Nieuw Amsterdam Magazine #7

STAD IN TRANSITIE HERFST 2015

AGENDA STADMAKERS EUROPE BY PEOPLE DE TUSSENMAAT GEDEELD AMSTERDAM WATER REPUBLIC AMSTERDAM 750 JAAR LOKAAL VOEDSEL DESIGNING DEMOCRACY DE NIEUWE MAAKINDUSTRIE VERTROUWEN IN DE STAD METROPOLITAN FIELD TRIP LONDON LOSSE VERKOOP € 3,95

WIJ MAKEN NEDER LAND! 2015 is het Jaar van de Ruimte!

DOE MEE EN WORD LANDMAKER! Werk mee aan het manifest door jouw persoonlijke bijdrage te leveren aan de perspectieven en opgaven.

Zo geven wij samen richting aan de ruimtelijke toekomst van Nederland.

Aanmelden kan op: WWW.WIJMAKENNEDERLAND.NL PRODUCTIELAND

NETWERKLAND

KRINGLOOPLAND

ÉÉN GROTE STAD

GROEN BLAUW

VOORWOORD

BURGEMEESTER VAN ROTTERDAM AHMED ABOUTALEB WIJST STEDEN DE WEG Ahmed Aboutaleb, voormalig wethouder van Amsterdam en nu burgemeester van Rotterdam, heeft de afgelopen maand De Stad op inspirerende wijze nadrukkelijk op de kaart gezet; eerst in Zomergasten en later met de Elsevier/HJ Schoo-lezing. Met kracht geeft hij het belang aan van het feit dat het Rijk de steden veel beter dient te ondersteunen. En hij speelt met de gedachte de piramide om te keren, met bovenin de steden van de toekomst - de lokale overheid - en niet zoals nu het Rijk: ‘De eerste overheid letterlijk op het niveau van de straat, dichtbij de burgers en ondernemers’.

Blij ben ik met Aboutaleb’s volgende uitspraak: ‘Agenda Stad is een goede stap voor Nederlandse begrippen, maar internationaal gezien nog te beperkt en te weinig ambitieus. Een minister voor de grote steden en metropoolregio's zou een stap in de goede richting zijn.

Niet een minister die beleid voorschrijft, maar die kijkt hoe de centrale overheid de lokale kan versterken en de sociaal-economische dynamiek van de stedelijke regio's kan ondersteunen.’ Een oproep dus aan het volgende kabinet. En ik weet wie de eerste Minister van Stad & Metropoolregio zou moeten worden!

Aboutaleb doet ook nog een oproep aan het gehele politieke en ambtelijke apparaat van ons land. ‘Nederland, neem je burgers en ondernemers serieus’, zei hij. ‘Zij hebben de ideeën, zij moeten het gaan doen. Terwijl wij praten en schrijven, zoeken zij naar partners om hun dromen te verwezenlijken, of hebben die al gevonden.’

Zo staat dit zevende nummer van Nieuw Amsterdam, Stad in Transitie weer vol met verhalen van burgers en ondernemers die de stad maken. Allemaal betrokken en bevlogen mensen met briljante ideeën, liefde voor de stad en een groot innovatief vermogen. En ze zijn op zoek naar nieuwe vormen van samenwerken; in nieuwe coalities een antwoord formuleren op de urgente vraagstukken van deze tijd.

In dit nummer ook een korte vooruitblik op het Nederlandse voorzitterschap van de Europese Unie dat vanaf januari in Amsterdam plaatsvindt. Als cultureel intendant ben ik (samen met Marjo van Schaik en Frans de Vries) in opdracht van het Ministerie van Buitenlandse Zaken verantwoordelijk voor het culturele programma tijdens dit halfjaar. Pakhuis de Zwijger speelt een belangrijke rol in het realiseren van een tijdelijke campus op de Kop van het Java-eiland, onder de naam FabCity.

Op deze campus worden circa vijftig paviljoens, installaties en prototypes gebouwd en geplaatst met de circulaire stad als thema. Gedurende tien weken wordt ontworpen, gewerkt en gemaakt aan de zelfvoorzienende stad van de toekomst. En met de campus als thuisbasis verbinden vierhonderd Nederlandse en Europese studenten zich aan twintig transformatiegebieden in de stad; ze doen onderzoek, genereren diverse mappings en ontwerpen samen met de lokale stakeholders oplossingen voor de belangrijkste vraagstukken van het gebied.

Tot slot verwijst ook Aboutaleb naar het voorzitterschap.

‘Nederland wil in 2016 een Europese Agenda Stad opzetten. Een van de doelstellingen is betere toegankelijkheid en besteding van Europese fondsen voor steden. Als daarmee wordt bedoeld dat Nederland zich zal inzetten voor meer Europese fondsen, dan ondersteun ik dat uiteraard van harte. Een zichtbare bijdrage van Europa in de stad zal ook het draagvlak voor Europa onder de burgers kunnen vergroten, wat volgens mij van het grootste belang is. Een EU-commissaris die specifiek de belangen behartigt van de Europese steden en stedelijke regio's zou hierin een cruciale rol kunnen spelen.’

Egbert Fransen directeur Pakhuis de Zwijger en uitgever Nieuw Amsterdam

1

INHOUDSOPGAVE

5

STADSDELEN Lokale initiatieven geven kleur aan de stadsdelen

14

AGENDA STADMAKERS Van burgerkracht naar burgermacht

20 AGENDA STADMAKERS Naar Europa

23 VERTROUWEN IN DE STAD Wijkontwikkeling in Noord

29

COLUMN Floor Ziegler

31

METROPOLITAN FIELD TRIP LONDON

2

Nieuw Amsterdam #7

36

47

CITY EMBASSY STOCKHOLM

EUROPA BY PEOPLE

Färgfabriken

The future of everyday living

IN HOU DSO PGA VE

53

HET AMSTERDAMSE OV Hoe houden we Amsterdam mobiel?

56

GEDEELD AMSTERDAM De ongedeelde stad

62

FOTOSERIE Designing democracy

67 AMSTERDAM 750 JAAR Viering van de stad

38

72

CITY EMBASSY WARSAW

GEBIEDSONTWIKKELING

Social entrepreneurial spirit

Warszawska Kooperatywa Spożywcza

De tussenmaat

34

40

78

CITY EMBASSY RIGA

DE CIRCULAIRE STAD

LOKAAL VOEDSEL

Free Riga

Metabolic

De toekomst van voedselproductie

INHOUDSOPGAVE

83

EEN NIEUWE MAAKINDUSTRIE Plastics van de 21e eeuw

89

WATER REPUBLIC Proeftuin voor waterinnovaties

94

STADSAMBASSADE LEEUWARDEN Cultureel middelpunt van Europa

98

STADMAKER ALMERE Amal Abbass-Saal

100

STADMAKER HEERLEN Vincent Offermans

102

Herfst 2015

104 GEEN MENS IS ILLEGAAL

112

THE INTERNET OF THINGS

In Limbo Embassy

The Things Network

IN HOU DSO PGA VE

115 BOEKEN

118

WEBSITES

119 APPS

120

COLOFON VOLGENDE UITGAVE

110

STADMAKER NIJMEGEN

THE CLIMATE MILES

Angela Verkuijlen

Op weg naar Parijs

Cover: Sander van der Drift ontwikkelde voor zijn master thesis aan de Wageningen Universiteit en het Amsterdam Institute for Advanced Metropolitan Solutions (AMS) een methode om de bewegingspatronen van toeristen in Amsterdam af te leiden van social media platform Flickr. Voor zijn onderzoek Revealing spatial and temporal patterns from Flickr photography, maakte hij gebruik van een dataset met bijna 500.000 foto’s die getagd zijn op een specifieke locatie in de stad. © Sander van der Drift / map tiles by Stamen Design (CC BY 3.0) / data by OpenStreetMap (ODbL)

3

vindt dat je juist nu een huis moet kopen

Het is misschien een economisch onzekere tijd, toch is dit hĂŠt moment om je eerste woning te kopen. De prijzen zijn immers lager dan ooit, en ook de hypotheekrente staat gunstig.

Neem eens contact op met Stadgenoot en laat je vrijblijvend informeren over jouw mogelijkheden.

We vertellen je graag welke woning het beste past bij jouw budget en jouw woonwensen.

Check onze site voor meer info!

het mooiste aanbod vind je op stadgenoot.nl

Stadgenoot verkoopt

020-580 11 00 (optie 2)

STADSDELEN

Lokale initiatieven

WE STP OO RT NOOR D

WES T NIEU

W-W E

C E NTR U M

ST

O O ST

Z U ID

LOKALE INITIATIEVEN GEVEN KLEUR AAN DE STADSDELEN

Z U ID O O S T

Landmarks geven een (hoofd)stad internationale allure, maar de Amsterdammer weet dat het de lokale initiatieven zijn die de stad haar ziel geven en aantrekkelijk maken. Op kleine schaal en verspreid over alle stadsdelen - zowel in gevestigde buurten als rafelrandjes - geven talloze bottom-up initiatieven de stad binnen ĂŠn buiten de lijntjes kleur.

Sarah Famke Oortgijsen copywriter Pakhuis de Zwijger

Dat elk stadsdeel op haar eigen manier floreert, is te danken aan de vele buurtbewoners die zich inzetten voor lokale ondernemingen, groot en klein. Stadmakers noemen wij ze, een eretitel. Ook in deze editie van Nieuw Amsterdam vind je een selectie van de meest bijzondere initiatieven.

Alle windstreken van de stad zijn een bezoekje waard: van betalen met plastic in Noord tot een zorgcoĂśperatie in Zuid en van een fruittuin in Nieuw-West tot een kunstenaarsenclave in Zuidoost. Dus fiets vooral eens om en ontdek de parels van de verschillende stadsdelen!

Via de dagelijkse Stadberichten op het online platform van Nieuw Amsterdam blijf je op de hoogte van de nieuwste plekken, evenementen, Stadmakers en publicaties die met onze stad te maken hebben. stedenintransitie.nl/amsterdam

5

STADSDELEN

Amsterdam-Noord

© Amy Spadacini © Pieter de Jager

WASTED LAB In een WASTED buurt wordt plastic afval niet verspild, maar gepromoveerd tot lokale munteenheid. WASTED is een buurtlaboratorium voor het upcyclen van plastic afval. Zo verandert gebruikt plastic in munten die lokaal kunnen worden uitgegeven of bouwblokken voor bankjes en plantenbakken. Op deze manier wordt plastic eindeloos hergebruikt en hoeft het nooit meer te worden weggegooid.

WITHOUT WORRIES Biologisch eten is ‘in’, maar biologisch boodschappen doen niet altijd even makkelijk. Without Worries is een biologische supermarkt met de missie zoveel mogelijk mensen te helpen met een gezonde levensstijl.

De sympathieke buurtwinkel onderscheidt zich door specifieke eisen te stellen aan de producten in het assortiment. Zodat jij verantwoord kunt shoppen, zonder zorgen.

wastedlab.nl

withoutworries.nl

© Submarine Channel

© Dana Visintainer

FARALDA BUNGEE

DE PONT

6

Het is de moeite waard je eigen stad eens door de ogen van een toerist te bekijken.

Laag vanuit de grachten bijvoorbeeld, óf uit vogelperspectief. Dat laatste kan sinds kort vanaf de bekende NDSM kraan. Aan een stevig elastiek overzie je, voordat je 35 meter de diepte in duikt, niet alleen Noord maar ook de rest van Amsterdam. Alleen voor waaghalzen!

‘Het pontje’ speelt een hoofdrol in het leven van menig Amsterdammer. En dankzij De Pont is voor de welbekende verbinding tussen Noord en Centrum nu ook een glansrol weggelegd in een interactief project, waarbij zowel film- als gamemakers met dezelfde mogelijkheden aan de slag gaan. De visuele talen van film en gaming convergeren in de welbekende omgeving achter CS.

faralda.com

depont.submarinechannel.com

STADSDELEN

Amsterdam-Oost

‘T NIEUWE DIEP De Indische Buurt staat al een poosje op de toppen van gentrificatie en in de Javastraat opent te midden van kebabzaken en belhuizen de ene hippe koffiebar na de andere kekke boetiek. Maar in het Flevopark is een prachtig geheim plekje verstopt: distilleerderij ‘t Nieuwe Diep huist in een voormalig gemaal en vervaardigt een honderdtal (zo mogelijk biologische) producten die in het proeflokaal en op het terras aan het water genuttigd kunnen worden.

nwediep.nl

BREIBANKJE

fb.com/breibankje

FORTEILAND PAMPUS

© RvHfoto

© Fleur Vos

Wildbreien als sociaal bindmiddel: het BreiBankje aan het Javaplein zorgt elke eerste zondag van de maand tijdens het BankjesCollectief voor gezelligheid, breipennen en genoeg wol voor jong en oud, man en vrouw. De kleurige lapjes die aan het eind van de dag zijn vervaardigd worden samengevoegd tot collectief breiwerk, waarmee een stukje stad (bijvoorbeeld een lantaarnpaal of brugleuning) wordt opgefleurd.

STUDIO 52ND Deze organisatie heeft een duidelijke missie: kinderen en jongeren uit kansarme situaties het grootste applaus bieden dat er is. Hoe? Door ze een duwtje het podium op te geven en de kneepjes van het theatervak te leren. En iedereen te laten zien waartoe ze in staat zijn. Het zelfvertrouwen dat ze daarmee opdoen, nemen ze hun hele leven mee. Deelname is gratis.

© Brian Morgan

studio52nd.nl

Technisch hoort dit kleine stukje land in zee bij de gemeente Muiden, maar het werd ooit ontworpen om Amsterdam te beschermen en vanaf IJburg ben je er zo met de boot. Enkele grote festivals die dit jaar op het bijzondere stukje geschiedenis gepland waren gingen niet door, maar er is genoeg te beleven. Zo wordt er een heuse drijf-in bioscoop georganiseerd en kun je met de vogelaars meekijken.

pampus.nl

7

STADSDELEN

Amsterdam-Zuid

HOOFDKWARTIER

CAFFÈNATION

In de Hoofddorppleinbuurt vind je een gezellige huiskamer waar je iedere ochtend binnen kunt lopen voor koffie, een praatje of een luisterend oor.

Het initiatief is geboren uit de wens ouderen meer en makkelijker sociaal contact te laten hebben. Vanuit deze ontmoetingsplek kunnen bewoners samen initiatieven ondernemen en elkaar bijstaan bij hulpvragen.

hoofdkwartier25.nl

BUURTENERGIEWINKEL ZUID

© wijkcentrum de pijp

Minder energie gebruiken willen we allemaal wel, maar hoe pak je dat aan?

De Buurtenergiewinkel biedt soelaas. Hier kan je terecht voor informatie over, en hulp bij, energiebesparende maatregelen. Ook kunnen bewoners zich verenigen in een wijkonderneming voor duurzame initiatieven.

Eventuele opbrengsten komen, naast het dekken van de kosten, ten goede aan andere initiatieven voor de wijk.

buurtenergiewinkelzuid.nl

De Antwerpse Bert volgde zijn ene liefde naar Nederland en begon in de Schinkelbuurt een tentje voor zijn andere liefde: koffie. Hij brengt graag mensen bij elkaar en is daar zo gepassioneerd mee bezig dat hij stiekem een spiekbriefje bijhoudt met namen en bestellingen van buurtbewoners en vaste gasten. Maar bestel niet per ongeluk een decafé: dat is volgens Bert hetzelfde als een prostituee om een knuffel vragen.

Het is maar dat je het weet.

fb.com/CaffenationAmsterdam

ZORGSAAM ZUID

Veel mensen zien wat zorg betreft door de bomen het bos niet meer.

Bewoners uit de Harmoniebuurt richtten daarom begin juni een coöperatie op, met in hun achterhoofd de vraag: hoe organiseren we de zorg in onze wijk op zo’n wijze dat we er grip op houden? Met succes, want er zijn nu al 225 leden. Een wijkverpleegkundige wijst hen de weg binnen het doolhof van zorg en bemiddelt als het om professionele zorg gaat. Een prachtig voorbeeld van een burgerinitiatief!

zorgsaamzuid.nl © Aart Blom

9

STADSDELEN

Amsterdam-Centrum

NOT FOR SALE Not For Sale zet zich in tegen mensenhandel door sociale ondernemingen en leerwerktrajecten voor slachtoffers. Dit jaar zijn een restaurant en een winkel geopend, waar producten worden verkocht die gemaakt zijn door trainees uit het programma. Gezonde maaltijden en prachtige producten voor de buurt en een nieuw toekomstperspectief voor slachtoffers: eat well, do good! De winkel huist in een voormalig bordeel op de Wallen, het nieuwe restaurant Dignita zit in Zuid.

eatwelldogood.nl

© Jorrit Looijenga

© Peter Venema

wearenotforsale.nl

STADSDORP GRACHT EN STRAATJES

STICHTING OOPOEH Opa’s en Oma’s Passen Op Een Huisdier: dat is waar OOPOEH voor staat. Een huisdier in de grote stad is leuk, maar een oppas regelen niet altijd even makkelijk. OOPOEH slaat drie vliegen in één klap: ouderen meer gezelschap en beweging, baasjes een betrouwbare oppas en huisdieren de aandacht en verzorging die ze nodig hebben. OOPOEH matcht huisdieren en oppassers in heel Nederland.

oopoeh.nl

© Emilio Brizzo

Amsterdam steekt bij andere wereldsteden af als een dorp, maar wist je dat zich midden in de stad ook echt een ‘dorp’ bevindt? Stadsdorp Gracht en Straatjes (postcodes 1016 en 1017) is opgericht in 2013 op initiatief van bewoners. Het doel is buurtbewoners gemakkelijk met elkaar in contact brengen, elkaar leren kennen en goed nabuurschap mogelijk maken.

Iemand nog een kopje suiker nodig?

stadsdorpgrachtenstraatjes.nl

10

MINI SHOPPING CENTER OF COOL Eind 2015 opent tussen al het winkelketengeweld in de binnenstad de nieuwe locatie van deze winkel / galerie die door crowdfunding wordt gerealiseerd. Binnen in het pand, dat door loopt van de Nieuwendijk naar de Gravenstraat, vind je bijzondere en eerlijke producten van ondernemende ontwerpers en designers. Cool!

minishoppingcenterofcool.wordpress.com

STADSDELEN

Amsterdam-West

© Merlijn Hoek

© Miryam Faken

DOK AMSTERDAM Amsterdammers zoeken ’s zomers graag het strand op en dat kan gelukkig in toenemende mate ook gewoon ín de stad. De Houthavens is nu ook een culturele zandbak rijker. Kampvuur, yoga, festivals en lekker eten: ontsnappen aan de stad zonder de stadse geneugten te verliezen. Dok is here to stay!

dokamsterdam.nl

© Wildernis

TONTON CLUB WEST

WILDERNIS Een tuin is voor veel Amsterdammers niet weggelegd, maar balkons zijn er in overvloed. Of je nou je drie-hoog-achter op wilt fleuren, je riante dakterras wat sjeu wilt geven of een jungle van je huiskamer wilt maken; aan de Bilderdijkstraat vind je een groene oase waar je terecht kunt voor al je benodigdheden én workshops.

Wildernis is een ‘stadstuinwinkel nieuwe stijl’ met een duidelijke missie: Amsterdam moet groener.

De TonTon Club, voor menig Amsterdammer reden om de met toeristen krioelende straatjes van de Wallen te trotseren, komt met een tweede vestiging in het Westerpark. Tot eind september kun je er terecht bij een pop-up locatie met zeecontainers vol arcadespelkasten, daarna opent de nieuwe locatie aan de Polonceaukade. Laat het kind in je los, want airhockey is weer helemaal bon ton!

tontonclub.nl

wildernisamsterdam.nl

DE ROZE HALLEN Woongroepen zijn hot en zelfbouwprojecten verspreiden zich in razend tempo over de stad: onze stedelijke ideeën van samenlevingsvormen zijn aan verandering onderhevig. Bij De Hallen komt de allereerste ‘roze’ zelfbouwgroep. Het netwerk OutForever realiseert woningen voor de LHTB-gemeenschap en De Roze Hallen is speciaal voor 55-plussers, met een vooruitstrevende benadering van de veranderende zorgvraag.

outforever.nl © Joost Bottema / Karleen Veenker

11

STADSDELEN

Amsterdam Nieuw-West

© Wouter Dolmans © Bounz

DE NATURELUUR Lekker ravotten in de natuur niet weggelegd voor Amsterdamse kinderen? Zeker wel: bij De Natureluur in het Sloterpark vind je spannende speeltoestellen. Al spelende leren kinderen over het water, de planten en de dieren van het park. Laat je stadse fratsen maar thuis en trek je kaplaarzen aan, want De Natureluur is een openbare speeltuin die altijd gratis toegankelijk is. Er worden ook diverse avonturen georganiseerd.

denatureluur.nl

STATIONSGEBIED SLOTERDIJK

BOUNZ Bounz heeft meerdere locaties, maar toch vervult de hal vol trampolines bij de Sloterplas een buurtfunctie: iedereen uit de omgeving kan twee keer per week terecht op de Buurt Bounz. Ook is de locatie officieel erkend als proeftuin voor nieuwe sport- en spelvormen en wordt er dodgeball op trampolines gespeeld.

amsterdam.bounz.nl

deamsterdamschetram.nl fb.com/trainlodgeamsterdam

FRUITTUIN VAN WEST Op drie kavels aan de Tom Schreursweg groeit en bloeit het dat het een lieve lust is: je vindt er twintig verschillende soorten fruit én kippen. Zes dagen per week mag je zelf komen plukken en rapen. Op de oogstkalender op de website kun je precies zien welke gewassen klaar zijn voor verkoop. Bij de fruittuin vind je ook een proeflokaal en een winkel.

fruittuinvanwest.nl

12

© Lisan Sturkenboom

© Michael Postma

Westpoort: bij menig Amsterdammer enkel bekend door het fietsdepot, waar je je weggeknipte fiets terug kunt kopen. Maar het gebied rond Sloterdijk bloeit in razend tempo op en verandert van forenzenplek naar bestemming. Tussen de sporen kun je naast langsrazende intercity’s feesten op een historische tram en daarna kun je overnachten in klassieke rijtuigen van de Zwitserse spoorwegen. Heb je die hele fiets niet eens meer nodig.

STADSDELEN

Amsterdam-Zuidoost

BAJESDORP © Nico Jankowski

In de oude dienstwoningen achter de Bijlmerbajes huist een kleurige kunstenaarsenclave. Om te voorkomen dat het minidorp weg moet als de gevangenis medio 2016 haar deuren sluit, willen de krakers en kraakwachten die er nu huizen het gebied aankopen, om vervolgens een woningcoöperatie op te richten die de panden aan gebruikers verhuurt. Bajesdorp is sowieso een bezoekje waard, want er worden regelmatig dingen georganiseerd. Iedereen is welkom!

bajesdorp.nl

YOGA-BUZZ © David uit Taiwan

WORLD OF FOOD Yoga-buzz: het verlichte gevoel na een yoga- of meditatiesessie.

Maar sinds kort ook een ontmoetingsplaats bij de Gaasperplas, en niet alleen voor yogaliefhebbers: de bus is een aanloopplek voor bewoners van woon- en zorgcentrum Nellestein en andere buurtbewoners waar onder het genot van hapjes en drankjes diensten en ideeën voor de wijk kunnen worden uitgewisseld.

fb.com/gaasperbuzz

Van oude garage naar culinaire hotspot: Amsterdam is weer een foodcourt rijker. World of Food is een overdekte markt in de onlangs verbouwde parkeergarage Develstein, waar zo’n 35 buurtbewoners streetfood uit diverse internationale keukens presenteren. Zo worden verschillende culturen met elkaar verbonden en krijgen kleine ondernemers een duwtje in de rug.

worldoffoodamsterdam.nl

ZO!CITY © Charlotte Mens

Het Glamourmanifest gaat verder onder de naam ZO!City. Op kantoren- en bedrijventerrein Amstel3 gebeurt een hoop: er wordt door de lokale gemeenschap gepionierd, geco-creëerd en geëxperimenteerd om van monofunctioneel werkgebied in multifunctionele stadswijk te veranderen. Een levendige gebiedstransformatie, die deels gevormd wordt met een online tool waarvoor Amstel3 een wereldwijde pilot is. The future is now in ZuidoostZuid.

zocity.nl

13

AGENDA STADMAKERS

Š Ossip van Duivenbode

Over de Schiekade in Rotterdam leidt de Luchtsingel, een maatschappelijk initiatief van Stadmakers van ZUS naar het Schieblock. Met een publiekscampagne en crowdfunding bouwden zij aan de steun die nodig was om dit initiatief te realiseren.

Joachim Meerkerk strateeg en programmamaker Pakhuis de Zwijger

14

Van burgerkracht naar burgermacht

AGENDA STADMAKERS VAN BURGERKRACHT NAAR BURGERMACHT De beweging van nieuwe Stadmakers heeft in de afgelopen jaren een vlucht genomen. Als je om je heen kijkt, kom je hen overal tegen, mensen die vanuit het eigen initiatief en van onderop kleur geven aan de publieke zaak. Onderwijl laat de overheid ook steeds meer aan het zelforganiserende vermogen van de samenleving over. Deze verschuiving roept de vraag naar de macht op. Want als Stadmakers invulling geven aan publieke diensten en voorzieningen, moeten zij dan niet ook de verantwoordelijkheden, bevoegdheden en middelen daartoe krijgen? Agenda Stadmakers probeert een strategie te ontwikkelen waarmee Stadmakers zelf aan die machtspositie kunnen werken. Van burgerkracht naar burgermacht. >>

AGENDA STADMAKERS

>> In de aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen van

2014 werd door een aantal Amsterdamse Stadmakers gepleit voor een open paragraaf in het nieuwe bestuursakkoord. Na de verkiezingen zouden zij deze zelf invullen. De open paragraaf moest gaan over de veranderende verhouding tussen de overheid en de Amsterdamse burgers. Over de ruimte voor en de rechten van het eigen initiatief. De oproep werd positief ontvangen, zowel door de verkiesbare politici als andere Stadmakers. Ook in andere groepen en gemeenten werd het idee opgepikt. De open paragraaf zou er echter nooit komen.

Ongeveer tegelijkertijd vormde zich in Stadsdeel Oost een open alliantie van informele zorg- en welzijnsinitiatieven. Sociaal ondernemers en vrijwilligers op het gebied van onder andere mantelzorg, integratie, ouderenzorg, schuldhulpverlening en zelfhulpgroepen verenigden zich daarin om, in het licht van de decentralisaties, samen sterker te staan.

Het initiatief werd toegejuicht en omarmd. Al snel was de open alliantie onderdeel van de stuurgroep die de pilot Wijkzorg in het gebied moest vormgeven. In een officieel convenant prijkte hun naam tussen die van de institutionele partijen. Een jaar later bleek de symbolische waarde vele malen groter dan de reële waarde. Te midden van overheden, zorgverzekeraars en grote zorg- en welzijnsorganisaties was er van meesturen amper sprake. De open alliantie zat voornamelijk achterin naar het publiek te zwaaien.

Het zijn zomaar twee voorbeelden uit de praktijk die het huidige momentum duiden. De beweging van Stadmakers is langzamerhand volwassen aan het worden en eist een plek op in de macht. Steeds vaker gaat het gesprek over onderwerpen als beleidsbepaling, besluitvorming en hun positie daarin. Stadmakers die normaal vooral hun handen uit de mouwen steken en hands-on oplossingen bedenken voor problemen waar overheden al jaren over tobben, willen plots meedenken, meepraten en meebeslissen.

