie biologieles is...

Panorama West is een gezamenlijke kantoorruimte op de bovenste etage van het oude stadsdeelkantoor De Baarsjes. Kleine ondernemingen en ZZP’ers kunnen een werkplek huren in het duurzame kantoor. Wie wil er nu niet een werkplek met uitzicht over de stad? Om kleine ondernemers alle mogelijkheid te bieden, zijn de gesloten kantoren afgewisseld met één grote open space kantoorruimte.

panorama-west.nl © Brandt & Levie Worstmakers

natuuropjemuur.nl

WORSTATELIER Worstmakers Brandt & Levie brengen het ambacht terug naar de stad. Naar de Amsterdamse Houthavens om precies te zijn. Hier kan iedereen zien hoe hun worsten gemaakt worden in de werkplaats en in de kleine slagerij. Om de ruimte ook geschikt te maken voor een educatief programma en workshops hebben ze onlangs een geslaagde crowdfundactie opgezet!

brandtenlevie.nl

STADSDELEN

Amsterdam Nieuw-West

Met een ontmoetingsreis van ‘Groeten uit Slotervaart’ kun je kennismaken met wat Slotervaart allemaal te bieden heeft. Met een plattegrond ga je op pad en in gesprek met het geheugen uit de wijk, leer je straattaal of laat je je verrassen door een huiskamerdiner van een buurtbewoner.

groetenuitslotervaart.nl

GROETEN UIT SLOTERVAART © Jacob Drenth

B. AMSTERDAM In B. aan de Johan Huizingalaan kunnen creatieve ondernemers en start-ups aan de slag in een inspirerende en open werkplek. Voor een sportieve pauze kun je naar het dak, waar onder andere een jeu de boule-baan te vinden is tussen al het groen van de moestuinen. Het dakpark is maar liefst 1600 vierkante meter groot met eetbare planten, kruiden en vruchtenbomen. Over gezond ondernemerschap gesproken!

b-amsterdam.nl

LOCKWOOD

ARRIVAL PLACE From space to place: de Urban Space Agency droomt over een plek bij Station Lelylaan waar van alles te doen is. Het idee is geïnspireerd op de Dekalb Market in Brooklyn, New York en moet de braakliggende omgeving transformeren naar een vrijplaats waar gewerkt en geleefd kan worden in een flexibele omgeving. Wil je zelf ook mee dromen, bouwen en vooral mee doen op deze spot? Check de site!

Achttien kunstenaars van The Bookstore Project, gevestigd in de benedenwoningen in de Schoonboomstraat, hebben in samenwerking met Ymere een projectruimte en ontmoetingsplek gecreëerd. Met hun bijdrage willen ze de wijk zo lang mogelijk leefbaar en plezierig houden in de periode voor de sloop. Loop vooral een keer naar binnen als je leuke ideeën of plannen hebt!

bookstoreproject.nl/lockwood

urbanspaceagency.nl

STADSDELEN

Amsterdam-Zuidoost

REFLEXO ON URBAN ART Voor R.U.A. is de straat één groot wit doek. Als artistiek platform maken zij gigantische street art expo’s om onze omgeving inspirerender te maken. Bijvoorbeeld in de H-Buurt, hier zijn toffe schilderingen aangebracht op grote gebouwen. Daarmee geven ze letterlijk kleur aan de buurt. Ga mee met de R.U.A. Street Art Tour en bekijk alle straatkunst met je eigen ogen.

rua-art.org

UN BBQ

©Zuidoost.nl

OMA IETJE

Barbecueën wordt nu wel heel gezellig! De gigantische United Nations BBQ in het Nelson Mandelapark mag door iedereen gebruikt worden en kan gehuurd worden via het Centrum voor Beeldende Kunst Zuidoost. De barbecue is ontworpen voor een kunstmanifestatie in Zuidoost en heeft - gelukkig voor ons - een permanente plek gekregen in het park. Ook geschikt voor een winterbarbecue!

cbkzuidoost.nl

Oma Ietje is niet zomaar een koffiezaak! Dit werd gelijk duidelijk toen ze de deuren opende na een geslaagde crowdfundactie. Bij Oma Ietje worden zoveel mogelijk producten lokaal ingekocht, kunnen kunstenaars hun werk tentoonstellen en worden buurtbewoners bij elkaar gebracht. Een gezellige plek waar iedereen zich thuis voelt; kom jij ook een keertje langs?

omaietje.nl

Glamourmanifest is een onafhankelijk platform voor gebiedstransformatie van het kantorengebied Amstel3. CARTEBLANCHE is hun meest recente initiatief: in het pand op de Paasheuvelweg vind je onder andere ruimtes voor flexwerkers, ZZP’ers en kleine bedrijven. Op de begane grond is het CB Café gevestigd, waar je lekker kunt lunchen met broodjes, sapjes en natuurlijk goede koffie.

CARTEBLANCHE carteblancheams.com

ÂŠ Edwin van Eis

ZELFBOUW

Pionieren in onontgonnen gebied

ZELFBOUW GAAT LOS! Pionier zijn in een onontgonnen gebied? Of aan de slag met een oud schoolgebouw of afgedankte flat? Zelfbouw heeft in Amsterdam in de afgelopen jaren een vlucht genomen en de diversiteit van zelfbouwlocaties neemt toe. Vlak na de zomer van 2013 trokken de eerste bewoners op het Zeeburgereiland in hun zelfgebouwde woning. Een eensgezinswoning met uitzicht op het Binnen-IJ en Durgerdam. Yorick Letterie en Caroline van Daatselaar waren hun buren net voor, de rest van het rijtje zelfbouwwoningen was ook al in aanbouw.

Twee jaar eerder had het stel hun kavel bemachtigd, tijdens de eerste zelfbouwmarkt die door de gemeente was georganiseerd. Toenmalig wethouder Maarten van Poelgeest zag de woningproductie tijdens de crisis sterk teruglopen en zag in zelfbouw een nieuwe mogelijkheid. Drie jaar later is zelfbouw niet meer weg te denken van de Amsterdamse woningmarkt. De ambitie is om ongeveer 25 procent van de nieuwbouwproductie te laten bestaan uit woningen die door mensen individueel of in een collectief gebouwd worden. Dat zal in de komende jaren niet veranderen nu de nieuwe wethouder Laurens Ivens zelfbouw heeft omarmd. >>

ZELFBOUW

De eerste zelfbouwwoningen

Joost Zonneveld zelfstandig journalist voor o.a. Het Parool en Nul20

eigen huis aan het bouwen zijn was vijf jaar geleden nog ondenkbaar. ‘Zelfbouwers blijken in Buiksloterham in Noord, op Zeeburgereiland in Oost en in de Houthavens in West pioniers die het als een uitdaging zien om in een zandvlakte de eerste paal te slaan en aan de wieg te staan van een nieuwe woonwijk’, zegt Marije Raap van Team Zelfbouw van de gemeente Amsterdam. ‘Zelfbouwers hebben verschillende delen van de stad als woongebied op de kaart gezet.’

joostzonneveld.nl

>> Amsterdam begon in 2011 met zelfbouwmarkten waarbij

geïnteresseerden kunnen intekenen op kavels die de gemeente voor zelfbouw selecteert. Nieuw was het idee niet. Eerder was een deel van Steigereiland op IJburg al ingevuld met persoonlijke bouwwensen en ook op het schiereiland Sporenburg in het Oostelijke Havengebied staat sinds de eeuwwisseling een rijtje opvallende zelfbouwwoningen. Buiten Amsterdam is Almere op grote schaal ingesprongen op de wens om een woning naar eigen inzicht te bouwen, zoals dat buiten de Randstad al veel langer gebruikelijker is. Toch adverteert de gemeente Almere weer met de Amsterdamse grachtengordel als ideaal zelfbouwvoorbeeld.

ZELFBOUW IS NIET MEER WEG TE DENKEN Zelf woningen bouwen mag dan wel al eerder in Amsterdam gedaan zijn, dat op dit moment honderden mensen een

Voor zelfbouwers blijken die onontgonnen gebieden een soort frontier waar ongekende mogelijkheden werkelijkheid kunnen worden. Een eigen huis bouwen kan - afhankelijk van de grondprijs en de grootte van de kavel - voor een lagere prijs dan wanneer een woning door een ontwikkelaar is gebouwd. Bovendien biedt het de mogelijkheid om een woning, binnen de randvoorwaarden van de gemeente, naar eigen wensen vorm te geven en in te delen. Toch zijn het volgens Bart Truijens van Team Zelfbouw niet meer alleen de architecten en andere creatieve voorlopers die in zelfbouw kansen zien. ‘In De Flat in Zuidoost bijvoorbeeld, zijn het mensen uit alle windstreken die daar kansen zien om relatief goedkoop een kluswoning te kopen en aan de slag gaan. In Nieuw-West zijn twee initiatiefnemers vanuit de Turkse gemeenschap bezig met een bouwgroep zelfbouwwoningen te ontwikkelen met uitzicht op de Sloterplas.’ >>

ZELFBOUWKAART Het complete overzicht van beschikbare zelfbouwgrond en klusgebouwen die de gemeente, woningcorporaties en projectontwikkelaars aanbieden, is door het Team Zelfbouw online samengebracht op een overzichtelijke kaart.

maps.amsterdam.nl/zelfbouwkavels/

Zelfbouwers Esther Verhoeven en Daniël Goedbloed op de plek waar dit najaar hun loftwoning met uitzicht op de Amstel zal staan.

>> Het is niet ongebruikelijk dat nieuwe mogelijkheden eerst

door een pionierende voorhoede worden opgepakt. Nu zichtbaar wordt wat voor een bijzondere woningen dat zelfbouwen oplevert, zullen meer mensen volgen en kan zelfbouw gemeengoed worden. De prijs en de locatie van de aangeboden zelfbouwplekken spelen daarbij vanzelfsprekend ook mee. Het verbaast dan ook niet dat voor de bouwgroepkavels naast De Hallen in West zich in totaal 79 zelfbouwcollectieven hebben aangemeld voor vijf kavels en dat voorafgaand aan de meest recente zelfbouwmarkt afgelopen oktober al dagen eerder gekampeerd werd op het Zeeburgereiland om er maar zeker van te zijn een van de favoriete plekjes te bemachtigen. Dat het soort zelfbouwer zich verbreedt blijkt wel uit het voorbeeld van de dure kavels aan de Kop van de Weespertrekvaart in Oost - ooit het domein van de Hells Angels - waar sommige geïnteresseerden het niet sjiek vonden om in de rij te wachten om hun ideale woonplek te bemachtigen.

KAMPEREN IN DE RIJ VOOR EEN KAVEL Toch heeft de populariteit van zelfbouw niet alleen te maken met het voorwerk van de pioniers. ‘Ook de diversiteit van het aanbod en de spreiding over de stad spelen mee’, zegt Raap. In alle stadsdelen zijn zelfbouwkavels op de markt gekomen. Alleen in Centrum nog niet, maar daarvoor staan kavels van woningcorporatie Stadgenoot op Oostenburg wel op de rol. In de andere stadsdelen is een divers aanbod te vinden van dure individuele kavels tot goedkopere collectieve bouwgrond, maar zijn ook oude portiekwoningen en voormalige schoolgebouwen op de markt gekomen. ‘We proberen de diversiteit zo groot mogelijk te maken’, zegt Raap. En dat werpt zijn vruchten af. Sinds de eerste zelfbouwmarkt in 2011 is de (ver)bouw begonnen van 89 vrijstaande woningen, 255 rijtjeswoningen, 12 kleine en 32 grote collectieve zelfbouwprojecten en vijf bestaande panden waaronder een voormalige drukkerij, die nu een woonfunctie krijgen. >>

ZELFBOUW

Leren van verleden

>> Ook andere partijen dan de gemeente spelen

tegenwoordig een rol bij zelfbouw. Ontwikkelaars maar ook woningcorporaties zoals De Alliantie, Ymere en De Key bieden al zelfbouwkavels of kluswoningen aan die voor handige doe-het-zelvers uiteindelijk een goedkope optie kunnen zijn. En de zelfbouwgroep Akropolis begint in 2015, na tien jaar zoeken, samen met de Alliantie met de bouw van 84 seniorenwoningen. Is alles een succes? Zelfbouw is zeker aangeslagen in Amsterdam, maar bij iedere nieuwe ontwikkeling moeten hobbels genomen worden. Zo besloot de gemeente eerder om een deel van de individuele zelfbouwkavels op het Zeeburgereiland van de markt te halen, net als bouwgrond voor een collectief op de dure grond van de Zuidas. De kavels aan de Schepenlaan in Noord vonden aanvankelijk geen aftrek, onder meer omdat er geen tuin bij de kavel zat en het aanpalende park nog niet af was. Ook in Zuidoost had de verkoop van beschikbare zelfbouwplekken een duwtje nodig met een inspiratieblok waardoor de mogelijkheden ineens zichtbaar werden. Het zijn lessen die in de komende jaren van pas kunnen komen.

Dat het zelfbouw-aanbod in de afgelopen jaren groter en diverser is geworden, betekent ook dat er een risico bestaat dat op verschillende plekken in de stad halve wijken ontstaan. Volgens Raap is dat niet de bedoeling en vereist dat een slimme aanpak met het aanbieden van nieuwe kavels. De gemeente probeert daarom ook lessen te trekken uit de eerste paar jaar zelfbouwervaring. Daarbij is het ook steeds zoeken naar de juiste balans tussen de lijnen uitzetten en ruimte geven aan zelfbouwers, iets waar zelfbouwers zich soms kritisch over uitspreken.

BALANS VINDEN TUSSEN REGELS EN RUIMTE Truijens geeft aan dat de gemeente voortdurend bezig is de processen en voorwaarden voor zelfbouw zo eenvoudig mogelijk te maken en zo veel mogelijk onzekerheden weg te nemen. Alle regels op één A4-tje zorgen er volgens >>

STAPPENPLAN VOOR EEN ZELFBOUWHUIS Een eigen huis bouwen vraagt een andere aanpak dan het kopen van een bestaande woning. Zo is de voorbereiding vanzelfsprekend van groot belang. Daarbij gaat het niet alleen om het zoeken naar een geschikte en betaalbare kavel, maar ook naar een architect die de financiële mogelijkheden en woonwensen binnen de kaders van de gemeente moet zien te vertalen. Daarom is inzicht in de kavelregels ook van belang. Als het lukt om een optie op een kavel te nemen - voorafgaand aan een zelfbouwmarkt een paar weken kamperen om de gewenste bouwgrond te bemachtigen, hoort erbij - het inschrijfgeld is voldaan en de erfpachtaanbieding is geaccepteerd, dan kan het ontwerp van de woning(en) definitief gemaakt worden. Dat is weer nodig om bij de gemeente een omgevingsvergunning aan te vragen waarna met de bouw begonnen kan worden. Tenminste, als de financiering voor de bouw met de bank geregeld is en een aannemer gevonden is die de woning voor de beste prijs, al dan niet samen met de zelfbouwer, wil neerzetten. Uiterlijk drie jaar na het accepteren van de erfpachtaanbieding moet de woning klaar zijn.

amsterdam.nl/zelfbouw

ZELFBOUW

>> hem voor dat het aantal eisen beperkt en vooraf

bekend is. En er is ruimte voor experiment. Aan de Westlandgracht hebben bouwgroepen samen met de gemeente de kavelregels opgesteld, een mooi streven dat volgens Raap wel meer inspanning van de gemeente vraagt. En in Buiksloterham werken de zelfbouwers niet alleen aan hun eigen huis, maar denken zij ook mee over de inrichting van de openbare ruimte in het nieuwe wijkje dat tegen de NDSM-werf aanligt. Een ander veel gehoord kritiekpunt op de Amsterdamse zelfbouw is dat die slechts voor een beperkte groep haalbaar is. Voor veel mensen die ervan dromen een eigen huis te bouwen, zou zo’n droom simpelweg te duur zijn. Steevast wordt dan naar Almere gewezen waar zelfbouw ook voor mensen zonder grote spaarpot haalbaar is. Hoewel de grondprijzen in Amsterdam hoger liggen, denken Raap en Truijens dat juist door de grotere diversiteit en spreiding van het aanbod over de hele stad, ook voor mensen met minder geld het bouwen van een eigen huis mogelijk moet zijn. Toch blijft de financiering van zelfbouwprojecten, vooral voor mensen met een kleine beurs, een opgave. Wie een eigen huis wil bouwen moet tien- tot twintigduizend euro voorinvesteren, maar niet iedereen heeft dat op zijn bankrekening staan. Bij collectieve zelfbouw speelt bovendien het probleem dat banken niet willen dat het risico voor onverkochte woningen bij hun klanten terecht komt. De vraag hangt al enige tijd of de gemeente daarbij een rol moet spelen, bijvoorbeeld om dat risico af te dekken met een fonds waarmee de banken gerustgesteld kunnen worden. Omdat dit probleem minder lijkt te spelen bij een aantrekkende woningmarkt, zoals nu het geval is, bekijkt de gemeente of zo’n fonds nog wel nodig is. Bij dat onderzoek wordt ook gekeken naar de vraag of zelfbouwers die een laag inkomen hebben en nauwelijks over spaargeld beschikken, al dan niet door de gemeente ondersteund moeten worden. ŤŤ

zeeburgereiland.nl/zelfbouw buiksloterham.nl akropolistoren.nl

COLUMN

ZICHT OP ZELFBOUW Amsterdam is een stad die snel groeit. Elk jaar komen er 10.000 mensen bij. Om iedereen welkom te laten heten, zijn woningen hard nodig. Tijdens deze collegeperiode (2014-2018) willen we meer dan 17.000 nieuwe woningen bouwen en vanaf 2018 jaarlijks meer dan 5.000 nieuwe woningen realiseren. Dat vraagt forse investeringen waarbij we niet meer alleen afhankelijk kunnen zijn van de bestaande partijen. Daarom zijn er andere partijen nodig zoals zelfbouwers, bouwgroepen en kleine bouwbedrijven. Zelfbouw is steeds meer een regulier onderdeel van de bouwproductie, we merken dat het steeds populairder wordt. Ons doel is om jaarlijks vijfhonderd zelfbouw koopwoningen en honderd zelfbouw huurwoningen aan te bieden en tenminste vier bestaande panden. Dat vraagt onder andere om een continue stroom van kavels die op de markt kunnen worden aangeboden. De jaarlijkse zelfbouwmarkt speelt hierin een bijzondere en wervende rol. Op dit moment zijn we aan het kijken of we naast de zelfbouwmarkt op meerdere momenten kavels op de markt kunnen zetten of dat we meerdere zelfbouwmarkten gaan organiseren. Het mooie van zelfbouw vind ik dat de zelfbouwers een pioniersfunctie hebben. Ze bouwen niet alleen woningen, maar geven tevens vorm aan de buurt en investeren zo in hun wijk. Daarnaast zorgen de verschillende woningen voor een gevarieerde stad, wat past bij het karakter van Amsterdam. Zelfbouw kan in vele vormen en vindt verspreid over de hele stad plaats. Amsterdam is een gemengde en gevarieerde stad met kritische mensen die van aanpakken houden. Zelfbouw past bij onze stad!

Laurens Ivens

Wethouder Bouwen en Wonen

ARMOEDE EN TWEEDELING IN DE STAD WIE HEEFT HET ANTWOORD? Nicole Santé freelance (cultuur)journalist

De gemeenteraad van Amsterdam stemde afgelopen november in met het plan om de komende vier jaar twintig miljoen extra per jaar in te zetten voor armoedebestrijding. Geen overbodige luxe, want de nog altijd stijgende armoede ondermijnt de samenleving. Het aantal mensen dat leeft onder de armoedegrens bedraagt in Amsterdam 21 procent – fors hoger dan het landelijk gemiddelde van 11 procent. En maar liefst één op de vier kinderen groeit op of onder de armoedegrens op. >>

ARMOEDE EN TWEEDELING

Toekomst van kinderen

>> Wethouder Arjan Vliegenthart beheert de portefeuilles

Werk, Inkomen en Participatie en is verantwoordelijk voor armoedebestrijding in Amsterdam. Niet alleen omdat hij vindt dat iedereen kans heeft op een volwaardig leven, maar ook uit pure economische noodzaak. ‘Tal van onderzoeken wijzen uit dat samenlevingen waarin de mate van ongelijkheid beperkt is, beter functioneren’, zegt Vliegenthart. Bovendien is het zo dat we straks, door de vergrijzing, alle mensen nodig hebben op de arbeidsmarkt. Daarom kunnen we niemand buiten de samenleving laten. ‘Het idee achter armoedebestrijding is niet alleen om mensen uit armoede te krijgen door bijvoorbeeld onderwijs en reïntegratie. Het gaat er om mensen zonder een dikke portemonnee volwaardig te laten meedoen aan de samenleving. En dat geldt in het bijzonder voor kinderen.’ Kinderen zijn per definitie onvrijwillig arm. Een recent rapport van de Kinderombudsman heeft uitgewezen dat kinderen die opgroeien in armoede, een twee keer zo grote kans hebben om later arm te worden. ‘Daarom is het van groot belang ze de kans te verschaffen een andere positie te krijgen.’