Initiatiefnemers die zich voor laten staan op het doen

Stadmakersbeweging

en wars zijn van bureaucratie en politiek gekonkel, verbinden zich nu juist aan die andere wereld, die van de systemen. Het is een logisch gevolg van de trend in de afgelopen jaren, waarin de stadmakersbeweging zich zowel kwalitatief als kwantitatief heeft ontwikkeld. Maar wat betekent dat voor publieke verantwoordelijkheden, bevoegdheden en middelen?

STADMAKERS WILLEN MEEDENKEN, MEEPRATEN EN MEEBESLISSEN Stadmakers en zeker ook andere stakeholders, zijn naarstig op zoek naar antwoorden. Het liefst een antwoord met uitstraling en aandachtswaarde.

Een G1000, een burgertop, een Buurtwet, een burgermanifest of een convenant. Opvallend is dat veel van de geopperde antwoorden niet de logica van de stadmakersbeweging, maar de politiek bestuurlijke wereld als uitgangspunt nemen. Dat is om vier redenen vreemd te noemen.

Ten eerste verplaatst het de urgentie en draait het de rollen om. De overheid ziet zich geconfronteerd met een grote bezuinigingsopgave en een kwalitatieve tekortkoming van de diensten die onder haar vleugels zijn ontwikkeld. Om daar een oplossing voor te vinden, wendt zij zich nu tot de ‘participatiesamenleving’, die ondertussen al druk doende was haar eigen initiatief door, voor en met de gemeenschap te organiseren. Het is dus de overheid die hier de vragende partij is. Waarom dan ook niet het gesprek aan de tafel van Stadmakers voeren?

Waarom niet onder hun voorwaarden, op hun manier en wanneer het in hun agenda past? Waarom stellen Stadmakers zich zo kwetsbaar en afhankelijk op? >>

15

AGENDA STADMAKERS

>> Ten tweede houdt het ideeën in stand die echte

verandering in de weg staan. Er zijn drie veel gehoorde redenen om het vertrouwen in de huidige politiek te stellen. De politiek waakt over de belangen van hen die niet zo mondig zijn en geen eigen initiatief kunnen ontplooien, de politiek zorgt voor duurzaamheid en de lange termijn en de politiek houdt de hand op de knip en behoedt ons voor een snel en pijnlijk faillissement.

Voor elk van de drie redenen geldt dat argumentatie van het tegengestelde minstens zo makkelijk is. Waar deze aannames vooral voor zorgen is het in stand houden van de status quo en Stadmakers werken daar aan mee door zich er naar te schikken en de woorden klakkeloos over te nemen.

Ten derde gaan nieuwe instrumenten vaak helemaal niet over het veranderen van zeggenschap, maar leiden ze eerder af van dat onderwerp. Neem de G1000 of burgertoppen zoals die nu worden georganiseerd. Ze wijken op een cruciaal punt af van het originele idee dat David van Reybrouck schetste in Tegen verkiezingen. Het loten van de deelnemers is een alternatief voor electoraal representatieve volksvertegenwoordigers. Een G1000 is enkel functioneel als het beslissingen kan nemen. Als het de agenda kan bepalen bijvoorbeeld, of over beleid en bestedingen kan besluiten. Maar daarvan is geen sprake in de vele experimenten. De G1000 is gereduceerd tot een vermakelijk spel voor de bühne. Een spel met regelmatig een fikse kater.

Ten vierde zorgt de huidige benadering ervoor dat Stadmakers zich van hun eigen mores moeten vervreemden, terwijl die eigenheid nu juist hun kracht bleek te zijn in de afgelopen jaren. Stadmakers zijn het soort mensen die vooral doen, de actie staat altijd centraal. Aan tafel bij de wethouder verandert dat. Daar moet worden gepraat, geconfereerd en gelobbyd, daar moeten coalities en deals worden gesloten. Het maakt politiek van het nieuwe stadmaken, maar daarmee sijpelt de kracht en energie al snel weg.

16

Een nieuw soort politiek

Kan het ook anders? Kunnen we van Stadmaken ook politiek maken? Een nieuw soort politiek? Een politiek die geworteld is in de praktijk en de logica van het nieuwe Stadmaken volgt? Met andere woorden, kunnen we het bedrijven van politiek veranderen of aanvullen naar voorbeeld van en gelieerd aan het Stadmaken? Het van buitenaf hervormen van de politiek en het functioneren van de overheid is een wel heel grote opgave, waar we ons alleen maar op kunnen stukbijten. Maar wat veel dichterbij ligt, is het ontwikkelen van een alternatieve politiek door Stadmakers zelf. Vanuit hun eigen kracht, volgens hun eigen logica en mores. En laat het dan maar aan de oude politiek over om daar aansluiting bij te vinden.

PRAKTISCHE OPLOSSINGEN VOOR PRAKTISCHE PROBLEMEN 2011 is een belangrijke markering in de tijd. Plots duikt overal het woord (actief) burgerschap op, nieuwe concepten zoals trust komen overwaaien uit het buitenland en ineens zie je om je heen allerlei nieuwsoortige publieke initiatieven vanuit de samenleving. Buurtmoestuin hier, energiecoöperatie daar, een bewonersinitiatief om een winkelstraat te verbeteren en een buurthuis in eigen beheer. Het gebeurt allemaal met een nieuw elan. De initiatieven zijn niet stoffig of weeïg. Ze gebruiken sociale media, zijn hip gebrand en steunen op ondernemerschap.

Althans, dat is de bedoeling. >>

AGENDA STADMAKERS

>> Het is ook het jaar waarin Pakhuis de Zwijger het vizier

op de stad is gaan richten, op de stad in transitie.

We introduceerden woorden als ‘Stadmaker’ en ‘Stadambassade’ en begonnen met programmering over deze beweging, en dan vooral vóór de initiatiefnemers.

Met verhalen van en gesprekken met deze Stadmakers willen wij inspireren en ontwikkeling stimuleren. Sinds dat markerende jaar is er het nodige gebeurd. De beginperiode kenmerkte zich door een pioniersgeest.

Mensen gingen met volle overgave aan het werk en er werden mooie initiatieven gerealiseerd. Maar er was ook nog een hoop onduidelijkheid, geworstel en gezoek.

Met vragen als: hoe ziet de praktische organisatie van een zogenaamde trust er uit?

Het buzz-woord zelf hoor je nu nog maar zelden, maar inmiddels zijn er wel door heel Nederland heen buurtbedrijven, wijkondernemingen, CPO’s (Collectief Particulier Opdrachtgeverschap), sociale ondernemingen en allerlei soorten coöperaties opgericht. Leren door te doen, daar zijn Stadmakers goed in. Gewoon beginnen met praktische oplossingen voor praktische problemen, zoals het opzetten van een eigen energievoorziening.

In tweede instantie wordt daar een (formele) vorm bij gezocht of gemaakt.

STADMAKEN IS UITGEGROEID TOT EEN BEWEGING Het samenbrengen van Stadmakers en ze verbinden op gedeelde praktijken is dè manier gebleken om tot ontwikkeling te komen. Elkaar leren kennen, ideeën uitwisselen, over ambities filosoferen en laten zien hoe je dingen doet, dat werkt voor Stadmakers om zichzelf en anderen te ontplooien. Het fascinerende is dat de diversiteit onder de Stadmakers en hun initiatieven daarbij juist een versneller kan zijn. Stadslandbouwers, wijkondernemers en energiecoöperaties, juist door dwars door verschillende disciplines en domeinen heen elkaar te ontmoeten, groeide de energie. Al die verschillende bloedgroepen herkenden iets bij elkaar en daarover raakten ze niet uitgepraat. De beweging was geboren.

Leren door te doen

Sinds Jan Rotmans eind 2012 zijn boek In het Oog van de Orkaan publiceerde, heeft die beweging zelfs zijn eigen ‘kerk’. ‘Kantelaars’ die beetje bij beetje de wereld door een transitie heen loodsen. En de beweging groeit. Dat merk je door de toegenomen aandacht in de media, de benoeming en erkenning ervan in politieke uitingen en natuurlijk door om je heen te kijken. Waar eerst vooral de innovators en early adopters zich aansloten, volgt nu een veel grotere groep, die je de early majority zou kunnen noemen. Een brede groep die aansluiting zoekt bij een vernieuwingsbeweging die inmiddels redelijk gevestigd en ontwikkeld is.

De stadmakersbeweging verspreidt zich als een olievlek.

De brandstof voor die groei is het doen. Stadmakers lijken van nature de neiging te hebben zich als een netwerk te organiseren. Ze richten zich op vraagstukken met een kleinschaligheid die te behapstukken is. Ze werken aan een betere wereld in hun eigen omgeving, maar verbinden zich graag met anderen die een soortgelijke missie hebben. Ze herkennen zichzelf in anderen en zien de kracht van het bondgenoot- en zielsverwantschap in. Dat verbinden in een netwerk zorgt voor de zichtbaarheid van de omvang en de kracht van de beweging. Geen traditionele zichtbaarheid van een merk, maar die van de veelheid, diversiteit en samenhang van initiatieven en de personen erachter. Die zichtbaarheid heeft een aanzuigende werking op anderen. Een zichzelf voedend verhaal.

Het op basis van doen en praktijk vormen van een netwerk, het delen van verhalen, kennis en ervaring, de dialoog voeren over gedeelde ambities en nieuwe verbindingen en samenwerkingen en partnerschappen aangaan is een organische maar effectieve strategie gebleken om tot de ontwikkeling van een stadmakersbeweging te komen. Het zou dan ook niet meer dan logisch zijn die strategie voort te zetten als het gaat om de politieke ontwikkeling van de stadmakersbeweging en de positionering ervan als machtsfactor. Laten we die strategie Agenda Stadmakers noemen. Geen agenda in de zin van een manifest of >>

17

AGENDA STADMAKERS

>> een programma op papier. Maar een continuüm van

activiteiten die er doorlopend vorm en inhoud aan geven.

Bedoeld om te profileren als beweging en zoekend naar draagvlak buiten de eigen groep. Agenda Stadmakers is niet alleen een activiteit van Stadmakers onderling, maar richt zich ook en nadrukkelijk op de buitenwereld.

WE MOETEN DE WERELD LATEN ZIEN WIE WE ZIJN De kracht van de stadmakersbeweging is de veelheid en diversiteit van initiatieven die in de vorm van een gedeelde ambitie of basisfilosofie samenhangen. Het is een eenheid in verscheidenheid, met een enorme potentie aan productiekracht. Dat zijn de eerste twee onderdelen van de Agenda Stadmakers: het netwerk en de competenties. Een uniek verhaal dat de moeite is om verteld en gehoord te worden.

Maar dat gaat niet vanzelf. Agenda Stadmakers is het maken en vertellen van dat verhaal. We moeten met elkaar op zoek naar de unieke kwaliteiten in de beweging. We moeten ideeën ontwikkelen, voorbeelden verzamelen, media en platforms bouwen. We moeten de wereld laten zien wie we zijn, wat we kunnen en met hoeveel mensen we dat aan het doen zijn. En we moeten er vooral voor zorgen dat onze verhalen anderen bereiken en aanspreken op wat zij belangrijk vinden. Agenda Stadmakers moet hen vertellen wat de beweging voor hen kan betekenen, in hun buurt en voor hun eigen leven.

18

Een uniek verhaal vertellen

Agenda Stadmakers gaat over hoe de publieke zaak kan worden gemaakt. Stadmakers moeten het vertrouwen winnen van de mensen van wie die publieke zaak is. Dat begint misschien wel bij de eerder genoemde argumenten om het vertrouwen in de politiek te stellen. Want kan een netwerk van Stadmakers niet juist veel beter in staat zijn om tot in de haarvaten van de samenleving door te dringen en daar behoeften naar boven te halen? Is dat niet een veel beter alternatief voor een politiek die vervreemd is geraakt van de samenleving?

Op welke manier kan een lokale politicus zich nog echt vertegenwoordiger voelen van de belangen van zij die niet zo mondig zijn en zelf geen initiatief kunnen nemen?

Als het gaat om het kennen en vertegenwoordigen van de minder zelfredzamen en wat zij nodig hebben heb ik persoonlijk meer vertrouwen in Stadmakers, in mensen die vanuit eigen initiatief in de buurt aan het werk zijn.

Daarvoor moeten we de stadmakersbeweging framen als een nieuwe speler en kracht in het publieke domein.

Mensen in de praktijk te laten voelen wat de impact kan zijn. Er voor zorgen dat ze besef krijgen van het effect van het werk van Stadmakers en dat ook als zodanig kunnen waarderen.

Hoe zit het dan met de duurzaamheid en de lange termijn? En de financiële verantwoordelijkheid? Ook daar moet de stadmakersbeweging een antwoord op laten zien. In een land waar elke twee jaar een nieuw kabinet aantreedt en politieke partijen op de golven van het populisme en het politieke spel om de haverklap van koers veranderen, is het werk van de Stadmaker een baken van rust en continuïteit. Ook dat kunnen we laten zien. Net zoals we de belofte dat het ook allemaal goedkoper kan, moeten inlossen door dat aan te tonen in sluitende business cases. Put your money where your mouth is. In de praktijk uiteraard, maar laten we vooral niet vergeten onze successen op te tekenen en om te zetten in een aansprekende en effectieve communicatiestrategie. >>

AGENDA STADMAKERS

>> Maar alleen het verhaal vertellen is niet genoeg.

De stadmakersbeweging moet zich positioneren als politieke keuze. Geen alternatieve politieke partij, maar een alternatief soort politiek. Een keuze voor hoe je wilt dat het publieke domein wordt vorm gegeven.

Niet persé als vervanging, maar als verrijking of aanvulling. Agenda Stadmakers maakt dat de stadmakersbeweging zich ‘verkiesbaar’ kan stellen; mensen kunnen zich aansluiten of de beweging op andere manieren steunen. Dit is het derde en laatste onderdeel: een gezamenlijke of gedeelde strategie om macht te krijgen. Het geeft mensen de keuze om verantwoordelijkheden, bevoegdheden en middelen aan Stadmakers toe te kennen, vanuit de waardering die ze hebben voor het werk dat de Stadmakers doen.

Aan de Stadmakers zelf is het om verschillende vormen van het maken van die keuze te creëren en aan te bieden.

Daar is al veel ervaring mee opgedaan. We zijn bekend met crowdsourcing en -funding, buurtagenda’s, de inzet van nieuwe media, co-design, de inzet van technologische innovatie om mensen te empoweren en communitybuilding. We zullen al die kennis en kunde alleen nóg explicieter moeten richten en inzetten om mensen de nieuwe politieke keuze te kunnen laten maken. In alles zal dat steeds weer moeten worden verbonden aan het doen en de praktijk. Dat kan gaan over individuele initiatieven, maar ook over het collectief.

WE ZULLEN HET ZELF MOETEN DOEN EN MAKEN Agenda Stadmakers is er niet als we het niet zelf maken en doen. Er is genoeg creatieve kracht onder de Stadmakers aanwezig om het succesvol te laten zijn.

Daarvoor moeten we in actie komen, op zoek naar de waardering van anderen en manieren om die waardering om te zetten in tastbare verantwoordelijkheden,

Samen de stad maken

bevoegdheden en middelen die onze machtspositie in het publieke domein beklinken. Het is aanlokkelijk om daarbij het partnerschap met bestaande institutionele partijen te zoeken. Dat besef groeit daar ook en in de zoektocht naar vernieuwing richt men zich tot de stadmakersbeweging.

De valkuil daarbij is dat deze (onbewust) wordt geannexeerd en dat de energie en de kracht er uit wordt geperst, nog voor het eerste beetje vernieuwing zich laat zien.

Het partnerschap met instituties is - als het aan mij ligt - het uiteindelijke doel van Agenda Stadmakers.

Maar dan wel vanuit het besef dat het werken aan een eigen machtspositie voorwaardelijk is om dat partnerschap op een goede manier te kunnen vormgeven.

De stadmakersbeweging kan een vruchtbare tussenlaag zijn tussen politieke partijen en samenleving.

Natuurlijk ziet dit alles er in de praktijk heel anders uit dan hier op papier. Er zijn oneindig veel nuanceringen en haken en ogen te noemen. Zoals de constatering dat Stadmakers ook binnen de instituties gevonden worden, of dat veel samenwerkingen op een zachte en lichte manier absoluut bijdragen aan meer fundamentele veranderingen op de lange termijn. Maar dat doet niet veel af aan de oproep. Voor een Nieuw Nederland waarin Stadmakers vorm, kleur en inhoud aan de publieke zaak geven is een Agenda Stadmakers onontbeerlijk. Het is een zelfbewustzijn van waaruit we nog beter kunnen doen waar we het best in zijn: de stad samen maken. ŤŤ

stedenintransitie.nl

Dit artikel is een verkorte en aangepaste versie van het essay dat onlangs verscheen in het boek Het Nieuwe Stadmaken, een uitgave van Trancity in samenwerking met Jaar van de Ruimte en Platform31.

19

AGENDA STADMAKERS

Pionieren in de stad

VAN AGENDA STADMAKERS NAAR EU CITY MAKERS AGENDA Eind juni, tijdens de seizoensafsluiting van Pakhuis de Zwijger, werden er drie interessante en levendige dagen georganiseerd die in het teken stonden van de vernieuwing, innovaties en de transities in de steden. De week was de kick-off voor het ophalen van de Agenda Stadmakers.

Pakhuis de Zwijger, stichting Agora Europa en een flink aantal steden ondersteund door de landelijke projectgroep Agenda Stad, zijn gestart een ‘agenda’ op te halen bij de mensen die er het hardste aan werken: de Stadmakers.

Agenda Stad is het project van drie ministeries (Binnenlandse Zaken en Koningsrelaties, Infrastructuur en Milieu en Economische Zaken) en de grotere steden om een Urban Agenda op te stellen in aanloop naar de Europese Top die op 30 mei 2016 plaatsvindt in Amsterdam, op nog geen vijfhonderd meter van Pakhuis de Zwijger. Samen hebben we het plan opgevat dat de Urban Agenda en Agenda Stad niet alleen een agenda van de beslissers mag zijn, maar ook ruimte moet bieden aan de opvattingen, ideeën en wensen van de stadmakende

20

pioniers. In steden in Nederland, maar ook in Europa.

De kick-off vond plaats op dinsdagavond 23 juni jongstleden tijdens het Nieuw Amsterdam Stadmakersbal, de eerste dag van de jaarlijkse driedaagse seizoensafsluiting van Pakhuis de Zwijger. Hoewel er niet letterlijk gedanst werd, kwamen wel de wervelende verhalen naar boven over de pirouettes die Stadmakers moeten maken om hun initiatieven overeind te kunnen houden of verder te brengen. Verhalen over pionieren in de stad met zelf ontwikkelde plannen op het gebied van stedenbouw, energie, zorg, welzijn, beheer, integratie, duurzaamheid, economie, onderwijs en sociale cohesie. Oud-senator Adri Duivesteijn hield als aftrap een gloedvol betoog over waarom mensen veel meer zeggenschap moeten krijgen over hoe hun nieuwe huis en wijk eruit moet komen te zien. Met veel voorbeelden uit ‘zijn’ stad Almere, lardeerde hij de stelling dat collectief particulier opdrachtgeverschap de normaalste zaak van de wereld moet zijn en dat we af moeten van verstikkende regels over wat wel en niet mag bij het bouwen van je eigen huis. Verschillende Stadmakers >>

AGENDA STADMAKERS

>> sloten zich daar bij aan met praktijkvoorbeelden, van

het project Tussenmaat in de Houthavens tot het nieuw opgerichte bewonerscollectief Het Breedschap in Amsterdam-Noord.

EIGENAARSCHAP EN ZEGGENSCHAP ZIJN CRUCIALE BEGRIPPEN De tweede dag was Nieuw Nederland aan de beurt. In de gymzaal van pop-up locatie Lola Luid in Nieuw-West kwamen zo’n vijftig Stadmakers uit alle windstreken van Nederland bijeen. Via een inventief systeem werden hun ideeën, wensen en agendapunten afgetapt. We spraken over de Nederlandse agenda, waarbij veel punten opgehaald en bediscussieerd werden, zowel inhoudelijk als strategisch. In de avond werden presentaties gegeven over tal van projecten op het gebied van duurzaamheid, sociale- en ruimtelijke ontwikkeling. Van StadsLAB033 in Amersfoort, de zelfregie op Coehoorn Centraal in Arnhem en BewonersBedrijf HeechterpSchieringen in Leeuwarden, tot aan het experiment met het basisinkomen in Groningen en kleinschalige afvalverwerking in Amsterdam. Het is een zoektocht naar de principes van het stadmaken, de verbinding tussen en de overeenkomsten in de initiatieven. Die bleken talrijk. Al met al is er sprake van een nieuwe maatschappelijke beweging die raakt aan de verhoudingen met de traditionele partijen als overheid, maatschappelijke organisaties en bedrijfsleven. In die zin wordt gesproken over nieuwe democratische vormen, waarbij eigenaarschap en zeggenschap cruciale begrippen zijn.

Dat deze ontwikkeling niet alleen in Nederland plaatsvindt, bleek op de derde dag waarbij New Europe centraal stond.

Overdag spraken op De Ceuvel in Amsterdam-Noord Stadmakers uit dertien Europese hoofdsteden over de verschillen en overeenkomsten tussen de steden. Vanuit onder andere Rome, Lissabon, Stockholm, Londen, Riga, Boekarest, Parijs en Athene bleken er gelijksoortige ervaringen te zijn. De verhouding tot de lokale overheden blijkt cruciaal. Hoeveel ruimte is er voor bottom-up initiatieven? Naast de voorbeelden die in de avond op het podium van het Pakhuis werden gepresenteerd, verzorgde ook minister Ronald Plasterk een bijdrage.

Daarbij onderstreepte hij de uitdagingen in de stad en het grote belang van de initiatiefnemers die met hun creativiteit de vitaliteit en aantrekkelijkheid van de stad

Het begin van een duurzaam netwerk

versterken. Ook hij wees op de nieuwe democratische ordening die opdoemt wanneer het gaat over de veranderingen. Indrukwekkend en exemplarisch voor wat er gaande is, was de bijdrage van de Griekse Amalia Zepou, zelf vanuit de bottom-up beweging voortgekomen als documentairemaakster en sinds een jaar locoburgemeester van Athene. Amalia is aangesteld om juist de bottom-up beweging en kleinschalige initiatieven te verbinden en te versterken. Ze wees op de Griekse crisis van de politieke en financiële instituties en zij zag de beweging van onderop als een ‘derde weg’ om uit die crisis te geraken. Ze vertelde dat van de ruim vierhonderd initiatieven die zij in kaart had gebracht in Athene, er ongeveer 350 ‘illegaal’ bezig waren. De initiatieven botsten met de lokale regelgeving en vergunningen. In plaats ze hiervoor te bestraffen, zorgt Amalia er voor dat de regels aangepast worden of verdwijnen. Het is een mooi voorbeeld van een overheid die ontvankelijk is voor de ontwikkelingen en zich er op aanpast in plaats van andersom.

In het komende jaar werken we de Agenda Stadmakers uit tot een oproep aan onszelf en de lokale, landelijke en Europese autoriteiten, al dan niet in de vorm van een handleiding, film of een manifest. Via een interactieve tool zullen we de inhoud van de agenda uitwerken en nadenken over een succesvolle strategie om de bottomup initiatieven te versterken. Net als afgelopen jaar, organiseren we Metropolitan Field Trips naar de Europese steden en Stadsexpedities in de Nederlandse steden om ter plekke initiatieven te bezoeken en te leren van elkaar. Met New Europe werken we toe naar een City Makers Summit op 30 mei 2016, parallel aan de Informele Ministerraad rond de Urban Agenda. Niet als een afsluiting, maar als een begin van een duurzaam netwerk in Nederland en Europa, dat elkaar ook na het EU-voorzitterschap zal blijven ontmoeten en inspireren. ŤŤ

stedenintransitie.nl citiesintransition.eu agendastad.nl adriduivesteijn.nl

Niesco Dubbelboer Stichting Agora Europa

agora-europa.nl

21

Eigen Haard is partner van Trime. Trime staat voor Trias Mores

gekregen over energiebesparingsmogelijkheden. Als ‘goede buur’

Energetica en is een Europees project. Tien organisaties uit vijf

kan hij als expert alle kennis aan medebewoners overdragen. Huurt

verschillende Landen hebben als gemeenschappelijk doel het

u bij Eigen Haard en wilt u meedoen aan de cursus tot energiecoach?

energiegebruik bij huurders van woningcorporaties te helpen

Kijk dan op www.eigenhaard.nl (zoeken op: “word energiecoach”).

verlagen om zo geld te besparen en een gezondere levensstijl na te streven. Goed voor portemonnee en milieu.

Energie besparen in huis Op 7 proeflocaties in Europa met bijna 4000 huurders onderzoeken

Energiebesparing van 9%

we, naast het gedrag in het huishouden, ook de kwaliteit en gebruik

Trime is een samenwerking tussen Verenigd Koninkrijk, Frankrijk,

van huishoudelijke apparaten. We bieden hen de mogelijkheid om

Spanje, Nederland en België, voor een periode van 3 jaar (2014-2017).

apparaten (volgens het programma van Eigen Haard) te huren.

Het doel is onderzoeken hoe mensen met behulp van techniek en

Of helpen mensen bij het aankopen van nieuwe producten. Maar

gedrag tot een minimale energiebesparing van 9% per huishouden

ook door te kijken naar de woning zelf. Tijdens renovaties kansen

kunnen komen.

benutten op gebied van isolatie en energiezuinige techniek zoals de ventilatie in de woning. Alles bij elkaar leidt tot een maximum

Energieambassadeurs

van energieverlagende maatregelen.

Een van de projecten die Eigen Haard onder de Trime-vlag doet, zijn de energieambassadeurs/energiecoaches. Zo zijn de eerste drie

Meer weten over Trime?

groepen energiecoaches bij Eigen Haard inmiddels opgeleid. Een

Het project wordt medegefinancierd door de Europese Commissie.

energiecoach is een huurder van Eigen Haard die een training heeft

Zie voor meer informatie over Trime: www.trime-eu.org/nl.

Samen investeren in duurzaamheid

VERTROUWEN IN DE STAD

Amsterdam-Noord

VERTROUWEN IN WIJKONTWIKKELING DE STAD IN NOORD © Ymere

Annelies Beltman freelance journalist

Vraag een willekeurige Amsterdammer naar het huidige Amsterdam-Noord en de meesten zullen zeggen dat het een stuk populairder is geworden. Op veel blogs haalt het stadsdeel dan ook de top 10 van hipste plekken.

Opmerkelijk vond ik, want Noord heeft lange tijd een slechte reputatie gehad. Als we de lijstjes moeten geloven, is die tijd voorbij. Als over Noord gepraat wordt, schuwt men niet een woord als ‘hipster’ te laten vallen. Maar Noord is meer dan dat en nog steeds in ontwikkeling, zoals de wijk Plan van Gool, dat gerenoveerd wordt en waar bewoners een grote rol spelen. Lichtend middelpunt is het vrolijk beschilderde Breedhuis, een plek waar de bewoners samen kunnen komen. En dat doen ze dan ook, zelfs al is het maar om de bloemen tijdens de vakantie een fijne plek te geven. >>

23

VERTROUWEN IN DE STAD

Mama Noord

>> Aura de Klyn, transitiemanager en bedenker van WISE,

MAMA NOORD Mama’s voor mama’s, Mama Noord brengt moeders van opgroeiende kinderen tot elkaar. Dat doen ze met allerlei activiteiten, zoals een Mama Café waar ouders van jonge kinderen elkaar kunnen ontmoeten. Een succesvolle pilot is al gedraaid in de Tolhuistuin, waar ook workshops werden gegeven. En er bleek veel behoefte aan zo’n café, dus wordt vervolgd! In de tussentijd kun je bij Mama Noord terecht om samen te eten en met je peuters en baby’s allerlei activiteiten te ondernemen, zoals Peuters in het Wild.