EXTRA INKOMEN IS NIET DE OPLOSSING Zijn woorden worden onderschreven door Paul de Beer, hoogleraar voor arbeidsverhoudingen aan de Universiteit van Amsterdam. De Beer is verbonden aan Wetenschappelijk Bureau voor de Vakbeweging De Burcht en publicist van verschillende artikelen over armoede. ‘Tien jaar geleden had men nog het idee dat armoede bestreden kon worden met inkomensondersteuning. Maar inmiddels is uit ervaring en wereldwijde onderzoeken gebleken dat dat niet bijdraagt aan een structurele verandering in de situatie van arme gezinnen. Wanneer een gezin extra geld krijgt, wordt dat niet per se uitgegeven aan de toekomst van het kind’, aldus De Beer. ‘Mensen zijn eerder geneigd tot directe bevrediging van huidige behoeftes, door bijvoorbeeld een flatscreen te kopen.’ Dat is de reden waarom De Beer ervoor pleit om voor mensen in armoede, en met name de gezinnen, gratis gebruik van voorzieningen te bieden. Voorzieningen als onderwijs, sport, cultuur, zorg en openbaar vervoer. ‘Het gaat erom om vooral kinderen de kans te geven volledig te participeren in de samenleving. Zodat ze zich kunnen ontworstelen aan de armoede.’

De hardnekkige armoede, die van generatie op generatie wordt doorgegeven, is in opmars, ziet De Beer. ‘Dat heeft ermee te maken dat in die gezinnen allerlei belangrijke kwaliteiten minder goed ontwikkeld zijn; dat kan deels genetisch en deels door opvoeding bepaald zijn. Het gaat dan om zowel sociale als cognitieve vaardigheden, zoals het vermogen tot leren of het uitstellen van behoeftebevrediging. Dat betekent ook dat kinderen uit die gezinnen minder goed in staat zijn aangeboden kansen te benutten. Het risico bestaat dat de kloof tussen deze achterblijvers en de rest van de samenleving steeds groter wordt. Daarom is er des te meer reden deze groepen te ondersteunen.

GEEF GRATIS TOEGANG TOT ONDERWIJS, SPORT EN CULTUUR Dat zou wat hem betreft heel concreet kunnen met bijvoorbeeld een gratis lidmaatschap voor een sportclub of zwembad. Maar ook door de toegang naar het museum gratis te maken. ‘Er zou geen financiële belemmering mogen zijn om kinderen deel te laten nemen aan de samenleving.’ Behalve in het aanbieden van zoveel mogelijk voorzieningen die kinderen uit een sociaal isolement kunnen halen, ziet De Beer ook heil in opvoeding: kinderen zo vroeg mogelijk testen op sociale en cognitieve vaardigheden, zodat die waar nodig (beter) ontwikkeld kunnen worden. ‘Bijvoorbeeld te leren om niet impulsief op een behoefte te reageren; mensen te leren kijken naar effecten en doelen op langere termijn.’ >>

ARMOEDE EN TWEEDELING

>> De Beer wijst ook naar een initiatief dat in buurland België zijn waarde al heeft bewezen: de dienstencheque. ‘Mensen kunnen zo’n cheque voor bijvoorbeeld een tientje per uur kopen. Daarmee krijgen ze een basale dienst, zoals strijkof schoonmaakwerk, of het uitlaten van de honden. De overheid legt geld bij, zodat degene die de dienst verricht een fatsoenlijk bedrag verdient.’ Volgens De Beer heeft het systeem, dat in Nederland mondjesmaat ingevoerd wordt, veel voordelen. ‘Het schept werkgelegenheid – mensen kunnen wat verdienen en werkroutine opdoen. Daarnaast worden de diensten goed betaalbaar voor bijvoorbeeld drukke tweeverdieners. En belangrijk is ook dat verschillende sociale lagen weer met elkaar in contact komen. Dat kan helpen met het kweken van begrip voor elkaar en uiteindelijk een gezondere samenleving.’

Foor El-Qaar

6500 AMSTERDAMSE KINDEREN GROEIEN OP IN ARMOEDE De maatregelen die in Amsterdam concreet op stapel staan voor het nieuwe jaar, komen tegemoet aan de noodzaak tot participatie. Allereerst is er het verruimen van de inkomensgrens van de minima-regelingen van 110 procent naar 120 procent van het wettelijk sociaal minimum. Daardoor kunnen meer mensen aanspraak maken op bijvoorbeeld de stadspas en dus kortingen op onder andere het openbaar vervoer en sportclubs. Ook krijgen minima hun identiteitskaart vergoed en recht op gratis aanvullende ziektekostenverzekering. En eenderde van de twintig miljoen gaat naar de zesenhalfduizend kinderen die het het hardst nodig hebben. >>

FOOR EL-QAAR In de keuken buurthuis de Tagerijn in de Baarsjes kneden twee dames deeg voor Marokkaans brood. Aan een tafel schilt een man asperges. Het is voor de maaltijd van die avond in het buurtrestaurant. Voor 2,50 euro kunnen buurtbewoners een driegangen maaltijd krijgen. Het buurtrestaurant is onderdeel van de activiteiten van Stichting Foor El-Qaar, waar Annet Bos vijf jaar geleden het initiatief toe nam. ‘Ik deed zelf mee aan een kookcursus, maar kon het kookboekje dat erbij hoorde niet betalen. Toen kwam ik op het idee zelf iets op te zetten.’ Vanuit de kookcursus, die ook nog altijd succesvol wordt aangeboden, ontstond het restaurant. Bijna elke avond wordt er met en voor elkaar gekookt; op woensdag door de kinderen. ‘Het aantal mensen dat mee eet verschilt: tussen de vijf en de veertig mensen. Ze zijn van alle leeftijden en alle kleuren van de regenboog. En dat gaat eigenlijk altijd goed’, vertelt Annet. ‘Mensen vinden het fijn om hier te komen. Niet alleen voor het eten, maar ook voor een praatje, en om bezig te zijn.’ De waardering die mensen ondervinden of geven is vaak een eerste stap op weg uit een vervelende situatie. ‘Toen ik hier kwam, werd ik als mens behandeld. Dat gaf me de kracht om iets te ondernemen.’ De kookcursus en het restaurant vormen niet de enige manier om iets aan de eigenwaarde te doen. ‘We kwamen er al snel achter dat er ook grote behoefte was aan kleding. Dus zijn we een uitgifte gestart. Niet zomaar, maar met een modeshow waar iedereen aan kan meedoen. Mensen vinden het heerlijk om voor een keer het middelpunt van de belangstelling te zijn.’ Daarom wordt ook gewerkt aan een musical over armoede en is er een krantje opgezet voor mensen met een kleine beurs. Dat initiatief ligt even stil, maar om een positieve reden: de vrijwilliger die het begeleidde heeft een baan gevonden!

foorel-qaar.nl

ARMOEDE EN TWEEDELING

Voedselbank

VOEDSELBANK De Voedselbank Amsterdam is een van de meest directe vormen van hulp aan minima. Omdat bij de intake het hele financiële huishouden op tafel komt te liggen, wordt daar snel duidelijk welke problemen achter de aanvraag schuilen. Een logische plek voor doorverwijzing naar andere hulpverleners. ‘Wie bij ons aanklopt, krijgt een intake om te bekijken of je echt in aanmerking komt’, vertelt Mariet Bolluijt, bestuurslid van de Amsterdamse voedselbank, waar zo’n 1800 Amsterdamse huishoudens gebruik van maken. ‘De mensen die de intake doen, zijn inmiddels behoorlijk geoefend in het doorzien van problemen, en we willen graag dat mensen zo snel mogelijk in een positie komen waarbij ze geen gebruik meer hoeven te maken van de voedselbank.’ Instellingen die doen aan schuldhulpverlening of maatschappelijk werk, vinden de voedselbank daarom een interessant vindplaats voor hun cliëntele. ‘Zij komen naar ons en tegelijktijd kunnen wij klanten op hun

bestaan wijzen, zodat ze aan verbetering van hun omstandigheden kunnen werken. Via instanties, maar ook bijvoorbeeld met cursussen als Dress for Success, of een workshop waarbij ze leren hoe om te gaan met piekeren. We merken dat daar vaak gebruik van wordt gemaakt.’ Volgens Mariet is 50 procent klanten binnen een jaar weer weg bij de voedselbank. ‘En dit jaar is voor het eerst de instroom enigszins gestabiliseerd. De afgelopen twee jaar hadden we steeds een enorme stijging van 35 procent, dit jaar een lichte stijging van 5 procent. Dus het lijkt de goede kant op te gaan.’ Ze constateert wel dat de groep die langer dan drie jaar gebruik maakt van de voorziening iets groter wordt. ‘Dat maakt duidelijk dat het zaak is zo snel mogelijk iets aan je situatie te doen.’

amsterdam.voedselbank.org dfs-amsterdam.nl

ARMOEDE EN TWEEDELING

>> Om mensen uit de schulden en weer aan het werk te

krijgen is meer nodig, aldus Vliegenthart. ‘We gaan onze inspanningen op het gebied van schuldhulpverlening intensiveren. En ik heb een plan om met zogenaamde perspectiefbanen mensen weer aan het werk te krijgen.’ Daarnaast is er nog het nodige te verbeteren aan bestaande voorzieningen, weet Vliegenthart. ‘Een van de problemen waar we mee te maken hebben, is onderbesteding. Er zijn veel voorzieningen waar mensen geen beroep op deden of doen. En niet omdat ze het niet nodig hebben, maar omdat ze er geen weet van hebben

Amsterdamse armoedemonitor

of bang zijn niet in aanmerking te komen. Er moet meer bekendheid worden gegeven en de drempel om er gebruik van te maken moet omlaag.’ Dat geldt bijvoorbeeld ook voor de nieuwe, groeiende groep werkende armen. Mensen die net niet genoeg verdienen om het hoofd boven water te houden, zoals ZZP-ers die door de crisis geen opdrachten hebben of met fors lagere tarieven werken. ‘Ook zij moeten aanspraak kunnen maken op voorzieningen. We hebben de ambitie om het sociaal beleid ZZP-proof te maken. Zodat ze niet wegzakken in armoede en zelfstandig door kunnen blijven gaan.’ >>

AMSTERDAMSE ARMOEDEMONITOR

20% vs11%

Sinds tien jaar onderzoekt het Bureau Onderzoek en Statistiek (O+S) van de gemeente Amsterdam elk jaar hoe het ervoor staat met de armoede in Amsterdam. De cijfers zijn gebaseerd op CBS-gegevens over het inkomen van huishoudens. Uit die monitor blijkt dat in 2013 de armoede (in 2014 nog gebaseerd op 110% van het minimuminkomen voor een huishouden, vanaf dit jaar 120%) in Amsterdam hoger is dan het landelijk gemiddelde (rond de 20 procent, tegen 11 procent landelijk), maar ook dat de armoede minder hard stijgt dan in andere grote steden.

66% vs 50%

Jeroen Slot en Laura Michon, beide werkzaam bij O+S, droegen bij aan de in 2014 verschenen bundel Armoede in Amsterdam. Daarin wordt een compleet beeld geschetst van het verschijnsel en signaleren de twee een aantal ontwikkelingen. Zo zien ze dat de concentraties zich in 2013 hebben verplaatst naar Nieuw-West, Noord en Zuidoost. En dat het aandeel van niet-westerse herkomst is toegenomen (nu tweederde van de minima, tegen de helft in 2002), waarbij vooral de positie van jongeren zorgen baart. Onder jongeren van Ghanese en Marokkaanse afkomst loopt de kans op armoede op, respectievelijk 40 en 48 procent van de jongeren tot 18 jaar groeit op in een minimagezin.

15.000

Ook het aantal probleemgevallen onder AOW-ers groeide in 2013, net als het aantal werkende armen, onder wie ZZP-ers. Van de werkende minima in loondienst is een relatief groot deel vrouw, alleenstaand en jong, en ruim de helft afkomstig uit een niet-westers land. Onder de minima zijn ook vaak eenoudergezinnen (32%), en alleenstaanden (25%). Van de Amsterdamse jongeren tot en met 17 jaar groeit 21% op in een minimahuishouden. Van de 65-plussers komt 22% rond van een minimuminkomen. Van alle minimahuishoudens leeft 46% van de bijstand of een andere uitkering en 23% van een AOW en/of pensioen. Op 1 januari heeft Amsterdam er in één klap 15 duizend minima bij gekregen, omdat de gemeente de armoedegrens heeft opgetrokken tot 120% van het minimuminkomen.

os.amsterdam.nl

ARMOEDE EN TWEEDELING

COLUMN

PARTICIPATIE TAKES TWO

>> Wat Vliegenthart betreft is

armoedebestrijding een zaak van de hele samenleving. ‘Van deze kamer in het gemeentehuis komt het heil niet. Niet alleen. Het brede maatschappelijke middenveld moet meedoen. En dat gebeurt gelukkig al.’ Zo is er het Elftal tegen Armoede (een club van vooraanstaande bestuurders en directeuren van bedrijven) en BASTA (Bedrijven in Amsterdam Samen Tegen Armoede), maar ook de kerken en moskeeën dragen een steentje bij. ‘En een van de mooiste initiatieven is er een waar wij helemaal geen hand in hebben,’ voegt Vliegethart toe, ‘de rubriek Amsterdammer helpt Amsterdammer in het Parool. Daaruit blijkt dat we een solidaire stad zijn. Het is belangrijk dat mensen die een betere positie hebben, blijven omgaan met mensen die het lastig hebben. Daardoor verandert de beeldvorming. Vaak wordt geroepen dat armoede ‘eigen schuld’ is. Maar veel mensen hebben gewoon pech. Armoede kan je overkomen, maar je kunt er ook weer uitkomen.’ ŤŤ

Wie, net als ik voor magazine Qracht 500, gesprekken voert met mensen die chronisch ziek, langdurig werkloos zijn, schulden hebben, dakloos of niet legaal in Nederland zijn, zal versteld staan van hun positieve houding. Hoe schrijnend hun situatie ook is, de meesten proberen er het beste van te maken. Mensen die in armoede leven, zijn niet per se arme mensen. Velen zijn onvrijwillig uitkeringsafhankelijk. Zij werken liever, maar werkgevers willen hen niet. Tegenover hun participatieplicht zou een werkgeefplicht moeten staan. Participatie takes two. Het zou mogelijk moeten zijn betaald werk in deeltijd en met beperkte verantwoordelijkheden, te combineren met een deeluitkering. Armoede en schulden kunnen mensen ziek maken. Zij hebben hersteltijd, vertrouwen en ondersteuning nodig. Moedig schuldenaren aan zich zo spoedig mogelijk te melden. Behandel hen vriendelijk, niet als ‘daders’. Een enkele uitvreter daargelaten, zijn mensen in armoede te goeder trouw. Wel is aandacht nodig voor financiële geletterdheid. Gebruik eenvoudige taal in folders en aanmaningsbrieven. Vergroot de weerbaarheid van burgers door positieve campagnes over zuinig omgaan met geld. Zet mensen niet aan tot aankopen die zij niet kunnen betalen, zoals premier Mark Rutte met z’n ‘Koop eens een nieuwe auto’. Er bestaan geen gemakkelijke oplossingen voor armoede. Armen verloren vaak niet alleen hun baan, inkomsten of bedrijf, maar ook hun huis, gezondheid, zelfvertrouwen, relatie en/of contact met hun kinderen. Veel mensen beschikken over onvermoede krachten, zij zijn echter ook kwetsbaar. ‘Eigen kracht’ is nu het automatische antwoord van de overheid. Dat is topdown beleid. Eigen kracht is van mensen zelf en komt van onderop. De een vraagt alleen onderdak, de ander wordt graag verlost van eigen bijdragen in de zorg. Naast standaardvoorzieningen, is armoedebestrijding op maat gewenst, menselijke maat.

dekinderombudsman.nl pauldebeer.nl deburcht.nl dienstencheques-rva.be basta-amsterdam.nl amsterdammerhelptamsterdammer.nl

Annemiek Onstenk

journalist / tekstschrijver en woon / werkt in Amsterdam

annemiekonstenk.nl qracht500.nl

Bewoners weten zelf het beste wat nodig is voor een prettige

maar nu eten ze samen een worstje. Zelfbeheer zorgt voor mooier

leefomgeving. Sneller, beter en goedkoper werken ze aan

groen en meer contact.

waardevolle buurten en complexen waar ze graag wonen. Wij werken met ze samen. Bijvoorbeeld met onze zelfbeheer-

Voor wie hulp nodig heeft, de wijkpartners

producten. Of via onze wijkpartners.

Huurders die het niet zelf kunnen, krijgen hulp van organisaties in de buurt. Vrijwilligers van stichting Present knappen bijvoorbeeld

Samen voor een schoon portiek

een tuintje op bij ouderen. En Burennetwerk stuurt een goede buur

Bewoners bepalen zelf hoe ze hun portiek of galerij schoonhouden.

die het blijft onderhouden en gezelligheid brengt. In ruil daarvoor

Van toezicht op de schoonmaker tot zelf poetsen. Een groepje huur-

helpen wij organisaties met een ruimte of financiĂŤle ondersteuning.

ders in de Indische Buurt schildert bijvoorbeeld zelf het trappenhuis. Wij betalen de verf. Nu oogt de boel fris en houden de bewoners

Het werkt

het beter schoon.

Wij weten dat het werkt. Net als de internationale huurdersvereniging. Die beloonde de wijkpartners met de Erin Award

Samen voor een groene buurt

voor sociale duurzaamheid.

Frank woont graag in Slotervaart, maar ergert zich aan het groen voor zijn deur. Met wat financiĂŤle hulp van Eigen Haard tovert hij

Meer weten?

het haveloze tuintje zelf om tot een vrolijke plek. Tijdens het

Kijk op www.eigenhaard.nl/in-uw-wijk of mail Elmy Everaert

tuinieren praat hij met buurtgenoten. Vroeger kende hij ze niet

e.everaert@eigenhaard.nl

Beter beheer met betrokken bewoners

SOCIALE ONDERNEMINGEN IN DE ZORG

ZORG KAN ALTIJD BETER EN GOEDKOPER Richard Mooyman Freelance journalist

richardmooyman.nl

Studenten geneeskunde helpen ouderen thuis, psychiatrisch patiënten brouwen bier, buurtgenoten koken voor een langdurig zieke. Sociaal ondernemers proberen met slimme, lokale initiatieven de zorg beter en goedkoper te maken. Dat is ook hard nodig, want er wordt fors bezuinigd op de zorgbudgetten. >>

>> De zorg is geen sector waar je met een goed idee snel

en makkelijk geld kunt verdienen. Daarvoor zijn er te veel regels. Ook is bijna altijd samenwerking nodig met overheden en instanties, wat de zaken knap ingewikkeld kan maken. Toch zijn er kansen voor sociaal ondernemers die een maatschappelijke missie belangrijker vinden dan veel geld verdienen. Helemaal nu sinds 1 januari gemeenten verantwoordelijk zijn voor jeugdzorg, ouderenzorg en zorg voor langdurig zieken. Het is nog niet helder hoe de decentralisatie uitpakt. Maar één ding is al wel duidelijk: er is minder geld beschikbaar. Familieleden, buren en kennissen zullen meer zorgtaken op zich moeten nemen. En de hoop is gevestigd op innovatieve initiatieven die de zorg beter én goedkoper maken. ‘Steeds meer sociaal ondernemers zijn actief binnen de zorg’, zegt Meike Zwaan van platform Social Enterprise NL. Als voorbeeld noemt ze Zorgvoorelkaar, een online marktplaats op het gebied van zorg en hulp. Een ander initiatief is Dinst, een site met aanbieders van diensten die het mogelijk maken dat ouderen langer thuis kunnen blijven wonen. Van schoonmaken tot administratie, thuiszorg en fysiotherapie. Dan is er Thuisafgehaald, een ‘virtueel kookplein’ waarbij buurtgenoten maaltijden kunnen koken en bestellen. De site heeft een aparte service voor mensen die ondersteuning nodig hebben bij de avondmaaltijd, zoals ouderen, zieken en gehandicapten. De maaltijd kan thuis worden gebracht, hulp bij het koken is eveneens mogelijk.

STEEDS MEER SOCIAAL ONDERNEMERS ZIJN ACTIEF BINNEN DE ZORG Andere initiatieven bestaan al langer, zoals restaurant Freud in de Spaarndammerbuurt. Freud is een sociale onderneming die werk en opleidingen biedt aan mensen met een psychiatrische stoornis of verslavingsproblematiek. Brouwerij De Prael op de Wallen, die eveneens werkt met mensen die een psychiatrische achtergrond, bestaat al twaalf jaar. Een van de bekendste pioniers is Buurtzorg Nederland, dat met zelfsturende teams zonder managers verzorging en verpleging levert aan huis. Toch loopt het nog niet storm met zulke nieuwe initiatieven. Dat heeft onder meer te maken met de complexe regelgeving rond de zorg.

Opkomst van nieuwe iniatieven

‘Het systeem loopt vast. Het grootste probleem is dat we collectief meer zorg eisen en verwachten dan we willen betalen’, zegt dr. Albert Jan Kruiter van het Instituut voor Publieke Waarden. ‘Er is sprake van veel bureaucratie en controle.’ Kruiter hoopt dat de decentralisatie leidt tot kleinschaliger zorg in de buurten, en minder overhead en bureaucratie. Maar op korte termijn ziet hij dat niet gebeuren. ‘Regelgeving is de voornaamste rem op innovatie. Het risico is groot dat er weer nieuwe regels komen als er ergens iets misgaat.’ Kruiter verwacht niet dat de decentralisatie leidt tot minder regels. ‘Ik zie zelfs een omgekeerde beweging: meer regels, meer controle en meer bureaucratie. Taken worden gedecentraliseerd, maar tegelijkertijd gaat de centrale overheid veel controle uitoefenen.’ >>

SOCIALE ONDERNEMINGEN

STADMAKER ALBERT JAN KRUITER Kruiter is mede-oprichter van het Instituut voor Publieke Waarden, werkt als docent en onderzoeker en is lid van de Kafkabrigade. Kruiter stond mede aan de basis van het Sociaal Hospitaal en promoveerde in 2010 op zijn proefschrift Mild despotisme in Nederland.

publiekewaarden.nl kafkabrigade.nl sociaalhospitaal.nl

SOCIALE ONDERNEMINGEN

Brouwerij de Prael

BROUWERIJ DE PRAEL Bij Brouwerij De Prael op de Oudezijds Voorburgwal werken hondertwintig mensen met een psychiatrische achtergrond. Initiatiefnemers Fer Kok en Arno Kooij brouwden vroeger bier als hobby en werkten in de geestelijke gezondheidszorg. Sinds 2002 combineren ze die twee activiteiten in een bierbrouwerij, waarmee ze een van de oudste sociale ondernemingen in de stad zijn. ‘En het ambachtelijk gebrouwen bier verkoopt als een tierelier’, zegt Fer. De Prael biedt in de brouwerij, winkel en het proeflokaal werk om trots op te zijn, regelmaat en opleidingsmogelijkheden. De commerciële doelstelling staat in dienst van de sociale missie van het bedrijf. Arbeid is mogelijk als dagbesteding, als leertraject en ook als betaalde baan. Hij verwacht wel wat problemen als gevolg van de decentralisatie van de zorg. ‘Wij moeten bij diverse instanties en partijen gaan aankloppen en vertellen wat bij ons de mogelijkheden zijn. We moeten voorkomen dat onze doelgroep straks De Prael niet meer weten te vinden.’ De decentralisatie biedt echter ook kansen. ‘Ik hoop dat er meer van dit soort brouwerijen komen en andere vormen van werkprojecten, bijvoorbeeld in de horeca. Dat is ook hard nodig.’ Een sociaal ondernemer moet wel zijn eigen broek ophouden, aldus Fer. ‘Wij hebben geluk met bier, want dat is een groeiende markt. Maar we moeten dit jaar wel uitbreiden. We betalen een pittige huur en het aantal werkplekken dat wordt betaald met zorggelden, is drastisch omlaag gegaan.’ Hij raadt andere sociaal ondernemers aan om vooral een heel goed product neer te zetten. ‘Je moet hoge eisen stellen. Mensen zijn heel trots op een product dat het goed doet op de markt.’

deprael.nl

>> Gemeenten lopen volgens Kruiter niet voorop bij

zorginnovaties. ‘Ze hebben het hartstikke druk met alle veranderingen, ook door de late overdracht van gegevens. En ondertussen moet de zorg natuurlijk wel doorgaan. Ik hoop dat daarvoor later wel weer mogelijkheden ontstaan, na de zomer van 2015 of in 2016.’ Kruiter is een van de oprichters van het Sociaal Hospitaal, dat hulp biedt als mensen vastlopen in de bureaucratie. ‘Maar dat gaat minder hard dan gehoopt. We zijn in gesprek met een aantal gemeenten, maar daar krijgen we te horen: we hebben het heel erg druk, kom volgend jaar maar weer terug.’

In theorie is het volgens Kruiter mogelijk dat nieuwe bedrijven zoals bijvoorbeeld Mantelaar de zorg beter en goedkoper kunnen uitvoeren. Maar hij vraagt zich af hoe het in de praktijk gaat uitpakken. ‘We zullen meer van dit soort initiatieven gaan zien. Maar sommigen zullen vluchtig zijn. Ondernemers proberen een tijd iets, en houden er misschien ook weer mee op.’ ‘Het is niet vanzelfsprekend dat je succesvol bent als sociale onderneming in de zorg’, zegt ook Kiki Hirschfeldt. Samen met Gervaise Coebergh richtte zij het platform BeterThuis >>

SOCIALE ONDERNEMINGEN

Mantelaar

>> op, dat online vraag en aanbod bij elkaar brengt op het

gebied van ouderenhulp en -zorg. ‘Het kost heel veel tijd en het is heel hard werken. De financiering is sowieso lastig.’ BeterThuis deed een crowdfundingcampagne, met succes. ‘De gedachte is dat mensen hun regie in eigen handen houden. Maar mensen zijn nog niet erg bereid om voor hulp te betalen, zeker niet de generatie die nu oud is.’ Vanaf dit jaar zullen echter steeds meer mensen zelf hun hulp moeten gaan regelen en betalen, of ze dat nu willen of niet. Bij BeterThuis zijn ze ook nog eens beter af, denkt Kiki. ‘Bij ouderen speelt eenzaamheid vaak een rol. Belangrijk is dat er een persoonlijke klik is. We hebben een professor in de economie gekoppeld aan een hulp met een economische achtergrond. Die man is helemaal gelukkig.’

Kiki Hirschfeldt - daarnaast werkzaam in de communicatiebranche - zegt BeterThuis niet te zijn begonnen om rijk te worden. ‘Ons geld verdienen we met andere bedrijven, maar we vinden het wel belangrijk om sociaal-maatschappelijk bezig te zijn. Het is mooi meegenomen als we er op den duur ook wat mee gaan verdienen.’ Waar liggen de belangrijkste kansen voor sociaal ondernemers? ‘Als je het helemaal afpelt, is het toch: follow the money’, zegt Albert Jan Kruiter. ‘Maar je moet wel aan allerlei wetten, regels en eisen voldoen. Het is een heel ingewikkeld domein.’ De meeste mogelijkheden ziet Kruiter bij mantelzorg en huishoudelijke zorg, zeker als die privaat wordt gefinancierd. ‘Maar dan krijg je de discussie over een verschil aan zorg tussen rijk en aan arm. Dat ligt extreem >>

MANTELAAR Hulpbehoevende ouderen koppelen aan geneeskundestudenten uit de buurt. Dat is het uitgangspunt van sociale onderneming Mantelaar, die anderhalf jaar geleden werd opgericht. Mantelaar is geen zorginstelling, maar een bemiddelaar bij ondersteuning van mantelzorg. ‘We screenen de studenten, en matchen ze persoonlijk aan ouderen’, zegt Barbara Groeneveld, een van de oprichters. De studenten helpen niet alleen in de huishouding, maar assisteren ook bij aan- en uitkleden, steunkousen aantrekken en toiletbezoek. Verder maken ze graag een praatje of een gezamenlijk uitstapje, want persoonlijke aandacht is belangrijk. De studenten mogen geen medische handelingen verrichten, maar volgens Barbara zijn de voordelen groot. ‘Voor geneeskundestudenten is het heel belangrijk om jong ervaring op te doen met ouderen, waar ze ook later veel mee te maken zullen krijgen.’ Voor ouderen is het volgens Barbara fijn om een geneeskundestudent over de vloer te hebben. ‘Het is voor hen veel meer dan zomaar een bijbaantje. Zij doen niet alleen huishoudelijke hulp, maar besteden ook tijd en aandacht aan de ouderen. En ze pikken eerder signalen op over hun gezondheidstoestand, bijvoorbeeld bij beginnende dementie.’ Barbara verwacht een grote vraag naar de diensten van Mantelaar, vooral vanwege de decentralisatie en bezuinigingen in de zorg. ‘Een deel zal niet meer vergoed worden. Mensen zullen zelf gaan zoeken naar goede zorg voor een zo redelijk mogelijke prijs.’ Mantelaar rekent een uurprijs van 17,50 euro. ‘De student krijgt daarvan tien euro, de rest zijn bemiddelingskosten.’ Voor een gezond bedrijfsresultaat is nog wel groei nodig, aldus Barbara. Mantelaar is voornamelijk actief in Amsterdam, maar wil gaan uitbreiden. ‘De bedoeling is dat we binnen twee tot drie jaar actief zijn in alle universiteitssteden van Nederland.’ Voor de groei had Mantelaar eind november 137.000 euro opgehaald via crowdfunding, veel meer dan het doelbedrag van 50.000 euro.

mantelaar.nl

SOCIALE ONDERNEMINGEN

>> gevoelig. Dan gaat het over ongelijkheid. We vinden het erger als iemand beter behandeld wordt dan wanneer iemand slechter behandeld wordt. Dat is schrikken voor veel ondernemers, want op de markt mag dat wel.’

Ondernemers en investeerders willen zekerheid, maar die is er volgens Kruiter niet. ‘Maar er zijn zeker wel kansen en mogelijkheden. Er wordt gezegd dat Nederland als het gaat om ziekenhuizen al de meest efficiënte zorg ter wereld heeft. Maar veel andere zorg zoals jeugdGGZ, -hulpverlening en -zorg kan beter. Er zijn heel veel verbeteringen mogelijk, bijvoorbeeld door betere samenwerking tussen domeinen zoals wonen, zorg en sociale zekerheid.’

Toekomst van de zorg

Hoe denkt Kruiter dat de zorg er over een paar jaar uitziet? ‘In het gunstigste geval hebben we dan een decentrale verzorgingsstaat, waar alles in de gemeente wordt geregeld. Zorg is dan ook goedkoper. Maar als ik het pessimistisch bekijk, dan zie ik een aantal steden failliet gaan. Dan krijgen we in pakweg 2018 weer een grote centralisatie en zijn we terug bij af. Waarschijnlijk zal het allebei uitkomen: er zullen doorslaande successen zijn, en mislukkingen. Ik hoop dat de politiek die mislukkingen niet zal laten domineren en met extra regels komt, maar vooral zal kijken naar wat er goed gaat.’ ŤŤ

social-enterprise.nl

zorgvoorelkaar.com

buurtzorgnederland.com restaurantfreud.nl

dinst.nl

thuisafgehaald.nl

beterthuis.nl

INTERVIEW LEON BOBBE

DE WONINGCORPORATIE 2.0 HET FINANCIEEL MOGELIJK MAKEN VAN WOONWENSEN

Joost Zonneveld zelfstandig journalist voor o.a. Het Parool en Nul20

joostzonneveld.nl

Van het financiële debacle met corporatie Vestia tot het zonnekoning-gedrag van een Amsterdamse corporatiedirecteur die in een Maserati rondreed. In de afgelopen jaren ging er veel mis in de wereld van de sociale volkshuisvesters. De kranten staan er naar aanleiding van de parlementaire enquête Woningcorporaties opnieuw vol van. Iedereen is het er wel over eens dat maatschappelijke organisaties zoals woningcorporaties zich bescheidener op moeten stellen. De vraag is in hoeverre zij ‘terug moeten’ naar wat de kerntaken genoemd worden. Moeten corporaties alleen sociale huurwoningen verhuren of mogen zij ook nog iets betekenen voor de wijk en onder voorwaarden ook commerciële activiteiten ontplooien? >>

INTERVIEW LEON BOBBE

>> Wat is de toekomst van de woningcorporatie? De

verhuurders staan onder grote maatschappelijke en politieke druk en moeten zich opnieuw uitvinden. Woonstichting De Key is een voorloper. Directeur Leon Bobbe vindt de vraag wát die kerntaken van een corporatie in de eenentwintigste eeuw zijn belangrijker. ‘Ook bij De Key is in het verleden het een en ander misgegaan. Mijn voorganger Rob Haans heeft vervolgens flink gereorganiseerd. Onze bedrijfslasten zijn sterk gedaald, onder andere omdat we veel minder aan projectontwikkeling zijn gaan doen. Nu de zaak op orde is, is er weer wat geld beschikbaar voor nieuwe dingen. Maar dan moet je eerst de vraag stellen: waarvoor bestaan we als corporatie eigenlijk? Er wordt wel gezegd dat wij terug moeten naar onze kerntaken, maar de kerntaken van dertig jaar geleden zijn niet dezelfde als die van nu.’

DE WERELD OM ONS HEEN IS VERANDERD Bobbe heeft een half jaar de tijd genomen om samen met zijn organisatie, huurders en andere partijen in de stad het gesprek aan te gaan. ‘Wat opviel was dat mensen nauwelijks een beeld hadden bij De Key, waar we voor staan. Ja, dat we woningen verhuren. Maar we hebben een mooie historie die bijna honderdvijftig jaar geleden begon met de ‘Bouwmaatschappij tot Verkrijging van Eigen Woningen’. Dat was een emancipatoir ideaal vanuit de arbeidersbeweging waarbij huurders uiteindelijk eigenaar zouden kunnen worden. Door iedere maand een dubbeltje opzij te leggen zouden ze hun woning uiteindelijk in bezit krijgen. Het idee was dat deze mensen de corporatie uiteindelijk niet meer nodig zouden moeten hebben. Dat is iets waar wij nu ook weer over nadenken.’ Voor Bobbe zijn eigenaarschap, zelfredzaamheid en vertrouwen daarbij kernwoorden. Het betekent niet dat De Key nu voor ieder initiatief in de stad een zak geld heeft liggen. ‘Wij moeten ook veel leren, maar we gaan wel op zoek naar producten die mensen op nieuwe manieren kunnen helpen. Een eerste idee waarbij mensen hun woning geleidelijk kunnen kopen, is er al. Bobbe kiest daarmee voor een ondernemende houding op bescheiden schaal. ‘Als wij alleen woningen gaan verhuren, dan eten we onszelf als het ware op omdat we dan ieder jaar een paar procent op ons eigen vermogen interen. Maar door nieuwe producten te ontwikkelen die op kleine schaal ook rendement opleveren waardoor ons vermogen stabiel

Eigenaarschap, zelfredzaamheid en vertrouwen

blijft, denken we maatschappelijk een waardevolle rol te blijven spelen. Het geldt dan vooral voor mensen die een steuntje in de rug nodig hebben en voor projecten die de vrije markt laat liggen.’ De Key is in Nederland al de grootste investeerder in zelfbouw. In Amsterdam is dat vanwege de erfpacht die voor de grond moet worden betaald, altijd veel minder geweest, maar Bobbe wil kijken of daar verandering in kan komen. Hetzelfde geldt voor coöperaties, een groep mensen die zelf een aantal woningen beheert, maar die vaak moeilijk aan financiering kunnen komen. ‘Daar kunnen we als woningcorporatie mogelijk een rol spelen. Ik denk dat het een kerntaak van een corporatie is om andere mensen te ondersteunen om hun idealen te verwezenlijken. We moeten af van het idee dat wij als corporatie iets verzinnen en dat mensen dat dan maar moeten accepteren. We moeten het omdraaien.’ >>

STADMAKER LEON BOBBE

Bobbe is al 35 jaar werkzaam in de volkshuisvesting en sinds 2014 directievoorzitter bij Woonstichting De Key. Sinds 2006 houdt hij een blog bij over zijn werkzaamheden en toont hij ook online zijn betrokkenheid bij de stad.

leonbobbe.com

INTERVIEW LEON BOBBE

>> Het ondersteunen van de woonwensen van mensen, kan tegelijkertijd een ander doel dienen, denkt Bobbe. Het liefste zou hij met De Key mensen steeds voor bepaalde tijd financieel willen steunen. ‘Zodat we vervolgens weer andere mensen kunnen helpen. Nu bouwen we een huis waar mensen bij wijze van spreken hun hele leven met subsidie kunnen blijven wonen, terwijl anderen helemaal geen plek vinden. Als we die steun wat meer verdelen, dan kunnen meer mensen daar profijt van hebben.’

WE WILLEN STARTERS VERDER HELPEN Bobbe denkt daarbij vooral aan het verder helpen van jonge mensen. ‘Wij gaan ons specialiseren op de doelgroep starters, en dan specifiek in het gebied ‘binnen de Ring A10 plus één kilometer’.’ Dat is toevallig ook het gebied waar veruit het meeste bezit van De Key zich bevindt.

Van huur naar eigenaarschap

‘Maar juist daar is de druk op de woningmarkt het grootste en dreigen juist mensen met lage inkomens, wat jongeren vaak zijn, weggedrukt te worden. Wij willen vooral jonge, dynamische mensen die de stad in willen komen een stap verder helpen. Dat is een ‘brute keuze’ maar het is denk ik maatschappelijk verantwoord.’ Dat betekent dat andere doelgroepen geen prioriteit meer krijgen. Dat De Key voor starters binnen de Ring kiest is vanwege de hoge huizenprijzen opvallend. Toch sluit Bobbe niet uit dat De Key daar ook woningen aan zal kopen. ‘Maar daarmee is het niet gezegd dat starters dan heel groot wonen. We kunnen bijvoorbeeld nog meer met woningdelen doen. Kleiner wonen is bovendien al een trend. Waar het in de kern om gaat is dat wij jonge mensen, die iets willen maken van de maatschappij, graag verder willen helpen en een plek willen geven in het hart van de metropool.’ ŤŤ

dekey.nl

VAN HUUR NAAR EIGENAARSCHAP ‘Als je een woning huurt, dan betaal je een bedrag. In ruil daarvoor wordt het onderhoud geregeld. Maar als je nou voor woningen geen huur vraagt, maar die in erfpacht uitgeeft - wat juridisch gewoon kan - dan kunnen de maandelijkse lasten omlaag en kan de bewoner zelf verantwoordelijkheid nemen voor het onderhoud. Dat willen veel mensen ook.’ In Almere gaat De Key daarmee aan de slag in het kader van een landelijk experiment voor bewonerscoöperaties. Het voordeel voor de bewoners is dat zij maandelijks minder lasten hebben en twintig procent van dat bedrag ook nog eens sparen, waarmee zij de woning beetje bij beetje

kunnen kopen. Dat is net zoals 150 jaar geleden bij de eerste woningen van De Key, waar bewoners een dubbeltje per maand opzij legden om hun woning uiteindelijk te verwerven. Het nadeel voor de bewoners is dat zij geen hypotheekaftrek en ook geen huurtoeslag kunnen krijgen, maar de financiële voordelen blijken groter te zijn dan de nadelen. ‘Voor ons is het voordeel dat wij over die woningen geen verhuurdersheffing aan het Rijk hoeven te betalen en dat wij geen onderhoudskosten kwijt zijn. Als dit soort projecten lukken, dan kan je als corporatie opnieuw maatschappelijke betekenis krijgen’, zegt Bobbe.

ASSEMBLING KABUL

Wederopbouwmissie Afghanistan

ASSEMBLING KABUL DE TRANSFORMATIE VAN EEN WERELDSTAD

Dymphie Braun eindredacteur en programmamaker Creatieve Industrie Pakhuis de Zwijger

Fotografie: © Jan Willem Petersen, Specialist Operations

Met zijn bureau Specialist Operations doet ruimtelijk planner Jan Willem Petersen onderzoek naar ruimtelijkeordeningsvraagstukken in conflictgebieden en in het bijzonder in Afghanistan, waar gewerkt wordt aan de grootste wederopbouwmissie uit de geschiedenis. ‘Alleen al de Amerikanen hebben er al meer dan honderd miljard dollar ingepompt om het land weer op orde te krijgen’, zegt Jan Willem. Hij zet echter serieuze vraagtekens bij de doeltreffendheid van de wederopbouwmissie.