‘Voelen, proeven, kijken en luisteren in de voedseltuin bij het IJplein. Kom zingen, springen, bijen zoeken, bloemen bekijken en heksensoep maken!’ Welke mama of peuter wil dat nou niet? En het is niet alleen voor mama’s: papa’s zijn absoluut welkom!

mamanoord.nl

24

en Dave Coenders, gebiedsmanager voor het gebied Noordoost, nemen ons aan de hand door ‘het nieuwe Noord’. Ongeveer drie jaar geleden zijn in Amsterdam drie proefgebieden aangewezen waar de methode Bewonersgestuurde Wijkontwikkeling (BGW) centraal staat. Een van die gebieden was Plan van Gool in Noord, een wijk in de Buikslotermeerpleinbuurt. ‘Toen ik zeven jaar geleden voor het eerst een rondleiding kreeg door de buurt, was het op bepaalde plekken kommer en kwel’, vertelt Dave. Aura zegt zelfs ‘depressief’ te worden als ze terugdenkt aan de staat waarin Plan van Gool zich bevond.

‘Toen ik voor de eerste keer door die wijk fietste, werd ik ongelukkig: overal afval, viezigheid, leeg, het was een en al treurigheid. Nergens winkeltjes, bankjes, leven.’ Nu, drie jaar later, is dat aan het veranderen, constateert Aura tevreden. ‘De bewoners zijn nader tot elkaar aan het komen.’ De wijk ziet er nu mooi en licht uit. Geen graffiti op de muren, geen afval op de grond en pas beschilderde appartementencomplexen. Zelfs op de regenachtige dag dat ik met Aura door de wijk ga, oogt het als een prettige plek om te wonen.

Aan de grondslag van al dat moois speelt Aura een belangrijke rol. De passie voor haar werk spat ervan af als ze vertelt over Plan van Gool. Ze woont nu sinds een jaar met haar gezin in Hoorn, maar daarvoor in AmsterdamOost en voelt zich nog steeds Amsterdammer. In Oost werd Aura - na vele omzwervingen - ‘actief’ zoals ze dat zelf noemt. Ze werkte onder meer voor Stedelijk Jongerenwerk Amsterdam, als hoofd van SAMMAS Emancipatie Platform en begon tien jaar geleden als zelfstandige. Na successen zoals de Karrewiel Community en de opstart van de Meevaart Community, werd haar een paar jaar geleden gevraagd om aan de slag te gaan met de BGW in Plan van Gool. ‘Ik kreeg een paar basisprincipes én veel vrijheid om mee te werken.’

Die basisprincipes komen uit Zuid-Afrika, waar Gavin Andersson van het Seriti Institute de Kwanda-methode bedacht. Kwanda stelt bewoners centraal bij de sociaaleconomische ontwikkeling van hun wijk. ‘Andersson is een inspirerende man’, zegt Aura. ‘En Kwanda zou misschien wel dé kans zijn die de wijk nodig had.’ >>

VERTROUWEN IN DE STAD

Aura de Klyn

>> Ze verdiepte zich in de omgeving, de bewoners en de

partijen die in Plan van Gool aanwezig zijn. ‘Eén ding was meteen duidelijk: er zijn veel verschillende groepen, met veel verschillende belangen. Wij moesten op zoek naar een manier om die belangen te verenigen.’ Via het door haar ontwikkelde WEI-model (Wijk Economisch Instroom), gingen de bewoners, de woningbouw, het welzijn en het stadsdeel samenwerken aan initiatieven die de wijk sociaal en economisch sterker maken. Van daaruit ontwikkelde ze WISE, dat staat voor Wijkgestuurd Investeringsmodel voor Sociale en Economische Ontwikkeling. WISE zorgt er voor dat wijken zelfstandig, democratisch en op een transparante manier wijkinitiatieven kunnen ondersteunen. ‘Bewoners en lokale stakeholders werken als gelijkwaardige partners samen en ontwikkelen door participatie in adviesrondes een werkplan voor een financieringsconstructie voor hun wijk. Vervolgens voeren zij dit plan stap voor stap met elkaar uit.’ >>

STADMAKER AURA DE KLYN Aura de Klyn is transitiemanager en adviseur. Ze is het creatieve brein achter WISE, woont sinds een jaar in Hoorn, maar is Amsterdammer in hart en nieren.

auradeklyn.nl

25

VERTROUWEN IN DE STAD

HET BREEDSCHAP Bewonersinvesteringsfonds Het Breedschap werkt voor, door en met bewoners aan een sterke wijk. Het is een vereniging waar iedere bewoner uit Plan van Gool lid van kan worden - gratis en voor niets. De vereniging is democratisch: leden kiezen twee Huizen van Afgevaardigden. Het gaat daarbij om De Breedraad, die zorgt voor het werven van inkomsten voor de wijk. Daarnaast staat Het Burgerpanel, die beoordeelt de aanvragen en bepaalt welke bewoners steun krijgen van Het Breedschap. Dat gaat niet willekeurig.

Initiatieven en verzoeken moeten bijdragen aan verbetering van de kansen van de bewoners, de leefomgeving en de economische situatie in Plan van Gool. Dat kan op verschillende manieren: werven van geld, mankracht en spullen die weer worden ingezet in de wijk.

hetbreedschap.nl

26

Het Breedschap

WERK SAMEN WAAR DIT MEERWAARDE OPLEVERT >> Daaruit komt in Plan van Gool bewonersinvesteringsfonds

Het Breedschap voort. Dit fonds bestaat volledig uit bewoners en verdient uit innovatieve diensten geld voor de wijk waarbij het samenwerkt met marktpartijen en de lokale overheid. ‘Bijvoorbeeld via wijksponsoring’, zegt Aura. ‘Een bedrijf wil sponsoren en een kunstenaar wil een bankje in de wijk opknappen. Het Breedschap zorgt ervoor dat het bedrijf het bankje als sponsorproduct krijgt.

Een deel van het geld gaat naar de kunstenaar en een deel naar Het Breedschap.’ Het geld dat wordt verdiend, wordt weer geïnvesteerd in middelen en mankracht voor andere bewonersinitiatieven in de wijk. Geld is een middel, maar zeker niet het doel in Aura’s visie. ‘Inhoudelijk worden plannen vaak voorbijgestreefd door de geldbehoefte.

Kapitaal zit niet alleen in geld, het zit ook in mankracht, expertise, talent en kennis. Dat bij elkaar brengen, zorgt al voor veel ontwikkelingen.’ Aura begeleidt het proces samen met procesondersteuner Nikkie Sicking. >>

VERTROUWEN IN DE STAD

De Banne Hopper

>> De bewoners kunnen niet veel verkeerd doen bij Aura. ‘Voor

mezelf heb ik wel een eis: alles wat ik ontwikkel, moet goed zijn voor mens en milieu. Dat is uiteindelijk de transitie die er plaats moet vinden. Ik geloof dat dit alleen zal gebeuren door in co-creatie hieraan te werken.’ De wijk moet er dus op sociaal, economisch en ecologisch niveau op vooruit gaan.

© Thijs van der Wal

PLANNEN WORDEN TE VAAK VOORBIJGESTREEFD DOOR GELDBEHOEFTE Hierbij gelooft ze dat positiviteit werkt: ‘Ik geloof in een happy flow. Dus als iets niet meteen kan binnen de beperkte paden, niet bij de pakken neerzitten, maar kijk naar wat wél kan.’ Tweedehandswinkel Samen Kringloop, naaiatelier De Ster, mensen die voor elkaar koken en elkaar helpen met de kinderen. Een aantal initiatiefnemers hebben zich verenigd in de coöperatieve vereniging Samen Krachtig Plan van Gool en er zijn nog meer plannen. Een succesverhaal, zo mag je de ontwikkelingen in Plan van Gool langzaamaan wel noemen.

Dat beaamt ook Dave Coenders, vanuit het Stadsdeel.

‘Het Breedschap en Samen Krachtig Plan van Gool zijn prachtige voorbeelden van initiatieven die vanuit de samenleving zijn ontstaan. In Plan van Gool heeft een soort ommekeer plaatsgevonden.’ Daarmee doelt Dave op de geschiedenis: ‘Ooit is die wijk gebouwd voor gezinnen uit de stad die meer ruimte en groen wilden.

Het heeft in eerste instantie gezinnen uit de ‘progressieve middenklasse’ aangetrokken. Toch is er op een gegeven moment een terugval geweest. De wijk scoort de laatste jaren slecht als het gaat om sociaal-economische indicatoren: het heeft een hoog percentage kansarme bewoners.’

Er is er veel discussie geweest over de renovatie van appartementencomplexen in Plan van Gool. ‘De oorspronkelijke bewoners van de wijk wilden dat alles zou blijven zoals het was’, vertelt Aura. De renovatie is nu bezig, maar heeft veel voeten in aarde gehad. ‘Er is de afgelopen tien jaar de nodige ergernis geweest richting het stadsdeel en de corporatie’, vult Dave aan. ‘Toch is het gelukt om de potentie van de wijk te stimuleren. In plaats van te focussen op het negatieve heeft een aantal groepen zich gericht op de vraag: wat kan hier wél?’ >>

DE BANNE HOPPER Mensen in Banne Noord die slecht ter been zijn, hoeven zich nu geen zorgen meer te maken hoe ze ergens komen.

Sterker nog: dankzij buurtbedrijf de Banne Hopper, een initiatief van bewoners uit de wijk, kunnen ze langer zelfstandig wonen én deel nemen aan de activiteiten in hun buurt. De Banne Hopper brengt bewoners met een elektrische tuktuk rond, bijvoorbeeld voor de dagelijkse boodschappen.

Zeker nu de plaatselijke supermarkt is verdwenen, die ook voor veel sociaal contact zorgde tussen bewoners.

Mensen alleen thuis laten zitten, daar houden de oprichters van de Hopper niet van: nee, uit het sociale isolement moeten ze worden getrokken. Het enige wat buurtbewoners - jong en oud - nodig hebben is een lidmaatschapskaart.

debannehopper.blogspot.com

27

VERTROUWEN IN DE STAD

Samen Kappen

>> Cruciaal in de ontwikkeling van Plan van Gool noemen

SAMEN KAPPEN In deze gratis kapsalon in buurtcentrum de Rietwijker kunnen bewoners op woensdag- en vrijdagochtend terecht voor een knipbeurt.

Maar ook voor manicures en visagie. Gratis dus. Als je wilt meehelpen in het buurthuis of de buurt, dan mag dat uiteraard. De initiatiefnemers achter Samen Kappen, dat eerder al in Zuidoost en de Baarsjes begon, zouden graag zien dat er wisselwerking ontstaat: zij doen iets voor de bewoners, die doen op hun beurt iets terug voor de buurt.

Zodat het mooier, gezelliger en vooral socialer wordt. Het is niet alleen maar mooimaken bij Samen Kappen: ze hopen ook minderbedeelden uit hun sociaal isolement te trekken en werkelozen een dagbesteding te bieden.

samenkappen.nl

28

Aura en Dave allebei Het Breedhuis, waar Ymere, Eigen Haard, de kringloopwinkel en andere initiatieven zijn gevestigd. Het pand ziet er op deze regenachtige dag tussen alle hoge gebouwen vrolijk uit: de muren zijn met de hand beschilderd, rondom staan planten - deels van bewoners. ‘Een vrouw is op vakantie en was bang dat haar planten kapot zouden gaan’, vertelt een werknemer van Eigen Haard me. Het pand stond op de lijst om te worden gesloopt. Zonder Ymere, Eigen Haard en het stadsdeelbestuur was de exploitatie van dit pand niet tot stand gekomen. ‘Zij zijn bereid gevonden te investeren in het pand en ze stellen het ook beschikbaar voor de wijk. Dat is een win-win-situatie’, zegt Dave.

‘Zo’n gemeenschappelijke plek is belangrijk. Mensen hebben behoefte aan een plek om samen te komen.’ De corporaties zijn nu beiden makkelijker bereikbaar voor de bewoners. ‘Nu komen er mensen langs, dat is veel fijner’, beaamt Eigen Haard.

Plan van Gool is maar een klein deel van Noord, benadrukt Dave. ‘Er zijn hier zoveel verschillende behoeftes. Daar willen - en moeten - we op inspelen. Dat doe je door gebiedsgericht te werken. Zo krijg je gelukkigere wijken, >>

MEERDERE BEHOEFTEN IN ÉÉN STADSDEEL

VERTROUWEN IN DE STAD

>> straten en mensen.’ In wijken met nieuwbouw wonen

en komen vaak mensen met gezinnen te wonen.

‘Die willen veilige scholen, speelvoorzieningen’, zegt Dave. ‘In landelijk Noord wanen mensen zich in een soort dorp en is de sociale cohesie en zelfredzaamheid groot. Daar denken ze bijvoorbeeld zelf na over manieren van co-financiering. In Plan van Gool heerst overlevingsdrang en willen ze eigen ondernemerschap creëren.’ Waar het volgens hem op neerkomt is dat elk gebied een andere behoefte heeft. ‘Wij zien onszelf steeds vaker als faciliterend.

Dus dan moeten we in staat zijn om vorm te kunnen geven aan die verschillende behoeften. Dat is heel anders dan dat wij gaan bepalen wat goed is voor een gebied.’ Dat wordt nu, meer dan eerst, door bewoners en bedrijven bepaald. ‘Wij hebben bij het traject van Het Breedschap alleen een adviserende rol. Het Breedschap is een partner, ze kunnen zichzelf staande houden en hebben ons, de overheid, niet meer nodig.’ Een belangrijk punt in de WISEmethode, zegt ook Aura: ‘We willen wijken laten zien dat het mogelijk is als collectief kapitaal te genereren om de bewonersinitiatieven te ondersteunen met middelen en menskracht.’ De rol van de overheid verschilt per keer. De samenleving komt met een initiatief, de overheid gaat dan kijken welke rol ze kunnen spelen. ‘Soms faciliterend, soms financierend en soms handhavend. Wat Noord zo interessant maakt, is dat de diversiteit van het stadsdeel ervoor zorgt dat je voortdurend met verschillende vraagstukken bezig bent.’

Als het aan Aura ligt blijft WISE, en de manier van werken die daarbij komt kijken, niet beperkt tot Amsterdam-Noord. Toch ziet ze ook een pijnpunt: ‘WISE is een voorbeeld hoe we anders kunnen denken en doen en daarmee samen kunnen werken aan een wereld waar het beter wordt voor mens en milieu. Maar de transitie is groter dan WISE. Het denken en doen moet in bijna elk onderdeel van onze samenleving veranderen. De transitie in denken hebben we in Amsterdam nu deels omarmd, maar omzetten in doen blijkt voor velen moeilijk.’ En die stap moet worden gezet, vindt Aura. ‘Daarbij moeten we massa en vaart maken.’ ŤŤ

COLUMN

HET NALATENSCHAP VAN DE STADMAKER Jarenlang was ik actief in Amsterdam-Noord.

Tegenwoordig ben ik vooral buiten de stad te vinden. De lessen die ik geleerd heb in Noord, neem ik nu mee het land in. Ik houd van steden die werken vanuit een soort van underdog positie. Heerlen tegenover Maastricht, Zaanstad tegenover Amsterdam, Leeuwarden tegenover Groningen. Dat was Noord natuurlijk ook ten opzichte van Centrum. Stadmakersprocessen ontstaan daar als vanzelf. Omdat je niet veel te verliezen hebt. Omdat je meer open staat en nieuwsgieriger bent naar hoe je je omgeving vorm kunt geven dan dat je in het hartje van het succes en dus ook het geld zit. In Nederland zijn we geneigd te denken van A naar B. Zo zit onze maatschappij in elkaar. Je start met een initiatief zoals de Noorderparkkamer en men heeft meteen een beeld voor ogen waar dat toe moet leiden. Maar je kan het ook hebben over wat er tússen A en B gebeurt.

Daar gaat het in mijn ogen om. De ontmoetingen en verbindingen die onderweg ontstaan. Het gaat er niet om of de fysieke plek of het initiatief al dan niet blijft bestaan, maar om het gedachtegoed en de energie van de mensen die er aan werken. We hebben inmiddels behoorlijk wat mensen, op alle soorten niveaus, geïnspireerd. Mensen die elkaar normaal gesproken niet ontmoeten. En dat gaat verder dan een Noorderparkkamer. Dat gaat over gelijkwaardigheid. Die boodschap probeer ik op andere plekken in het land over te brengen. De energie van Stadmakers laat zich niet sturen, maar brengt wel veel teweeg. Daarom moeten we initiatieven blijven ondersteunen. Handel niet uit angst, maar uit vertrouwen. Denk niet in resultaat, maar in proces. Het initiatief is niet het doel op zich, maar het middel om tot een veel rijker nalatenschap te komen.

Laten we met z’n allen meer buiten onze eigen wereld leren kijken.

Floor Ziegler

wisenederland.com seriti.org.za

© Joep Kroes

Stadspionier en initiatiefnemer van o.a. Noorderparkkamer en Broedstraten

29

METROPOLITAN

FIELD TRIPS

STOCKHOLMOSLO 2 0 15 OCTOBER BERLIN NOVEMBER PARIS

SEPTEMBER

MORE INFORMATION: CITIESINTRANSITION.EU/FIELDTRIP

METROPOLITAN FIELD TRIP LONDON

City Embassy London

METROPOLITAN FIELD TRIP LONDON Charlot Schans project leader New Europe

Floortje Opbroek editor New Europe

LONDON’S SOCIAL ENTREPRENEURIAL SPIRIT IS HERE TO STAY Over the past few years, the United Kingdom has been celebrated throughout Europe for its progressiveness towards active citizenship, by means of law executed in the Localism Act. But as we learned during our Metropolitan Field Trip to London, the UK has an enduring tradition of social entrepreneurship and community enterprises that came into being long before the Big Society model was even introduced in 2010. >>

31

METROPOLITAN FIELD TRIP LONDON

>> Often depicted as the financial centre of Europe,

London today ever more evokes the archetype of Charles Dickens’ A Tale of Two Cities. On the one hand there is Canary Wharf, with the world’s most influential banks and financial institutions stacked in infinite high rises on the former West India Docks in Tower Hamlets, East London. A powerful image of a city reinventing itself in the transition from the industrial age to a more service oriented economy. Dotted with raked lawns, marble fountains and carefully curated flower beds, serviced by the shiny new Jubilee tube line and sounding Emirates Air Line - a sponsored cable car flying over the docklands, it’s easy to tell where investments are prioritized. But the financial boom of the City and beyond has its darker sides, its winners, but definitely losers too. Throughout Greater London both the super rich and poorest income groups on the two ends of the continuum are growing, leaving a shrinking middle class and staggering inequality figures, increasingly unfitting to European standards. Boroughs such as Kensington and Chelsea face streets aligned with houses with blinds shuttered, consciously kept vacant by their overseas owners. A grim indication that London has become a playground for speculating foreign investors.

The Ivy House

Housing prices are ever on the rise, pushing less affluent Londoners towards the outskirts.

THE CRISIS SPARKED SOCIAL ENTREPRENEURSHIP On a more positive note however, the global financial crisis sparked a spirit of social entrepreneurship uncomparable to any other European city. As a consequence of the city’s economic difficulties, the scale and amount of initiatives taken by active citizens and engaged entrepreneurs in London has seriously taken off recently. Prime minister David Cameron's proclamation of the Big Society programme in 2010 further enhanced its significance, through the implementation of a series of governmental instruments that are meant to facilitate civic initiative and participation. But in reality, some of the best practices have been around for many years already. >>

THE IVY HOUSE In recent years pub owners across the UK are struggling to keep their beloved neighbourhood living rooms in viable business. So was The Ivy House pub in Nunhead, until it was closed down in 2012 and about to be refurbished into residential accommodation. A group of determined residents decided to take action against the plans of the new property owner. It became the first pub to be listed as an Asset of Community Value, which permitted the execution of the Community Right to Bid. They raised over a million pounds to buy the historic pub, and reopened it in 2013. Ever since it is a cooperatively owned pub, and used for community activities including theatre and music performances.

ivyhousenunhead.com

32

METROPOLITAN FIELD TRIP LONDON

Bankside Open Spaces Trust

BANKSIDE OPEN SPACES TRUST As many cities throughout Europe, London faces declining budgets for the maintenance of public parks and gardens. Bankside Open Spaces Trust manages over a dozen urban oases in the City, funded through generous donations, public-private partnership models and the help of many local volunteers. Among them are edible gardens, a public sports facility for neighbourhood schools, rose gardens, church patches and a former public graveyard, where prostitutes and otherwise colorful Londoners lay buried. In recent years the Trust has engaged in the Neighbourhood Planning programme and set up a forum, in which the local municipality and large corporations throughout the area are important partners.

bost.org.uk

>> Localism Act

In recent years international attention has been given primarily to the UK’s governmental strategies named under the Localism Act. The act was implemented in order to shift power from the central government to local civil servants, communities and citizens. Attempting to put an end to bureaucratic decision making processes, existing legislation was reassessed and where necessary adjusted accordingly. By redefining the role of the central government into a facilitating one towards local actors, together with providing space for innovation and experimentation, it was believed to bring along a sense of ownership and encourage citizens to take responsibility over their own lives. Therefore, the Localism Act has brought a series of legislative changes in order to prioritize community initiative over the interests of more established stakeholders.

The most notable examples of that being the Community Rights to Build, Bid and Challenge and the programme of Neighbourhood Planning. The latter invites residents of a designated area to co-create the future layout of the neighbourhood, through organizing themselves in a forum that brings multiple stakeholders to the table. The local municipality provides a basic framework, such as the amount of housing planned throughout the area. As long as the new neighbourhood plan meets the requirements established by the municipality and the process is executed carefully, it yields a statutory plan. Although the Neighbourhood Planning programme is quite a demanding procedure, in practice it seems to serve a secondary objective: creating a well-organized and knowledgeable community, that experiences ownership and knows how to express their community rights. One of the rights that is commonly put to practice is the Community Right to Bid, >>

33

CITY EMBASSY RIGA

Free Riga

FREE RIGA Free Riga is a somewhat misleading name for this passionate group with a smart approach to vacancy. They are far from activist or radical, and work with urban regeneration and reclamation of urban wasteland. In addition to mapping vacant properties and mediating between civic initiatives and property owners, they even discussed the urgency and benefits of redevelopment with the local government. In 2014, Riga had over a thousand vacant buildings - often valuable historical heritage - in various stages of deterioration due to abandonment and costly maintenance. Free Riga recognized the urgency of finding a new purpose for these properties, with Riga’s livability and lack of affordable space for civic initiatives as their main concern. They support and promote an integrated approach to urban regeneration and reclamation, especially through redevelopment of older, derelict buildings and factories for cultural and social purposes.

34

Free Riga connects property owners and initiators of creative civic projects looking for affordable space. Revitalization and temporary re-use boosts property values while offering project initiators a stepping stone to more ambitious endeavours. Through an application tool, projects apply for vacant spaces shown on a comprehensive map of available properties throughout the city. The organization regularly offers tours exploring causes of abandonment of centrally located properties, administrative barriers obstructing revitalization and creative and community engagement with regeneration of public properties. The tours demonstrate the potential of vacant real estate, presenting Free Riga as a case study for European-wide trends and answers to vacancy. wks.waw.pl

METROPOLITAN FIELD TRIP LONDON

Bromley by Bow Centre

>> meant to extend the bidding term when public real estate

is brought to the market. This provides a window of time for community groups to enhance its chances to raise the necessary funds. Therefore it enables social enterprises to compete with more affluent investors, and seeks to prevent speculation on public real estate.

CITY EMBASSY

Pioneering City Makers

As we learned through manifold conversations with London’s early City Makers, the implementation of the Localism Act is perhaps best understood as a result of a long tradition of social entrepreneurship in the UK. Nevertheless, the support of statutory rights may just help its further dissemination over London’s urban society.

On the South Bank of the Thames lies a 55,000 m2 mixed use neighbourhood developed by Coin Street Community Builders. Resulting a successful campaign raised by residents of Bankside in 1984 meant to prevent the construction of expensive office spaces on the then derelict waterfront, they established a social enterprise with an annual turnover of eight million pounds today. By proposing an alternative plan rather than merely objecting the existing one, they were able to obtain the land from the Greater London Council. Over the course of thirty years they developed a neighbourhood consisting of 220 co-operative houses with outstanding value for money.

The majority of the family houses are affordable one to five bedroom low-rise buildings, surrounded by community gardens, a public park, sports and welfare facilities.

One of their flagship projects is the redevelopment of the Oxo Tower Wharf, now housing galleries, restaurants, cafes, apartments and shops. What is notable about Coin Street is how they consciously take the time to allow for the staged development of the neighbourhood, supported by a sustainable business and organizational model. They generate revenue through renting out venue spaces, conducting consultancy jobs, or allowing temporary commercial uses of so far undeveloped plots. Corporations such as Shell and IBM that reside adjacent to the area pay a membership fee, out of interest for their employees that use the public space of Coin Street. Their success is in their own terms determined by their ability to tailor the narrative to a wide range of stakeholders, which granted them public support throughout the 1980s and up until today allows them to develop the neighbourhood they desired as the radical activists they once were.

LONDON

Unleashing healthy communities

The borough of Tower Hamlets in East London is perhaps the most outstanding example of everything that is unjust about London’s current socio-economic affairs.

Just steps away from Canary Wharf’s wealth, lies the district of Bromley-by-bow, one of the most deprived neighbourhoods in the entire United Kingdom. Amidst the hardships of this largely immigrant community lies the Bromley by Bow Centre, housed in a refurbished church.

Their extensively integrated approach makes it difficult to provide the centre with a clear definition. Bromley by Bow is a community organisation that works as an incubator for social entrepreneurship, offering a wide variety of educational programmes, as well as an informal meeting place for residents, with a restaurant and community kitchen run by one of their members, a children’s daycare, a local art institution and a health centre - although they deliberately avoid the last title. This has to do with their believe that medical treatment alone doesn’t establish a healthy community. Their mission is based upon studies that show how health and well-being are for the most part driven by social determinants (70%) rather than just clinical factors (30%). Therefore they focus on individuals’ lives and all facets that determine their state of being.

‘The starting point of our approach is the assumption that people possess the power to achieve amazing things’, says Dan Hopewell, director of Knowledge and Innovation. >>

35

CITY EMBASSY STOCKHOLM

Färgfabriken

FÄRGFABRIKEN The Swedes know their way around redevelopment. Färgfabriken, right on the Liljeholmsviken harbour in Stockholm, is a former paint factory transformed into an exhibition centre and platform for diverse activities in the fields of art, architecture and urban development. The foundation behind the centre organizes daily activities including classes, workshops and exhibitions, inspiring dialogue, allowing for new perspectives and conversations to unfold.