In 2012 hoorde hij de Speciale Inspecteur-Generaal voor Afghanistan (SIGAR) ten overstaan van het Amerikaanse Congres vertellen dat de wederopbouwprojecten die zijn uitgevoerd vaak niet opleveren wat ze, gezien de torenhoge kosten, hadden moeten of kunnen opleveren. ‘Er zijn echt tienduizenden projecten uitgevoerd,’ vertelt Jan Willem, ‘het is wonderlijk dat in de hele wederopbouwketen van Afghanistan geen expertise van de ruimtelijke disciplines aanwezig is. Het is toch best vreemd dat bijna alle projecten door militairen en diplomaten worden geïnitieerd of uitgevoerd en dat er in dit hele traject niet één strategische planner, ontwerper of architect aan te pas komt? Dat vond ik het onderzoeken waard.’ >>

ASSEMBLING KABUL

>> Met ondersteuning van het Stimuleringsfonds Creatieve

Industrie startte hij een onderzoek naar nation building in Afghanistan. ‘Na de invasie in 2001 raakte een stad als Kabul overspoeld met mensen die kwamen helpen bij de opbouw van het land. Maar wat er echt komt kijken bij de ontwikkeling van een stad of aan welke veranderingen deze onderhevig is zo net na de oorlog, daar houden al die partijen zich eigenlijk weinig mee bezig.’ Ook door het gebrek aan een sterke Afghaanse overheid, is stedenbouw nooit een prioriteit geweest. Niemand hield zicht op de

Nation building

stedelijke planning. In dat vacuüm zijn het de informele krachten, de zogenaamde krijgsheren of landeigenaren, die dan bepalen hoe een stad eruit komt te zien. Tijdens zijn eerdere reizen lukte het Jan Willem, mede dankzij zijn Perzische trekken en volle zwarte baard, in contact te komen met krijgsheren en een beeld te krijgen hoe deze transitie verloopt. >>

ASSEMBLING KABUL

>> Omdat de stad met ruim vijf miljoen bewoners uit zijn

voegen barst, wil de centrale overheid - na ruim tien jaar ten noorden van Kabul de nieuwe stad New Kabul bouwen, met een oppervlak van tweeënhalf keer de huidige oppervlakte (oftewel 740 vierkante kilometer, ruim vier keer Amsterdam) en geschikt voor drie miljoen inwoners. Zes jaar lang is er ontworpen, berekend en getekend aan de plattegrond van New Kabul. Het initiële ontwerp is gemaakt door Duitsers en Fransen. Japanse ingenieurs maakten het definitieve plan af. ‘Op dit moment wordt

New Kabul

er uitgegaan van een carte blanche situatie: maar dat is natuurlijk niet hoe steden werken.’ Of de eigenlijke plek of Afghaanse manier van leven betrokken is in de totstandkoming van het plan kan volgens Jan Willem ernstig worden betwijfeld. ‘De concentrische lay-out en woningtypologie van het masterplan, compleet met privé zwembaden, lijkt eerder rechtstreeks te zijn overgenomen van Amerikaanse suburbs. Met zo’n generieke blauwdruk haal je het niet. Er wordt teveel gedacht vanuit Westerse denkpatronen.’ >>

ASSEMBLING KABUL

STADMAKER JAN WILLEM PETERSEN Jan Willem studeerde af aan de Gerrit Rietveld Academie (2003) en de Architectural Association School of Architecture in Londen (2005). Na zijn studie richtte hij Specialist Operations op en ondersteunt hij overheden, internationale organisaties en lokale communities met culturele analyse, ontwerp, ruimtelijk onderzoek en advies.

specialistoperations.eu

Nederlandse wederopbouwprojecten

>> Onlangs verbleef hij wederom voor een langere periode in Afghanistan. Met steun van het Amsterdams Fonds voor de Kunst, maakte hij een fotoverslag van de transitie van Kabul in het tijdperk na de Taliban. Ruim honderd foto’s met bijbehorende verhalen zijn gebundeld in boekvorm: Assembling Kabul. Met het boek wil hij niet alleen de Westerse wereld bekend maken met de ontwikkeling van de stad, maar vooral laten zien dat het belangrijk is om op een andere manier (of überhaupt) na te denken over stedelijke ontwikkeling in conflictgebieden. Jan Willem wil met zijn expertise die brug slaan. De Nederlandse overheid heeft hem recentelijk de opdracht gegeven om een evaluatie uit te voeren naar de nalatenschap van Nederlandse wederopbouwprojecten in de provincie Uruzgan. Dit voorjaar vertrekt hij daarom weer naar Afghanistan. Nog net genoeg tijd om zijn baard weer te laten groeien. ŤŤ Via het platform New Europe - Cities in Transition blogt Jan Willem over de wederopbouwmissie in Afghanistan en het project Assembling Kabul.

citiesintransition.eu/kabul

WONEN IN AMSTERDAM?

DE STARTERSLENING MAAKT HET MOGELIJK

INTERVIEW MARJAN MINNESMA

People’s Climate March

‘HET KLIMÁÁT, DE REST IS GENEUZEL’

MARJAN MINNESMA ROEPT OP TOT ACTIE © Martin Dijkstra

‘We moeten binnen twintig jaar van fossiele brandstoffen af, anders wordt het de tweede helft van deze eeuw gewoon erg ongezellig op deze aardbol,’ zegt Marjan Minnesma van Urgenda. ‘Het kán. Maar dan moet de politiek het wel willen.’

Harm Ede Botje & Sander Donkers redacteuren Vrij Nederland

vn.nl

Vierhonderdduizend mensen in New York, tienduizenden in de straten van Melbourne, Berlijn, Londen en Parijs; met de in honderdzestig landen gehouden People’s Climate March aan de vooravond van de VN-klimaattop in september, roerde ‘de straat’ zich voor de allereerste keer op grote schaal in het debat over de opwarming van de aarde. >>

INTERVIEW MARJAN MINNESMA

>> De boodschap van mensen als

VN-staatssecretaris Ban Ki Moon, de Amerikaanse oud-vicepresident Al Gore, schrijfster Naomi Klein en de Franse milieuminister Ségolène Royal was simpel: regeringsleiders en grote bedrijven moeten eindelijk eens échte maatregelen treffen om de CO2-uitstoot tegen te gaan. En snel ook. Aan Nederland was de mars bijna voorbijgegaan. Niet één van de traditionele milieuorganisaties had zich aangesloten bij het wereldwijde initiatief. Daarom besloot Marjan Minnesma, oprichtster en directeur van duurzaamheidsorganisatie Urgenda, om half augustus alsnog de handschoen op te pakken. Ze slaagde er in om op zondag 21 september zo’n vijfduizend mensen op de been te brengen bij het EYEfilmmuseum in Amsterdam-Noord. Geen enorm aantal, vergeleken met andere steden. ‘Maar toch vond ik het geslaagd’, zegt Minnesma daags na de bijeenkomst. ‘We hadden maar één maand, geen budget en konden dus nergens adverteren. Er was een flinke delegatie van de oude milieubeweging, maar ook mensen uit óns netwerk. Mensen die, zoals ikzelf, misschien wel voor de allereerste keer naar een demonstratie kwamen; ondernemers, wetenschappers, bestuurders, de kerken, ouders met kinderen, studenten. Het was een heel divers gezelschap.’

Media aandacht

Geen letter in de krant

Voor Minnesma was het nogal ongebruikelijk om, bovenop haar normale werkzaamheden, zo’n protestactie te organiseren. Met Urgenda houdt ze zich doorgaans bezig met het aandragen van praktische oplossingen voor een duurzamere wereld. De organisatie werd opgericht om ergens vóór te zijn, niet ergens tegen. Maar alleen dat, zegt ze, is niet langer genoeg. ‘Het is nu én én geworden. Zo’n mars is inderdaad een beetje raar voor ons. Wij doen nu wat de oude milieugroepen altijd deden. Maar ik ben ervan overtuigd dat het een juiste stap is om nu de straat op te gaan.’ De meeste protestacties gaan tegenwoordig via sociale media. ‘Maar je komt er niet met een likeje, je hebt fysieke massa nodig. Om te laten zien dat het aantal mensen dat zich zorgen maakt veel groter is dan iedereen denkt en dat we er nu écht genoeg van hebben. We nemen niet langer genoegen met dialoogtafels, rapportjes, onderhandelaars met uitgestreken smoelen die oneindig kletsen over ministapjes. We zijn boos en willen dat er een echte omwenteling komt. Alle bewegingen die grote verandering hebben gebracht, gingen op enig moment de straat op. De massa maakt indruk.’ Aan de Nederlandse krantenlezers ging de People´s Climate March overigens grotendeels voorbij, zo stelt Minnesma vast.

ER IS MEER NODIG DAN EEN ‘LIKEJE’ 42

‘Niet alleen stond er over onze bijeenkomst niks in de Volkskrant, NRC of de Telegraaf, er werd zelfs geen letter gewijd aan al die massale demonstraties wereldwijd. Terwijl de New York Times en de Financial Times het prominent op de voorpagina plaatsten. Dan denk ik: wat hebben wij hier voor pers?’

Verbeter de wereld. Begin

Vier dagen eerder. Op een stralende ochtend in Amsterdam-Noord parkeert Minnesma haar hybride voor New Energy Docks, een anoniem kantoorgebouw waar een aantal duurzame ondernemers zetelen. Ze koppelt de auto aan de oplaadpaal en loopt met ferme tred naar binnen. Alles in haar rijzige gestalte straalt een beheerst soort haast uit. Ze steekt meteen van wal, in ratelende maar doordachte zinnen. In de dagen erna volgen aanvullende antwoorden, meestal diep in de nacht opgetikt. Aan de muur van haar kamer hangt een Loesje-poster met de tekst ‘Verbeter de wereld. Begin’. Zelf ís ze allang begonnen, en ze heeft steeds minder geduld met aarzelende politici, weigerachtige bedrijven, onverschillige burgers en wegkijkende media. ‘Het ging laatste tijd weer over Zwarte Piet en overlast van meeuwen en dat soort geklets’, zegt ze. ‘En het klimaat komt bijna niet aan bod. Terwijl de opwarming van de aarde hét probleem van deze eeuw is. De rest - ja, sorry hoor is geneuzel.’ >>

INTERVIEW MARJAN MINNESMA

Urgenda

>> Steeds ongeruster

Al jaren is Marjan Minnesma een van de belangrijkste stemmen in de Nederlandse klimaatbeweging. De afgelopen drie jaar stond ze op de eerste plaats in de Duurzame 100 die Trouw jaarlijks presenteert. Begin september, op ‘Duurzame Dinsdag’, sprak ze in de voormalige zaal van de Tweede Kamer voor de derde keer de ‘duurzame troonrede’ uit - het thema waar ze zich al bijna twintig jaar onvermoeibaar mee bezighoudt. Na drie studies - rechten, filosofie en bedrijfskunde werkte Minnesma onder meer bij Novem, als campagnedirecteur bij Greenpeace, bij het Instituut voor Milieuvraagstukken aan de VU in Amsterdam, en als directeur van Drift, een onderzoeksinstituut aan de Erasmus Universiteit dat zich bezighoudt met de transitie naar een duurzame samenleving.

STADMAKER MARJAN MINNESMA

In 2007 richtte ze samen met duurzaamheidshoogleraar Jan Rotmans Urgenda op - een ‘doeNGO’, zoals ze zelf zegt - omdat ze een groeiende behoefte voelde alle opgedane kennis om te zetten in praktische daden. Ze maakte onder meer naam met het eigenhandig importeren van vijftigduizend zonnepanelen uit China, haalde elektrische auto’s uit Noorwegen en bombardeerde Texel tot ‘icoonproject’, met het doel het eiland in 2020 op energiegebied geheel zelfvoorzienend te laten zijn. Maar een jaar of twee geleden kwam ze tot de overtuiging dat alleen het goede voorbeeld geven niet voldoende zou zijn. ‘Ik hield me bezig met de leuke dingen, waar je mensen blij mee maakte. We ondersteunden de koplopers op duurzaamheidsgebied, en dat doen we nog steeds. Maar tegelijkertijd >>

Minnesma is mede-oprichtster en directeur van duurzaamheidsorganisatie Urgenda. Ze is een van de belangrijkste stemmen in de Nederlandse klimaatbeweging en organiseerde afgelopen najaar de Nederlandse versie van de wereldwijde People’s Climate March.

urgenda.nl

INTERVIEW MARJAN MINNESMA

Klimaatverandering

>> werd ik steeds ongeruster. Want

het gaat gewoon niet de goede kant op, ik zie ons niet genoeg bewegen. Mijn kinderen zijn elf, twaalf en veertien en zouden statistisch gezien het jaar 2100 kunnen halen. Zij zullen geconfronteerd worden met de gevolgen van de dingen die wij nu laten liggen. We moeten binnen twintig jaar van fossiele brandstoffen af, anders wordt het de tweede helft van deze eeuw gewoon erg ongezellig op deze aardbol. Maar terwijl we langzaam op de afgrond af denderen, hebben we nog niet eens onze voet op de rem.’

Hoop of angst

Dat besef werd onderstreept door een opeenvolging van zeer verontrustende wetenschappelijke publicaties. ‘Dat het smelten van delen van het ijs op de Zuidpool niet meer te stoppen is. Dat de Noordpool waarschijnlijk binnen dertig jaar in de zomer ijsvrij zal zijn. Dat er door het smelten van permafrost veel meer methaan vrijkomt dan iedereen lange tijd dacht - een ruim tweeëntwintig keer sterker broeikasgas dan CO2. In Canada zijn er steeds eerder in het seizoen branden op de toendravelden, die er vroeger niet waren. En ondanks de toename van alternatieve energie groeit de CO2-uitstoot nog altijd. Dat blijft honderden jaren in het systeem hangen. Achthonderdduizend jaar hebben we tussen de 180 en 280 parts per million gezeten (het aantal CO2-deeltjes per miljoen luchtdeeltjes). Driehonderdvijftig wordt gezien als de absolute bovengrens, we zitten nu soms al op vierhonderd. De laatste keer dat we dat permanent hadden, was drie miljoen jaar geleden. Toen was de Sahara groen, was er geen Noordpool en stond de zeespiegel veertig meter

ZES GRADEN STIJGING IS DE HEL OP AARDE hoger. Dat was niet echt lekker leefbaar voor ons. Als je de rapporten jaar op jaar leest, wordt je er niet vrolijker op. Zeker niet omdat er in de politiek vaak nul besef is.’ De grote vraag in het klimaatdebat is: krijg je mensen sneller in beweging door ze hoop te bieden, of door ze angst aan te jagen over wat ons te wachten staat. Zelf veranderde Minnesma gaandeweg van toon, bijvoorbeeld tijdens de honderden lezingen die ze jaarlijks geeft. ‘Ik liet altijd zien wat er allemaal mogelijk was aan innovaties, en dat doe ik nog steeds wel. Maar het eerste kwartier focus ik tegenwoordig alleen op de urgentie. Met cijfers en plaatjes laten zien: hier stevenen we op af. Daar is 97 procent van de wetenschappers het over eens. Het zijn niet meer Greenpeace of het Wereldnatuurfonds die het hardste roepen, maar bijvoorbeeld de baas van de Wereldbank, of die keurig gekapte directeur van het IMF, Christine Lagarde. Zij zei vorig jaar tijdens het Wereld Economisch Forum in Davos: als we nú niets doen, our children will be roasted, toasted, fried and grilled. Zoals het nu gaat, zal de temperatuur deze eeuw wereldwijd gemiddeld vier tot zes graden stijgen, terwijl het niet meer dan twee graden zou mogen zijn. Veel mensen denken: o, lekker weer, wat boeit het? Maar zes graden stijging is de hel op aarde. Het betekent dat grote delen van de planeet onleefbaar worden; geen

water, geen landbouw. En dan heb ik het niet over de Sahara, maar ook bijvoorbeeld over Zuid-Spanje, waar we nu nog met zijn allen op vakantie gaan. Oogsten zullen keer op keer mislukken, de voedselprijzen stijgen enorm, de mensen trekken weg. De hele wereld wordt onrustig. Je krijgt oorlog om de plekken waar het nog prettig toeven is.’

Mega-overstromingen

Het frustrerende aan dit alles, zegt Minnesma, is dat ze weet wat er allemaal kan. Dat zo’n doemscenario te voorkómen is. Vorig jaar bracht ze met Urgenda een boekje uit met de titel 100% duurzame energie in 2030. Het kan als je het wilt, vol met wetenschappelijk onderbouwde alternatieven op het gebied van wonen, transport, voedsel, industrie en energievoorziening. Van een in zilte grond geteelde aardappel tot de nieuwste oplaadbare batterijen voor elektrische auto’s - Minnesma kan er aanstekelijk over vertellen. ‘In theorie is het mogelijk om in 2030 helemaal fossielvrij te zijn. Ik heb er met honderden wetenschappers over gesproken, en die zeggen allemaal dat het niet ligt aan de techniek, de mankracht of het geld. Het kán. Maar dan moet de politiek het wel willen. En er is in het verleden nog nooit in zo’n korte tijd een zo radicale omslag gemaakt. Politici komen pas in actie als ze echt het gevoel hebben dat het water ze aan de lippen staat, of als de bevolking deze omslag massaal wil.’ >>

INTERVIEW MARJAN MINNESMA

>> Dat is, zeker in Nederland, nog niet

het geval. In de laatste troonrede bijvoorbeeld, werd met geen woord over het klimaat gerept. Vreemd, vindt Minnesma, want de gevolgen van klimaatverandering zijn al overal voelbaar. ‘Oké, wat grootschalige rampen betreft zijn wij in Europa relatief laat aan de beurt. Maar toch: die mega-overstromingen in Duitsland en Tsjechië van vorig jaar hebben twaalf miljard gekost. Dit voorjaar was het natste ooit in Engeland. En we vergeten het meteen weer. Vier jaar geleden was er een enorme droogte in Rusland, met honderden bosbranden, waardoor de wereldgraanprijs met een derde omhoog ging. Het gematigde klimaat dat we altijd hadden op aarde, zijn we aan het verlaten. De deskundigen denken niet dat het nog terugkomt. We zijn de laatste dertig jaar nooit meer onder het gemiddelde geweest. ‘Normaal’ bestaat dus al niet meer.’

Amsterdam

Op nationaal niveau ziet het er misschien niet goed uit, maar hoe zit dat met Amsterdam? Gebeuren daar wel dingen die Minnesma vrolijk stemmen? ‘Het stadsbestuur van Amsterdam wil veel meer dan Den Haag, dat is met de meeste steden zo. Amsterdam heeft de ambitie de groenste stad van Europa te worden. Dat is een mooi streven. Ik denk sowieso dat er op lokaal niveau veel meer ambitie is om dingen te veranderen, en ook meer slagkracht. Als stad kan je zeggen:

Lokale initiatieven

we maken er middelen voor vrij en dan kan je het gewoon gaan doen. Wethouders hebben meer armslag dan gedeputeerden en zeker dan ministers. De stad als entiteit is enorm in opkomst, overal zijn op dit conferenties over ‘de stad als energiebron’ en ‘urban mining’. Dat is helemaal hip op dit moment.’ Minnesma is enthousiast over lokale initiatieven als De Groene Grachten, waar leuke jonge mensen bezig zijn om zelfs de moeilijkste grachtenpanden te verduurzamen. ‘Dat is een veel grotere uitdaging dan nieuwbouw en van die oude panden heeft Amsterdam er nogal wat.’ Ook de Arena loopt voorop als het gaat om verduurzaming. ‘Urgenda heeft ze een tijdje geadviseerd. Ze hebben nu veel zonnepanelen op het dak en ze gebruiken koelwater uit nabijgelegen sloten en plassen. De Arena moet een groen icoon worden, en daar ben ik blij om.’ Maar er zijn ook nog grote problemen. ‘Wat mobiliteit betreft zijn de scooters rampzalig vanwege het fijnstof dat ze uitstoten’, zegt Minnesma. ‘Eigenlijk zou er een verbod moeten komen op die dingen. Waarom niet louter elektrische scooters? Daarbij zou de overheid een rol moeten spelen. Net als bij het propageren van elektrische auto’s. Amsterdam is een van de koplopers van Europa, die credits moeten ze krijgen, maar als je wil dat het in 2020 een substantieel deel van je wagenpark is, moet je nu wel

EEN DOEMSCENARIO IS TE VOORKOMEN

doorpakken. Meer oplaadpunten, gratis parkeren voor je huis, je moet het aantrekkelijk maken voor automobilisten om over te stappen.’ Als Minnesma een ding dwars zit is het wel de enorme kolenhaven. ‘Die moeten ze sneller willen uitfaseren. De haven is bereid om te veranderen. Als er vanuit de samenleving meer druk komt om bijvoorbeeld om te gaan naar een biomassahaven, zullen ze ook sneller bewegen. Daar kan de stad aan bijdragen.’ Het uitgestrekte havengebied is volgens Minnesma een perfecte plek om een grote hoeveelheid windmolens te plaatsen. ‘Lokale energie-coöperaties willen dat graag doen, maar het mag niet van de Provincie. De VVD wil er absoluut geen enkele molen bij. Een van de redenen daarvoor is ‘landschapsvervuiling’. Maar de haven is nou niet bepaald het mooiste gebied van Nederland. Dus dat argument snijdt geen hout. Je kunt in de haven wel heel veel molens kwijt, dus het zou echt zoden aan de dijk zetten. Ik vind dat Amsterdam het gevecht met de Provincie aan moet gaan, en zelfs moet overwegen om in deze kwestie burgerlijk ongehoorzaam te zijn.’ ŤŤ

fb.com/peoplesclimatemarchnl degroenegrachten.nl vanzelfsprekendduurzaam.nl Een deel van dit artikel verscheen eerder in weekblad Vrij Nederland. Speciaal voor Nieuw Amsterdam schreven de auteurs een extra paragraaf, waarin Minnesma ingaat op de energietransitie en klimaatopgave in Amsterdam.