With twenty years of experience under their belt, initiator Jan Rydén and his team have ambitions beyond the walls of the factory and even the Swedish border. Färgfabriken develops both national and international projects through partnerships with social organisations, cultural institutions and universities, alongside their on-site program. Not

36

© Maretopia Installation by Jens Evaldsson a.o.

shying away from an experimental approach, they create projects exploring architecture and society, often collaborating with different parties in these fields. Their upcoming exhibition Experiment Stockholm examines and experiments with strategies and solutions addressing the challenges emerging in the rapidly growing Stockholm region.

An interdisciplinary and interactive laboratory within an experimental environment, which challenges old paradigms and test new urban models through debates, exhibitions, seminars and other events. With Experiment Stockholm, Färgfabriken raises questions of resilience, sustainability and about the society we want to live in today. fargfabriken.se

METROPOLITAN FIELD TRIP LONDON

Steve Clare

>> Working in an integrated manner means for example that

the annual moment for the elderly residents of Tower Hamlets to get their flu shot, is taken as a chance to check upon their overall well-being by not just a physician but also social workers, a financial counselor, a dietist, and so on. The Bromley by Bow Centre is able to provide these services with the help of over sixty revenue streams, ranging from charities to government subsidy. ‘We turn in our subsidy applications accordingly to the silos that institutions are usually organized in, such as social or economic affairs or the health department’, entrusts Dan regarding their financial strategy. ‘The money is then spent in an integrated manner, but reported back in the corresponding silos.’ Now that’s what we call inventive!

PEOPLE POSSESS THE POWER TO ACHIEVE AMAZING THINGS Enlightenment and repressive tolerance

This Metropolitan Field Trip organised with our London partner Locality, a membership organisation of over 500 community enterprises throughout the UK, provided us with some interesting footnotes to the international celebration of Localism. The legislative changes surely have some beneficial effects, such as the statutory priority that is given to civic initiative in some cases. Furthermore, the requirements for undertaking the implementation of the Community Rights is almost reminiscent of a modern day enlightenment ideal, creating smart citizens.

Communities are encouraged to become organized and exceptionally articulate, raising a threshold for the often criticized hobbyism of City Makers. But the question arises if that doesn’t affect the unique experimental nature of civic initiatives, and with it its innovative and adaptive qualities. What some of London’s best practices show, is that time is a crucial factor for success. Time that is not always given in the gradual process that is associated with the execution of the Localism Act. The Right to Bid may provide an extension, but that is usually a period of six months. >>

CITY MAKER STEVE CLARE As the former Deputy Chief Executive of Locality, Steve Clare has extensive knowledge on community enterprises and its changing socio-economic and political context. He has been involved in Locality’s knowledge transfer for many years and will continue to work in this field in the coming years. Steve is a brilliant thinker in the sphere of disruptive technological developments and the reinitiation of the commons theory.

locality.org

37

CITY EMBASSY WARSAW

Warszawska Kooperatywa Spożywcza

WARSZAWSKA KOOPERATYWA SPOZYWCZA Active since January 2010, Warszawska Kooperatywa Spożywcza (translated Warsaw Food Cooperative) operates as an informal network of conscious consumers who want to build a just, democratic and ecological economy and create a community of like-minded citizens. By collectively purchasing healthy food at a fair price, while respecting the goals and values of the cooperative, they aim to meet the needs of its members, rather than making a profit. The growing network of producers and consumers aims to buy mostly organic produce, meet ethical standards, and remain accessible to everyone by bypassing the middlemen to keep prices affordable. The non-hierarchical organisation makes most important decisions collectively and is open to anyone and everyone, regardless of political outlook or religion. The cooperative’s core business is ordering fresh produce once a week through a system of

38

contracts with local producers. The price of a box, which content varies depending on availability of particular seasonal fruits and vegetables as well as suggestions by members, does not exceed 30 złoty (around €7,25), ensuring affordability to all. Their recently opened store in Central Warsaw, works as a local pick-up point. To further diversify their offer, the cooperative wants to extend their services to organic household cleaning products in the future such as environment-friendly washing powder. Warsaw Food Cooperative has been working with a social sharing network exchanging goods and services free of charge, which they are able to maintain because all members contribute to the collective by doing three hours of voluntary work per month. wks.waw.pl

METROPOLITAN FIELD TRIP LONDON

Bootstrap Company

BOOTSTRAP COMPANY Situated in a former paint factory in Dalston lies the wonderful Bootstrap Company, a coworking space housing over 300 social enterprises under one roof, that is covered in solar panels. They exploit event spaces and the lively Dalston Roof Park, a rooftop bar where they pour the local beers which are brewed in a 40 square meter shipping container in the back yard. Alongside A-list concerts, popular exhibitions and events flocked by the local hipster scene, they aim to boost entrepreneurship among the challenged youth of Hackney Borough. Bootstrap Company was established in 1977 and is thriving ever since.

bost.org.uk

>> Nevertheless, ownership still seems to be key for

community groups to invest time and resources and establish a financially sustainable project. Therefore, if the Right to Bid helps to keep the bigger investors at bay for a while, this is better than nothing in the current investment climate of the city of London. The entrepreneurial spirit that underlies some of the most successful community enterprises in the UK precedes the Big Society programme however. City Makers in London are not reluctant to make money, as long as they intend to spend it wisely. Doing business with the private sector is not ruled out by idealistic purism. It is questioned whether the level of investment made by London’s private sector in Corporate Social Responsibility programmes is even balancing out the harm they are doing to the city as a whole. A pessimist may say that the publicprivate partnerships in London are a relatively cheap

indulgence for the real estate speculation and staggering living costs. A similar thing could be said about the Big Society programme, that is often depicted as merely an instrument in public budget cuts. As for the shift of power it promised to bring along, it is noteworthy that the Localism Act is executed on carefully appointed and usually very non-strategic cases. Whether this is a form of repressive tolerance to avoid the activism that in the past resulted in influential community enterprises such as Coin Street Community Builders, only time will tell. ŤŤ

citiesintransition.eu/london planningportal.gov.uk coinstreet.org bbbc.org.uk

39

40

© Adam Nowek

DE CIRCULAIRE STAD

Metabolic

METABOLIC WERKT AAN EEN CIRCULAIRE STAD SAMEN LATEN ZIEN DAT HET WÉL KAN

Circulaire stad? Klinkt mooi, maar hoe sluit je die cirkels dan? Metabolic sleept ons met de haren erbij: zó doe je dat.

Door te laten zien dat het kan en hoe het kan, hoopt Metabolic de toekomst van de stad te veranderen. >>

41

DE CIRCULAIRE STAD

>> Ben je man en ga je bij Café de Ceuvel je bier uitplassen?

Dan draag je bij aan vruchtbare meststof die weer toegevoegd wordt aan planten waar groenten uit groeien. Alle urine van de mannen wc’s op De Ceuvel in Amsterdam-Noord wordt namelijk ingezameld en verwerkt. De Ceuvel heet niet voor niets ook Cleantech Playground, een stuk land waar zoveel mogelijk geëxperimenteerd wordt met het winnen en hergebruiken van grondstoffen.

Systemen voor een circulaire stad, alle cirkels sluiten…

Het levert mooie rapporten op, visionaire presentaties en enthousiaste ambtenaren. Maar in de praktijk komt het hierop neer: groene handschoenen die klaar liggen om je eigen verzamelde stront over te hevelen.

Ook op De Ceuvel liggen die klaar, voor de mensen die de compostwc’s gebruiken in de kantoren op de oude woonboten van de Cleantech Playground. Het begeleidende instructiebordje ‘break up potential lumps using gardening tools’ is gemaakt door Metabolic, het jonge bedrijf dat high brow systeemanalyse en consultancy combineert met het grondwerk van pionieren met circulaire systemen.

Eva Gladek

Metabolic werd drie jaar geleden opgericht door Eva Gladek die na jaren werken in duurzame consulting gefrustreerd raakte van alle genegeerde adviezen. Ze wilde geen rapporten meer produceren waar niemand naar omkijkt, ze wilde actie. En actie kreeg ze. Ze ontmoette een groep architecten die net de prijsvraag had gewonnen voor het ontwikkelen van de vervuilde lap grond waar nu De Ceuvel is. Een van de eisen van de gemeente was om het terrein duurzaam te maken, precies de expertise die Gladek kon bieden. Voor ze het wist moest ze oude woonboten volledig opknappen, energieneutraal maken met een budget van 5.000 euro per boot. Ze ontwikkelde met haar groeiende team en vrijwilligers eigen grijswaterfilters. Ze implementeerde bestaande systemen, zoals de composttoiletten.

‘Het belangrijkste van De Ceuvel is dat we de manier van denken van mensen veranderen’, zegt Gladek in de prachtige workshopruimte van Metabolic op De Ceuvel.

‘Door te laten zien wat er mogelijk is op het gebied van het circulair maken van water- en energiesystemen, kun je de ideeën van mensen beïnvloeden. Dat werkt veel beter dan mensen regels opleggen en dwingen tot het doen van ingrepen.’

WE MOETEN ANDERS GAAN DENKEN

STADMAKER EVA GLADEK Eva is een industrieel ecoloog met een grote passie voor duurzaamheid.

Ze begon haar carrière als moleculair bioloog, waarna zij aan de slag ging als wetenschapsjournalist en televisieproducent. In 2012 richtte ze Metabolic op.

metabolic.nl

42

Helemaal aan het begin van het gesprek, tijdens het koffie zetten, zegt Gladek dat een circulaire economie niet mogelijk is binnen het huidige kapitalistische systeem.

Later legt ze het uit: ‘Dit systeem is zo ontworpen dat rijkdom zich concentreert. De Amerikaanse droom is een leugen. Als je aan de bodem zit kun je keihard werken en altijd arm blijven, het geld stroomt altijd naar de top.

Geld maakt nog meer geld. Een ander probleem van dit systeem is dat geld in de toekomst minder waard wordt, waardoor investeren in de toekomst waardeloos wordt.’

Het idee van True Price, waarbij behalve naar directe winst en verlies ook gekeken wordt naar de winst of verlies voor bijvoorbeeld het milieu of CO2-uitstoot, draagt volgens Gladek niet automatisch bij aan het bereiken van een circulaire economie. ‘True Price vertaalt alles in geld. Maar geld geeft geen goed inzicht in daadwerkelijke waarde.

Iemand met dorst heeft meer aan een glas water van één cent dan aan een hamburger van vijf euro. Bovendien mag de vervuiler blijven vervuilen, zolang ‘ie er voor betaalt.' >>

DE CIRCULAIRE STAD

Biogasboot

For showcase/ tasting

GREENHOUSE

Discharge into the ground

Agricultural Products

Further purification

METABOLIC EXPERIENCE CENTER

>> Gladek wil graag de wereld verduurzamen, en niet alleen

op papier. Drie jaar na de oprichting van Metabolic is het bedrijf gegroeid tot een team van twintig mannen en vrouwen. Van bedrijf is het een coöperatie geworden, iedereen is eigenaar en iedereen verdient hetzelfde. Het kantoor van Metabolic is verhuisd naar een voormalig sportpark in Noord, vlak ernaast verdwijnt de A4 de Coentunnel in. Niks is sjiek aan het kantoor, flexwerkplekken staan kriskras door elkaar op oude tapijttegels.

En bij binnenkomst toch een tafeltje met daarop indrukwekkende rapporten, gefabriceerd door Metabolic.

Een rapport over circulair Friesland - in opdracht van Friese ondernemers bracht Metabolic alle materiaalstromen van het bedrijfsleven in kaart - ligt naast een rapport voor het Wereld Natuur Fonds over het wereldvoedselsysteem. Aan dat rapport wordt nog verder gewerkt, het is een gigantische klus waar de consultants van Metabolic al een half jaar aan werken. Het brengt niet alleen in kaart waar welk voedsel geproduceerd en >>

Fertilizers

CAFÉ DE CEUVEL

© Metabolic Lab

DE CEUVEL COMMUNITY

URBAN BIOREFINERY

BIOGASBOOT Café de Ceuvel wil gaan koken op voedselresten. Op de biogasboot, waar nu geld voor ingezameld wordt en die naast De Ceuvel in het water moet komen te liggen, worden de voedselrestanten uit het restaurant vergist. Vervolgens kan op het gas gekookt worden. Uit de resten die na het vergisten overblijven worden de nutriënten gewonnen waar planten weer mee kunnen worden bemest. Ook de planten die groenten leveren aan het restaurant. Zo wordt de cirkel rond.

biogasboot.nl

43

DE CIRCULAIRE STAD

Peak Shaver

PEAK SHAVER Verborgen achter opgeleukte hekken staan op festivals dieselgeneratoren te brullen. Het hele festival lang moeten ze op het hoogste vermogen draaien voor dat ene moment waarop de energievraag het hoogst is. Enorme verspilling.

Met de Peak Shaver van Metabolic is dat niet meer nodig. Het is een soort batterij, die tussen de dieselgenerator en de plekken die energie nodig hebben (bijvoorbeeld licht- en geluid van podia) zit. De dieselgenerator kan de hele dag op lager niveau draaien en als de energievraag hoger wordt dan wat de dieselgenerator geeft, dan wordt die energie soepel geleverd door de Peak Shaver.

>> geconsumeerd wordt en hoe het getransporteerd wordt,

ook alle gerelateerde impacts worden geanalyseerd. Hoe zit het met verpakkingen? Met dierenwelzijn? Gladek: ‘Door zulke uitgebreide analyses te doen kunnen we de punten in het systeem aanwijzen waarop je met weinig actie een grote verandering teweeg kunt brengen.’

HOE JE MET WEINIG ACTIE VOOR GROTE VERANDERING KUNT ZORGEN Verderop in het oude pand zit een team grafisch ontwerpers die de complexiteit tot heldere infographics vertaalt, er tegenover zitten de electrical engineers te sleutelen aan sensor- en monitoringssystemen.

Technologie ontwikkelen is naast consultancy de tweede tak van Metabolic. Buiten op het terrein staan in een grote loods mannen te sleutelen aan de peak shaver, een apparaat dat het voor bijvoorbeeld festivals mogelijk maakt om de dieselgeneratoren op veel lager vermogen te laten draaien. Het ruikt er naar hout en beton, het gereedschap is behoorlijk netjes geordend in stellingkasten, de wind waait lekker naar binnen.

44

Lang kunnen ze waarschijnlijk niet op het voormalige sportpark blijven zitten, Metabolic groeit nu al bijna weer het pand uit. Tot die tijd zet ze zich nog in om het terrein te transformeren tot bruisende locatie voor stadslandbouw. Een geodetische koepel van stalen buizen die binnenkort een kas wordt, is al neergezet. Metabolic gaat er een ecosysteem in nabootsen dat als polycultuur functioneert: een systeem dat veel voedsel oplevert met relatief weinig onderhoud. Een systeem dat vervolgens wellicht weer verkocht kan worden.

Het bedrijf moet ook nog een derde tak krijgen, de afdeling Ventures. ‘We willen als Metabolic niet te groot worden. Geen honderden medewerkers met veel managementlagen’, zegt Gladek. ‘Maar we willen wel veel producten creëren waarmee we mensen kunnen aanzetten tot verandering. Dat moeten op termijn eigen bedrijven worden.’ De eerste Metabolic spin-off is er al: Spectral Utilities. Het bedrijf is opgezet rond een truck die is gevuld met door Metabolic ontworpen apparaten.

De belangrijkste: een groot zonnepanelensysteem dat met een hydraulisch mechanisme uit een trailer vouwt, de solar transformer. >>

DE CIRCULAIRE STAD

Solar Transformer

SOLAR TRANSFORMER De Solar Transformer is een trailer waarvan de zijkanten uitklappen en dan met het dak één groot zonnepaneel vormen. Het zonneenergie aggregaat, ontwikkeld door Metabolic, levert genoeg energie voor bijvoorbeeld een klein podium en werd al ingezet bij festival Hemeltjelief en DGTL. Als je een auto hebt met een knuppel erachter, trek je ‘m zo naar de locatie voor een betrouwbare duurzame energievoorziening. Met continue 10 kVA en een piekcapaciteit van 30 kVA.

>> Philip, de broer van Eva, leidt het eerste bedrijf dat onder

de vleugels van Metabolic is ontstaan. Hij kwam er voor over uit Los Angeles. ‘Het is fijn om de familie weer dichter bij elkaar te hebben’, zegt Gladek. Ze groeide op in New York, haar ouders vluchtten uit Polen. ‘Mijn opa’s zaten in concentratiekampen, mijn ouders groeiden onder communistisch bewind. Ze hebben keihard gewerkt voor een betere financiële en materiële toekomst voor hun kinderen. Ze hadden liever gewild dat ik arts werd of iets dergelijks. Een jaar geleden zei mijn moeder nog tegen me: ‘is het nu niet eens tijd dat je naar huis komt en iets van je leven gaat maken?’.’ Gladek ziet geld en bezit niet als de belangrijkste pijlers van prettig leven, maar een duurzame omgeving en samenleving en daar zet ze zich dan ook voor in.

Op dit moment is Metabolic de belangrijkste duurzaamheidspartner bij het ontwikkelen van het hele gebied Buiksloterham. Hier wordt een Living Lab voor circulaire gebiedsontwikkeling gecreëerd in een nieuwe woonwijk die ontstaat in het oude industriegebied. Dat traject zal pas over een jaar of 25 jaar zijn afgerond. ‘Maar hopelijk leren we van alle tussenstappen en komen we op systemen of manieren van werken die we elders kunnen inzetten en die mensen van ons kunnen kopiëren’, zegt Gladek. Intussen werkt Metabolic ook aan de nog te bouwen wijk van woonboten Schoonschip. De bouw gaat volgend jaar van start en de ambitie is om een van de meest duurzame wijken van Europa te worden. Inmiddels is ook bij de ouders van Gladek wel doorgedrongen dat hun dochter serieus bezig is. ŤŤ

deceuvel.nl buiksloterham.nl schoonschipamsterdam.org

Liedewij Loorbach freelance journalist

liedefiximperium.com

45

WONEN IN AMSTERDAM?

DE STARTERSLENING MAAKT HET MOGELIJK

EU2016 Arts & Design Programme

© Niels Bakkerus

EUROPE BY PEOPLE

EU2016 ARTS & DESIGN PROGRAMME

EUROPE BY PEOPLE THE FUTURE OF EVERYDAY LIVING Christel van de Craats programmamaker Pakhuis de Zwijger

Per 1 januari 2016 neemt Nederland het Europese Unie Voorzitterschap-stokje van Luxemburg over. Dat betekent dat tot en met eind juni de informele ministersraden van de Europese Unie plaatsvinden in Amsterdam. Als gastland ben je niet alleen voorzitter van de Raad van de Europese Unie, je ontvangt ook een halfjaar lang het hele EU-circus over de vloer. Er komen ongeveer 25.000 politici en ambtenaren naar Amsterdam.

Het is de twaalfde keer dat Nederland het voorzitterschap bekleedt. En dat brengt naast een omvangrijke organisatorische operatie, ook kansen met zich mee. Als voorzitter zorg je voor een goede verstandhouding tussen de lidstaten, heb je de verantwoordelijke taak om de lidstaten op één lijn te krijgen en waar nodig compromissen te sluiten. >>

47

EUROPE BY PEOPLE

The Future of Everyday Living

>> Er zijn ook mogelijkheden om eigen accenten te leggen.

Als gastland kun je namelijk prioriteiten stellen en de agenda beïnvloeden. Vraagstukken die voor Nederland van extra belang zijn, kunnen op deze manier in dit halfjaar meer aandacht krijgen. ‘Innovatie’ is een van de onderwerpen die hoog op het prioriteitenlijstje van Nederland staat. Zo wil Melanie Schultz van Haegen, minister van Infrastructuur en Milieu, de voortrekkersrol van Nederland op het gebied van zelfrijdende auto’s solideren en is het één van de onderwerpen die Nederland in 2016 zal proberen te agenderen. Ook ‘De Stad’ is een belangrijk onderwerp. Tijdens het voorzitterschap nodigt burgemeester Eberhard van der Laan daarom alle burgemeesters van de EU-hoofdsteden uit om ook naar Amsterdam te komen en wordt vanuit Den Haag gewerkt aan de EU Urban Agenda met een beoogd Pact van Amsterdam.

Op het Marine Etablissement Amsterdam (MEA) verrijst binnen de dikke muren tijdelijk een groot tentenkamp voor alle ambtelijke vergaderingen en conferenties. Niet geheel verwonderlijk vestigde zich op deze plek - met Neelie Kroes als boegbeeld - het afgelopen jaar ook de StartupDelta, een plek die Nederland op de kaart moet zetten als vestigingsplaats voor Europese start-ups. Het aangrenzende Scheepvaartmuseum wordt tijdens het voorzitterschap gebruikt voor alle ministerraden.

TRANSITIE ALS DRIJVENDE KRACHT Bij het voorzitterschap van de Europese Unie hoort traditiegetrouw een cultureel programma. Marjo van Schaik (zelfstandig adviseur en interim manager Kunst & Cultuur), Frans de Vries (directeur De Vries Producties) en Egbert Fransen (directeur Pakhuis de Zwijger) zijn met het Arts & Design programma Europe by People, The Future of Everyday Living door het Ministerie van Buitenlandse Zaken officieel aangesteld om deze taak als cultureel intendant uit te voeren. Stichting Plan C, door de cultureel intendant in het leven geroepen, realiseert straks een programma dat de kunsten (autonoom en toegepast) verbindt aan de grote maatschappelijke vraagstukken van deze tijd.

48

Of het nu gaat om Europese hoofdsteden als Rome, Lissabon, Berlijn, Helsinki, Riga, Boedapest of Nederlandse steden als Groningen, Rotterdam, Den Haag, Enschede en Arnhem; allemaal hebben ze binnen hun eigen specifieke lokale culturele, economische en bestuurlijke context te maken met dezelfde global trends en stedelijke uitdagingen. De digitalisering en automatisering nemen in rap tempo toe, maar wat betekent dit voor de werkgelegenheid? En hoe zorg je voor genoeg betaalbare woningen? Op welke manier verduurzamen we onze steden? Hoe houden we de stad mobiel en toegankelijk? En hoe gaan we om met een vergrijzende populatie en organiseren we onze zorg? Hoe geven we gehoor aan vraagstukken rondom migratie en vluchtelingen? Het zijn allemaal urgente en omvangrijke vragen, waar geen blauwdruk van klinkklare oplossingen voor bestaat. In plaats van te redeneren vanuit de problematiek, is het misschien nog wel belangrijker je af te vragen: hoe willen we dat het Europa van de toekomst eruitziet? Kunstenaars en ontwerpers verbinden zich aan Europese issues als vluchtelingen, duurzaamheid, digitalisering, arbeid en stedelijke ontwikkeling. Het programma bestaat uit verschillende onderdelen.

Zo start per 1 januari 2016 vanaf het Scheepsvaartmuseum in de Kattenburgerstraat de bouw van de (interactieve) kunstmuur Wall of Life, parallel aan de massieve buitenmuren van het Marineterrein. Als de in totaal 25.000 Europese ministers en ambtenaren aan de ene kant van de muur in overleg zijn, gaat het leven van de mensen aan de andere kant van de muur gewoon verder. Met tijdelijke beeldende kunstinstallaties en performances van kunstenaars probeert de Wall of Life, met maandelijks een nieuw thema, voorbijgangers te activeren en te betrekken om zo de spreekwoordelijke >>

EUROPE BY PEOPLE

WIKKELHUIS

Wikkelhuis

© Yvonne Witte

Fiction Factory bouwt in FabCity samen met studenten van de Hogeschool van Amsterdam tien weken lang aan een Wikkelhuis. Op de achterkant van een vrachtwagen wordt golfkarton om een mal gewikkeld en met milieuvriendelijke lijm verstevigd. Hierdoor ontstaan geïsoleerde segmenten die aan elkaar gekoppeld met een beschermend laag je een duurzaam huis vormen. Het Wikkelhuis is naast een duurzame ook een flexibele manier van bouwen; het huis kan ook weer uit elkaar gehaald en verplaatst worden.

fictionfactory.nl

>> muur tussen het institutionele Europa en het Europa

van de mensen te slechten. De muur is een kunstwerk in transitie op zich: elke maand breidt deze zich verder uit en groeit in een halfjaar tijd langzaamaan richting het spoor en Pakhuis de Zwijger - zo’n vijfhonderd meter verderop. Het podiumkunstenprogramma On Stage, dat dwars door de stad zal plaatsvinden, biedt plek aan allerlei voorstellingen gemaakt door Nederlandse en Europese theatermakers, die aanhaken op de eerdergenoemde grote transitievraagstukken.

Op de kop van het Java-eiland, het meest begeerde stuk braakliggend Amsterdam, gaat iets bijzonders plaatsvinden. Daar wordt vanaf half maart gebouwd aan FabCity. Een fysieke off-grid campus, een prototype van een zelfgebouwde en zelfvoorzienende, duurzame leef- en leergemeenschap waar kunst, cultuur, creatie en innovatie centraal staan. Op de ‘Kop Java’ vind je straks een veelvoud aan installaties, projecten en paviljoens, lowtech en hightech innovaties, die allemaal een blik bieden op transformatievraagstukken rondom mobiliteit, duurzaamheid, digitalisering, zorg, circulaire gebiedsontwikkeling en migratie. >>

49

EUROPE BY PEOPLE

>> In FabCity zal volop geëxperimenteerd worden met

zelfvoorzienend leven. Kunnen we de energie die gebruikt wordt ter plekke opwekken? Hoewel de opbouw van de campus pas in maart begint, zal er in het begin van 2016 al een container van Sustainer Homes op Kop Java komen te staan om kwartier te maken. Deze jonge start-up tovert zeecontainers om tot bescheiden woonpaleizen, waar je zonder enige reguliere gas-, waterof elektriciteitsaansluiting in kan leven. Met behulp van zonnepanelen, windturbines, een warmtepomp en een accusysteem, ga je volledig off-grid en kun je in principe overal wonen.

KUNNEN WE OFF THE GRID LEVEN? Opgevangen regenwater zal op de Kop Java gebruikt worden voor de irrigatie van de moestuintjes en om de toiletten mee door te spoelen. Melk en eieren komen van de kippen en koeien die tijdelijk op de Kop Java komen scharrelen en grazen. In samenwerking met netbeheerder Alliander wordt bovendien een autonoom net gerealiseerd, losgekoppeld van het bestaande stadssysteem. Een hele

Sustainer Homes

uitdaging. Technisch gezien is er veel mogelijk en zou dit met voldoende toevoer van energie uit bijvoorbeeld de wind en de zon haalbaar moeten zijn. De energietoestand (met de energie in- en uitvoer) van FabCity wordt gevisualiseerd en kan zo bestuurd worden. Maar misschien nog wel interessanter is de sociale infrastructuur van een autonoom net. In een autonoom net zijn de gebruikers per definitie in een bepaalde mate afhankelijk van elkaar. Hoe organiseer je dat? Hoe ga je energie met elkaar uitwisselen? Wat voor impact heeft dit op de gemeenschap?

Het is niet alleen maar hightech wat de klok slaat. Op het terrein komt ook een Biomeiler, een ingenieus staaltje ‘de-natuur-doet-zijn-werk’. Van verzameld snoeiafval wordt een grote composthoop gemaakt. Tijdens het composteringsproces komt veel warmte vrij. Door in de hoop een netwerk van kunststofslangen aan te leggen en hier water doorheen te pompen, kun je de vrijgekomen warmte naar bijvoorbeeld een woning transporteren.