ÂŠ Rebuildbydesign

NY CLIMATE RESILIENCE

NEW YORK CLIMATE RESILIENCE THE DUTCH APPROACH Henk Ovink directeur Rebuild by Design

rebuildbydesign.org

Nederlandse ontwerpers en ingenieurs werken samen aan de heropbouw van de regio New York na de verwoestende orkaan Sandy. Van deze aanpak kunnen we ook in eigen land veel leren.

Ik ben nu anderhalf jaar weg uit Nederland en werk voor de Amerikaanse regering aan de wederopbouw van de New Yorkse regio na de verwoestende werking van orkaan Sandy, eind 2012. Iedere keer wanneer ik daar vertel waar ik vandaan kom, vertellen de Amerikanen mij mijn geschiedenis. Ze vertellen over de polders en het lage land onder de zeespiegel. Over onze dijken en de storm van 1953. Over onze eeuwenlange traditie van regionale samenwerking en de grote betekenis van water voor onze sterke positie in de wereldeconomie. Ze vertellen hoe wij Nederland hebben gemaakt, gepland en ontworpen. Een mooi verhaal, en het klopt.

Nederland waterland is groot geworden door de planning en het ontwerp van onze steden op de knooppunten van waterwegen. Nog steeds is Nederland in Europa marktleider in de binnenvaart en hebben we de best beschermde delta ter wereld. En we blijven investeren beneden de zeespiegel. Want met de veranderingen in het klimaat, de stijgende zeespiegel, de stormen op de Noordzee en de overstromingen in Duitsland en Frankrijk, weten we dat we met de huidige bescherming de 22ste eeuw niet halen. Water, planning en ontwerp zouden niet weg te denken moeten zijn uit de politiek en het debat; het zou een prioriteit moeten zijn voor de toekomst. We zijn volledig afhankelijk van een goede waterhuishouding en schoon drinkwater. >>

Harbor Berm at the Battery

>> We anticiperen op de toekomst en innoveren door de

inzet van onze topsectoren water en creatieve industrie. Overheden, kennisinstellingen en het bedrijfsleven werken hierbij nauw samen, hier en in het buitenland. Kenmerkend voor deze Dutch Approach is het creëren van allianties om in samenwerking complexe veranderingen tot stand te brengen. Onderscheidend publiek opdrachtgeverschap is daarbij onmisbaar, om ‘ontwerpend onderzoek’ om te zetten in concrete fysieke resultaten en zo werkelijke hervorming te realiseren.

HET CREËREN VAN ALLIANTIES IS HEEL NEDERLANDS

Deze Dutch Approach heeft de afgelopen jaren een nieuwe impuls gekregen door de inzet van ontwerpend onderzoek op regionale schaal. Dat gebeurde onder meer in het Atelier Zuidvleugel, bij de Structuurvisie Randstad 2040, het Nederlandse bid voor de Olympische Spelen van 2028, en twee nieuwe architectuurnota’s - Een cultuur van ontwerpen (2008) en de Actieagenda architectuur en ruimtelijk ontwerp (2012) -, bij de leerstoel ontwerp & politiek van de Faculteit Bouwkunde van de TU Delft, in de ontwerpateliers van het Deltaprogramma, bij de door 010 Publishers gepubliceerde boekenreeks Ontwerp en politiek en in Atelier Making Projects van de Nederlandse rijksoverheid, dat ontwikkeld werd tijdens en met de vijfde Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam: Making City. >>

NY CLIMATE RESILIENCE

>> Orkaan Sandy, die in oktober 2012 over de noordoostkust

van de VS raasde, liet in de regio New York een spoor van vernieling en een schade van ruim zeventig miljard dollar achter. Sandy liet ook zien dat de sociaal kwetsbaren vaak op de meest risicovolle locaties leven. De storm versterkte het beeld van een verdeelde regio. Na Sandy was de roep om actie groot. Er moest zo snel mogelijk geld naar mensen en bedrijven om hen in staat te stellen de regio bottom-up te herbouwen. Het lukte nog net om de wederopbouwsubsidies te koppelen aan een iets hogere norm voor het niveau van overstromingsrisico’s, maar dat was het dan ook. Er was geen regionale coördinatie, geen zicht op nieuwe standaarden, geen lange termijn perspectief. De vraag was: hoe waarborg je de lange termijn bij die ‘doe-mentaliteit’, waarin het recht van het individu en de kracht van de gemeenschap continu worden versterkt door de jaarlijkse en tweejaarlijkse cycli van verkiezingen? Hoe zorg je dat er samenhangende plannen worden gemaakt voor een duurzame, veerkrachtige wederopbouw, projecten gebaseerd op de kennis en ambities van overmorgen? Hoe kon ontwerp worden ingezet om mensen te verbinden, om de risico’s en kansen tastbaar te maken op het niveau van de eigen straat en buurt, om inzicht te krijgen in de impact van de toekomstige klimaatverandering, sociale ongelijkheid en economische instabiliteit? Zo ontstond Rebuild by Design, een uniek proces van het verbinden van ontwerpen ingenieurstalent met het talent van de regio: bewoners, bestuurders, ondernemers, wetenschappers en communityleiders. Eén regionaal ontwerpend onderzoeksproces met meer dan tweehonderd professionals, samenwerkend in tien teams. Er werden analyses gemaakt van de regionale kwetsbaarheden en afhankelijkheden, maar ook van kansrijke locaties voor vernieuwing en kwaliteitsverbetering. Rebuild by Design leverde dankzij de sterke coalities van ontwerpers en lokale stakeholders tien innovatieve regionale strategieën op, waaraan concrete, direct uitvoerbare projecten werden gekoppeld. Het was geen plan, maar een proces van cultuurverandering. In de teams werd cross-sectoraal samengewerkt aan de ontwikkeling van een nieuw, in alle opzichten duurzaam en maatschappelijk gedragen wederopbouwproces. Rebuild by Design, geïnitieerd door de Presidential Hurricane Sandy Rebuilding Task Force, was zelf ook een bijzondere coalitie van overheden, onderzoeks- en cultuurinstellingen, gefinancierd door zes financiers, waaronder de Rockefeller Foundation en de JPB Foundation. Zo werd Rebuild by Design meer een beweging dan een project.

Rebuild by Design

De Dutch Approach slaat aan in de VS: niet voor niets zitten in zes van de tien teams Nederlandse ontwerpers, ingenieurs en wetenschappers. En van de zes winnaars hebben er vier een Nederlandse vertegenwoordiging. Zo maakten OMA en Royal HaskoningDHV voor Hoboken de integrale strategie Resist, Delay, Store, Discharge. Een robuust pakket maatregelen - voor vergroening, het rioolsysteem en het toevoegen van waterberging in de publieke ruimte - maakt Hoboken weer een veilige en aantrekkelijke stad. BIG, One Architecture en Arcadis bedachten, vanuit de premisse dat Manhattan beschermd moet worden, op papier één grote infrastructurele ingreep in de vorm van een waterbeschermingsmaatregel voor de zuidelijke helft van Manhattan, maar dan plek voor plek, buurt voor buurt ontwikkeld, ingepast, ontworpen en uitgevoerd. Een ontwerpaanpak die de innovaties van waterbescherming en ingenieurskunde koppelt aan een community-aanpak, waarbij ontwerpen door en met de buurtbewoners en belanghebbenden zijn ontwikkeld.

DE DUTCH APPROACH SLAAT AAN IN DE VS MIT, ZUS en de Urbanisten deden een voorstel voor de transformatie van de Meadowlands in de New Meadowlands. Dit deel van New Jersey wordt wel eens het putje genoemd, de maffia heeft er haar lijken begraven en vervuiling en de opslag van chemicaliën bepalen het beeld. Het gebied is sociaal en fysiek kwetsbaar. En daar ligt juist ook de kans. MIT bedacht een ecologische waterbuffer die het water kan opvangen bij de meeste overstromingen, waarbij de natuur ook recreatiegebied is en waar de nieuwe dijk tegelijk de basis is voor een Bus Rapid Transit (BRT) systeem om de dorpen met elkaar te verbinden. Aan de kust van Long Island zijn de North Easternstormen berucht. Ze stuwen het water op naar de baaien achter de eilanden; hier heb je geen Sandy nodig voor een echte overstroming. Nu heeft Long Island en niet alleen deze kust - een veelheid aan haaks op de kust staande rivieren die vaak in stedelijk gebied volledig zijn verwaarloosd, versteend of verdwenen. De bergingscapaciteit en de ecologische waarde zijn nihil en de kwaliteit die dit netwerk van stromen kan geven aan de steden en dorpen is verdwenen. Interboro koppelt het terugwinnen van de Mill River aan het vergroten van de bergingscapaciteit met een veiligheidssysteem van dammen en sluisjes, waardoor de rivier zelfs met een volgende Sandy dit deel van Long Island veilig houdt. >>

NY CLIMATE RESILIENCE

Amsterdam Water By Design

AMSTERDAM WATER BY DESIGN De metropoolregio Amsterdam ligt in drie waterschapsbeheergebieden; Amstel, Gooi en Vecht, Hollands Noorderkwartier en Rijnland. Het water is onlosmakelijk verbonden met het succes van de stad en haar positie in de regio. Water is voor Amsterdam economie en cultuur. Dat vraagt water van fantastische kwaliteit in een waterveilige stad met voldoende water, niet teveel én niet te weinig. Het managen van risico’s en onzekerheden is ook in Amsterdam nog steeds een overheidsspel waarbij nationale, regionale en lokale overheden in wisselende verbanden samenwerken om die garanties voor veiligheid en kwaliteit te borgen. Maar stap ik op Amsterdam CS uit de trein en ik sta op dijkring 14, dan weet ik van niets. Loop ik de dijkring af naar het oosten, dan is het onderscheid tussen binnen- en buitendijks niet te ontdekken. Het spoor van sluisjes die vaak nog met de hand open en dicht gaan herinnert aan de kwetsbare ligging van de stad. Elke oefening betekent eerst de sluisdoorgangen ruimen van in de gracht gegooide fietsen en andere rotzooi. Wat weten we eigenlijk van het watersysteem in onze hoofdstad? Wat zijn de waterverhalen, watervragen en waterverlangens van de Amsterdammers? Wat betekenen die vele verhalen voor de beleving en de toekomst van de stad? En hoe verbinden we de grote regionale veiligheidsvraagstukken, de complexe economische en waterkwaliteitsbeleidsvoornemens met de buurten en hun bewoners? Waar begint Amsterdam waterstad?

WAT WETEN WE EIGENLIJK VAN HET WATER IN DE STAD?

Die verhalen moeten we achterhalen, en ze verbeelden, in kaart te brengen en verbinden met de grote regionale onzekerheden en de verschillende toekomstige risico’s en trends om zo scenario’s te kunnen schetsen voor de toekomst: Amsterdam Water by Design. Dat is geen beleidsproces, maar begint in de regio, in de stad en de wijken en op straat met de verbinding van talent. Het talent, de kennis en ervaring van bewoners uit buurten en wijken over de stad en de wereld. En talent uit de wetenschap, de kunst, architectuur, de overheid, het bedrijfsleven, de kleine en grote ondernemers en het talent van de NGO’s. Die analyse bepaalt de agenda van verandering - afgezet tegen alle beleidsambities, de vele investeringen en projecten en is verbonden via projecten, concrete opgaven en een concrete aanpak in de stad, in de regio. Amsterdam Water by Design maakt inzichtelijk waar de afhankelijkheden en kwetsbaarheden liggen, maar vooral wat de kansen zijn die door de verbinding van mensen en van talent boven komen drijven. En welk perspectief daarmee wordt geboden. Wat kan de Amsterdammer doen, waarmee kan de buurt beginnen en wat vraagt een grotere meer complexe coalitie? Welke allianties ontstaan er uit urgentie en kansen en waar maken zij het verschil? Het samenwerkingsproces in deze onderzoeksfase is de basis voor de selectie van een aantal projecten die met hulp van sterke coalities kunnen worden gerealiseerd. Samen, niemand uitgezonderd, werken we aan waterstad Amsterdam. Een publiek proces, gedreven vanuit de match, de sandwich tussen wetenschappelijke en maatschappelijke werelden, waarbij beleving en feiten, economie en cultuur door water en ecologie worden verbonden. Het begint met de match van talent. Niet bottom-up of topdown, maar in een mix van benaderingen en processen gericht op de verschillende opgaven: lokale nood ‘ontmoet’ regionale opgaven en (inter)nationale urgentie. Amsterdam water by design kan nu, wie begint?

NY CLIMATE RESILIENCE

>> Tegelijk wordt de rivier ingezet om een deel van het

water, dat met de Bay Park-waterzuiveringsinstallatie anders de baai wordt ingepompt, bovenstrooms weer het watersysteem in te brengen voor een natuurlijk proces van zuivering. Kwaliteit van ecologie, stad en de veiligheid van de regio gaan hand in hand. Rebuild by Design laat zien dat onze Dutch Approach van ontwerpen, innoveren en investeren werkelijk toegevoegde waarde heeft. De complexiteit van de wereldwijde verstedelijkings- en wateropgave is een enorme kans voor Nederland. Met de gebundelde kracht van overheid, bedrijfsleven, kenniswereld en de creatieve sector kunnen we onze leidende positie consolideren en uitbouwen. Het is mijn overtuiging dat we in Nederland de aanpak die we in Amerika hebben gekozen moeten benutten voor onze eigen nieuwe iconen en perspectieven. Om onze delta veilig en competitief te houden, maar ook om deze cultureel en kwalitatief te versterken.

NIET ALLEEN HET ONTWERP, MAAR OOK HET PROCES MOET ONDERSCHEIDEND ZIJN En het moment is ernaar. De Omgevingswet is naar de Tweede Kamer, waarmee Nederland niet alleen laat zien dat het in staat is om innovatie en realisatie te koppelen aan beleid en wetgeving, maar ook dat de veranderende overheid midden in de actualiteit durft te staan. Energie en water gaan hand in hand, daar kunnen we op veel plekken in Nederland ruimte voor maken en innovatie in stimuleren. Energietransitie vraagt om regionale, provinciale en soms zelfs lokale in- en aanpassing. Als het ontwerp voorop staat, is niet alleen het resultaat onderscheidend, maar ook het proces om het te realiseren.

Sterke coalities

Met de alliantie die de rijksoverheid sloot met de Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam bouwen we door aan het onderzoeksprogramma dat we ooit ‘stad maken’ noemden maar dat uiteindelijk gaat over hoe je met ontwerp, coalities en concrete opgaven inspirerende voorbeeldprojecten realiseert. De samenwerking rond de biënnale laat zien dat er op de overlap van overheid, bedrijfsleven, gemeenschappen, kenniswereld, ontwerpers en culturele instellingen een (tijdelijke) vrije ruimte ingezet kan worden die leidt tot nieuwe inzichten én echte resultaten, tot projecten én processen van noodzakelijke verandering. Mensen en organisaties die leren en testen, en die zo het verschil maken, by design. Sterke coalities werken samen aan de vernieuwing en versterking van onze steden en aan bijzondere projecten als Leeuwarden Culturele Hoofdstad in 2018, de Floriade in Almere in 2022, de World Expo in Rotterdam in 2025, 750 jaar Amsterdam, Energielandschappen in ZuidHolland, Groningen en Flevoland, de uitvoering van het Deltaprogramma over het hele land, het Nieuwe Ruimte voor de Rivier-programma, een vernieuwde Afsluitdijk - het is te veel om op te noemen. Nederland is niet af, Nederland wordt ook niet aangeharkt, Nederland is volop in ontwikkeling. Met sterke coalities van partijen die onderkennen dat onze Dutch Approach het verschil maakt. Dat vraagt om ‘inclusief ’ leiderschap, vernieuwd publiek-privaat opdrachtgeverschap, waarbij samenwerken centraal staat. In de Dutch Approach is ontwerp onderscheidend. Onderscheidend in hoe het het proces stuurt en helpt ontwikkelen, adaptief, flexibel, inclusief. Ontwerp is innovatief, gedreven vanuit de toekomst, met feiten, data en scenario’s. Op elke schaal verbindend gemaakt, van bewoner tot bestuurder, ondernemer tot onderzoeker. Ontwerp verbindt het verleden met de toekomst voor een scherp perspectief op vandaag. ŤŤ Henk Ovink is senior adviseur van de Amerikaanse Minister Shaun Donovan van HUD (Housing and Urban Development) in diens rol als voorzitter van de Hurricane Sandy Rebuilding Task Force. Dit artikel verscheen eerder in De Groene Amsterdammer. Voor Nieuw Amsterdam voegde Ovink een extra kader toe met een toekomstvisie voor Amsterdam.

groene.nl portal.hud.gov

Amsterdam Rainproof

AMSTERDAM RAINPROOF

DROGE VOETEN IN DE STAD Mede door de klimaatverandering krijgt ook Nederland steeds vaker te kampen met hevige regenbuien. Dit kan tot veel wateroverlast leiden. Er wordt hard gewerkt aan oplossingen om regenwater tijdelijk vast te houden om zo schade te voorkomen, onder meer door waterpleinen aan te leggen en meer groen in de stad te stimuleren. In steden is ruimte creëren voor water een uitdaging. Door de toenemende bebouwing en bestrating kan het regenwater niet meer weg en er is weinig plek voor tijdelijke berging van extra water. In Amsterdam wordt ook iedere inwoner opgeroepen een steentje bij te dragen. Via het platform Amsterdam Rainproof stimuleren gemeente en waterschap inwoners, ondernemers, kenniswerkers en ambtenaren om bij alle fysieke veranderingen in de stad na te denken hoe je regen een plaats geeft en zo schade kan voorkomen en regenwater beter kan benutten.

Inwoners kunnen onder meer groene daken of polderdaken aanleggen en meer groen in de tuin hebben. Want ook in de eigen omgeving van gebouw en tuin heeft het regenwater moeite om zijn weg te vinden. Gras, mos of sedum vangen regenwater op en ontzien zo het riool. Een kleine ingreep, zoals tegels verwijderen of een regenton plaatsen, kan al besparing opleveren. Via het platform komen alle ideeën, initiatieven en informatie samen. Heb je zelf een idee, een product, verhaal, dienst of een andere bijdrage om je huis, straat of wijk rainproof te maken: laat het weten en Amsterdam Rainproof koppelt je aan andere Rainproof Amsterdammers.

rainproof.nl Om te zien welke potentie daken in de stad hebben en hoe we ze rainproof kunnen maken, neem dan ook een kijkje bij Amsterdam Rooftop Solutions.

amsterdamrooftopsolutions.com

THE NEXT ECONOMY

IABR 2016

OP ZOEK NAAR NIEUWE STEDELIJKHEID

IABR 2016: THE NEXT ECONOMY ‘Is de verstedelijking die over ons heen komt, wel de verstedelijking die we willen?’ Het is een retorische vraag van Maarten Hajer, curator van de Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam 2016. ‘We hebben te maken met een normative leap,’ legt hij uit. We zien wat er gebeurt en denken dat het goed is. >>

Floor Milikowski journalist en onderzoeker

THE NEXT ECONOMY

>> Tijdens een bijeenkomst in Pakhuis de Zwijger geeft Hajer

voor het eerst een tipje van de sluier over zijn invulling van de IABR. Als directeur van het Planbureau voor de Leefomgeving en hoogleraar Bestuur & Beleid heeft hij de afgelopen jaren naam gemaakt met zijn vooruitstrevende ideeën over smart cities en de new economy. Nieuwe ideeën over de stad en stedelijkheid en over de samenleving en economie van de toekomst. Daarin gaat het niet meer om groei en geld verdienen, maar om duurzaamheid, kwaliteit van leven en een eerlijke ruimtelijke verdeling. Factoren die in de slipstream van het succes van Florida, Glaser en anderen graag worden vergeten.