Zodra het composteringsproces voltooid is en de hoop geen warmte meer afgeeft, kun je de houtcompost gebruiken om de grond te verbeteren. En dat is weer goed voor de moestuin. >>

SUSTAINER HOMES Sustainer Homes zal op Kop Java een off-grid containerwoning bouwen, waar je zonder reguliere gas-, water- of electriciteitsaansluiting kunt leven.

sustainerhomes.nl

50

EUROPE BY PEOPLE

FC We Are Here

FC WE ARE HERE Sinds 2012 wakkert een kleine groep afgewezen asielzoekers in Amsterdam het nationale debat (onder andere de bed/bad/brood discussie) aan over vluchtelingen en ongedocumenteerden onder de naam We Are Here. Om te ontspannen van hun vaak zeer stressvolle situaties, wordt er gevoetbald. Annette Kouwenhoven, vrijwilliger bij het Wereldhuis en student aan de System D Academy van het Sandberg Instituut, heeft nauw contact met We Are Here én de voetballers en neemt voor haar afstudeerproject

>> Als bezoeker kun je aanschouwen, maar ervaren is nog veel leuker. Een van de installaties op de campus is We Are Data, een project van documentairemaker Thomas Blom, ontwerper Tijl Akkermans en business- en projectmanager Hester Swaving. Met hun installatie maken ze bezoekers op intrigerende wijze bewust van de huidige mogelijkheden om met behulp van onzichtbare meetinstrumenten allerlei (biometrische) data te verzamelen. Zodra je als bezoeker naar binnen stapt, word je op schermen geconfronteerd met jouw eigen persoonlijke gegevens. Die je overigens niet bewust hebt afgegeven. De installatie speelt in op de emotie van de bezoeker en een van de belangrijke vragen van deze tijd: willen wij dit wel, tot data gekwantificeerd worden? Voor je naar buiten stapt, heb je de keuze: wil je jouw data wel of niet met de rest van het publiek delen?

Ook het Over het IJ Festival komt met haar traditionele zeecontainer-programma naar de Kop van Java. Het theaterprogramma focust zich volgend jaar inhoudelijk op de stedelijke vraagstukken leefbaarheid en duurzaamheid.

oude voetbalregels op de schop. ’Door overleg en spel kunnen nieuwe denkrichtingen ontstaan’, vertelt Annette. ’Over grenzen, identiteit, het concept Europa, regels voor eenheid. Wie is in? Wie is uit?’

Met de Amerikaanse college-campussen in het achterhoofd, mag een eigen sportteam natuurlijk niet ontbreken. De Kop van Java zal daarom volgend jaar het thuishonk vormen voor dit bijzonder voetbalteam.

wereldhuis.org

wijzijnhier.org

Naast een fysieke plek die je dagelijks kan bezoeken, wordt de campus bovenal een dynamische leeromgeving voor vierhonderd jonge makers en denkers. Een plek voor co-creatie en in gezamenlijkheid verbeelden. Studenten uit Amsterdam, Nederland én Europa kunnen zich aanmelden voor een onderwijsprogramma van tien weken.

Hogeschool van Amsterdam, Universiteit van Amsterdam en Amsterdam Institute for Metropolitan Solutions (AMS) zijn officieel hoofdpartner van het programma en verschillende studenten van kunstacademies, vakscholen, HBO’s en (technische) universiteiten, zoals Willem de Kooning Academie in Rotterdam, System D Academy van het Amsterdamse Sandberg Instituut, Hogeschool voor de Kunsten Utrecht, Hanzehogeschool Groningen, Wageningen University, Technische Universiteit Delft en Design Academy Eindhoven werken mee. >>

51

EUROPE BY PEOPLE

Eilandbewoners

EEN VISUEEL EN TEKSTUEEL TOEKOMSTBEELD VAN EUROPA >> Ook young professionals van bedrijven uit de regio

EILANDBEWONERS De Kop van Java is onderdeel van het JavaEiland, een plek die zo’n 3500 Amsterdammers hun thuis noemen. Waar er bij eerdere festivals op de Kop van Java meestal een hek om het terrein werd gezet, moet FabCity als open en vrij toegankelijke plek juist ook een experimentele achtertuin voor de buurt worden. Zo wordt in de opstartfase van de campus plastic uit de buurt verzameld, dat - eenmaal gerecycled - de basis vormt voor de bouwstenen van het paviljoen van de Hogeschool van Amsterdam. Ook komt er een groot moestuinproject waar buurtbewoners, maar ook leerlingen van basisschool De Kleine Kapitein en studenten aan kunnen deelnemen. Een van de bewoners is wel op heel bijzondere wijze bij het project betrokken. Anna Goede werd in 1991 in het historische (voormalig) kraakpand Het Einde van de Wereld geboren en woonde jarenlang op het eiland. Inmiddels studeert ze Urban Environmental Management aan de Universiteit Wageningen. Anna verhuist een aantal maanden terug naar haar ouders op het eiland voor een onderzoeksstage naar hoe de verschillende inkomende en uitgaande stromen op de campus, zoals afval, energie en water, het beste op elkaar kunnen aansluiten.

dekleinekapitein.nl eindevandewereld.nl

Amsterdam sluiten vanuit hun expertise en werkgever aan bij het programma. De studenten en professionals helpen allemaal mee aan de (op)bouw en het onderhoud van de campus, maar gaan vooral gezamenlijk op zoek naar concrete oplossingen voor hedendaagse (Europese) stedelijke vraagstukken. In kleine multidisciplinaire onderzoeksteams, maar ook in één grote collectieve denktank. Voor hele jonge denkers is ook plek om mee te praten over de stad van de toekomst; er is een educatieprogramma voor leerlingen van groep acht van de Amsterdamse basisscholen. Wanneer de achtste groepers hun Cito toets achter de rug hebben, kunnen ze met hun leraar in FabCity een rondleiding krijgen en zo meer leren over onderwerpen als circulaire economie en digitalisering.

Dit alles levert aan het einde van het programma een visueel en tekstueel toekomstbeeld van Europa op.

Een groot deel van de lezingen en het debat speelt zich uiteraard af in het nabijgelegen Pakhuis de Zwijger. ŤŤ

europebypeople.eu

biomeiler.nl

europa.eu

wearedata.nl

startupdelta.org

overhetij.nl

alliander.com

Heb jij ook een goed idee voor de campus of wil je graag meedenken en -doen? Hou dan de website van Pakhuis de Zwijger goed in de gaten. Dit najaar organiseren we met regelmaat Ateliersessies, waar je mee kan bouwen aan FabCity. dezwijger.nl/ateliersessie

52

HET AMSTERDAMSE OV

Mobiliteit

HOE HOUDEN WE AMSTERDAM MOBIEL?

© GVB / Jolanda Fisser

DE UITDAGINGEN EN KANSEN VAN HET AMSTERDAMSE OV

Maartje Rooker tekstschrijver en marktonderzoeker

maartjerooker.nl

Je zit op de fiets en natuurlijk heb je haast. Je ene afspraak in West liep uit en in tien minuten moet je in Oost zijn. Gelukkig verliep fietssnelweg Haarlemmerstraat voorspoedig, deze keer geen geparkeerde vrachtwagens en de vuilniswagen was al geweest. Maar dan doemt de Prins Hendrikkade op. Om precies te zijn: de kruising met het Centraal Station. De eerste bierfiets remt je snelheid. Je scheurt langs een fietstaxi, maar moet alsnog vol op de remmen wanneer een groep toeristen wiebelend met z’n drieën naast elkaar het volledige fietspad heeft overgenomen. Dat groene stoplicht verderop ga je nooit meer halen. Vloekend sta je vervolgens 59 seconden voor rood, terwijl je een colonne touringcar-reizigers aan de overkant jouw fietspad ziet blokkeren. Je appt dat je tien minuten later bent. Typisch. >>

53

HET AMSTERDAMSE OV

Drukte in de binnenstad

>> Amsterdam is drukker dan ooit. Er zijn meer toeristen,

meer forenzen en meer inwoners. Jaarlijks komen er 10.000 Amsterdammers bij, groeit het aantal arbeidsplaatsen fors en trok de stad in 2014 maar liefst 7,2 miljoen bezoekers, een stijging van 10,4% ten opzichte van 2013. In vergelijking met andere Europese steden kent Amsterdam de hoogste stijging, mede door de heropening van grote musea en de groei van het aantal hotelkamers.

En dat merken we in het verkeer, zeker in het centrum.

Steeds meer mensen gebruiken de stad steeds intensiever.

De verwachting is dat deze groei de komende decennia gestaag doorzet, evenals het aantal verplaatsingen naar en door de stad. Dit zorgt voor een groeiende druk op de schaarse openbare ruimte én op de verkeerssystemen.

Je ziet deze drukte nu al duidelijk op plekken waar veel functies samenkomen, zoals bij Centraal Station, Museumplein, Leidseplein, de Westerkerk en de Dam.

EEN MOBIELE STAD IS DE MOTOR VAN ECONOMISCHE GROEI Alexandra van Huffelen, directeur van GVB waarschuwt: ‘Zonder extra maatregelen slibt Amsterdam dicht. Als we ons OV-netwerk niet uitbreiden, kunnen we deze groei niet accommoderen. Er moeten duidelijke keuzes worden gemaakt en meer investeringen zijn noodzakelijk.’

Zij benadrukt dat veel inwoners en bezoekers de stad wel degelijk veel voordelen opleveren - zoals economische groei en culturele voorzieningen - maar dat er verder moet worden geïnvesteerd om de stad duurzaam bereikbaar te maken én te houden. ‘Een mobiele stad is de motor van economische groei.’

Het gebruik van vervoersmiddelen in Amsterdam is veranderd: Amsterdammers pakken voor korte afstanden vaker de fiets ten koste van het OV en de auto. Terwijl forenzen en toeristen juist vaker gebruik maken van het OV. GVB ziet dit in haar cijfers terug met 2% meer reizigers en een groeiend aantal bezoekers; ongeveer een kwart van de kaartjes is verkocht aan bezoekers aan Amsterdam. De Amsterdamse stadsvervoerder transporteert nu al dagelijks 750.000 reizigers met ongeveer 200 trams, 200 bussen, 135 metrostellen en 17 veren. Deze aantallen zullen dus verder stijgen.

54

WIE IS ALEXANDRA VAN HUFFELEN? Sinds 2014 algemeen directeur van GVB. Zij werkte hiervoor bij het Ministerie van VROM, Essent en als wethouder Duurzaamheid, Binnenstad en Buitenruimte in Rotterdam. Naast haar werkzaamheden bij GVB is zij onlangs benoemd tot voorzitter van de Fietsersbond.

gvb.nl fietsersbond.nl

GVB is genoodzaakt te anticiperen op deze groei, om iedereen snel, efficiënt en veilig te blijven vervoeren. Met het jaarlijks ge-update Vervoersplan wordt het lijnennet en de dienstregeling al door GVB geoptimaliseerd. Dankzij de aankomende Noord/Zuidlijn zal het OV in de stad een flinke boost krijgen. Maar dit is niet hét antwoord op alle mobiliteitsvraagstukken. ‘Wij moeten nu duidelijke keuzes maken waar we in de stad welke vormen van vervoer willen toestaan’, zegt Van Huffelen. ‘Dus waar krijgen fietsers ruim baan, welke gebieden worden autovrij, waar komen bredere stoepen en waar leggen we vrijliggende >>

HET AMSTERDAMSE OV

>> bus- en trambanen aan? Nu zijn op veel plekken teveel

vervoersmodaliteiten tegelijk waardoor veiligheid en efficiëntie in het gedrang kunnen komen.’ Als voorbeeld noemt ze de 9 Straatjes in het centrum. In deze populaire maar smalle winkelstraten wemelt het van voetgangers, fietsers, auto’s, vrachtverkeer en bierfietsen. Dit winkelt en rijdt steeds minder prettig.

Van Huffelen pleit daarnaast voor meer autovrije zones in het centrum en voor meer ruimte voor voetgangers, fietsers en het OV. Mits er goede parkeervoorzieningen en snelle OV-verbindingen zijn, zoals speciale OV-poorten aan de randen van de stad waar je makkelijk je auto kwijt kunt en kunt overstappen op GVB. Een voorbeeldstad is Kopenhagen waar duidelijke keuzes zijn gemaakt tussen de verschillende vervoersvormen. Zelf heeft de GVBdirecteur geen auto en moedigt aan de auto (vaker) te laten staan: ‘Ik reis elke dag van mijn woonplaats Utrecht naar Amsterdam met de trein. Dat gaat prima en ik kan onderweg aan het werk. Als ik na mijn werk nog een afspraak heb in het centrum, pak ik meestal de tram.’

OV-SYSTEMEN MOETEN BETER OP ELKAAR AANSLUITEN OV-systemen zullen dus beter op elkaar moeten worden aangesloten om het autogebruik (drastisch) te verminderen. Het moet gemakkelijker en aantrekkelijker worden om een reis op maat te kunnen maken. ‘Denk vanuit het perspectief van de consument. Bedenk wat hij nodig heeft om snel van A naar B te kunnen komen. Maak het mogelijk om verschillende vervoersmiddelen zoals trein en fiets, (deel)auto, taxi en bus effectief te combineren.’

Hierbij zijn coalities tussen de diverse vervoerders noodzakelijk. Zo werd het voor toeristen vorig jaar gemakkelijker gemaakt met het OV te reizen dankzij meer samenwerking tussen GVB en NS. Het Amsterdam Travel Ticket bestaat uit een 2e klas treinretour van Schiphol naar ieder station in Amsterdam, plus onbeperkt vervoer op alle trams, bussen, nachtbussen en metro’s van GVB. Dat is een duidelijk product voor de toerist en heeft minder rondrijdende taxi’s tot gevolg.

De toekomst is slim

Van Huffelen gelooft dat met de opkomst van de deeleconomie er meer vervoersopties komen, met een sterker vraaggestuurd OV tot gevolg: ’Door het slim delen van vervoersmiddelen zoals de fiets en de auto, kan de druk op met name de binnenstad worden verminderd.’ Apps en websites die vraag en aanbod bij elkaar brengen, bieden uitkomst. Daarnaast wil ze - bijvoorbeeld via een app meer inzicht bieden in de diverse vervoersmogelijkheden in de stad met verbindingen die sneller zijn dan daar reizen met de auto. Nieuwe technologieën bieden kansen om de stad en het OV sneller en makkelijker aan te laten passen aan het huidige en toekomstige reizigersgedrag.

Zo werkt GVB samen met het Amsterdam Institute for Advanced Metropolitan Solutions (AMS) en meet drukte en mensenstromen real time, bijvoorbeeld via data van de OV-chipkaart. Drukte kan zo beter worden voorspeld en GVB kan hierop anticiperen. New York is hier al verder mee en biedt online reisadviezen om knelpunten te vermijden. Londen en Helsinki gaan nog een stap verder met een online dashboard met live informatie over drukte en activiteiten, reisadvies en zelfs de luchtkwaliteit.

Van Huffelen heeft bovendien veel fiducie in nieuwe metrolijnen: ‘Metro’s zijn zeer efficiënt in vervoer en verminderen de drukte bovengronds. Kijk maar naar steden als Shanghai en Hong Kong, maar ook Londen.

Dat zijn steden van de toekomst als je kijkt naar een fantastisch en efficiënt OV.’ Ze denkt aan nieuwe metrolijnen, bijvoorbeeld tussen IJburg en Schiphol of het doortrekken van de metro vanaf station Isolatorweg via de Houthavens naar Noord. Maar daar zijn miljarden voor nodig, geld dat de overheid niet heeft klaarliggen. Kansen genoeg om ondanks de toenemende drukte Amsterdam bereikbaar en bereisbaar te houden, maar investeringen vanuit diverse partijen zijn dan wel noodzakelijk. ‘Grote bedrijven in Amsterdam zullen ook moeten investeren in goede verbindingen. Daar hebben zij natuurlijk ook baat bij’, meent Van Huffelen. En wat ook helpt: drie keer diep ademhalen en tot tien tellen wanneer er volgende keer een touringcar vlak voor je op het fietspad parkeert. ŤŤ

55

© Karen Eliot (CC BY-SA 2.0)

56

GEDEELD AMSTERDAM

De ongedeelde stad

Simea Knip

Programmamaker Sociale Stad Pakhuis de Zwijger

GEDEELD AMSTERDAM DE ONGEDEELDE STAD Ongelijkheid is een oeroud fenomeen en hĂŠt klassieke vraagstuk binnen de sociologie. Van Aristoteles tot Marx, over de ongelijke verdeling van schaarse goederen is al heel veel gezegd en geschreven. De laatste tijd is er, onder aanvoering van rockster-econoom Thomas Piketty, weer hernieuwde aandacht voor dit vraagstuk. De toenemende ongelijkheid is een wereldwijd fenomeen en als we niet uitkijken belanden we weer regelrecht in de 19e eeuw, aldus Piketty. Of je het nu met hem eens bent of niet, uit verschillende onderzoeken, bijvoorbeeld van de Wereldbank, blijkt dat ongelijkheid tussen arm en rijk inderdaad toeneemt.

Voor het eerst sinds de jaren ‘70 van de vorige eeuw groeit de kloof tussen arm en rijk. Ook Amsterdam ontkomt niet aan deze trend. Mondialisering, urbanisering en decentralisering zijn zomaar een aantal populaire termen die bijdragen aan de toename van ongelijkheid in onze hoofdstad. En dan hebben we de terugtrekkende overheid en een afbrokkelende verzorgingsstaat nog niet genoemd. Kortom: het Amsterdamse ideaal van de ongedeelde stad staat onder druk.

Maar is ongelijkheid eigenlijk wel een probleem?

Ongelijkheid betekent namelijk ook diversiteit.

En dat leefbaarheid en levendigheid van een stad gebaat is bij meer diversiteit is een feit. Sla Jane Jacobs er nog maar eens op na. Een ongelijke en diverse samenleving leidt ook tot een ongelijke en diverse benadering van verschillende groepen in de stad. Dat minima minder belasting betalen dan hun meer vermogende stadgenoten zal voor niemand - en zeker niet post-Piketty - als onrechtvaardig worden beschouwd.

IN ESSENTIE IS ONGELIJKHEID NIET NEGATIEF Ongelijkheid wordt pas vervelend als het leidt tot oneerlijkheid.

Dat gebeurt als niet aan een basis levensstandaard voor alle inwoners kan worden voldaan. Als niet alle inwoners dezelfde kansen krijgen en kunnen benutten. Hoe kun je voorkomen dat ongelijkheid leidt tot excessieve tweedeling tussen kansrijke en kansarme stedelingen?

Om een antwoord op die vraag te vinden, is het goed om eerst eens te kijken naar het (rijks-)beleid voor de stad van de afgelopen jaren. >>

57

GEDEELD AMSTERDAM

Coalitieakkoord 2014-2018

COALITIEAKKOORD 2014-2018 Amsterdam is van iedereen, zo luidt de titel van het Amsterdamse coalitieakkoord 2014 – 2018.

Een duidelijk statement dat de ambitie van het college verwoordt. Het ideaal van de ongedeelde stad wordt gedragen door alledrie de coalitiepartijen. Het verbindende element is vrijheid.

BELANGRIJKE SPEERPUNTEN ZIJN: De woningbouw op gang

Stevige hervormingen om doorstroming op de woningmarkt te creëren, door onder andere de verkoop van bestaande sociale huurwoningen en meer middensegment huur toe te voegen aan de woningvoorraad. Per jaar moeten er 500 nieuwe sociale huurwoningen bijgebouwd worden.

Ieder kind de beste kansen

Investeren in het onderwijs met een beurs voor leerkrachten, een conciërge op elke school en betere huisvesting voor scholen. Meer vertrouwen in de scholen door het loslaten van kwaliteitsnormen, zoals de Cito-toets en meer aandacht voor het middelbaar beroepsonderwijs.

Zorg voor Amsterdammers die het nodig hebben

Grote vernieuwingsoperatie van de zorg als gevolg van de decentralisaties met aandacht voor continuïteit van de kwaliteit en het aanbod van de Amsterdamse zorg. De zorg wordt buurtgericht georganiseerd en er is extra aandacht voor sociale firma’s en ondersteuning van mantelzorgers.

58

Meer banen, minder armoede

Het bestrijden van armoede heeft topprioriteit en de beste manier om uit de armoede te komen is het vinden van een baan. Veel aandacht voor arbeidstoeleiding voor mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt door bijvoorbeeld een (psychische) handicap of langdurige werkloosheid. Mensen die echt niet (meer) kunnen werken krijgen versterkende steun. Daarnaast ook aandacht voor de aanbodzijde: meer banen naar Amsterdam halen.

Meer werk, minder regels

Regels voor ondernemers worden versoepeld om een gunstig vestigingsklimaat voor bedrijven en bijbehorende werkgelegenheid in de stad te scheppen.

Vind het volledige coalitieakkoord op

amsterdam.nl

GEDEELD AMSTERDAM

>> Het rapport Niet van de straat van het Sociaal Cultureel

Planbureau (SCP) geeft een goed overzicht. De afgelopen decennia was er vooral veel aandacht voor achterstandsproblemen in de stad en werden met name de probleemwijken actief aangepakt met in het achterhoofd het ideaal van de stad als emancipatiemachine. Door verloedering, onveiligheid, schooluitval en (jeugd-) werkloosheid aan te pakken in deze buurten, trad de stad op als vehikel voor sociale mobiliteit. Met Agenda Stad maakt de rijksoverheid nu een einde aan deze benadering gebaseerd op zorgen en zet men koers naar een aanpak gericht op kansen. In de rijksnotitie Celebrate the City staat dit verwoord als: ‘de stad als concentratie van productiviteit en (sociale) innovatie’. Dit past ook goed in het straatje van de participatiemaatschappij. Je eigen boontjes doppen gaat immers stukken beter met sociaal innoverende buren om je heen.

Dit verhaal gaat alleen niet op voor alle buurten. In de rijkere (gegentrificeerde) buurten komen kansrijke en mondige bewoners sneller in actie om problemen in de wijk aan te pakken. Hier is inderdaad sprake van een concentratie van productiviteit en sociale innovatie.

In de armere buurten daarentegen, waar niet alleen het economische maar ook het sociale kapitaal een stuk lager ligt, komen zelforganisaties moeizamer op gang. Kim Putters van het SCP stelde vorig jaar in een interview in Vrij Nederland al dat de meest kwetsbare mensen in de participatiesamenleving tussen wal en schip dreigen te vallen. Kansarme bewoners die een krachtig buurtnetwerk ontberen, raken zo verder achterop. Het SCP-rapport concludeert dat de participatiemaatschappij mogelijkheden biedt voor een leefbare stad, maar kwetsbare groepen verdienen nog steeds extra aandacht.

VAN I AMSTERDAM NAAR WIJ AMSTERDAM Een eenduidig antwoord op hoe die excessieve tweedeling aangepakt kan worden is er niet, hoewel er al wel pogingen worden gedaan in die richting. Bijvoorbeeld door financieel geograaf Ewald Engelen. Volgens hem is het mogelijk om een eerlijkere stad te bouwen door een nieuwe stedelijke economie op te tuigen, die zich niet alleen beperkt tot een herverdeling van inkomens. Ook concurrentie met andere steden zorgt voor ongelijkheid in de stad. Alleen grote bedrijven profiteren van een goede concurrerende positie

Een nieuwe stedelijke economie

en die welvaart sijpelt niet door naar de onderlaag van de samenleving in de stad. Zijn advies is om lokale (economische) activiteiten van de stad te evalueren en te verbeteren, zodanig dat voor iedereen een acceptabel welvaartsniveau mogelijk is. Wat nu nog buiten beschouwing is gebleven, is dat ongelijkheid niet alleen gaat over de ongelijke verdeling van inkomen en vermogen. Ongelijkheid treedt op in verschillende domeinen die we niet los van elkaar kunnen zien.

Ongelijkheid in het onderwijs leidt bijvoorbeeld tot ongelijke kansen op de arbeidsmarkt, wat weer tot inkomensongelijkheid leidt. Ook op de woningmarkt manifesteert ongelijkheid zich.

Om tot een eerlijkere stad te komen, moeten we volgens Engelen een nieuwe beeldtaal ontwikkelen - ‘de verankerde stad’ - en niet meer over de stad praten in termen van marketing en branding die ongelijkheid in de hand werken.

Dus: exit I amsterdam, enter Wij amsterdam? ŤŤ

piketty.pse.ens.fr scp.nl agendastad.nl ois.amsterdam.nl ewaldengelen.blogspot.nl

In de nieuwe programmareeks 'Gedeeld Amsterdam' gaat Pakhuis de Zwijger dit seizoen dieper in op het thema ongelijkheid.

59

GEDEELD AMSTERDAM

TWEEDELING OP DE AMSTERDAMSE WONINGMARKT Met het afbrokkelen van de verzorgingsstaat gaat ook het volkshuisvestingsbeleid op de schop.

De Woningwet, die in 1901 in het leven werd geroepen om de wildgroei aan verkrotte woningen tegen te gaan, luidde het begin in van het huidige sociale woningstelstel.

Gezonde huisvesting werd niet meer aan de markt over gelaten, maar werd een recht voor iedereen.

Een diverse sociaal-economische woningvoorraad was het gevolg. De wet maakte financiĂŤle steun aan woningbouwverenigingen mogelijk en is daarmee de grondlegger van woningcorporaties zoals wij die nu kennen. Inmiddels voorzien woningcorporaties een brede sociale groep mensen - van lage inkomens tot middenklasse - van huisvesting.

Sociale woningbouw is in Nederland en in Amsterdam een collectieve voorziening geworden.

SOCIALE WONINGVOORRAAD IN DE UITVERKOOP 60

Door de onhoudbare verzorgingsstaat (en vergeet de uit de bocht vliegende woningcorporatie-directeuren niet) vindt met de nieuwe Woningwet van juli 2015 een kentering plaats in het volkshuisvestingbeleid.

Woningbouwcorporaties moeten terug naar de kerntaak en zich enkel richten op het bouwen en verhuren van sociale woningen.

Daarnaast wordt een poging gedaan om scheefwonen tegen te gaan en doorstroming op de woningmarkt te bevorderen met de verhuurdersheffing. Door een heffing toe te passen op woningbezit van de verhuurder, die betaald kan worden door bezit te verkopen of een huursverhoging, hoopt het kabinet meer woningen uit de sociale voorraad over te hevelen naar het middensegment.

Een groot deel (ruim 60%) van de huidige Amsterdamse woningvoorraad bestaat uit sociale woningbouw. De overgrote meerderheid van die voorraad concentreert zich buiten de Ring.

Als ook de verkoopbare sociale huurwoningen op A-locaties in de vrije sector terechtkomen, verschuiven zowel de Amsterdamse minima als de middenklasse naar de buitenranden van de stad. De ruimtelijke tweedeling van de Amsterdamse woningvoorraad tekent zich dan nog scherper af.

Er is verder geen garantie dat de verkochte woningen uit de sociale voorraad niet direct in de vrije sector belanden doordat ze in handen komen van buitenlandse investeerders.

Saskia Sassen waarschuwde afgelopen mei tijdens De Staat van de Stad in de Stadsschouwburg al voor het op grote schaal opkopen van de Amsterdamse sociale huurwoningen door buitenlandse investeerders.

Voorbeelden als Londen en Parijs leren ons dat dat vaak gepaard gaat met een toename van ongelijkheid en ruimtelijke segregatie.