LEREN DOE JE IN EEN GLOBAL NETWORK OF URBANISM Steden worden steeds meer benaderd vanuit een economisch model en gebruikt voor het scheppen van investeringsmogelijkheden. Hoe harder ze groeien, hoe meer evenementen, vastgoed, banen, vliegbewegingen er zijn, des te groter de geldstromen die rond gaan en de winst die kan worden gemaakt. En we denken dat het goed is. Dat het de enige manier is. ‘Maar is dat wel zo?’ vraagt Hajer zich af. ‘Je kan de stad en verstedelijking ook benaderen vanuit een heel ander perspectief. Bijvoorbeeld dat van Piketty. Dan zie je hele andere dingen.’ Zoals de macht van het grote geld, de groeiende ongelijkheid binnen steden, tussen steden onderling en tussen verschillende regio’s in de wereld.’ Of kijk eens vanuit het perspectief van duurzaamheid en leefbaarheid en je ziet de stijgende percentages fijnstof, de uitputting van energievoorraden, de alsmaar groeiende stroom toeristen, de opwarming van de aarde en de toenemende dreiging van extreem weer. Ook in Nederland, ook in Amsterdam. ‘Ik heb me altijd gestoord dat Amsterdam niet meedeed aan de IABR’, zegt Bart Vink, D66 gemeenteraadslid in Amsterdam. Vanuit zijn werk bij het Ministerie van Infrastructuur en Milieu was hij regelmatig betrokken bij de biënnale, bij een laboratorium voor research en development van de stad. ‘Daar hoort Amsterdam bij betrokken te zijn. Dit is de stad waar de grote stedelijke vraagstukken van de toekomst naar voren komen. Waar we de stad van de toekomst kunnen uitvinden.’

Amsterdamse deelname

Ook vanuit Rotterdam groeide de behoefte aan een Amsterdamse deelname. Een tentoonstelling en een ontwerpatelier in de hoofdstad levert een groter en breder publiek op. Nu is het vaak vooral de vakwereld die de biënnale bezoekt. Dat beperkt de impact van de biënnale, aldus Vink. ‘Als je een serieuze rol wilt spelen in de discussie over een duurzame, vitale, gezonde stad, moet je ook de buitenwereld betrekken. Politici, bestuurders, maar ook gewone stedelingen.’ Vanuit die gedachte diende Vink samen met VVD, SP en GroenLinks een discussie nota in, in de gemeenteraad. Al snel bleek ook de PvdA enthousiast, waardoor een grote meerderheid ontstond die het voorstel steunde. Ook wethouder Eric van der Burg omarmde direct het initiatief, met daarbij de opmerking dat het dan wel goed moet gebeuren. Met genoeg financiële middelen en vooral met kwaliteit. In januari stemt de gemeenteraad formeel over het voorstel en daarna moet een concreet plan worden uitgewerkt. Als het aan Amsterdam ligt, zal dat in ieder geval bestaan uit debatten, een tentoonstelling en een plaatselijk ontwerpatelier. Hoe groter, hoe beter. Zeker ook gezien de aanwezigheid van de volledige EU top in Amsterdam in die periode. Nederland is in 2016 tijdelijk voorzitter van de EU. Regeringsleiders, politici, ambtenaren komen bij elkaar op het Marinecomplex. Een unieke kans voor de stad om zich te presenteren aan Europa. Als het aan Zef Hemel (adjunct-directeur van de Dienst Ruimtelijke Ordening en bijzonder hoogleraar grootstedelijke problematiek aan de UvA) ligt, grijpt Amsterdam het moment aan om te laten zien dat ook Amsterdam een voorbeeldfunctie kan hebben binnen de next economy. ‘We kunnen iets maken dat symbool staat voor de civic economy, een sociaal inclusieve economie. Waarin Amsterdamse architecten samenwerken met leerlingen van ROC’s, waar ondernemers en wetenschappers elkaar vinden. We kunnen laten zien hoe wij met elkaar samenwerken.’ >>

AMSTERDAM VERBINDEN AAN DE ROTTERDAMSE IABR

THE NEXT ECONOMY

Samenwerken

>> Samenwerken, het is een thema dat ook voor Hajer van

essentieel belang is voor de next economy. De nieuwe stedelijkheid waar hij naar zoekt, kan alleen worden gevonden in gezamenlijkheid binnen een global network of urbanism. Een netwerk waarbinnen steden van elkaar leren, zodat Afrikaanse en Aziatische steden niet de fouten maken die op grote schaal in het westen zijn gemaakt. En waar wij leren van de innovaties in Kaapstad, Sangdo en Dubai. Een netwerk van universiteiten, besturen, ngo’s, bedrijven, zoekend naar passende antwoorden op lokale vraagstukken.

‘Ik heb de stad benaderd vanuit het perspectief van de grote stadslandschappen. De ABC Metropool die wordt begrensd door Amsterdam, Brussel en Keulen, waar Ajax-Anderlecht een derby is en Feyenoord - FC Köln ook. ‘ Twee jaar lang was landschapsarchitect Dirk Sijmons curator van de Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam. Als thema voor de zesde editie van de IABR koos hij Urban by Nature. De zoektocht naar een nieuwe dynamiek tussen stad en natuur, waarbij de twee elkaar niet schaden maar versterken. ‘De grote mondiale milieuvraagstukken hebben hun wortels in de grote steden en in die steden liggen ook de mogelijkheden om de problemen op te lossen.’ De zoektocht naar die oplossingen stond afgelopen mei centraal in de projectateliers Rotterdam, BrabantStad en Texel. De keuze voor Texel noemt Sijmons zelf een brutale stap. Want op het eerste gezicht valt op het idyllische

‘Want wat in de ene stad werkt, werkt niet per se in een andere stad’, zegt Hajer. ‘We zullen pragmatisch moeten leren om te komen tot een nieuwe vorm van stedelijkheid, die wel voldoet aan de idealen die we voor deze wereld hebben.’ ŤŤ

maartenhajer.nl pbl.nl bartvink.wordpress.com zefhemel.nl

Waddeneiland weinig te onderzoeken op het gebied van stedelijke vraagstukken. Maar schijn bedriegt. ‘Texel is een stedelijk balkon van Amsterdam in de Waddenzee,’ legt Sijmons uit. ‘En het is een van die gebieden die door de toeristische en recreatieve industrie uit de rails dreigen te raken.’ Het ooit zo pittoreske duindorp De Koog is in de loop der jaren veranderd in een Hollandse variant van Lloret del Mar. Het projectatelier, met daarin landschapsarchitecten en stedenbouwkundigen, ging aan de slag met de vraag hoe toerisme en omgeving op een wenselijke, duurzame manier met elkaar te combineren. Extra uitdaging was het vraagstuk van nieuw aan te leggen infrastructuur voor een plaatselijk zelfvoorzienend systeem van energiehuishouding. Vooral onder bewoners heerst de angst dat de bouw van windmolens toeristen zal afschrikken. Onderzoek door het projectatelier maakte duidelijk dat toeristen geen problemen hebben met een extra windmolen hier of daar. Bovendien leidden gesprekken met bestuurders, bewoners en ondernemers tot

een aantal nieuwe principes bij besluitvorming over toerisme en het aantasten van de omgeving. Joachim Declerck van projectatelier BrabantStad ervaarde hoe de vrije context van de biënnale kan leiden tot nieuwe samenwerkingen en inzichten. Declerck: ‘Hoe moet je omgaan met het mozaïek dat Brabant is? Hoe voorkom je dat steden te klein en dorpen te groot worden? Hoe creëer je een wenselijk samenspel tussen verstedelijking en natuur?’ Daar is geen beleidsmatige visie op en tijdens de IABR is getracht daar een eerste aanzet toe te geven. ‘We hebben een cultuuromslag te weeg gebracht en partijen bij elkaar gebracht die niet gewend zijn met elkaar aan tafel te gaan.’ Er is een aanzet gegeven tot een aantal pilotprojecten die nu worden uitgewerkt. Precies zoals Sijmons het vooraf graag wilde. ‘Met IABR–2014 willen wij een dodehoekspiegel monteren voor de ruimtelijke vakwereld,’ aldus de curator in april 2014 op weblog Ruimtevolk.

iabr.nl hnsland.nl brabantstad.nl

NEW EUROPE

Cities in Transition

NEW EUROPE CITIES IN TRANSITION Het afgelopen jaar hebben we met het platform Nieuw Amsterdam de transitiepraktijken in de hoofdstad nauwlettend gevolgd en zoals te zien aan deze dubbeleditie, hebben we inmiddels de stap ondernomen naar Nieuw Nederland. Wat we waarnemen in de Nederlandse steden, blijkt - niet geheel verrassend ook in Europa te spelen. Ook daar heeft de economische crisis huisgehouden en wordt gezocht naar nieuwe manieren van gebiedsontwikkeling, het creĂŤren van werkgelegenheid, de herontwikkeling van bestaand vastgoed en het verbeteren van de leefbaarheid in buurt en wijk. Charlot Schans programmamaker en projectleider New Europe Pakhuis de Zwijger

Overal geldt dat men meer resultaat met minder middelen tracht te realiseren. En dat is misschien maar goed ook! De relatieve soberheid van de afgelopen jaren heeft ons verdomd creatief en vindingrijk gemaakt. We maken op een duurzamere manier gebruik van bestaande waarden en goederen door co-creatie en slim delen. Ook in andere Europese steden zijn het steeds vaker particuliere initiatiefnemers die een actieve rol spelen in het in stand houden of verbeteren van de leefbaarheid. Dit leidt tot nieuwe manieren van samenwerken tussen de overheid en haar burgers en heeft een positieve invloed op het gevoel van eigenaarschap van alle gebruikers van de stad. >>

IN GESPREK MET LOKALE STADMAKERS

NEW EUROPE

ONLINE PLATFORM NEW EUROPE Het nieuwe online platform New Europe is dé plek waar lokale reporters Stadberichten delen en initiatieven op de kaart van hun stad aanduiden en waar Stadmakers elkaar treffen om praktijkkennis te delen. Elke Europese hoofdstad heeft een eigen pagina met een interactieve kaart en aan initiatieven verbonden Stadmakers.

citiesintransition.eu

>> Inmiddels hebben we met Metropolitan Field Trips Berlijn,

Boekarest, Rome, Boedapest, Kopenhagen / Malmö en Athene mogen bezoeken. Telkens bestuderen we met een divers gezelschap van veelal Nederlandse stedelijk professionals de transitie en sociale innovatie in een Europese stad, door te kijken naar de dynamiek tussen bottom-up initiatieven en hun institutionele context. We ontmoeten lokale stadmakers en gaan met hen in gesprek over de veranderingen in de samenleving en de manier waarop zij zich verhouden tot het gemeentelijk bestuur. De omzwervingen door Europa hebben lang niet altijd een rooskleurig beeld opgeleverd van de situatie bij onze Ooster- en Zuiderburen. Met regelmaat tellen de deelnemers aan de Metropolitan Field Trips hun zegeningen met betrekking tot ons Nederlands ‘poldermodel’. Wij zijn maar gezegend met een overheid die open staat voor een daadwerkelijke dialoog met ‘de samenleving’, waar elders in Europa partijen soms eerder lijnrecht tegenover elkaar lijken te staan.

Online platform

Gelukkig valt er ook een hoop positiefs te leren en is er volop inspiratie te halen in New Europe! Zo maakte het lef van de initiatiefnemers van Heti Betevő in Boedapest indruk, die ondanks de voortdurende dreiging van boetes en sancties wekelijks ruim 200 daklozen en arme bewoners van een maaltijd voorzien, mogelijk gemaakt met donaties van gasten aan de naastgelegen hippe bars. Net als MAAM in Rome, waar kunst als ‘eerste linie van verdediging’ wordt ingezet, om te voorkomen dat Roma gezinnen worden ontruimd uit een leegstaande salamifabriek. Echt spannend wordt het wanneer een initiatief in staat is om financieel volledig onafhankelijk van de overheid een woonwijk te realiseren, zoals bij Holzmarkt in Berlijn.

WE KUNNEN VAN ELKAAR LEREN Hoewel initiatieven in uiterlijk vertoon soms erg op elkaar lijken, kan de achterliggende motivatie geheel anders zijn. Daar waar stadslandbouw of de herontdekking van het ambacht bij ons vaak met ‘hipsteraangelegenheden’ worden geassocieerd, is het elders soms pure noodzaak. En dat is nu juist wat New Europe zo interessant maakt, die constante zoektocht naar overeenkomsten en verschillen en de vraag wat en vooral hóé je van elkaar kunt leren. Wij geloven dat door middel van de uitwisseling van kennis en praktijken tussen stadmakers de transitie in Europa kan worden versterkt. Door het verbinden van initiatieven in alle 28 hoofdsteden van de Europese Unie hopen wij op termijn zelfs bij te dragen aan een nieuw soort Europees burgerschap en een onderlinge solidariteit, gebaseerd op een vele malen positiever discours dan nu gebezigd wordt. De komende periode zetten we onze koers door New Europe in ieder geval voort. Samen met onze partners van de Vereniging Deltametropool en Stipo doen de Metropolitan Field Trips in 2015 Lissabon, Brussel, Madrid, Stockholm, Londen en Parijs aan, steeds met interessante lokale samenwerkingspartners en stadmakers. En als in 2016 het Nederlands voorzitterschap van de Europese Unie neerstrijkt in Amsterdam is heel New Europe bij ons uitgenodigd. Ben je nieuwsgierig geworden? Ga dan vooral mee op reis en en bouw mee aan het internationale netwerk van Stadmakers in 2015! ŤŤ

CITY EMBASSY BERLIN

Holzmarkt

HOLZMARKT De initiatiefnemers van het voormalige En met een erfpacht van 75 jaar op CITY EMBASSY Bar25 en het minstens zo beruchte zak, zag de stad Berlijn definitief af van Kater Holzig zitten na sluiting van de plannen om dit stuk oever vol te laatstgenoemde niet stil en bouwen zetten met kantoren en mediabedrijven. op dit moment een compleet dorp op De financiering gebeurde volgens het het wereldberoemde strandje aan De ‘Holzmarktmodel’ met een Zwitsers Spree. Genossenschaft Holzmarkt heeft pensioenfonds als investeerder. Met de een terrein van maar liefst 18.000 m² uitgifte van aandelen wordt de bouw te vullen. Daarmee zijn ze een serieuze van het cultuurpark gefinancierd. Het partij binnen de stedelijke ontwikkeling van Berlijn te Genossenschaft mag bepalen wat er op het terrein aan noemen. De eerste bouwresultaten van het toekomstig functies en dus bebouwing komt. Interesse in een plekje avonturenpark zijn al te bewonderen: wonen en werken, als Genosse, ofwel participant? Vanaf 25.000 euro gecombineerd met het Kater Blau restaurant en kun je je inkopen in het project. Open to everyone, club, kindervoorzieningen, een kapper, theater, het even unicorns! Mörchenpark en een hotel. Natuur, economie en cultuur holzmarkt.com staan centraal in het gedachtegoed van de oprichters en moerchenpark.de de beleving van bewoners en bezoekers staat voorop.

BERLIN

METROPOLITAN FIELD TRIP BUCHAREST

ÂŠ Rolad Aron

Het nieuwe Berlijn

METROPOLITAN FIELD TRIP BOEKAREST EEN STAD DIE BRUIST Boekarest verandert in razend tempo van een grauwe communistische stad in misschien wel het nieuwe Berlijn. Snel geld en een nieuwe, zelfbewuste creatieve klasse strijden om voorrang. En dat schuurt.

Een bont gezelschap van hippe twintigers en dertigers is neergestreken op een oud fabrieksterrein. Ze drinken bier en roken dunne filtersigaretten. De opening van de Carol Factory was de reden van hun komst. Via Facebook hebben ze hun weg gevonden naar de oude fabriekshal die deze avond officieel een nieuwe, culturele bestemming krijgt. Als broedplaats. Met ateliers voor kunstenaars, horeca en evenementen. Nee dit is niet Berlijn. Dit is Boekarest anno nu. >>

METROPOLITAN FIELD TRIP BUCHAREST

Ariane Kleijwegt journalist

arianekleijwegt.com

>> Initiatiefnemers zijn de Nederlandse

architecte Meta van Drunen en ontwikkelaar Joep de Roo van Eurodite die samen dromen van een Roemeense variant op de Westergasfabriek in Amsterdam. De locatie aan de rand van een park ten zuiden van het centrum van de stad is ‘misschien wel het meest beschreven afstudeerproject onder architectuurstudenten hier in Boekarest’, zegt Joep trots. Toch werd het terrein niet eerder in ontwikkeling genomen. Het is ook de locatie waar 25 Nederlanders afgelopen voorjaar de Metropolitan Field Trip Boekarest startten. De groep Nederlandse architecten, urban planners en beleidsmakers bezochten eind mei de Roemeense hoofdstad op zoek naar verschillen en overeenkomsten in stedelijke ontwikkeling. De opening van de tweede City Embassy van Europa was het startsein voor een weekend vol inspiratie, kruisbestuiving en nieuwe contacten. Hoe vergelijkbaar zijn Amsterdam en Boekarest? Hoe geven actieve burgers

Een nieuwe generatie

INSPIRATIE, KRUISBESTUIVING EN NIEUWE CONTACTEN en professionals vorm aan hun stad en met welke successen en conflicten gaat dat gepaard? ‘Ons uitgangspunt is dat we met zijn allen in dezelfde transitie leven maar die verandering beleven vanuit verschillende historische perspectieven en bestuursstructuren’, verduidelijkt Egbert Fransen, directeur van Pakhuis de Zwijger. Aan verandering in Boekarest geen gebrek. De stad vormt een mozaïek van verschillende bouwstijlen: belle époque, modern, neoclassicistisch. Het staat kriskras door elkaar. Enige constante lijkt de terugkerende bouwput die na vrijwel ieder huizenblok verrijst. Als een van de Nederlanders zich afvraagt wat er gebeurt achter al die houten afschermingen, schudt de jonge Boekarester en urban planner Alexandru Matei zijn hoofd. ‘Dat wil je niet weten’, klinkt het afkeurend. ‘Wéér een winkelcentrum of kantorencomplex dat met snel geld uit de grond wordt gestampt.’

DE NIEUWE GENERATIE IS KRITISCH, MAAR OOK BEREID ER IETS VAN TE MAKEN 60

Op de fiets begeleidt hij het Hollandse gezelschap. Hij vertegenwoordigt juist die andere beweging die de stad ondertussen van onderop vormgeeft. Jonge creatievelingen proberen Boekarest op hun eigen manier een nieuw gezicht te geven. Alexandru gebruikt daarvoor zijn fiets, die hier tot symbool is geworden van een zelfbewuste postcommunistische generatie die via internet en sociale media continue in contact staat met de rest van de wereld. Dat maakt deze generatie niet alleen kritisch, maar ook meer bereid er zelf iets van te maken. Fietsen is in Boekarest niet alleen een manier om van A naar B te komen, maar ook een statement. Jonge fietsers vormen een beweging die politiek geëngageerd is. Het afdwingen van meer fietspaden bij lokale politici staat symbool voor een andere strijd. Die tegen corruptie en meer invloed van burgers op de eigen leefomgeving. Dat uit zich ook op andere manieren. Jonge architecten herontdekken - deels noodgedwongen, deels uit idealisme en overtuiging historisch erfgoed in de eigen stad. Door de economische crisis is werk vinden zowel hier als elders in Europa moeilijker geworden. Vervallen belle époque villa’s en de mooiste verloederde paleizen worden als gevolg van de ondergang gered en krijgen een tijdelijke nieuwe bestemming. Zo ontstaan ook creatieve broedplaatsen en alternatieve uitgaansgelegenheden >>

METROPOLITAN FIELD TRIP BUCHAREST

Make a point

MAKE A POINT Niet alleen symbolisch wilden de jonge cultureel ondernemers Alma Cazacu en Dragos Ciulinaru een punt maken. Hun in 2010 geopende culturele centrum in een buitenwijk van Boekarest moest letterlijk een nieuw punt op de plattegrond van de stad zetten. Beiden studeerden in Londen en zagen daar de populariteit van culturele broedplaatsen op onverwachte plekken. In het district Pantelimon vond het tweetal een fabrieksterrein met een oude watertoren. Met subsidie van de Nederlandse ING

bank toverden zij de toren om tot schildersdoek, waarop een door een prijsvraag gekozen lokale kunstenaar zijn werk mocht tonen. De eigenaar gaf toestemming voor het plan en nu de toren ook meer publiek trekt naar de tot expositieruimte omgetoverde fabriek aan de voet, komt de waarde die Make a Point creĂŤert ook hem ten goede.

makeapoint.ro

METROPOLITAN FIELD TRIP BUCHAREST

>> in het centrum van de stad. Het

zijn panden waarvan de eigenaren na de val van het communisme in soms jarenlange, slepende juridische conflicten verzeild raakten. ‘Zolang de eigendomskwestie niet werd opgelost, bekommerde niemand zich om de staat van de panden’, zegt Denis Solot, die met een aantal

Nieuwe bestemmingen

mede-studenten architectuur sinds kort één van de villa’s bewoont aan de Carol Boulevard in hartje Boekarest. Met toestemming van de eigenaar wordt het gebouw nu opgeknapt en opengesteld voor het publiek. ‘We willen de villa’s teruggeven aan de stad’, zegt Denis. ‘Als we twee jaar geleden niet hadden ingegrepen

was dit pand in elkaar gestort.’ De kamers in dit huis dat een advocaat in 1912 liet bouwen, dienen nu als oefenruimte voor theatergroepen, mobiele fietswerkplaats, muziekstudio of feestlocatie. Maar de vraag is voor hoe lang. Juridisch gezien hebben de tijdelijke bewoners weinig tot geen rechten op het pand. >>

METROPOLITAN FIELD TRIP BUCHAREST

Het is de sensatie van Boekarest dat je niet zeker bent of dit alles er morgen nog is, denkt de negenentwintig jarige Livia Morega, tevens werkzaam voor Eurodite. Ze staat in de gigantische tuin van Gradina Eden, één van de prachtige verlaten paleizen die nu dienst doen als alternatieve horeca. In de tuin kun je bier bestellen aan

een geïmproviseerde bar en plaats nemen op een van de vele witte houten klapstoelen die lukraak over het terrein verspreid staan. In de kelder kun je dansen tot het ochtend is en via de hoofdentree kun je zonder duidelijk doel over wenteltrappen, door mysterieuze gangen en langs afgebladerde muren dwalen. ‘Morgen

kunnen dit kantoorpanden zijn. Je moet ervan genieten zo lang het er is’, zegt Morega. Berlijn is er niets bij. ŤŤ

fb.com/casacarol53 eurodite.com

RECICLARE CREATIVA Alina Blaga liet zich inspireren door het project Trashformers van Kulturlabor Trial&Error uit Berlijn. Met een groep Roemeense designers begon ze ook in Boekarest nieuwe ontwerpen te fabriceren uit afval en recyclebare materialen. Doel is om de lokale bevolking te inspireren tot een andere, meer duurzame leefwijze. In kleine werkgroepen op straat nodigen designers passanten uit om mee te werken. Reciclare Creativa werd een hit op Twitter waardoor grote bedrijven de jonge ondernemers nu benaderen voor opdrachten. ‘Dan wil Danone bijvoorbeeld dat wij van hun afval iets moois maken om aan journalisten te kunnen laten zien.’ Van de inkomsten kan Blaga leven, maar haar grootste droom is dat het project wordt opgenomen in het schoolcurriculum zodat kinderen van jongs af aan leren hoe ze zelf kunnen recyclen.

reciclarecreativa.ro

Reciclare Creativa

METROPOLITAN

FIELD TRIPS 201 5

LISBON - MADRID BRUSSELS - LONDON PARIS - STOCKHOLM

MORE INFORMATION: CITIESINTRANSITION.EU/FIELDTRIP

Stadslandbouw Ampelokipoi

CITY EMBASSY ATHENS

STADSLANDBOUW AMPELOKIPOI Op het dak van een kantoorgebouw in dieren gevoerd met voedselafval uit de CITY EMBASSY de Atheense wijk Ampelokipoi, houdt naastgelegen supermarkt, heeft hij in een architect Konstantinos Zarbis al ruim vijf kantoortje op de vijftiende verdieping jaar een volledig uitgeruste boerderij, waar een kaasmakerij en voorziet hij zichzelf tot voor kort gemeente noch de bedrijven en zijn omgeving van kaas, eieren, vlees in het pand weet van hadden. Het zestien en seizoensgroenten. Om zich er van te verdiepingen tellende gebouw werd in verzekeren dat de producten geschikt zijn de jaren ’70 ontwikkelt door zijn vader, voor consumptie, test hij regelmatig op die destijds al paddenstoelen kweekte aanwezige resten van bestrijdingsmiddelen in de donkere kelder en verkocht aan restaurants in de en fijnstof. En ook aan de watercirculariteit wordt gedacht: omgeving. Nu heeft zijn zoon het experiment hervat, door het gebruik van regenwater voor de irrigatie en de vanuit het geloof dat natuur en duurzaam leven ook een aanleg van aquaponics voor tilapia. Wie in het door de plek verdienen in de stad. En wel een waar 200 kippen, crisis zwaar getroffen Athene geld denkt te besparen door konijnen, parelhoenders en geiten harmonieus naast stadslandbouw komt echter bedrogen uit. De familie ziet elkaar leven tussen de groenten, kruidentuin en een het vooral als een investering in een duurzamer leefklimaat boomgaard met sinaasappel-, vijgen- en olijvenbomen. en een experiment voor toekomstige bouwprojecten. Veel van Konstantinos’ aandacht gaat uit naar het Een boventallige secretaresse van het familiebedrijf is bevorderen van circulariteit in de stad. Zo worden de inmiddels omgeschoold tot kaasboerin.

ATHENS

METROPOLITAN FIELD TRIP BOEDAPEST DE HERUITVINDING VAN DE PUBLIEKE RUIMTE 66

Jeroen Saris inspirator en oprichter de Stad bv

destadbv.nl

Er zijn steden die naarmate ze ouder worden achtelozer worden in de omgang met zichzelf. De schoonheid wordt sleets, de vermoeidheid slaat toe, de eeuwen herhalen zich en uiteindelijk worden ze een parodie van zichzelf. Zeker steden die veel verfilmd zijn hebben daar last van. De eeuwige stad Rome is verborgen geraakt achter de beelden van Fellini tot Sorrentino. De scooter, de Trevi fontein, de decadentie en ragazzi zijn decorstukken in het straatbeeld dat zelf in een filmbeeld is veranderd. De bewoners zijn figuranten die ook niet meer in staat zijn al die schoonheid te onderscheiden en te onderhouden. Er zijn daarentegen ook steden die zich hieruit redden door zich telkens te vernieuwen. Ze nemen periodiek een nieuwe gestalte aan. Tegelijk met de vernieuwing wordt ook aan het bestaande een nieuw leven gegeven. Zo krijgt de stad een steeds rijker verhaal. Zoâ&#x20AC;&#x2122;n stad is Boedapest: een stad die bezig is zichzelf opnieuw uit te vinden. >>

METROPOLITAN FIELD TRIP BUDAPEST

>> 1985

Creatieve destructie

Bij mijn eerste bezoek aan Boedapest trof ik een stad vol kogelgaten, gehavende gebouwen en vervlogen illusies. De grandeur schemerde achter het roet en verval. Onze privékamer was een communistische variant op AirBnB in het appartement van een oude vrouw. Zo’n gebouw met grote appartementen en brede trappen rond een vierkante binnenplaats, waar ook een paar onduidelijke bedrijfjes zaten. Inwoners van Boedapest mochten kamers aan buitenlanders verhuren onder streng toezicht van de staat. De bewoners konden een centje bijverdienen, de staat haalde deviezen binnen en kon een oog je op de bezoekers houden. Paleizen, huizen, parken en baden lagen er verwaarloosd bij maar de straat bruiste van handel, plezier en vertier. Niemand had geld, maar de vrouwen op straat zagen er goed uit. Of leek dat maar zo?

Dit is de derde Metropolitan Field Trip, waarin Pakhuis de Zwijger met een aantal Nederlandse experts op zoek is naar de nieuwe stedelijke dynamiek in Europese metropolen, naar bottom-up initiatieven, publieke ruimte, cultureel ondernemerschap en hergebruik van stedelijke ruimte. Het beeld in de pers is dat de leegte die ontstond na de ineenstorting van het communisme, opnieuw is bezet en wel door de nieuwe machthebbers van Fidesz, de Hongaarse Burgerunie. De partij die begon als liberale oppositie tegen de als sociaaldemocraten vermomde communisten, zou nu een nieuwe hermetische staatsmacht geworden zijn met nationalistische tendensen en een tweederde meerderheid. Europa toont zich ontstemd over de beknotting van de vrijheid van meningsuiting. Onze gesprekspartners tonen zich een stuk genuanceerder. Zijn ze voorzichtig, bedachtzaam of bang?

2014

De wraak van het verleden

Van het Novotel in Buda nemen we de taxi naar Café Jedermann in Pest om de partners te ontmoeten die ons zullen rondleiden. De stad is onherkenbaar. Alleen de bruggen zijn hetzelfde, maar de straten stralen weer de glorie van de 19e eeuw uit. De Nederlandse eigenaar van het café ontvangt ons. Iedereen is er: de mensen van de ambassade en de gidsen voor de komende dagen. Er speelt een jazz kwartet. Daarna wordt ge-jammed, gesoleerd, geblazen en gedrumd. En gelachen, gegeten en muziek gemaakt. Mijn buurvrouw probeert me iets uit te leggen. Ik kan het niet goed volgen, maar dat geeft niet, morgen gaan we het zien.

De volgende ochtend blijkt dat laatste niet het geval. Samu Szemerey - architect en onder andere coördinator van de inbreng van Hongarije in De Biënnale van Venetië - legt ons op een intelligente en genuanceerde wijze uit dat na de telkens terugkerende corruptieschandalen van de socialisten en de voortdurende machtswisselingen met ongedaanmaking van alles wat de vorige regering gedaan had, het hoe dan ook een zegen is dat deze partij nu eens blijft om uit te voeren wat hij beloofd heeft en om zekerheid te geven aan burgers en investeerders. Je hoeft het niet eens te zijn met dit beleid om de voordelen van stabiliteit in te zien. Hij oppert dat de ‘creatieve destructie’ die nu gaande is, misschien wel de enige weg is om nieuwe ruimte te creëren voor initiatieven en vernieuwing. >>

BOEDAPEST Boedapest telt 2,5 miljoen inwoners en is bestuurlijk opgedeeld in 23 districten. Elk stadsdeel heeft ongeveer 100.000 inwoners, een eigen raad en een burgemeester. De Metropool zelf heeft eveneens een burgemeester en een gemeenteraad. Dit systeem is bedacht om de democratie zo dicht mogelijk bij de mensen te brengen, maar in wezen ook bedoeld om te voorkomen dat één burgemeester te machtig wordt ten opzichte van de landelijke regering. Het leidt in praktijk alleen maar tot competentiestrijd, corruptie en machtspelletjes waarbij de buurt aan het kortste eind trekt. In 17 van de 23 districten is Fidesz aan de macht en de burgemeester van de Metropool is van dezelfde partij. Het land kampt bovendien met een grote brain drain, naar men zegt zijn een half miljoen Hongaren naar het buitenland vertrokken, waaronder vooral de best opgeleide jongeren.

METROPOLITAN FIELD TRIP BUDAPEST

>> Hongarije is niet alleen postcommunistisch, maar

ook postmonarchistisch. Je moet verder teruggaan om de problemen die het land heeft met de opbouw van een liberale democratie te begrijpen. Er is weinig experimenteertijd geweest. De dubbelmonarchie met Oostenrijk was de bloeitijd van de stad in de 19e eeuw. In de periode dat Hongarije een zelfstandige republiek werd na de Eerste Wereldoorlog stond de democratie niet onder een gelukkig gesternte. Hongarije had tweederde van haar grondgebied moeten afstaan. Al gauw werd er weer een dictator aan de macht geholpen. Er is nauwelijks tijd geweest om democratische sociale praktijken op te bouwen. Waar het nog steeds aan ontbreekt zijn sociale instituties en continuïteit in de financiering van culturele initiatieven.

Kunstencluster

Nu het Paleis in Buda regeringscentrum wordt, zijn er plannen om een vijftal kunstinstellingen, waaronder The Hungarian National Gallery en het foto- en architectuurmuseum bij elkaar te brengen op het voormalige paradeterrein langs het centrale park bij het Museum of Fine Arts. ‘Er is wat voor te zeggen’, zegt Samu. ‘Liever een groot plan dan een reeks kansloze projecten.’ Wij Amsterdammers kennen het dilemma van de Stopera en het Muziekgebouw aan ‘t IJ. De kans op een échec in de exploitatie is vrij groot. Daarnaast is in 2005 net buiten het centrum aan de Donau het prestigieuze Palace of Arts gebouwd waarin de Béla Bartók National Concert Hall, het Festival Theatre en het Ludwig Museum zijn samengebracht. Het staat als een Egyptische tempel in de urbane woestijn. Ter compensatie is de binnenzijde bekleed met aaibare en oogstrelende materialen. Hoeveel prestigieuze cultuurprojecten kan Boedapest aan en ten koste waarvan?

Sociale instituties

Aangekomen in het 8e district, waar nog de minste stedelijke vernieuwing heeft plaatsgevonden, legt Edit Nemes-Imrcskó van architectenbureau RoeleveldSikkes uit dat de stad eigenlijk geen beleid heeft om lage inkomensgroepen te huisvesten. Het gevolg is dat er in de woningen in dit district niet geïnvesteerd wordt. Het is te duur voor de bewoners om te kopen en het heeft geen zin voor de vastgoedontwikkelaars, behalve als ze mogen slopen en nieuwbouwen. Deze wijk is dan ook flink achtergebleven. Er is sporadisch iets aan sociale woningbouw gedaan. In de verwaarloosde panden wonen vooral arme mensen en studenten. Een van de mooiste plekken die we bezoeken is de woning van een beroemde beeldhouwer waar zijn dochter de herinnering aan hem levend houdt met lesgeven, cursussen en kleine tentoonstellingen. In de tuin staan

Investeren in woningen en wijken

enkele proefmodellen van beelden van de kunstenaar, naast een verloren buste van Stalin. Het tuintje is een idylle in de achtertuin van de overbevolkte en uitgewoonde woonblokken. Roeleveld-Sikkes heeft in dit district met Europese subsidie een project uitgevoerd op het terrein van de leefbaarheid, naar voorbeeld van Haagse Hopjes in Transvaal. Edit laat ons cultureel en sportief jongerenproject FiDo zien. Het is een combinatie van kinderopvang en buurthuis met een skatebaan op het dak en tafeltennis- en basketbal faciliteiten in een kuil buiten. Een uniek project, maar de vraag is of de buurt en het stadsdistrict het vervolg hiervan organisatorisch en financieel ook aan kunnen. Als voorwaarde voor de Europese subsidie is er voorlopig geld gereserveerd voor onderhoud, maar wat als die termijn afgelopen is? Op de terugweg dwalen we langs een boulevard. Boekarest noemt zich wel het Parijs van het Oosten, maar Boedapest heeft pas echte boulevards. Goed van maat, niet te wijd, met een flinke hoogte, forse gebouwen met versierde poorten, bomen langs de trottoirrand en balkons met een zekere regelmaat. We praten na op de binnenplaats van Café Lumen. We zijn het erover eens: het is een heerlijke stad. Er waait een zachte warme bries door de binnenplaats, de flarden muziek komen langs, het is begin oktober en 23 graden. De wijn smaakt goed. De eerste dag was leerzaam. We beseffen hoe belangrijk de sociale woningbouw in Amsterdam en Nederland is. Wij hebben weliswaar ook een woningtekort omdat er altijd te weinig gesubsidieerde woningen zullen zijn. Maar zelden zagen we zoveel mensen op straat slapen als in Boedapest. Wat het betekent als de sociale instituties ontbreken is op straat zichtbaar.

Industrieel erfgoed

In Boedapest wordt niet veel meer geproduceerd. De bedrijfsterreinen zijn grotendeels verlaten en volkomen uit de tijd. Csepel, het grote eiland in de Donau, was ooit de vestigingsplaats van Weiss, de grootste machinefabriek en wapenleverancier van de dubbelmonarchie. Later werd het een geïntegreerde fabriek met 40.000 werknemers waar aan de ene kant staal in ging en aan de andere kant langs verschillende productielijnen motoren, brommers, machines en zeppelins naar buiten kwamen. Geheel georganiseerd naar het Fordistische model, waarin de arbeid vastgeklonken zat aan de productielijn en het productieproces strikt functioneel en minutieus georganiseerd was volgens de Tayloriaanse principes. Op het eiland werd in fabrieksverband gewoond, gesport en >>

METROPOLITAN FIELD TRIP BUDAPEST

Heti Betevo

HETI BETEVO

>> aan vrijetijdsbesteding gedaan, georganiseerd door de Joodse

eigenaren van de fabriek. Baron Manfred Weiss was een typische in de Habsburgse bovenlaag geïntegreerde kapitalist en tot adelstand verheven. Nadat de eigenaren door de nazi’s waren onteigend en gevlucht, kon de hele fabriek zo als geheel door de communistische staat weer in gebruik worden genomen. In feite hanteerden zij dezelfde wetenschappelijke theorie over de organisatie van de arbeid, maar dan zonder vakbonden. In Hongarije worden fabrieken, arbeiders en arbeiderscultuur niet geassocieerd met kapitalisten maar met communisme. De communisten maakten ook een einde aan de zelfstandige organisatie van arbeid waardoor verenigingsleven en zelforganisatie vrijwel geheel zijn verdwenen uit het naoorlogse Hongarije. Omdat het industrieel verleden niet gezien wordt als iets van zichzelf, van Hongarije, maar als iets van buiten, Joods, Habsburgs of geïmporteerd door het communisme, bestaat er geen trots of binding met een arbeiderscultuur. Er is ook geen nationale trots over Hongaarse producten uit die tijd. Boven de deur van een paar sjofele woonblokken tussen de fabrieken herinnert de gebroken lichtreclame aan de vroegere feest- en ontspanningsruimte. Nu wonen er nog werklozen, armoedzaaiers, drugsgebruikers en als hoogtepunt van vertier een paar hoeren. Levente Polyák van KÉK - Centre for Contemporary Architecture heeft in een recent artikel geanalyseerd welke specifieke belemmeringen dit verleden opwerpt als het

Dit is Hongaars gedogen, maar het geeft wel een onzeker gevoel. Daklozen moeten vooral niet opvallen: van de straat ermee. Gelukkig blijven er mensen die doen wat er gedaan moet worden.

fb.com/hetibetevo

gaat om de herontwikkeling van het industrieel erfgoed. Het is geen verhaal waaraan men in Hongarije herinnerd wil worden. Csepel is geen Westergasfabriek of Van Nelle, geen Chelsea (New York) of Shoreditch (Londen). Het is de vraag of ook hier het industriële erfgoed de plaats kan worden waar een nieuwe publieke ruimte wordt gecreëerd voor cultureel experiment, voor sociale en technologische innovatie. Een mooie uitdaging, vindt Levente: ‘Ik zou morgen in Csepel wel iets willen beginnen.’ Een mooie kans om de productiekant van de Hongaarse economie een creatieve impuls te geven. Het begin is er wellicht, want de hippe Csepel-fiets wordt er tot op de dag van vandaag gemaakt. Levente neemt ons mee langs het door KÉK geïnitieerde Lakatlan project in het centrum van de stad, dat met pop-up winkels tracht de leegstand in het gebied aan te pakken. De pop-up stores van designers, fietsen-, tassen- en accessoiremakers beantwoorden bovendien aan de behoefte van nieuwe doelgroepen. Opvallend is dat particuliere eigenaren gewilliger zijn om panden beschikbaar te stellen voor tijdelijk gebruik dan de gemeente. De winkelpanden die de gemeente bezit staan nog steeds leeg. We lopen door naar Gozsdu Court, de centrale passage waar de openbare ruimte is veranderd in een consumptieve fuik vol met terrassen en cafés. Daarachter begint de Joodse wijk waar voormalige parkeerterreinen en kaalslag zijn omgetoverd tot hippe bars met tuinterrassen en muurschilderingen, de kenmerkende ruin pubs. Is Boedapest een consumptiestad, of groeit hier een nieuw soort openbare ruimte? >>

Op een plein in het 7e district houden we even halt om het verhaal te horen van een vrouw die ons vertelt over een eettafelproject in het park, middenin het uitgaanscentrum van stad. Samen met andere buurtbewoners organiseert zij iedere zondagmiddag een eettafel voor daklozen en armere bewoners. De bars en restaurants in de omgeving dragen bij door het inzamelen van donaties onder hun klanten. Zo betaalt de consumer city mee aan het beggars banquet. Vanaf de vroege ochtend groeit de rij tot enkele honderden hongerigen met een nummertje van aankomst in hun hand. Eten uitdelen op straat is verboden in dit deel van de stad. Vaak komt de politie kijken maar doet niets.