De Amsterdamse woningmarkt

Er is nog een ander proces dat tweedeling in de hand werkt. De afgelopen jaren is er actief beleid gevoerd om het gentrification-proces op gang te brengen in verschillende Amsterdamse vooroorlogse buurten.

De openbare ruimte werd aangepakt, er kwamen meer woningen voor middeninkomens en een gedeelte van de sociale woningvoorraad werd verkocht. Dit alles om de Amsterdamse middenklasse te accomoderen en de buurt in een hoger marktsegment te plaatsen.

Een positief effect van gentrification is dat er gemengdere buurten ontstaan dat de leefbaarheid ten

goede komt. Lag de aandacht eerst alleen nog op oude stadswijken binnen de Ring, na de toenemende druk op de woningmarkt komen nu ook wijken daarbuiten in het vizier. Als gevolg hiervan rukt de middenklasse op tot aan de randen van de stad, op zoek naar een betaalbare woning. Als deze trend zich voortzet, dan worden de minima letterlijk de stad uitgeduwd.

Het Amsterdamse gemeentebestuur wil die tweedeling aanpakken.

Zijn de maatregelen genoeg om verregaande tweedeling tegen te gaan en om alle Amsterdammers van een passende woning te voorzien? In het coalitieakkoord 2014-2018 staat in ieder geval dat er per jaar 500 sociale huurwoningen bij worden gebouwd. Daarnaast wordt er ingezet op meer nieuwbouw middensegment huurwoningen, wat de doorstroom vanuit de sociale huursector moet bevorderen.

61

DESIGNING DEMOCRACY Fotoserie Parliament © XML

62

Er zijn weinig plekken waar de relatie tussen samenleving en architectuur zo expliciet is als in de plenaire zaal van een parlement. Hier worden volksvertegenwoordigers, regering, journalisten en publiek door middel van architectuur op een specifieke manier ten opzichte van elkaar georganiseerd.

Architectenbureau XML doet sinds 2010 internationaal onderzoek naar ruimtes van politieke samenkomst, wat onder andere resulteerde in de fotoserie Parliament. De parlementszaal is niet alleen een uitdrukking van een politieke cultuur, maar het ontwerp van de zaal geeft deze cultuur ook

mede vorm. Politici die op zwaardlengte afstand (Verenigd Koninkrijk) of in comfortable draaistoelen (Nederland) met elkaar in discussie gaan, het heeft invloed op de manier waarop het debat gevoerd. De eerste serie was vorig jaar al te zien tijdens de Internationale ArchitectuurbiĂŤnnale van VenetiĂŤ en eind 2015 verschijnen een boek en een digitale publicatie met de vergaderzalen van de parlementen van alle 193 lidstaten van de Verenigde Naties.

parliamentbook.com

Câmare dos Deputados, Brasilia

x-m-l.org

63

Kgotla, Gaborone

City Duma, Moskou

64

Jatiyo Sangsad Bhaban, Dhaka

European Parliament, Straatsburg

AssemblĂŠe Nationale, Parijs

Punjab Legislative Assembly, Chandigarh

65

AMSTERDAM 750 JAAR

Viering van de stad

AMSTERDAM 750 JAAR

© Photoglob Zürich, uit de collectie Photochrom Prints Collection, Library of Congress Washington

De Hogesluis in Amsterdam met op de achtergrond het Paleis voor Volksvlijt, ca. 1895.

‘IEDEREEN MOET MEEDOEN’ Nicole Santé freelance (cultuur)journalist

Het lijkt nog ver weg, maar er wordt al hard aan gewerkt: de zevenhonderdvijftigste verjaardag van Amsterdam, in 2025. Paul Scheffer, Ila Kasem en Zef Hemel zetten de organisatie ervan ruim vijf jaar geleden in gang.

Nu liggen er plannen en scenario's op tafel.

‘Dit is een positieve provocatie.’

67

AMSTERDAM 750 JAAR

Ila Kasem

EEN VERJAARDAG IS EEN MOOI MOMENT OM DINGEN VOOR ELKAAR TE KRIJGEN

>> Afgelopen Sail 2015 was met een

miljoenenpubliek een daverend (economisch) succes in Amsterdam.

Het immer groeiende festijn is een van de overblijfselen van Amsterdams vorige groots gevierde verjaardag: het zevenhonderdjarig bestaan in 1975. Dat feest leverde niet alleen Sail op, maar ook het Kwakoe Festival (nu: Kwaku), het Amsterdam Tournament, het Holland Festival, het Amsterdam Historische Museum, het Bijbels Museum en een verbouwd Rembrandthuis. Paul Scheffer, die destijds de Wibautleerstoel bekleedde, bedacht in 2009 dat 750 jaar hoofdstad soortgelijke initiatieven verdiende. ‘Het is een mooi moment om na te denken over wat je nog kunt doen om dingen toe te voegen en te verbeteren aan een stad.’

Jong talent

van de gemeente Amsterdam en inmiddels Scheffers opvolger op de Wibautleerstoel, Ila Kasem van het organisatieadviesbureau Van de Bunt, en toenmalig wethouder Maarten van de Poelgeest. ‘Het ging erom de geesten rijp te maken met nadenken over het evenement’, vertelt Hemel. ‘We beseften dat je tijd nodig hebt om echt inspirerende dingen tot stand te brengen.’ Voor Kasem is een verjaardag een mooi moment om dingen voor elkaar krijgen. ‘Je hebt momenten en momentum nodig die inspireren tot nadenken over de geschiedenis en de toekomst van de stad.’

Een jaar na die bijeenkomst kwam Kasem naar Scheffer met het idee een consortium van bedrijven en organisaties te vragen jong talent af te vaardigen. ‘Een natuurlijke reactie is te denken dat de gemeente iets dergelijks moet organiseren, maar de stad is niet van de gemeente alleen.

Ze is ook van burgers, bedrijven en maatschappelijke organisaties’, vindt Kasem. ‘Die hebben net zo veel ‘recht’ om iets van de stad te maken.

‘We wilden jonge mensen tussen de 25 en 35, met een wilde, frisse blik.

Mensen die in 2025 wellicht op interessante plekken aan de knoppen zitten.’ >>

Er werd een brainstorm georganiseerd in de burgemeesterswoning in Amsterdam over het 750-jarig bestaan. Met onder andere Zef Hemel, toentertijd nog adjunctdirecteur Ruimtelijke Ordening

STADMAKER ILA KASEM Kasem (1967) studeerde bedrijfskunde in Rotterdam en begon in 1993 als junior adviseur bij Van de Bunt Adviseurs in Amsterdam. Momenteel is hij daar directievoorzitter. Hij is als toezichthouder verbonden aan verschillende organisaties, zoals Amnesty International Nederland, het Wereld Natuur Fonds, Fonds Podium Kunsten (FPK) en de Mondriaan Onderwijs Groep.

vandebunt.nl

68

AMSTERDAM 750 JAAR

Paul Scheffer

STADMAKER PAUL SCHEFFER Scheffer (1954) is publicist. Hij bekleedde als bijzonder hoogleraar van 2003 tot 2011 de Wibautleerstoel voor grootstedelijke problematiek aan de Universiteit van Amsterdam. Zijn artikel Het multiculturele drama in NRC in 2000 en zijn boek Het land van aankomst in 2007, die beiden de multiculturele samenleving belichten, riepen veel discussie op. Scheffer is nu hoogleraar Europese studies aan de Universiteit van Tilburg.

tilburguniversity.edu

>> Scenario's

De blik van 110 professionals van elf bedrijven en organisaties leidde dit jaar tot een kloek boekwerk: Amsterdam 750 jaar. Dat vraagt om initiatief!. Daarin worden vier toekomstscenario’s geschetst voor Amsterdam, en vijftig ideeën geopperd voor de viering in 2025, op basis van onderzoek en vragen die werden gesteld aan diverse Amsterdammers. De vier toekomstscenario’s zijn gebaseerd op lokale en mondiale ontwikkelingen: The Happy Few (West-Europa blijft leiden en de macht is vooral aan de multinationals), Sterk in de Marge (West-Europa volgt nieuwe

economieën), Oost Best, Thuis West (de macht is verschoven naar Azië en de Amerika’s en Nederland richt zich op lokale productie) en Gesamsterdam (Amsterdam is het centrum van groen, cultureel en creatief ondernemerschap).

‘Alle scenario’s zijn heel goed denkbaar’, vindt Kasem. ‘Ik denk dat Amsterdam, zoals je dat nu al een beetje ziet, het vooral moet hebben van kleinschalig initiatief. En dat de stad enorm kan profiteren van de grote diversiteit aan mensen die er wonen.’

IEDEREEN IS VERANTWOORDELIJK VOOR DE STAD WAARIN WE WONEN

Leefbaarheid

De vijftig plannen die zijn bedacht vormen volgens Scheffer ‘geen kant en klare lijst’ die uitgevoerd gaat worden. ‘Het is een eerste stap in het geheel en is bedoeld mensen te inspireren. Er zijn ontzettend veel mensen die de stad gebruiken, en soms ook alleen maar uitwonen.

We willen dat iedereen zich verantwoordelijk voelt voor de stad.

Dat is nodig om de leefbaarheid van de stad in stand te houden. Iedereen moet meedoen.’

De plannen richten zich op allerlei aspecten van (het leven in) de stad: onderwijs, kunst en cultuur, natuur, economie en ruimtelijke ordening. Verhalenprojecten, manieren om Amsterdam op voedselgebied zelfvoorzienend te maken, een tienjarenplan voor het onderwijs, stadscampings, hangende tuinen, een brug over het IJ, recycling-initiatieven, een >>

69

stad, een nieuwe bestemming voor het Paleis op de Dam, de organisatie van Aqualympics in en op het Amsterdamse water. ‘Natuurlijk zal niet alles worden gerealiseerd’, stelt Kasem. ‘Dit boek is bedoeld als een positieve provocatie, waar mensen op reageren met verbeterde versies van de geopperde plannen en misschien wel andere en betere ideeën.’

70

Dat neemt niet weg dat sommige plannen al in uitvoering zijn, zoals de Amsterdamse Stadsloterij.

‘Die zetten we op om geld bijeen te brengen voor de viering’, zegt Scheffer. Een ander idee dat al gematerialiseerd wordt, is het Museum voor de Migratie, waarin duidelijk wordt gemaakt hoe Amsterdam aan zijn diversiteit komt en interactie wordt gestimuleerd tussen mensen met verschillende etnische en culturele achtergronden.

Een belangrijk initiatief want, aldus Kasem: ’Het is heel mooi dat Amsterdam zo divers is. Maar het is tegelijkertijd ook een zorg, omdat we tegen allerlei culturele, demografische, religieuze en etnische grenzen aanschuren.

Die moeten we slechten.’

Hemel is enthousiast over het idee om op het Frederiksplein het Paleis voor Volksvlijt ter gelegenheid van de Wereldtentoonstelling te herbouwen.

‘Dat staat symbool voor de tweede gouden eeuw in Amsterdam’, vindt Hemel. ‘Het is destijds tragisch verwoest en heeft een groot gat achtergelaten op het plein. Het lijkt me geweldig om het weerom te bouwen en te gebruiken voor een fantastisch programma tijdens de verjaardag van Amsterdam. En wat ons betreft geeft De Nederlandse Bank, die ook op het Frederiksplein staat, ons dat gebouw cadeau.’

Volgens Hemel is het meer dan alleen een mooie droom. ‘Dit kan verwezenlijkt worden, maar dan is het belangrijk om er op tijd mee te beginnen. Nu dus.’ >>

Concept, creatie en productie: Vandejong Creative Agency en

Van de Bunt Adviseurs. Illustraties: Anna van Lingen.

>> kenniscentrum voor fietsen in de

AMSTERDAM 750 JAAR

Zef Hemel

>> Voor Scheffer hoeft 750 jaar

Amsterdam niet alleen zijn weerslag te hebben in fysieke gebouwen of infrastructuur. ‘Er zijn doelstellingen geformuleerd op het gebied van onderwijs en gezondheid. Obesitas is bijvoorbeeld een groeiend probleem - daarom zijn er plannen voor bijvoorbeeld sport op scholen waarvan we hopen dat die worden geadopteerd door onderwijsinstellingen. En ook de luchtverontreiniging vraagt om creatieve oplossingen.’

Dit jaar nog wordt een stichting opgericht waar in elk geval de drie initiatiefnemers in zitten. ‘Daar komen nog allerlei Amsterdammers bij’, verzekert Scheffer. ‘Mensen die kunnen helpen de plannen concreet te maken.’ En op 27 oktober van dit jaar moet het vieren van Amsterdams verjaardag al een aanvang nemen. ‘In de aanloop naar 2025 gaan we dat ieder jaar doen’, stelt Hemel. ‘En dan elk jaar grootser en nadrukkelijker.’

Oproep

De meer dan honderd young professionals die de afgelopen jaren bezig zijn geweest met het bedenken van plannen en toekomstscenario’s zullen ook betrokken blijven bij het proces. ‘En we hopen dat er in de hoofden van burgers ook plannen bestaan die aansluiten bij wat we willen’, aldus Scheffer. Hij is blij met de medewerking van NRC, ‘een krant met kantoor in het centrum van de stad.’ In de krant stond dit jaar een tweepagina grote oproep aan de lezers om mee te denken over hoe 750 jaar hoofdstad gevierd moet worden. Die oproep heeft

STADMAKER ZEF HEMEL Hemel (1957) is planoloog. Hij was van 2001 tot 2004 directeur van de Academie van Bouwkunst in Rotterdam en van 2004 tot 2012 adjunct-directeur van de Dienst Ruimtelijke Ordening van Amsterdam. In 2012 volgde hij Paul Scheffer op aan de Wibautleerstoel. Daarnaast is hij werkzaam bij de Amsterdam Economic Board.

zefhemel.nl

inspirerende reacties opgeleverd, weet publicist Bas Blokker. Hij verzamelde de meest aansprekende plannen, waaronder een quiz om je kennis van Amsterdam te testen, de terugkeer van een parel die in de achttiende eeuw in het toenmalige Batavia was aangekocht, een light rail-net en een kade op waterniveau langs de Amstel naar Ouderkerk.

‘Zelf ben ik heel erg gecharmeerd van het idee Gordels van Smaragd’, aldus Blokker. Dat voorziet in begroeide daken voor alle 2500 woonboten in Amsterdam. Om dat voor elkaar te krijgen, moet wel dit jaar al begonnen worden.

Vuur

De drie bedenkers zijn niet bang dat het moeilijk wordt het vuur tien jaar brandend te houden. ‘Door zoveel mogelijk mensen erbij te betrekken houden we het idee levend’, verwacht Kasem. ‘Hoe dichter we 2025 zullen naderen, hoe meer partijen zullen opstaan’, voorspelt Hemel. ‘Ik ben er al zes jaar mee bezig’, zegt Scheffer. ‘En ik merk dat iedereen het leuk vindt. Het vorige jubileum heeft ons een mooie erfenis opgeleverd. En daar gaan we nu weer voor zorgen.’ ŤŤ

amsterdam750jaar.com

71

GEBIEDSONTWIKKELING

De Tussenmaat

DE TUSSENMAAT EEN NIEUWE MANIER VAN STEDELIJKE VERNIEUWING? Na jaren van crisis is de bouwproductie in Amsterdam op stoom gekomen. Het gaat er nu niet meer alleen om 贸f er voldoende gebouwd wordt, maar hoe dat gebeurt. Door wie en vooral voor wie. Daarin klinkt de roep om de tussenmaat: kleinere gebieden die ook door particuliere zelfbouwers ontwikkeld kunnen worden. >>

72

Š Marc Koehler Architects

Impressie van Blok 0 in de Houthavens Joost Zonneveld zelfstandig journalist voor o.a. Het Parool en Nul20

joostzonneveld.nl

>> Amsterdam mag zich gelukkig prijzen. De populariteit

van de hoofdstad is onverminderd groot. Zelfs tijdens de crisis kwamen er tienduizend inwoners per jaar bij. In het afgelopen jaar komt er ook echt weer ruimte bij voor al die mensen die maar wat graag in de stad willen wonen. Er wordt weer gebouwd. Er gaat geen week voorbij of ergens in de stad gaat de eerste paal de grond in. Op IJburg, aan de Zuidas, in Nieuw-West of in Noord. Meters moeten er gemaakt worden. Voor studenten, voor werkende jongeren, maar ook voor expats, voor alleenstaanden, voor gezinnen die in de stad willen blijven en niet te vergeten voor ouderen die hun oude dag ook graag in Amsterdam

willen slijten. Al die groepen willen graag in een koop-, vrije sectorhuur- of juist een sociale huurwoning wonen. De nood is dan ook hoog om aan zoveel mogelijk woonwensen te voldoen. De gemeente heeft de ambitie productie te draaien en zoveel mogelijk mensen aan een passende woning te helpen. En als er gebouwd wordt, levert dat de gemeente ook inkomsten op voor de grond.

Geld dat weer ingezet wordt voor de publieke zaak.

Daarmee staan alle seinen op groen om vooral veel te bouwen. En nu veel verschillende partijen dit weer willen en kunnen in Amsterdam, is de opluchting groot. >>

73

GEBIEDSONTWIKKELING

PAM

ER MOETEN WEER METERS GEMAAKT WORDEN

De Boer is een van de pleitbezorgers van wat hij 'de Tussenmaat' noemt, plukjes van enkele tientallen woningen die ontwikkeld worden. Volgens De Boer is de tussenmaat het recept voor een stad die iedereen de mogelijkheid geeft om te bouwen. ‘Zowel voor grote als kleine partijen.’ De kritiek van De Boer zit er in dat tijdens de recente bouwhausse de kleine partijen te weinig aan bod komen. ‘De gemeente kiest voornamelijk voor grote partijen die veel geld op tafel leggen en in één keer grote gebieden kunnen ontwikkelen.’ De kleine partijen die tijdens de crisis mee mochten doen, staan daardoor buitenspel nu de grote partijen weer mee willen doen. Volgens De Boer komt daarmee de diversiteit van de stad onder druk te staan. Hij vindt dat de gemeente juist overal in de stad alle partijen een kans moet bieden.

Dat één grote ontwikkelaar sneller en meer kan bouwen is volgens De Boer geen sterk argument. ‘Door met veel kleine partijen, zoals particulieren in Collectief Particulier Opdrachtgeverschap (CPO) of met kleine ontwikkelaars of aannemers, kan het risico verdeeld worden’, zegt De Boer. ‘Haakt er iemand af? Dan stapt een ander in. Maar daarvoor is het wel nodig dat de gemeente steeds kleine kavels aanbiedt. Grootschalige ontwikkelingen in de stad hebben al te vaak tot minder prettige omgevingen geleid. Wat overigens niet wil zeggen dat je veel kunt bouwen of een groot gebied kunt ontwikkelen met veel kleine partijen. Integendeel, het leidt tot een interessantere stad die afwisselender is. Denk maar aan de grachtengordel die zo is ontstaan.’

De Boer wijst er op dat grote delen van Zuid en Oost in kleine kavels zijn ontwikkeld waardoor afwisselende buurten zijn ontstaan. >>

>> Er is ook kritiek. Tijdens de crisis waren het de

kleine partijen die hun nek uitstaken. Zelfbouwers, kleine aannemers en architecten die in nieuwe samenwerkingsverbanden de bouwproductie nog enigszins op peil wisten te houden. Blok Nul in de Houthavens is daarvan een goed voorbeeld, zegt Maarten de Boer van 4Winden. ‘Ontwikkelaar Synchroon en woningcorporatie Stadgenoot vonden het risico om te bouwen in een nieuwe wijk te groot, waarna zij dat project hebben afgeblazen. Toen de gemeente dat project in zessen verdeelde, kwam het ineens binnen bereik van kleinere partijen. Binnen no time was het geregeld. Daar ontstaat nu een nieuw en gevarieerd stukje stad.’

PARTICIPATIE MAATSCHAPPIJ AMSTERDAM (PAM)

Om de tussenmaat meer kans te geven in de stad is Maarten de Boer samen met Hans Oudendorp Participatie Maatschappij Amsterdam begonnen. PAM bv is volgens De Boer opgericht omdat de gemeente de grond in te grote porties uitgeeft. ’Als wij een tender winnen, dan knippen we het gebied op, zodat het voor kleine partijen interessant wordt.’ Onlangs deed PAM zonder succes mee aan een eerste tender, maar heeft haar pijlen nu gericht op het terrein van het voormalige Draka in Noord, dat binnenkort vrij komt. ‘We hebben toezeggingen van vijf partijen, die als harde kern het plan ontwikkelen.

We zoeken er daarna meer partijen bij. Zowel kleintjes als grote. We streven naar een mix.’

pambv.nl

74

GEBIEDSONTWIKKELING

Zelfbouw

DE TUSSENMAAT GEEFT IEDEREEN DE KANS TE BOUWEN

De Boer ziet het liefste dat tachtig tot negentig procent van de grond die beschikbaar komt in de stad in de tussenmaat ontwikkeld wordt. Hij ziet, kortom, het liefst dat de gemeente zoveel mogelijk grond in kleine stukjes op de markt brengt. Op die manier zou overal in de stad een mix van grotere en kleine bouwers aan de slag kunnen.

>> Het ontwikkelen van relatief kleine gebieden wordt nogal

eens in verband gebracht met CPO, met zelfbouwers die samen een gebouw neerzetten. De uiteindelijke bewoner heeft dan veel meer zeggenschap over de manier waarop zijn of haar woning er uit komt te zien.

De betrokkenheid bij de plek zou daardoor veel groter zijn dan die van een anonieme belegger die in één keer enkele honderden woningen bouwt, zonder een band te ontwikkelen met de omgeving of de mensen waarvoor hij bouwt. Volgens De Boer gaat het vooral om het zeggenschap van de eindgebruiker. Of het nu grote partijen zijn die op kleinere schaal ontwikkelen of zelfbouwers, vindt hij minder belangrijk. ‘Door een kleinere schaal hebben particulieren in ieder geval wel de mogelijkheid om mee te dingen om een gebied te ontwikkelen’, legt hij uit. ‘Maar dat kan ook door grotere partijen georganiseerd worden. Of juist door een mix van kleine en grote partijen.’ De Boer vindt het uitgangspunt vooral van belang. ‘Het is in feite een botsing van twee systemen: de ambtenaren die van de politiek de opdracht krijgen zoveel mogelijk te bouwen, terwijl de kleine ontwikkelaars, aannemers en particulieren de macht opeisen, van onderop.’

Pierre van Rossum van de gemeente gaf eerder tijdens een bijeenkomst in Pakhuis de Zwijger aan juist ook verschillende bouwers de kans te willen geven te bouwen in Amsterdam, maar voor individuele en collectieve zelfbouwers specifieke plekken aan te wijzen. Centrumeiland op IJburg moet bijvoorbeeld een zelfbouweiland worden. De gemeente wijst bepaalde gebieden in de stad toe voor zelfbouw op relatief kleine kavels. ‘De gemeente ziet de tussenmaat als een niche,’ geeft De Boer aan, ‘ik zie het als een uitgangspunt voor de stad.’ Om die reden is De Boer het initiatief PAM begonnen.

Leidt een kleinere schaal wel tot meer diversiteit? Het is een vraag waar ontwikkelmanager Sabine Renders van Stadgenoot nog niet helemaal uit is. Stadgenoot gaat het Oostenburgereiland herontwikkelen. Het is een van de weinige locaties in stadsdeel Centrum waar nog veel woningen toegevoegd kunnen worden. ‘Ons uitgangspunt is een levendige afwisselende wijk te maken’, vertelt Renders. Stedenbouwkundig bureau Urhahn maakte daarvoor enkele jaren geleden al de visie voor een 'spelende stad'. ‘Die gedachten zijn we concreter aan het maken nu we wachten op de definitieve vaststelling van het bestemmingsplan.’ Renders zegt dat Stadgenoot in de herontwikkeling ook ruimte wil geven aan CPO’s, ook al is nog niet zeker in welke mate. ‘We willen graag de ruimte geven aan directe invloed van eindgebruikers.

Kleinschaligheid maakt de kans op meer diversiteit groter, maar dit betekent niet automatisch dat dit alleen maar door middel van de inzet van CPO's kan worden bereikt.’ Duidelijk is dat de relatief kleine kavels die Stadgenoot wil uitgeven, de mogelijkheid voor zowel kleinere als grotere partijen bieden om ergens te gaan bouwen. ‘We hopen wel een mix van bouwers en vooral van eindgebruikers in het gebied te krijgen’, zegt Renders. ‘We zijn nu nog aan het zoeken hoe we daarvoor de beste voorwaarden kunnen creëren.’ >>

75

GEBIEDSONTWIKKELING

OP ZOEK NAAR EEN MIX VAN BOUWERS EN EINDGEBRUIKERS >> Net als Stadgenoot heeft woningcorporatie De Alliantie

© Marc Koehler Architects

zich begeven op het pad van zelfbouw. Die corporatie heeft in de Buiksloterham al langere tijd een stevige grondpositie en gaat dat voormalige industrieterrein nu

Manifest voor de Tussenmaat

herontwikkelen. Directeur Larry Bath geeft aan dat het uitgangspunt is om op een organische wijze in kleine stukjes te ontwikkelen met een zo groot mogelijke mix.

Dat betekent dat in Buiksloterham gewoond en gewerkt wordt, dat er sociale huurwoningen komen, naast koopen huurwoningen in het middensegment. CPO maakt met acht kleine kavels een belangrijk onderdeel van het plan uit. ‘Buiksloterham is een ultiem gebied voor pioniers en dat vraagt veel ruimte voor kleinschaligheid binnen de context van een groot gebied’, zegt Bath.

‘Grote voordelen zijn de diversiteit van zowel mensen als bebouwing en architectuur, als de directe betrokkenheid >>

Casco-lofts kavel 1 en 2, De Hoofden. Hoofdarchitect: Marc Koehler Architects, i.s.m. Architectuurcentrale Thijs Asselberg, de Architekten Cie, Hoofsmans architectenbureau, ila

MANIFEST VOOR DE TUSSENMAAT Om de schaal van ontwikkelen op de tussenmaat meer kans te geven in Amsterdam werken Pakhuis de Zwijger, PAM bv en enkele andere partijen aan een Manifest voor de Tussenmaat. De bedoeling is om meer maatschappelijke en vooral meer politieke aandacht te krijgen voor een andere manier van ontwikkelen van de stad. In kleine stukjes, op een organische en diverse manier en vooral met veel invloed van de eindgebruiker.

dezwijger.nl/tussenmaat

76

GEBIEDSONTWIKKELING

Hein de Haan

>> en eigenaarschap van bewoners.’ Bath ziet de beoogde

mix in Buiksloterham niet als een opmaat voor eenzelfde manier van ontwikkelen in de hele stad, maar eerder als een vorm die past bij dit specifieke gebied. ‘Crux is een zo groot mogelijke flexibiliteit en diversiteit binnen een stedenbouwkundige opzet. Mede gezien de inperking van het domein van woningcorporaties acht ik de kans niet zo groot dat wij op deze schaal in de toekomst nog plannen kunnen ontwikkelen. Het wordt kleinschaliger en beperkt tot voornamelijk sociale huurwoningen.’

Stadgenoot en De Alliantie zijn niet de enige woningcorporaties die zich met de tussenmaat en CPO bezighouden, maar duidelijk is wel dat zelfbouw voor corporaties ook een manier is om oude plannen op een goede manier af te ronden. Van het Rijk moeten zij zich zo goed als uitsluitend met sociale huur bezig gaan houden. Zelfbouw is een van de manieren om niet zelf te ontwikkelen, maar de grond te verkopen aan derden.

Zo had De Key op IJburg op basis van oude afspraken nog een serie koopwoningen kunnen bouwen op een mooie locatie op Haveneiland-West, zegt Eric Nagengast van De Key. ‘Beleggers vonden het plan van 75 dure koopwoningen ook te risicovol. Toen hebben we voor zelfbouw gekozen. We doen dat met catalogusbouw

waardoor voor mensen direct duidelijk is wat zij in totaal kwijt zijn. Daardoor zijn op die plek eengezinswoningen onder de drie ton haalbaar geworden.’ De corporatie kan zich uit het plan terugtrekken zonder een al te groot financieel verlies, de woningen zijn betaalbaar voor een aanzienlijke groep Amsterdammers en er wordt gebouwd.

Die betaalbaarheid heeft overigens weinig te maken met de sociale taak van de corporaties. Zo zijn de prijzen voor CPO's in Buiksloterham en straks ook op Oostenburgereiland marktconform. Of de woningcorporaties ook een rol voor zelfbouw en de tussenmaat zien op het gebied van stedelijke vernieuwing is nog onduidelijk. Renders geeft wel aan zoveel mogelijk 'zuivere' CPO's te willen faciliteren. ‘De eindgebruiker moet voorop staan en niet een architect of aannemer die graag woningen wil verkopen’, maakt ze duidelijk.

‘We willen proberen zelfbouw zo betaalbaar mogelijk te houden.’ ŤŤ

blok0.nl 4winden.eu/wordpress stadgenoot.nl de-alliantie.nl dekey.nl marckoehler.nl

© CASA architecten

IN MEMORIAM: HEIN DE HAAN Hein de Haan was als architect betrokken bij tal van alternatieve en vernieuwende projecten in Amsterdam. Zo maakte hij zich vanuit Urban Resort sterk voor de herbestemming van het Volkskrantgebouw en was hij als architect verantwoordelijk voor woon-werk formule Vrijburcht en de metamorfose van Ruigoord. Hein zat met zijn neus bovenop de ontwikkeling van Nautilus op Zeeburgereiland. Enkele jaren geleden vertrouwde hij ons zijn wens voor de stad toe: ‘Op het gebied van stedelijke vernieuwing wens ik een veel wijzer bestuur, dat er gestopt wordt met grootschalige sloop en zandbakstedenbouw, dat er procesmatig te werk wordt gegaan en dat de regie over de vernieuwing terug komt bij democratisch gecontroleerde instanties. Op het gebied van duurzaamheid wens ik de stad ook een veel wijzer bestuur toe, dat tweetaks scooters weggaan, weg met de gedwongen winkelnering bij de Nuon stadsverwarming, terugleveren van stroom ook voor collectieven mogelijk maken, enzovoort.’

Deze Stadmaker van het eerste uur had een heldere en originele stem in het debat over de stedelijke ontwikkeling.

Amsterdam zal hem missen!

77

Nieuwe initiatieven

SPUR/Sergio Ruiz (CC BY 2.0)

LOKAAL VOEDSEL

LOKAAL VOEDSEL HEEFT DE TOEKOMST DRIE REDENEN WAAROM LOKALE PRODUCTIE EEN GOED IDEE IS 78

Nieuwe initiatieven slagen er in de productie van ons eten weer op lokale schaal te organiseren.

Hoe zien onze steden er in de toekomst uit, als lokaal voedsel echt doorbreekt? Drie redenen waarom wij met deze ontwikkeling onszelf ĂŠn ons milieu verder brengen. >>

LOKAAL VOEDSEL

Trends

De andere trend wijst precies de andere kant op: steeds meer duurzame ondernemers en collectieven proberen met succes de productie van ons voedsel weer terug te brengen naar waar die zou horen: bij jou en mij om de hoek. Die initiatieven variëren van stadslandbouwprojecten waar mensen op kleine schaal hun voedsel verbouwen tot ondernemers die het professioneler aanpakken. ‘Wanneer groente en fruit hier groeit, waarom zou je ‘t dan aan het andere eind van de wereld zoeken?’ vraagt de biologische supermarktketen Marqt zich in één van haar advertenties af. Marqt wil groeien en lokaal voedsel mainstream maken, een streven waarin het lang niet de enige is. Hoe gaan onze steden er uitzien als niet de voedselgiganten, maar lokaal voedsel de toekomst heeft?

Hyperefficiënt

In de toekomstige stad waar de mogelijkheden van lokale voedselproductie optimaal worden benut, springen wij ultiem zuinig om met allerlei energie- en voedingsstoffen.

Nu is dat nog niet bepaald het geval. Boontjes, sla en komkommers uit de supermarkt worden grootschalig verbouwd in de landen waar de omstandigheden voor de soorten het meest gunstig en dus het goedkoopst zijn.

Groenten grootschalig aanvoeren vanuit zonnige landen hoeft niet persé slechter voor het milieu te zijn dan dat het hier vlakbij in kassen wordt verbouwd. Helaas produceren de grote jongens in de voedselindustrie nogal vervuilend.

Het produceren en vervoeren van eten is verantwoordelijk voor twintig tot dertig procent van de totale uitstoot van broeikasgassen in de wereld. Ook bereikt dertig tot vijftig procent van de geproduceerde calorieën nooit je bord, omdat het onderweg al wordt vermorst. En dan hebben we het nog niet eens gehad over de bestrijdingsmiddelen en kunstmest.

>> Twee trends

Als we kijken naar de productie van voedsel, dan zijn twee tegengestelde trends zichtbaar. Aan de ene kant ligt de macht over ons eten bij steeds minder spelers, die zijn uitgegroeid tot voedselgiganten. Mondiaal zijn dat producenten als Nestlé en Unilever. Ons voedsel reist verder dan ooit. Volgens de VN-landbouworganisatie FAO zijn de exporten van groente en fruit sinds het jaar 2000 verdubbeld. Zo komen de tomaten uit een pak tomatensoep van Unox uit vier verschillende landen.

Globalisering in optima forma, in één onschuldig pak.

DE HELFT VAN DE GEPRODUCEERDE CALORIEËN BEREIKT NOOIT JE BORD Op lokaal niveau zijn we in staat veel zuiniger om te springen met reststoffen dan op wereldschaal. Dichtbij huis is namelijk beter zichtbaar waar restproducten kunnen worden hergebruikt. In de VPRO Tegenlicht-uitzending over digitaal voedsel (maart 2015) zagen we de nieuwste generatie broeikas, waarin sla-plantjes door middel van zeer zuinig LED-licht in zeven lagen boven elkaar worden >>

79

LOKAAL VOEDSEL

Philips City Farming

GROW WISE CITY FARMING Philips heeft deze zomer op de High Tech Campus in Eindhoven het landbouwlab Grow Wise geopend, een onderzoekscentrum waarbij ook kwekers, klimaatdeskundigen en kennisinstellingen zijn betrokken. Een van de belangrijkste projecten heet City Farming. Het technologiebedrijf investeert miljoenen euro's in Complete Controlled Growing Systems (CCGS), gebaseerd op LEDtechnologie, waarin alle factoren die de groei van een plant bepalen (licht, lucht, temperatuur, voeding, water en grond/ substraat) gestuurd worden. Daardoor

© Philips Lightning

kan de productie van voedsel veel energie- en waterefficiënter, en kan de productie verplaatst worden naar of vlakbij onze steden, wat heel wat transportkilometers bespaart.

philips.com/horti

>> opgekweekt. Door het LED-licht, dat de lente het hele

jaar door nabootst, is de teelt niet langer afhankelijk van een zonnig klimaat, en kunnen gewassen dichtbij huis grootschalig worden gekweekt. De voordelen zijn helder: het is energie-efficiënt, er worden geen kunstmest of bestrijdingsmiddelen gebruikt en er gaan geen waardevolle nutriënten verloren in het gesloten systeem. In juli kondigde Philips aan miljoenen te gaan investeren in de verdere ontwikkeling van deze technologie.

Slim hergebruik binnen de lokale voedselproductie kan ook op andere manieren. De inspirerende voorbeelden hiervan kregen al eerder aandacht in dit magazine. Zo bieden GRO en RotterZwam ons een inkijkje in de circulaire voedselstad van morgen. Koffiedik en koffieschilletjes uit de stedelijke horeca worden normaal gesproken weggegooid en verbrand door de vuilverbranding. Maar deze initiatieven verzamelen het en laten hier eetbare paddestoelen op groeien die mensen in de stad weer kunnen opeten. Of neem het nieuwe kantoorgebouw Amtrium bij de RAI. De glazen zuidgevel maakt van een deel van het gebouw een kas, die het eigen restaurant en de vlakbij gelegen horecabeleving The Roast Room van verse producten voorziet en de lucht in het kantoorgebouw filtert en verwarmt.

Food hood

De toekomstige voedselmakende stad springt niet alleen efficiënt om met energie en grondstoffen, maar de productieketen tussen grond en bord wordt een stuk korter en transparanter. Zo zullen gewone mensen veel beter weten waar hun eten vandaan komt. Afgaande op de duizenden kilometers die ons voedsel nu aflegt en de voedselschandalen die dat in de hand werkte, is nu nog allerminst sprake van transparantie. Neem het paardenvlees dat in 2013 werd aangetroffen in de lasagne van Albert Heijn. Na eindeloos speurwerk bleek het vlees via Roemenië, Luxemburg en een Nederlandse koelcel in een Franse fabriek te zijn beland, waar het als rundvlees door de lasagne werd gemengd. Eigenlijk is de hele productieketen verworden tot een enorm bord spaghetti waar niemand meer het overzicht over heeft. Het gevolg is niet alleen dat misstanden op de loer liggen, maar ook dat wij vervreemd zijn geraakt van ons eten.

DE PRODUCENT VAN ONS VOEDSEL KRIJGT WEER EEN GEZICHT Als reactie hierop ontstaan steeds meer online platforms waar lokaal voedsel op wordt verhandeld. Omdat lokale boeren op de platforms in direct contact staan met de mensen, wordt tussenhandel grotendeels overbodig. >>

80

LOKAAL VOEDSEL

MYCOPHILIA

Mycophilia

Mycophilia is een duurzame paddestoelenkweker die in direct contact staat met de Amsterdamse bevolking. Sinds deze lente is Mycophilia gestart met het eerste CSA-programma (Community Supported Agriculture) waarbij Amsterdammers partner worden van Mycophilia. Aan het begin van het kweekseizoen betaal je jouw aandeel in de verwachte oogst, zodat het risico en de uiteindelijke opbrengst door de hele gemeenschap wordt gedragen.

Als de oogst start, ontvang je een wekelijkse portie heerlijke soorten paddestoelen. Ook helpt Mycophilia de community met zogenaamde 'Mycokits' met het zelf kweken van paddestoelen.

mycophilia.nl

>> Bijkomend voordeel: lokale boeren houden een groter

gedeelte van de opbrengst over. Meer macht dus voor boeren zelf, in plaats van voor de inkoopkantoren en supermarkten. Eén van de meest succesvolle van deze platforms is Willem&Drees, producent van de vrolijke houten kratjes met groente en fruit van dichtbij. De onderneming streeft naar een zo kort mogelijke afstand tussen boer en onze voordeuren. ‘En de producent van voedsel krijgt weer een gezicht. Hij is weer een mens van vlees en bloed’, aldus één van de tien bedrijfsprincipes.

Ook de Amsterdamse platforms Uit de grond en Wetailer stellen korte voedselketens voorop. Ze vormen een soort voedselmarktplaatsen, waar lokale makers van eerlijk eten hun eigen prijs stellen. Wetailer stimuleert gewone gebruikers niet alleen te kopen, maar ook zelf aan de slag te gaan als (hobby)producent van eerlijk eten. De op je balkon gekweekte vergeten groenten kun je dan weer aanbieden in je eigen food hood. Democratisering van het verbouwen van ons eten dus.

Baas in eigen buik

En daarmee komen we uit bij de derde grote vooruitgang, namelijk wijzelf. In de afgelopen eeuw was het overheidsbeleid rondom voedsel gericht op schaalvergroting en privatisering, met een passief consumerende rol voor de samenleving. Als de kennis en zeggenschap over ons eten terugvloeit van de grote voedselgiganten naar jou en mij, dan kan dit een grote impuls betekenen voor onze kwaliteit van leven. >>

WETAILER Wetailer is een online crowdfundingplatform voor lokale food makers en voedselmarktplaats in één. Mensen die jam confituren, bier brouwen of groente verbouwen starten bij Wetailer een 'proefkeuken' om hun nieuwe product te promoten en hier feedback over en support voor te krijgen. Als je je aanmeldt, ontvang je gratis een proefproduct om voor te proeven. Daarna kun je een aantal producten vooraankopen of een abonnement nemen op een foodmaker, die je ontvangt als het target is bereikt - anders betaal je niets. Je kunt de food makers bij jou om de hoek ook steunen door bestellingen mee te nemen op je weg naar werk, college of huis.

wetailer.com

81

LOKAAL VOEDSEL

Smart Urban Farming

SMART URBAN FARMING Geen tijd voor een moestuin in de openlucht, maar wil je toch hele jaar door efficiënt thuis je eigen kruiden, thee en groente kweken? Smart Urban Farming heeft hier slimme oplossingen voor. Met een team studenten deed Inge Oskam in samenwerking met andere instellingen vier jaar lang onderzoek naar duurzame systemen in de voedselproductie. Daaruit zijn twee prototypes voortgekomen van installaties op koelkastformaat, die gebruik maken van LEDtechnologie. Zo kweekt de Grow-to-Go theeplantjes, die de thee ook nog eens zelf kan zetten.

smarturbanfarming.wordpress.com

>> Niet alleen zijn we gelukkiger in groene steden, maar zijn

we ook weer, zeg maar, baas in eigen buik. Zo zou Tanja den Broeder van Platform Eetbaar Amsterdam graag wijdvertakte voedselnetwerken zien ontstaan van bewoners die voedsel maken en die in zogenaamde voedselhubs op strategische plekken in de stad samenkomen voor voedselhandel en kennisuitwisseling. Al die activiteiten kunnen het sociale leven in stadswijken doen opbloeien.

Met behulp van technologie hoeft zelf eten verbouwen ook niet erg ingewikkeld meer te zijn. Inge Oskam, lector aan de Hogeschool van Amsterdam, startte het project Smart Urban Farming, dat ook met behulp van LED-technologie het hele jaar door doe-het-zelfkweken mogelijk moet gaan maken. En misschien wel de belangrijkste vooruitgang met betrekking tot onszelf: we worden gezonder. Enerzijds lijden we steeds vaker aan overgewicht, veroorzaakt door alom aanwezig vet- en suikerrijk gemaksvoedsel. Anderzijds lijken we verdwaald in voedselhypes zoals superfoods. ‘Als we geen binding meer hebben met ons eten, blijven we slechte dieetkeuzes maken’, aldus de vooraanstaande New Yorkse topkok Dan Barber. ‘We zullen nieuwe dingen leren eten die van nature beschikbaar zijn in onze omgeving en goed zijn voor bodem, het klimaat en onszelf’, voorspelt hij.

82

Maar ligt die toekomst ook voor ons? Inge Oskam verwacht eerder een mix van high-tech, low-tech, mondiaal en lokaal. Kwetsbare gewassen, als eetbare bloemen zullen voortaan eerder in de restaurants zelf worden gekweekt, terwijl andere zaken wellicht nog worden geïmporteerd. De omslag vergt ook iets van de politiek. De wens van staatssecretaris Sharon Dijksma van kortere ketens en de Amsterdamse Voedselvisie zijn in elk geval een hoopgevend begin. ŤŤ

fao.org

theroastroom.nl

gro-holland.com

willemendrees.nl

rotterzwam.nl

uitdegrond.nl

rai.nl/amtrium

tegenlicht.vpro.nl

eetbaaramsterdam.wordpress.com

Yannick Sonne Socioloog en redacteur Nieuw Amsterdam

EEN NIEUWE MAAKINDUSTRIE

De biotechnologische revolutie

EEN NIEUWE MAAKINDUSTRIE PLASTICS VAN DE 21 EEUW

© floor Knaapen

We staan aan de vooravond van een biotechnologische revolutie in de maakindustrie. Plastics en grootschalige productie maken plaats voor organische materialen en kleinschalige werkplaatsen waar producten op maat worden gemaakt. Technisch kan er al veel, maar gevestigde financiële belangen werken tegen. En er is nog onduidelijkheid over potentiële gevaren. >>

83

EEN NIEUWE MAAKINDUSTRIE

Huis Veendam

>> Een elegante pump laten groeien onder een stolp. Een

© Huis Veendam

HUIS VEENDAM ‘Wat we vroeger afval noemden, werd reststromen en heet nu zelfs nevenstromen.

Dat geeft al aan in hoeverre de waardenketen is veranderd’, stelt ontwerper Tjeerd Veenhoven.

Die nevenstromen opwaarderen in plaats van simpelweg downcyclen, is Veenhovens grootste uitdaging. Onder de noemer Huis Veendam produceert hij biolaminaat gemaakt van aardappelzetmeel. Afgevallen bladeren van palmbomen tovert hij om tot leerachtig materiaal voor slippers. Voor zijn nieuwste project Tulip Pigments verwerkt hij de tulpenblaadjes die bollenkwekers in de lente afknippen, tot kleurstof voor verven en beitsen.

‘We kunnen 1500 kilogram poederpigment per hectare realiseren. En de boer hoeft ook geen pesticiden meer te spuiten om het verschimmelen van de knoppen tegen te gaan.’

huisveendam.nl

84

gehaktbal waar geen koe aan te pas is gekomen. Een extra kinderkamer aan je huis bouwen met behulp van een 3D-printer en schimmels. Een donorlever gekweekt in een reageerbuis. Dit is minder sciencefiction dan het misschien klinkt en zou over een halve eeuw werkelijkheid kunnen zijn. Er wordt nu al volop geëxperimenteerd met organisch materiaal als belangrijkste grondstof voor allerlei producten. De Britse Suzanne Lee gebruikt door bacteriën geproduceerde cellulose - een leerachtig materiaal - voor het ontwerpen van haar modelijn. Het Amerikaanse bedrijf Ecovative maakt verpakkingsmateriaal uit mycelium, een volledig afbreekbaar alternatief voor piepschuim. Bolt Threads zet micro-organismen in om zijde te maken. De lijst met voorbeelden is nog veel langer, van luxepapier gemaakt van algen tot betonherstellende bacteriën.

Het Amsterdamse Mediamatic houdt zich al sinds tentoonstellingen als Night Garden (2006-2007) en Paddenstoelenparadijs (2011) bezig met biotechnologie.

En dat gaat verder dan materialen inventariseren en debatten organiseren. In het Bio Fablab wordt flink geëxperimenteerd met paddenstoelen en schimmels.

Dit najaar gaat een eigen mini-fabriekje isolatiepanelen produceren gemaakt met oesterzwammen die gekweekt worden op het afval van lokale bierbrouwer Oedipus.

Mediamatic-directeur Willem Velthoven vergelijkt de opkomst van bio-based production graag met de geschiedenis van plastics. ‘Toen plastic zo’n anderhalve eeuw geleden werd uitgevonden, vond men het een interessant materiaal maar wist men nog niet wat men ermee kon. Pas in de tweede helft van de 20e eeuw is het gebruik van plastics geëxplodeerd - en daarmee het afvalprobleem. Dat vormt nu de noodzaak om ons op organisch materiaal te richten.’

WE MOETEN AF VAN DAT AFVALPROBLEEM ‘De 20e eeuw was de eeuw van de synthetische technologieën, maar de 21e eeuw wordt de eeuw van de biomaterialen’, zegt Velthoven met grote stelligheid. ‘We staan pas aan het begin. We hebben eigenlijk beschamend weinig kennis, maar als we processen analyseren en organismen beter begrijpen, is er heel veel mogelijk.

Zo is het nu bijvoorbeeld nog niet mogelijk meerdere zwammen tegelijk te kweken, maar je zou, als dat wel kan, composieten kunnen maken, zoals dat ook met plastic kan.’ >>

EEN NIEUWE MAAKINDUSTRIE

Zeger Reyers

>> De voordelen van organisch materiaal zijn bijna

vanzelfsprekend. De bronnen zijn herbruikbaar en afval is afbreekbaar. Wie het materiaal bovendien combineert met nieuwe technieken als 3D-printen, maakt zich onafhankelijk van gecentraliseerde fabrieken, waardoor lokale productie mogelijk wordt en vervuiling door transport wordt geminimaliseerd. Een van de pioniers op het gebied van bio-based production is Eric Klarenbeek.

De vormgever experimenteert al een paar jaar met het 3D-printen van levend materiaal. Foto’s van zijn met zwammen bekleedde stoel gingen de wereld over en werden gepubliceerd in technologietijdschriften als Wired.

‘Voor de eerste stoel die we maakten, printten we eerst de mal om daarna het mycelium erin te spuiten’, vertelt hij.

‘Nu kunnen we dat tegelijk doordat we software en printer hebben aangepast. De buitenwand is een halve millimeter dik en gemaakt van aardappelzetmeel. Een tweede extruder brengt het mycelium in, samen met water en zaagafval.’

DE VOLGENDE STAP IS HET ONTWERPEN VAN ORGANEN

Al sinds zijn academietijd is Zeger Reyers in de weer met organisch materiaal. Hij liet een stoel begroeien met mosselen en kweekte oesterzwammen. ‘Functionaliteit zit noodgedwongen in mijn werk; dat houdt het overeind. Maar ik ben niet productgericht’, stelt hij. Reyers boort de maatschappelijke, politieke en filosofische lagen aan die onder het gebruik van organisch materiaal liggen. Zoals in de tentoonstelling Ja Natuurlijk (2013), waarvoor hij hallucinante paddenstoelen kweekte op luxaflex. Vlak voor de opening door koningin Máxima knipte hij het plastic rond zijn kweeksetje door, waardoor de paddo’s uitdroogden en als zodanig plots onder de opiumwet vielen.

‘Ze groeiden zo de illegaliteit in.’

© Zeger Reyers

Klarenbeek wil vooral een katalysator zijn voor de ontwikkeling van duurzame productiemethoden. Zijn bevindingen vinden al weerklank in het commerciële circuit. Met het bedrijf Opiliones uit Winterswijk werkt hij aan biobased beton. En Ecovative nam contact met hem op om te praten over het industrieel opschalen van zijn techniek. ‘Vooral in de bouw, waar nu nog veel kunststoffen worden gebruikt, zijn de mogelijkheden groot’, stelt hij. ‘Hennep is bijvoorbeeld erg geschikt als isolatiemateriaal. Het probleem is echter dat het brandbaar is. Maar als je hennep combineert met mycelium wordt het super brandwerend.’ Schimmels zijn een dankbaar materiaal. Ze zijn betrekkelijk eenvoudig te kweken, sterk en licht, en stellen geen hoge eisen snoeiafval voldoet al als groeibodem.

ZEGER REYERS

zeger.org

Een ander verhaal is het als menselijk materiaal de grondstof is voor productie. Onlangs slaagden Amerikaanse medisch-biologen erin huidcellen te transformeren tot kloppende mini-hartjes. Maar de weg van dit soort ‘organoïden’ - vaak niet groter dan een millimeter - tot echt functionerende organen is nog lang, weet Ernst Jan Bos, arts-onderzoeker aan het VUmc. ‘Nieren en levers bestaan uit verschillende weefsels met >>

85

EEN NIEUWE MAAKINDUSTRIE

CaCO3 Stoneware

CACO 3 STONEWARE Tijdens een wandeling door de Franse Auvergne stuitte Laura Lynn Jansen op de bijzondere druipsteengrotten daar. ‘Terwijl stalagmieten en stalactieten gewoonlijk een paar millimeter per jaar groeien, kan de groeisnelheid hier, vanwege het hoge kalkgehalte, oplopen tot wel een centimeter per maand.’

Samen met collega ontwerper Thomas Vailly gebruikt Jansen dit uitzonderlijke verschijnsel om ‘samen met de natuur te ontwerpen’. Spinnenwebachtige, 3D-geprinte

vormen zijn de basis waar kalk op wordt afgezet. Het resulterende Stoneware heeft dezelfde kwaliteiten als terracotta. Ze maken momenteel objecten op bestelling, waarbij de opdrachtgever ieder twee weken kan beoordelen of de schaal, pilaar of kom voldoende is aangegroeid. ‘Maar architectonische toepassingen zijn ook mogelijk. We zouden in de toekomst bakstenen kunnen laten groeien.’

lauralynnjansen.com

vailly.com

© Floor Knaapen

86

EEN NIEUWE MAAKINDUSTRIE

>> een grote variëteit in vorm en functie. Het groeiproces gecontroleerd laten verlopen is enorm complex.’

Bos’ specialiteit is het oor, een orgaan dat is opgebouwd uit een enkel celtype en een relatief eenvoudige bloedvatvoorziening kent. Hij werkt met 3D-geprinte mallen, die in de vakliteratuur scaffolding worden genoemd, waar vervolgens kraakbeencellen op groeien.

‘Alles moet exact kloppen in de steriele groeiomgeving.

De crux zit ‘m in de bio-inkt, de gel die dient als drager en voedingsbodem. Daar wordt nu volop mee getest, maar het zal nog jaren duren voordat de bevindingen kunnen worden vertaald naar een klinische omgeving.

De kosten zijn bovendien aanzienlijk. En dan heb je ook nog te maken met de juridische en ethische aspecten.

De regelgeving rond menselijke cellen is – terecht - zeer streng, je kan niet zomaar kraakbeencellen van een patiënt afnemen en deze opkweken. Omdat de delingscapaciteit van kraakbeencellen na drie of vier keer delen drastisch afneemt, heb je voor één oor al snel een half miljard cellen nodig. Het verkrijgen van voldoende cellen is nog steeds een grote hindernis voor wetenschappers, wat door de komst van 3D-printen niet veranderd is.’

VOOR ÉÉN OOR HEB JE 500.000.000 CELLEN NODIG ‘Dat we nog steeds een term als biohacking gebruiken, geeft aan dat de biotechnologische beweging nog lang geen mainstream is’, constateert Pieter van Boheemen.

Hij richtte in 2012 de Dutch DIY Bio Community op en werkt nu voor Open Wetlab van Waag Society. Iedere dinsdagavond wordt het laboratorium opengesteld voor kunstenaars, ontwerpers en andere geïnteresseerden. ‘In Nederland lopen we voorop. In andere hoofdsteden kom je labjes tegen maar niet op zo’n schaal als in Amsterdam.

De afgelopen maanden waren we vooral bezig met electrowetting, een techniek waarmee druppels heen en weer bewegen op chips. Biotechnologie voor in je broekzak.’

Van Boheemen wil zijn open laboratorium biotechnologie beter toegankelijk maken en de discussie op gang brengen over de mogelijkheden, beperkingen en gevaren ervan.

‘Het is nu vooral de industrie en de academische wereld die ermee bezig is. Maar dit gaat onze wereld vormgeven en we moeten ons afvragen: wat willen we ermee?’

3D-geprinte oren

Filosoof en ontwerper Koert van Mensvoort onderschrijft de noodzaak van een breed maatschappelijk draagvlak.