METROPOLITAN FIELD TRIP BUDAPEST

>> Dwalen door de geschiedenis

Dwalen door de stad met schrijver en reisleider Tibor Bérczes is dwalen door de geschiedenis. Waar Csepel aanleiding is voor een verhaal over het verdwijnen van het eigen initiatief en zelforganisatie in de samenleving, maar ook het verlangen naar nieuwe initiatieven die dit gebied toekomst gaan geven met respect voor de historie, is het Holocaust Monument een plek van reflectie op de rol die het antisemitisme onder de Hongaren zelf heeft gespeeld en op de gemengde gevoelens over de ‘rijke Joodse kapitalisten’. Is er sprake van medeverantwoordelijkheid? Het parlementsgebouw geeft aan hoe trots de bovenlaag van Boedapest was op zijn soevereiniteit en hoe de stad

VaLyo & Critical Mass Movement

zich wilde meten met Europese hoofdsteden als Londen en Parijs. Het plein doet denken aan De Stad als Kunstwerk, het boek van Donald Olsen over Wenen, Londen en Parijs. De bloeiperiode van 1814 tot 1914 van het opkomend kapitalisme waarin de Europese stad de overgang maakt naar de moderne tijd en ruimte maakt om te flaneren over pleinen, parken, fonteinen en boulevards. De ongelijke verhoudingen met Oostenrijk in de dubbelmonarchie, het gebrek aan autonomie, de ineenstorting van het Habsburgse Rijk, de ontluisterende opdeling van het Rijk na de Eerste Wereldoorlog en de inlijving bij het Oostblok na de Tweede Wereldoorlog >>

VALYO & CRITICAL MASS MOVEMENT Aan de oever van de Donau spreken wij met de initiatiefnemers van VaLyo, een groep jonge architecten die zich inzetten tegen de gebrekkige integratie van de rivier in het dagelijks leven van de bewoners van Boedapest. Middels het organiseren van food- en muziekfestivals, een stone skipping competitie of het plaatsen van straatmeubilair en een mobiele sauna, tonen ze de waarde die de rivier kan toevoegen in de leefbaarheid van de stad. Nu is de oever nog vooral een belangrijke verbindingsweg voor autoverkeer, iets waar ook de wereldwijde fietsbeweging Critical Mass

Movement verandering in probeert te brengen. Op het hoogtepunt namen ruim 80.000 fietsers deel aan dit protest, dat steeds op de laatste vrijdag van de maand plaatsvindt. Het gevolg is een paar honderd meter fietspad langs de Donau. Ook hier worden wij geconfronteerd met een moeizame bestuurlijke context voor initiatiefnemers, alleen al het verkrijgen van een vergunning is een crime. Het initiatief stuit wederom op een overheid die geen diensten verleend, maar liever de dienst uitmaakt.

valyo.hu

criticalmass.hu

METROPOLITAN FIELD TRIP BUDAPEST

>> hebben een zwakke identiteit opgeleverd. De

zelfstandigheid gaf geen trots, maar eerder nostalgie. De eerste ervaringen met de democratie bestond uit een reeks tragische vergissingen. Met zijn zachte stem en bedachtzame woorden schetst Tibor de moeizame verhouding van de Hongaar met zijn verleden en identiteit. Sommige Hongaren zoeken hun wortels bij de ‘woestelingen’ in Transsylvanië, zegt hij, en daarmee roepen ze beelden op die onverwachte effecten kunnen hebben. Maar is het niet logisch dat gezocht wordt naar een nationale trots?

Civil society

Terwijl de andere steden zijn doorgegaan een civil society op te bouwen, is deze in Hongarije vanaf dat ene glorieuze moment in de 19e eeuw voortdurend onderdrukt. De initiatiefrijke burger stuit bij elke actie direct op de politiek en het staatsapparaat. Met als gevolg dat er nu tussen de burgers en de staat ‘niets’ is. Wat Thatcher met haar uitspraak ‘There is no such thing as society’ heeft willen bereiken in het Verenigd Koninkrijk waar juist alle burgerinitiatief geïnstitutionaliseerd is en de hele samenleving bestaat uit gedragsregels, lijkt in Hongarije de naakte werkelijkheid: er is slechts markt, met consumenten, kapitaal, vastgoed en er is een staat met macht. Daartussen is niets. Of toch wel?

Vloeibare moderniteit

Er is een overeenkomst tussen cultuurcritici als Zygmunt Bauman en Manuell Castells enerzijds en hardcore modernisten als Rem Koolhaas. Aan beide kanten wordt de stelling ingenomen dat globalisering zorgt voor een oplossing van elke specifieke stedelijke identiteit in een generieke metropolitane soep. De generieke stad, ‘de stad zonder eigenschappen’ zoals Koolhaas dat noemt. In zijn boek Liquid Modernity noemt Bauman het de ‘vervloeiende consumptiestad’. Hij waarschuwt daarbij voor het levensgrote gevaar dat de heteronomiteit van de publieke ruimte, de sfeer waarin de verschillen elkaar ontmoeten en met elkaar in gesprek gaan, wordt vervangen door de gelijkheid van de consumenten enerzijds en de segregatie van groepen naar overeenkomende kenmerken als inkomen, cultuur en etniciteit anderzijds. Is dat wat we waarnemen in Boedapest? Het kan die kant op gaan. Zo kom je in Boedapest geen Afrikaan en nauwelijks Aziaten tegen. De rijken wonen in de heuvels om de stad en de armen in de verwaarloosde delen.

Vloeibare moderniteit

De heruitvinding van de stad

Europese funding heeft heel veel mogelijk gemaakt in Hongarije: cultuurprojecten, verbeteringen in de infrastructuur, restauratie van nationaal erfgoed en herstel van de markteconomie. Toch is de houding tegenover Europa ambivalent: ‘We laten ons de les niet lezen, maar we willen wel meer ondersteuning’. In het huidige politieke klimaat is de kans groot dat Europese gelden opgaan aan grote vastgoed operaties en culturele prestige projecten. De consumer city krijgt alle kans zich verder te ontwikkelen, maar dat leidt niet tot een publieke ruimte waarin debat, experiment en ondernemerschap een grote rol spelen. De strijd is nog niet gestreden, in Boekarest niet en in Boedapest niet. In Amsterdam ook niet. Wie deze zomer de enorme toename van toeristen in de stad heeft gezien weet weer wat de consumer city voor een gevolgen heeft. Het succes van het nieuwe Rijksmuseum, hoe schitterend ook in zijn vormgeving en expositie, lijkt nu al te worden afgemeten aan de aantallen nieuwe toeristen in de stad. De space of flows golft over de stad en maakt het centrum tot een speelzaal voor culturele toeristen. Het belang van de Metropolitan Field Trips wordt in dit verband alleen maar groter. Door systematische en middels kennis en onderzoek ondersteunde uitwisseling tussen steden in Oost en West Europa kan een leerproces op gang worden gezet met de ondernemende Europese metropool als inzet. Is het mogelijk in dit continent van de ‘verlichting’ een stedelijke openbaarheid te hervinden die de belangrijkste eigenschappen van de Europese cultuur bewaart en een eigentijdse vorm geeft? Het vereist wel dat de geschiedenis, de natie, de hoofdstad, het erfgoed, de gebouwen en verhalen opnieuw worden geïnterpreteerd in een Europese context en zijn toekomstwaarde wordt gewogen. Het is geen sinecure een nieuw gezichtspunt te formuleren dat niet bepaald wordt door een utopisch einddoel, maar eerder een handelingsperspectief dat, ondanks de globalisering, vorm geeft aan waarden als cultureel maatschappelijk ondernemerschap en ondernemend burgerschap. Als de Metropolitan Field Trips de heruitvinding van de Europese metropool als een culturele onderneming kan aanwakkeren, dan is de missie meer dan geslaagd. ŤŤ

smrsm.hu roeleveld-sikkes.eu polyaklevente.net kek.org.hu

CITY EMBASSY COPENHAGEN

KPH

KPH KPH is een bedrijfsverzamelgebouw en van onverwachte kruisbestuiving en CITY EMBASSY start-up incubator in een voormalige matchmaking tussen de start-ups en leegstaande tramremise in Vesterbro. bijvoorbeeld banken en belastingadviseurs ‘De start-ups die in aanmerking komen kan er vanaf de beginfase sterk sociaal om een betaalbare werkplek te mogen ondernemerschap worden neergezet. Ook huren moeten waarde toevoegen aan de aan deze evenementen leveren de startsamenleving, en dan specifiek binnen het ups een belangrijke bijdrage. Eén van de sociale, culturele of duurzame domein’, initiatieven in huis is Tag Del: een online zegt initiatiefnemer Katrine Larsen. Alle crowdsourcing platform waar individuen ondernemers wordt gevraagd minimaal drie uur per maand of organisaties hun ideeën kunnen presenteren voor te investeren in het verlenen van hulp of advies aan andere het oplossen van maatschappelijke uitdagingen van start-ups in de community. KPH organiseert bovendien ministeries, gemeenten en andere organisaties. met regelmaat evenementen voor de inpandige bedrijven kph-projects.dk en andere partijen, zoals workshops, focusgroepen en een Social Business Camp. Door het faciliteren tagdel.dk

COPENHAGEN

CITY EMBASSY ROME

MAAM

MAAM Het Museo dell’Altro e dell’Altrove di Giorgio weet op een slimme manier CITY EMBASSY Metropoliz (MAAM) – vrij vertaald het aandacht te vragen voor zijn project en ‘Museum van het andere’ – staat in een de beeldvorming in de media rond Roma onbestemd gebied aan de Via Prenestina. op een positieve manier te veranderen. De voormalige salamifabriek werd in In 2014 is MAAM uitgegroeid tot een 2012 gekraakt door Giorgio de Finis, een geliefde kunstinstelling in Rome: the place filmmaker, antropoloog en curator van to be voor de culturele elite. De Romeinse tentoonstellingen. De creatieveling gaf autoriteiten durven de salamifabriek het een dubbele bestemming: een plek daarom niet te ontruimen. Heel hip Rome voor hedendaagse tegendraadse kunst én huisvesting voor weet MAAM inmiddels te vinden en wie wil meetellen zo’n tweehonderd dakloze Roma. Waar de Romafamilies in de kunstscene, vertoont zich bij de openingsfeesten wonen zijn de muren door kunstenaars beschilderd en de en exposities. Hoe kunst en communicatie de groep kinderen spelen vaak in de ruimtes van het alternatieve voorheen dakloze Roma beschermen: het maakt het voor museum. MAAM doet denken aan de tijd van de autoriteiten in ieder geval steeds lastiger in actie te kraakpanden en actievoeren, maar dan met hedendaagse komen namens de eigenaar van het complex. middelen: een Facebookpagina met ruim 10.500 likes, 237.000 hits op Google en tal van filmpjes op YouTube. museomaam.it

ROME

WEBSITES / APPS

HUMANS OF AMSTERDAM

OOGSTKAART

TRAVIC

Deze marktplaats voor afval maakt upcyclen nu wel heel makkelijk. Oogstkaart brengt op elk moment van de dag in kaart waar welk afval verkrijgbaar is voor hergebruik. Hout, metaal of textiel nodig? Je geeft aan waar je naar op zoek bent of zoekt direct op een locatie.

Mis jij ook zo vaak je bus of trein? Op deze website kan je real time op de kaart zien waar je bus, metro, pont, tram en trein is. Tijden en haltes staan er bij. En niet alleen voor het Nederlandse OV, maar wereldwijd. Wat een fijne site van de Universiteit van Fribourg!

humansofamsterdam.nl

oogstkaart.nl

tracker.geops.ch

RED LIGHT ABC

GLOBAL GRAFFITY BURNERS

DÉRIVE

Geïnspireerd door Humans of New York startte Debra Barraud in 2012 met een eigen variant: een mooie collectie portretten en verhalen van Amsterdamse bewoners en bezoekers. Elke dag zoekt ze op straat naar nieuwe gezichten en verhalen. Een site om blij van te worden!

Red Light ABC is een alternatieve gids van de Wallen met toffe plekken waaronder Ultra de la Rue: initiatiefnemer van de app en tevens een plek waar kunstenaars bij elkaar komen. Laat je vooroordelen over de toeristische rosse buurt even los en kijk wat het nog meer te bieden heeft!

redlightabc.nl

Deze app leid je langs de mooiste street art van de wereld. Het bestand, opgebouwd sinds 1980, telt inmiddels meer dan 7000 stukken uit 51 steden en 29 landen en wordt nog steeds aangevuld. Dat buitenlandse museum dus voor één keer laten zitten en street art spotten!

globalgraffitiburners.com

Vaak beperkt onze blik op de stad zich tot de buurten waar we veel komen. Dérive is een urban exploration app en laat ruimte voor spontaniteit door opzettelijk te verdwalen. Je krijgt steeds een opdracht mee: volg bijvoorbeeld iemand met een pet. Wie gaat mee op avontuur?

deriveapp.com

BOEKEN

AFRICA JUNCTIONS

SDFWP

POP-UP CITY

LARD BUURMAN

GOUDSWAARD, SCHAMINÉE & KUITENBROUWER

JEROEN BEEKMANS & JOOP DE BOER

Afrikaanse steden zijn complexe steden: ze zijn overvol, chaotisch en grotendeels ongepland gegroeid vanuit de periferie. Stadsfotograaf Buurman bezocht in zes jaar tijd veertien steden in twaalf landen op het Afrikaanse continent en laat in zijn foto’s de veranderlijkheid en de flexibliteit van de steden en haar bewoners zien.

Social designer Tabo Goudswaard werkt samen met Het Nieuwe Instituut, Stichting DOEN en Twynstra Gudde aan publiek onderzoeksproject Social Design For Wicked Problems, over de rol die social design speelt in taaie, maatschappelijke vraagstukken. Onlangs verscheen een publicatie met een weergave en conclusies.

De afgelopen jaren publiceerden Beekmans en De Boer meer dan 1700 online posts die werden gelezen door een internationaal milioenenpubliek. Nu is er het boek Pop-Up City, dat vertelt over de opkomst van de pop-up cultuur en haar impact op steden over de hele wereld.

lardbuurman.nl

socialdesignonderzoek.nl

popupcity.net/book

NOW URBANISM

REKENEN OP HERBESTEMMING

THE IN VITRO MEAT COOKBOOK

FRANK STROLENBERG & SANDER GELINCK

VAN MENSVOORT & GRIEVINK

JEFF HOU De stad van de toekomst is nu al in de maak! In plaats van de stad van bovenaf in te richten, voeren onverwachte oplossingen en creatieve gevolgen steeds meer de boventoon. Jeff Hou, professor in de landschapsarchitectuur, schrijft samen met stadmakers en studenten hoe de moderne stad opnieuw vorm krijgt.

nowurbanism.org

Hoe pak je herbestemming van oude panden aan tijdens de crisis? De een kiest voor nieuwe verdienmodellen en slimme financiering, de ander voor de bottom-up benadering. Aan het woord komen initiatiefnemers van 25 nieuwe herbestemmingsprojecten van zowel gebouwen als gebieden.

De eerste gekweekte burgers zijn een feit. Maar voordat we kunnen bepalen of we kweekvlees ooit ook echt willen eten, moeten we eerst de bijbehorende eetcultuur verkennen. In dit ‘kookboek’ brengen de auteurs 45 recepten in beeld die in de toekomst mogelijk op ons bord belanden.

naibooksellers.nl

bistro-invitro.com

BOEKEN

THE INNOVATION EXPEDITION GIJS VAN WULFEN

SLIMME STEDEN MAARTEN HAJER & TON DASSEN

ATLAS VAN DE VERSTEDELIJKING RUTTE & ABRAHAMSE

Innoveren, hoe doe je dat nou? The Innovation Expedition is een visuele toolkit vol met interviews, cases en praktische to-do lijstjes die je inspireren om direct aan de slag te gaan. Van Wulfen hanteer daarvoor de FORTH-methode, een vijfstappen-plan om structuur in de innovatiechaos aan te brengen.

De smart city gaat uit van innovatieve stedelijke planning, gebaseerd op slimme technologieën die stad veiliger, schoner en efficiënter maken. Maar maakt deze aanpak onze steden ook echt beter? De auteurs houden liever een pleidooi voor ‘slimme stedenbouw’ en geven daarmee een tegenwicht tegen het kritiekloos omarmen van de smart city.

Waarom zien steden eruit zoals ze eruit zien? Van de middeleeuwen tot aan nu hebben krimp, industrialisatie en stadsuitbreiding invloed gehad op de Nederlandse steden. Aan de hand van kaartenreeksen wordt in deze atlas een dicht patroon van kleine, grote, oude en nieuwe steden mooi weergegeven.

forth-innovation.com

naibooksellers.nl

thoth.nl

THE ILLUSTRATED FIELD GUIDE TO AMSTERDAM NOORD

KWARTIERMAKERS IN AMSTERDAM

THE METABOLIC LANDSCAPE

ESTHER GRAMSBERGEN

CLOVER, RAYNER & RAYNER

SUZANNA KNIGHT Alleen al voor de illustraties moet je dit boekje hebben. Illustrator Suzanna Knight loodst je naar de tofste plekken van Amsterdam Noord. Het idee ontstond toen ze als versgebakken Noordeling haar nieuwe buurt ging ontdekken. Bij aanschaf sla je drie vliegen in één klap: het is een reisgids, notebook en adresboek in één.

Welke instellingen zorgden voor de ruimtelijke ontwikkeling tussen 1580 en 1880 en spelen ze nu nog een rol? Gramsbergen bekijkt drie gebieden in Amsterdam - De Dam, het kloosterkwartier in de Nes en de culturele en wetenschappelijke Plantage - waarin instellingen in handel, bestuur, zorg, wetenschap en cultuur de buurt vorm gaven.

In dit boek combineren de auteurs kunst, wetenschap en filosofie om de hernieuwde relatie tussen onze zoektocht naar andere vormen van energie en het landschap in kaart te brengen. Hoewel in vele opzichten gunstig, vormt ons toenemende gebruik van energie niet ook een nieuwe oorzaak van klimaatverandering en schade aan het ecosysteem?

illustratedguidetonoord.nl

vantilt.nl

themetaboliclandscape.com

COLOFON

VOLGENDE UITGAVE

Nieuw Amsterdam #5 / Nieuw Nederland #1 is een uitgave van Stichting Pakhuis de Zwijger, Piet Heinkade 181K, 1019 HC Amsterdam, tel.: 020 - 62 46 380

NIEUW AMSTERDAM #6 LENTE 2015

dezwijger.nl

MET ONDER ANDERE:

Hoofdredactie: Egbert Fransen Eindredactie Nieuw Amsterdam: Dymphie Braun Eindredactie Nieuw Nederland: Dymphie Braun en Quirine Winkler

redactie@stedenintransitie.nl Redactie Nieuw Nederland: Jelmer van der Bij en Sabine Wong Met bijdragen van: Elise Baeriswyl, Harm Ede Botje, Paul de Bruijn, Christel van de Craats, Cees Donkers, Sander Donkers, Frum van Egmond, Gijsbert van Es, Maarten Essenburg, Khashayar Ghiabi, Jan Heijns, Ariane Kleijwegt, Jitske van der Kooi, Marie Krop, Robin de Kruijff, Eeva Liukku, Roos van der Markt, Misha Melita, Floor Milikowski, Richard Mooyman, Floortje Opbroek, Marit Overbeek, Henk Ovink, Jan Willem Petersen, Arian van Rijssen, Nicole Santé, Jeroen Saris, Charlot Schans, Mark Sekuur, Saar van der Spek en Joost Zonneveld Columnisten: Annemiek Onstenk, Gert-Joost Peek en Laurens Ivens Art Direction & Design: josschoonis.com i.s.m. xpublishers, Amsterdam Coverbeeld Nieuw Amsterdam: OGA Nieuw Nederland: yume.nl

DE STAAT VAN DE STAD #3 TEGENGAAN VAN TWEEDELING IN DE STAD ALS ONTWERPOPGAVE GAAT DE INFORMELE ZORG DE FORMELE OVERVLEUGELEN? NEELIE KROES GEEFT ONTWIKKELING MARINETERREIN BOOST MET STARTUPDELTA HOE VERBINDEN WE CENTRUM EN NOORD AAN ELKAAR?

EUROPA KATERN: ATHENE AAN DE SLAG MET FUNDING BLOOMBERG MAYORS CHALLENGE LISSABON KOMT MET STERKE BURGERBEWEGING CRISIS LANGZAAM TE BOVEN MADRID ZET IN OP SOCIALE INNOVATIE OP WEG NAAR VOORZITTERSCHAP EUROPESE UNIE 2016 IN AMSTERDAM

Dit magazine verschijnt 4 keer per jaar en is een verdiepend verlengstuk van de online platforms stedenintransitie.nl en citiesintransition.eu. Hier brengen wij de mensen samen die de stad maken. Stadmakers noemen wij ze. Een eretitel. Zij staan centraal in de verhalen over nieuwe initiatieven, proeftuinen, stadslaboratoria en broedplaatsen in de steden én in de programmering van Pakhuis de Zwijger.

stedenintransitie.nl

citiesintransition.eu

De uitgave Nieuw Nederland #1 is financieel mede mogelijk gemaakt door het Ministerie van Binnenlandse Zaken.

â&#x20AC;&#x2DC;Alleen De Groene Amsterdammer houdt het nog bij geestelijk voedsel van superieure kwaliteitâ&#x20AC;&#x2122; (Remco Campert in de Volkskrant)

Probeer De Groene 5 weken gratis. groene.nl/probeer5keer