‘Omdat we heel veel nog niet weten - vooral over onvoorziene effecten - moeten we bedachtzaam en voorzichtig te werk gaan en zoveel mogelijk partijen bij de ontwikkelingen betrekken. Bestaande financiële belangen van de petrochemische industrie zullen absoluut een remmende factor zijn. Er zijn dan ook nieuwe partijen nodig om de oude industrie weg te concurreren. Met een combinatie van visie, durf, kennis en aanzienlijke investeringen kunnen ze de maakindustrie volledig veranderen – en daar miljarden mee verdienen.’

DEZE REVOLUTIE GAAT ONZE WERELD VERANDEREN Biologie en technologie schuiven steeds verder in elkaar, is Van Mensvoorts overtuiging. ‘We leven wat dat betreft in een begintijd.’ De organische revolutie in de maakindustrie is volgens Van Mensvoort onderdeel van een grotere verschuiving, die onder meer ons financiële systeem en de manier waarop we ons voortbewegen radicaal zal veranderen. ‘Het gebruik van organisch materiaal is niet de motor van die grote verandering, maar hij is wel erg belangrijk voor de esthetiek van de wereld om ons heen. Die gaat er anders uitzien. Het meest extreme toekomstbeeld dat je je kunt voorstellen is dat producten gewoon aan bomen groeien, een beetje zoals in het logo van V&D.’ ŤŤ

mediamatic.net ericklarenbeek.com vumc.nl waag.org mensvoort.com

Edo Dijksterhuis freelance journalist en publicist

87

WATER REPUBLIC

Waterinnovatie

WATER REPUBLIC Dymphie Braun programmamaker Creatieve Industrie Pakhuis de Zwijger

© Ap Verheggen

PROEFTUIN VOOR WATERINNOVATIES Water Republic werkt samen met een betrokken watercommunity toe naar 2025, het jaar van de 750e verjaardag van Amsterdam. Samen met waterexperts, kunstenaars, wetenschappers en ieder ander die geïnteresseerd is, onderzoekt Water Republic hoe de stad Amsterdam verbonden is met water. Want zoals schrijver Russell Shorto het verwoordt: ‘Water, dat zit in de haarvaten van Amsterdam’. >>

89

WATER REPUBLIC

>> Water Republic verzamelt nieuwe initiatieven om de

Amsterdamse waterkaart te verrijken. Waterinnovatie is belangrijk voor de stad. ‘Amsterdam heeft een duurzaamheidsagenda ontwikkeld’, vertelt Jan Peter van der Hoek, hoofd Innovatie bij Waternet en hoogleraar aan de TU Delft. ‘Water kun je heel goed gebruiken om de doelstellingen op die agenda te realiseren.’ Belangrijk bij waterinnovatie is dat we kijken naar de daadwerkelijke toepassingen van de initiatieven. Waternet zelf wint bijvoorbeeld fosfaat terug uit afvalwater, dat omgezet wordt in sulfiet en geschikt is voor de landbouw. ‘Maar er zijn ook heel veel burgerinitiatieven die zich bezighouden met waterinnovatie. Bij Waternet proberen we daarop aan te sluiten en waar mogelijk samen met de initiatieven de ideeën verder te ontwikkelen.’ Want innoveren, dat doe je samen.

© Ap Verheggen

Een van die 'kleinschalige' initiatieven is de Sunglacier van Ap Verheggen. Ap is kunstenaar en filmmaker en hij wil een ijssculptuur in de Sahara realiseren. Jarenlang heeft hij gezworven door het Arctisch gebied en heeft hij met eigen ogen gezien hoe snel het landschap daar aan het veranderen is. Hij rustte een ijsberg uit met GPS-apparatuur en had uitgerekend dat de berg nog zo’n vier jaar zou drijven. De berg hield het echter maar vier maanden vol voordat hij kantelde en afbrokkelde. De gemeten temperatuur bleek veertig graden Celsius hoger dan verwacht: +20°C in plaats van -20°C. Met zulke heftige veranderingen is aanpassen het enige dat de lokale bevolking kan doen. Het zette Ap aan het denken. Als daar de gletsjers wegsmelten, zou de mens dan in staat om ze terug te bouwen in een andere omgeving, in een droge en hete woestijn? Hij benaderde zijn vriend Frank van der Heijden, ingenieur van beroep,

90

Sunglacier

en samen bouwden ze een enorme koelcel om te testen of ze onder de omstandigheden van vijftig graden Celsius ijs konden maken. Alle energie die daar voor nodig is, komt van zonne-energie. Van het zonlicht en van de hitte maken ze ijs. ‘Want hoe warmer dat het is, hoe hoger de absolute luchtvochtigheid’, vertelt Ap. ‘Een droge, maar hele hete woestijn bevat daardoor meer water dan je in eerste instantie denkt’. Onder de meest extreme omstandigheden kan de hoeveelheid water in de Sahara-lucht daardoor meer zijn dan op het moment dat het hier in Nederland buiten zou regenen.

WE MOETEN OP EEN ANDERE MANIER GAAN NADENKEN Om hun theorie te testen, bouwde het duo een waterval in hun woestijnlab. Het koelsysteem zou er voor moeten zorgen dat de lucht die werd aangevoerd onder het condensatiepunt kwam. Het water drupte naar beneden. ‘Met 100 m2 conventionele solar zou je al genoeg drinkwater kunnen genereren voor honderden mensen’, zegt Ap. ‘Natte gebieden worden natter, droge gebieden worden droger, we ondervinden momenteel veel schade. Ik wil vooral dat we op een andere manier gaan nadenken.’ Met WaterDrop, een solar-powered waterstation in pocketformaat dat gebruik maakt van dezelfde technologie, zou zomaar eens een oplossing gevonden zijn voor het drinkwaterprobleem. De methodiek is er, nu wordt hard gezocht naar een bedrijf dat prototypes kan bouwen. >>

WATER REPUBLIC

Noordzeeboerderij

NOORDZEEBOERDERIJ Je kent het als de nori-vellen om je sushi, maar het zit ook als verdikkingsmiddel in tandpasta en er worden tegenwoordig zelfs hamburgers van gemaakt. Zeewier groeit van de nutriënten die vrij rondzwemmen in zee. Het heeft geen landbouwgrond nodig, je hoeft het niet te bemesten en het heeft geen zoet water nodig. Op dit moment importeren we bijna al het zeewier dat we gebruiken uit Azië. En dat is raar, vindt Marlies Draisma van Stichting Noordzeeboerderij. Want zeewier komt van nature voor in de Noordzee. Een eerste test voor offshore zeewierteelt leverde één kilo zeewier op, om te laten zien dat het kan. Noordzeeboerderij droomt ervan op korte termijn een zeewierakker van maar liefst een hectare groot in de Noordzee aan te leggen. En om mensen te inspireren wat je met zeewier kunt doen, komt in oktober het boek Groenten uit Zee uit.

noordzeeboerderij.nl

>> De Sunglacier is niet het enige innovatieve idee.

De Aquiva Foundation werkt op dit moment al aan een oplossing voor het drinkwaterprobleem in ontwikkelingslanden door zout water om te zetten in zoet water. Dat doen ze dankzij membraamtechnologie.

‘We gebruiken restwarmte van energieafval om het water te zuiveren’, vertelt David Zetland, ambassadeur van Aquiva. ‘Daar wordt anders niets mee gedaan.’ Sterker nog, die restwarmte wordt nu gekoeld. En omdat dat niet meer hoeft, spaar je nog eens geld uit ook, genoeg om de waterzuivering mee te financieren. Momenteel heeft nog zo’n twintig procent van de wereldbevolking geen of onvoldoende toegang tot schoon drinkwater.

Aquiva hoopt met deze techniek bij te dragen aan de milleniumdoelstelling van de Verenigde Naties, zodat iedereen toegang heeft tot voldoende én betaalbaar schoon drinkwater.

HET IS NOG EEN DRUPPEL OP DE GLOEIENDE PLAAT Tres Hombres probeert op haar beurt voor een revolutie te zorgen in het transport. De impact van vrachtvaart op ons mileu is groot. Het 32 meter lange zeilschip is een van de weinige professioneel zeilende vrachtschepen en probeert een alternatief te bieden als antwoord op het CO2 probleem. ’Het is nog een druppel op een gloeiende plaat,’ zegt Jorne Langelaan, kapitein van Tres Hombres. ‘We kunnen nog maar zoveel meenemen als de inhoud van één vrachtcontainer.’ Ook Jorne wil ons vooral aan het denken zetten. ‘Bedenk dat een regulier ‘klein’ vrachtschip, dat dus wel al zo’n honderd keer groter is dan de Tres Hombres, gewoon tienduizend liter zware olie >>

91

WATER REPUBLIC

Planet Texel

PLANET TEXEL Tien jaar geleden werd het bureau van landschapsarchitecten Pepijn Godefroy en Marieke Timmermans door de provincie Noord-Holland gevraagd om de identiteit van het landschap in kaart te brengen. De gemeente Texel vroeg vervolgens om een verdieping specifiek voor hun eiland. Het bureau pakte die opdracht wat ruimer aan en verbeeldde naast het bestaande landschap ook een toekomstvisioen voor Texel.

Het eiland kampt met een aantal watergerelateerde problemen en de oplossingen die la4sale daarvoor bedacht had, bieden zowel recreatieve als commerciële mogelijkheden. In het in 2013 opgezette IABR-Projectatelier Planet Texel werken ze samen met FARO Architecten de ideeën, waarbij ook de eilandbewoners betrokken werden, verder uit. Een voorbeeld is T-biza: een zachte zandige vooroever die functioneert als kustbescherming aan de waddenkant. Een soort duurzame superbrede klimaatdijk, die tegelijk gebruikt kan worden als strand en vestigingsplaats voor mobiele seizoensverblijven. Ook werd een oplossing bedacht voor het zoetwatertekort in de zomer en de verzilting. Samen met de Texelaars, plannenmakers, bestuurders en studenten wordt er nu gewerkt aan de verdere ontwikkeling van het eiland.

92

la4sale.nl

iabr.nl

faro.nl

planettexelacademy.nl

>> per etmaal verstookt. Dat is nogal wat.’ Door de

efficiëntie van de huidige vrachtvaart hebben we geen besef meer waar onze producten vandaan komen. De kostprijs van het vervoer is nihil, waardoor ondernemers net zo goed in China kunnen produceren. ‘Dat heeft geleid tot de overconsumptie waar we nu met z’n allen in zitten en daarmee heeft de huidige vrachtvaart ook een indirect effect op het klimaatprobleem’, zegt Jorne.

Binnenkort gaat ook de Nordlys in de vaart en het nieuwste schip, de driemaster Noah, ligt nu nog op de tekentafel. Die kan straks tien keer zoveel vracht aan en biedt, naast plek voor zesendertig leerlingen, ook plaats aan twaalf passagiers. Wie naar Amerika wil, kan dat straks weer zonder in het vliegtuig te hoeven stappen.

Ook in de textielindustrie vindt waterinnovatie plaats.

De textielindustrie is een van de meest vervuilende industrieën ter wereld. Het verfproces van de stoffen zorgt voor zo’n twintig procent van die vervuiling. ‘Er is maar liefst honderd tot honderdvijftig liter schoon water nodig om één kilo textiel te verven’, zegt Ian Spoelstra van Dyecoo. ‘Het water dat na afloop overblijft en door de fabrieken geloodst wordt, zit niet alleen vol met restanten verf, maar ook vol met proceschemicaliën.’ >>

WATER REPUBLIC

Watergezant

© Hein van Lieshout la4sale / Linda Buijsman Faro

>> Met de technologie van Dyecoo verf je textiel zonder

water en proceschemicaliën en je verbruikt daarbij minder energie en produceert geen afval. ‘Zoals bij meerdere innovaties geldt, het kost moeite en energie om de industrie ervan te overtuigen dat het op een andere manier kan en moet’, zegt Ian. Gelukkig zijn er steeds meer merken die dat inzien. Vanwege het milieu, maar ook omdat de kostprijs van water zal stijgen. Dyecoo kleurt stoffen met behulp van ‘superkritisch’ CO2 , een vorm tussen vloeistof en gas. ‘Dit spelletje ga je niet winnen als je een schone technologie hebt die het niet tegen een vergelijkbare prijs kan doen of minder goede kwaliteit levert’, zegt Ian. Superkritisch CO2 is extreem goed oplosbaar en dringt goed door tot het weefsel waardoor het proces niet alleen snel is, maar de kleuren ook helder en diep zijn. ‘Dit spelletje gaan wij winnen.’

HET MOET EN KAN OP EEN ANDERE MANIER

‘Water is ‘s werelds grootste probleem’, zegt Henk Ovink, door de Ministeries van Economische Zaken, Infrastructuur & Milieu en Buitenlandse Handel & Ontwikkelingssamenwerking aangesteld als Nederlands eerste Watergezant. De Watergezant reist de hele wereld over om Nederland als waterland te promoten. ‘Dat klinkt wat flauw, maar negentig procent van de rampen is watergerelateerd, veertig procent van de wereldbevolking is de komende jaren de klos, het schaadt onze ecologie en het gaat veel geld kosten. Nederland heeft daarvoor veel te bieden, water is onderdeel van onze cultuur.’ Ovink is vooral bezig met wereldwijd verschillende partijen aan elkaar te verbinden. ‘Je ziet dat het denken verandert, de aanpak verandert, en niet alleen bij overheden, maar ook bij bedrijven, ontwerpers, ondernemers, overal.’

De watercommunity groeit: goed nieuws voor de Water Republic! ŤŤ

waterrepublic.nl sunglacier.blogspot.nl fairtransport.eu dyecoo.com rebuildbydesign.org

93

94

Š Ruben van Vliet

STADSAMBASSADE LEEUWARDEN

LWD2018

STADSAMBASSADE LEEUWARDEN CULTUREEL MIDDELPUNT VAN EUROPA In 2018 is Leeuwarden de Culturele Hoofdstad van Europa. Na een spannende strijd werden Utrecht, Den Haag, Maastricht en Eindhoven verslagen om deze felbegeerde titel. Leeuwarden is heel 2018, onder de naam LWD2018, één groot podium voor intensieve programmering.

Hoofdthema van het jaar is iepen mienskip, Fries voor open gemeenschap. De kracht van Leeuwarden is dan ook ‘dat het van onderop komt’, zo stelt de informatiekrant van LWD2018. >>

95

STADSAMBASSADE LEEUWARDEN

KarTent

KARTENT Wist je dat één op de vier tenten na eenmalig gebruik op een festival wordt achtergelaten? Dit heeft uiteraard een enorme impact op het milieu. Jan Portheine zag hierin een kans en ontwikkelde samen met mede-TU-studenten Wout Kommer en Bas Hacking de KarTent. Het is een wegwerp-festivaltent volledig gemaakt van karton. ‘Wij zetten hem neer en halen hem ook weer op.’ Na het festival kan de tent direct naar de recycling van de papierindustrie, zodat hij opnieuw gebruikt kan worden om boeken, kranten of wc-papier van te maken.

kartent.nl

96

STADSAMBASSADE LEEUWARDEN

>> De toewijzing van de titel Culturele Hoofdstad van Europa

wordt door het Europees Parlement bepaald. Eerdere Nederlandse steden die de titel mochten dragen zijn Amsterdam in 1987 en Rotterdam in 2001. In dat jaar deelt een stad de titel met een andere stad uit een ander land in Europa, om de samenwerking door verscheidenheid te bevorderen. Doel van de titel is om de rijkdom, de verscheidenheid en de gemeenschappelijke kenmerken van de Europese culturen te vieren. Het draait om ’het vergroten van de sense of belonging van de Europese burgers’, zo staat op de site van de Europese Commissie te lezen. Door middel van cultuur een bijdrage leveren aan de ontwikkeling van steden, in de breedste zin van het woord.

In 2018 zal naast Leeuwarden de stad Valletta (Malta) de titel mogen dragen.

‘Door de samenwerking van een team van gepassioneerde bewoners, stroomde Leeuwarden door naar de finale en pakte zelfs de titel’, gaf Stadmaker Sjoerd Bootsma in een eerder artikel al te kennen. Sjoerd is initiatiefnemer van onder andere Podium Asteriks in de Blokhuispoort in Leeuwarden. De Blokhuispoort was vroeger een oude gevangenis en is omgetoverd tot een plek waar jonge ondernemers de handen ineen slaan om de stad te transformeren. Podium Asteriks voorziet bijvoorbeeld in de behoefte die er vanuit de gemeenschap bestaat om aanstormend muzikaal talent plek te bieden. Naast het muziekpodium biedt de Blokhuispoort plaats aan meer dan 130 organisaties, variërend van een kapper tot aan een onderzoeksbureau. Sjoerd geeft aan dat er rond de start van Podium Asteriks een cynische sfeer hing. ‘Maar ik geloof dat de crisisgeneratie daar helemaal klaar mee is.

Door de crisis moet je op zoek naar een nieuw verhaal.’

Een soortgelijke tendens was er bij de aanloop naar LWD2018, waar de meerderheid binnen de gemeente, regionale pers en het culturele veld de kans op succes laag inschatte. ‘Wij zagen die kans wel,’ zegt Sjoerd, ‘we hebben dit project echt gehackt en mochten in 2010 het eerste bidbook met onze plannen schrijven om mee te strijden voor de titel.’ Het is dan met recht te stellen dat het de gemeenschap is ‘aan te rekenen’ dat Leeuwarden in 2018 de Culturele Hoofdstad van Europa zal zijn.

Een variété aan projecten

ALS JE KANSEN ZIET DAN MOET JE ZE PAKKEN Als je de online informatiekrant van LWD2018 er op na slaat, is te zien dat er een scala aan plannen op stapel staat. De 41 projecten die in het bidbook staan, worden uiteraard uitgevoerd. Projecten zoals een reizend festival over de grutto, tot aan een expositie met werk van de oud-Leeuwarder M.C. Escher. Er is een project dat op bijzondere locaties kunstwerken zal plaatsen die energie opwekken en er zal een conferentie zijn over serious gaming met de mienskip als onderwerp. Ook zullen er reusachtige poppen van het Franse gezelschap Royal de Luxe richting Friesland komen, waar ze ontvangen zullen worden door de plaatselijk gebouwde creaties. Dit spektakel zal de symbolische afsluiting zijn van de grote renovatie van de Afsluitdijk. LWD2018 is dan ook niet een project dat enkel cultureel van aard is, maar tevens de verbinding met bijvoorbeeld de ruimtelijke ontwikkeling van Friesland zal duidelijk gemaakt worden. In dit kader zal het plein voor het Centraal Station een make-over krijgen.

Hier zal onder andere een fontein neergezet worden van de hand van de Spaanse top-kunstenaar Jamie Plensa.

Dit is onderdeel van het project Eleven Fountains, waarbij alle Elf Friese Steden een eigen fontein krijgen. Het is zomaar een wilde greep uit het variété aan projecten dat Leeuwarden én Friesland in 2018 op de Europese kaart gaat zetten. Naast alle reeds bestaande en bedachte projecten, is het belangrijk op te merken dat er ook veel ruimte gegeven wordt aan mensen die zelf nog met projecten willen komen. ‘Het is niet vóór de mensen, maar mét de mensen’, zo stelt de informatiekrant. >>

97

STADMAKER ALMERE

Amal Abbass-Saal

AMAL ABBASS-SAAL © Soraya Ebrahimi

‘IK WIL HIER EEN THUIS CREËREN VOOR MENSEN VAN OVER DE HELE WERELD.’ Amal weet mensen bij elkaar te brengen met verschillende achtergronden in taal, cultuur en geloof. Tijdens haar werk als familietherapeut merkte Amal op dat mensen, vooral als ze nieuwkomers zijn in een vreemd land, zich vaak eenzaam voelen. Toen ze zelf vijf jaar geleden vanuit Duitsland naar Nederland kwam, werd ze op basis van haar looks wel eens beledigd met ‘wat doet deze asielzoeker hier?’. Als kind van een Nigeriaanse vader met in het verleden een illegale status, triggerde dat haar op zoek te gaan naar ‘wat nodig is om je thuis te voelen’. Ze zocht contact met mensen in het asielzoekerscentrum in de buurt en voor de kinderen, maar ook voor de rest van hun familie, startte ze met het structureel organiseren van activiteiten zoals taal- en kunstprojecten. Naast het al eerdere BuurTThuis Jan Steen in Almere Haven, opende begin 2015 BuurT-Thuis Khalili in Almere Poort. Dit buurthuis werd gebouwd met hulp van vrijwilligers, kunstenaars, kinderen en buurtbewoners. ‘Het is een tweede thuis, vandaar BuurT-Thuis’, zegt Amal. Er is zeven dagen per week

98

programmering met kunst en cultuur als bindmiddel. ‘Deze programma’s komen van de mensen zelf. Elke dag wordt er samen gekookt en gegeten. Er wordt geschilderd, gekleid, gedanst en er is ruimte voor mensen om ideeën en projecten verder te ontwikkelen.’ De plannen voor de toekomst zijn groots. Amal is in onderhandeling met de gemeente voor drie hectare grond, waar ze het concept van Khalili wil uitbreiden. ‘We willen hier een cultuurcentrum bouwen met verschillende gerecyclede en duurzame materialen.

Het moet een volledig self-sustaining centrum worden waar mensen kunnen langskomen, maar ook kunnen wonen, werken en zich bovenal kunnen ontwikkelen.’

Belangrijk is dat mensen vanuit verschillende landen en culturen elkaar leren begrijpen. Amal is door de Universal Peace Federation benoemd tot Ambassador For Peace voor haar zoektocht naar de overeenkomsten tussen culturen die samenleven mogelijk maken. inspiratie-inc.nl

upf.org

STADSAMBASSADE LEEUWARDEN

>> Dat cultuur als proeftuin gebruikt wordt, werd al duidelijk

op het festival Welcome To The Village (WTTV). Dit jaarlijkse festival is onderdeel van LWD2018, maar draait al een tijdje en kende in 2015 zijn derde editie.

Uitgangspunten van het festival zijn co-creatie, duurzame

LEEUWARDEN ALS LABORATORIUM

It Erfskip

innovatie en lokale identiteit in een internationale context.

De makers van WTTV stellen dat een festival een uitgelezen kans is om nieuwe vormen van samenleven en samenwerken te testen. Het is immers een tijdelijk afgesloten geheel en daardoor goed te monitoren. Vooral op het gebied van voedsel, energie en afval is een festival dè plek om nieuwe technologiÍn uit te proberen. Zo was dit jaar in het midden van het terrein het duurzaamheidsplatform DORP. Je kon hier met bananenschillen je telefoon opladen, al fietsend je smoothie klaarmaken en alle apparatuur draaide op zonnecellen. Een ander interessant project dat er getest werd, >>

IT ERFSKIP Met een gehaakte onderzetter kwam een tachtig jarige dame uit Leeuwarden het kantoor van LWD2018 binnengelopen. Ze vroeg zich af of ze met haar liefde voor haken en de tijd die ze over had na het overlijden van haar man, kon bijdragen aan het culturele programma. Het was de inspiratie voor It Erfskip (wat erfenis of nalatenschap betekent), een souvenirwinkel waar jong, oud, rijk, arm en ieder ander met een eigen talent samenkomt, waar souvenirs te koop zijn voor de bezoekers van LWD2018 en waar ook geprogrammeerd wordt. De souvenirs worden gemaakt in werkplaatsen, wijkcentra, broedplaatsen en scholen, waardoor het talent en vakmanschap van alle Liwwadders zichtbaar wordt, want het culturele jaar is van iedereen. De winkel is ontstaan in samenwerking met de Amsterdamse Noorderpark Trust.

99

STADMAKER HEERLEN

Vincent Offermans

VINCENT OFFERMANS © Nathalie Eggels

‘EEN TEVREDEN STAD MET EEN STERKE EIGEN IDENTITEIT, DAT IS WAT IK WIL.’ Met Creative Corridor, een co-working space waar onverwachte verbindingen gelegd worden tussen creatieve ondernemers, geeft Vincent invulling aan de leegstand in Heerlen én draagt hij bij aan het creatieve klimaat in de stad. Ook zijn eigen videoproductiebedrijf Glasbak is gevestigd in de doorgang. Naast werken aan gezamenlijke opdrachten, kan ontspanning gevonden worden in de eigen mini-bioscoop en op het plein aan het einde van de Corridor. Daar organiseren de creatieven samen live-voetbalavonden, filmavonden, pop-up poolparties en - samen met de aangrenzende dansschool Swing-Inn - openlucht dancefeesten. Sinds de sluiting van de mijnen in de jaren zestig, heeft de stad geen beste naam opgebouwd. De afgelopen jaren is er hard gewerkt dat imago van zich af te schudden. ‘In tegenstelling tot het nette Maastricht, dat de allure van Parijs heeft, heeft Heerlen wel nog een rauw randje, vergelijk het met de uitstraling van Berlijn’,

100

zegt Vincent. ‘Dat zie ik als iets positiefs.’

Heerlen is, meer dan Maastricht, op de jeugd gericht en biedt als stad veel ruimte voor de creatieve sector. In Heerlen voelt Vincent zich thuis. ‘Al mis ik er wel soms de gezelligheid van Amsterdam, maar daar werken we aan.’ Creative Corridor is al uitwisseling aangegaan met Maastricht en binnenkort ligt die verbinding er ook met het Duitse Aken en Keulen en het Belgische Luik en Hasselt. Hoewel die steden qua afstand dichterbij liggen dan Amsterdam, droomt hij ook van een directe uitwisseling met de hoofdstad. ‘De afstand tussen die steden is gevoelsmatig kleiner door taal en cultuur. Het ideaalbeeld zou zijn om ook in Amsterdam opdrachten te hebben. En als ik daar dan nóg een kantoor kan openen, kan er ook fysiek gewerkt worden. The best of both worlds, als je het ons vraagt. vincentoffermans.com

STADSAMBASSADE LEEUWARDEN

Snakkerburen

SNAKKERBUREN Kunstproject De Reis is een onderdeel van LWD2018 waarbij kunstenaars werd gevraagd om in samenwerking met bewoners een blijvend werk te maken. Merijn Vrij maakte een nieuw hekwerk ontworpen voor De Doarpstún in Snakkerburen. In deze prachtig gevarieerde tuin zijn 65 vrijwilligers dagelijks bezig om te werken aan natuurlijk geteelde voeding en planten. ‘LWD2018 is meer dan een feest,’ zegt Merijn, ‘het moet ook echt iets blijvends opleveren.’ De tuingangers en bewoners wilden graag een uniek hek en iets unieks, dat hebben ze gekregen. ‘Met de ideeën van de bewoners heb ik iets ontworpen, wat we daarna gezamenlijk hebben gebouwd. Een succesvol project waarbij cultuur, participatie en ambacht tot iets duurzaams hebben geleid’, zo stelt een tevreden Merijn.

merijnvrij.nl

© Merijn Vrij

dedoarpstun.nl

>> is KarTent, een kartonnen festivaltent bedacht door Jan

Portheine. ‘Welcome To The Village is het eerste festival geweest dat een go gaf om te kunnen testen’, zegt Jan. ‘Ze geloofden echt in het innovatieve idee en hebben het risico durven nemen om een project zoals KarTent de ruimte te bieden om te pionieren. Sinds maart van dit jaar ben ik al bezig, maar nadat we op Welcome To The Village hebben gestaan, krijg ik opeens aanvragen van grote festivals zoals Pukkelpop. Ik word nu zelfs gebeld door geïnteresseerden uit Chili en Nieuw-Zeeland.’

WE ZIJN GEK OP VERANDERING HIER Leeuwarden grijpt het ‘zijn’ van Culturele Hoofdstad aan om grote transities aan te pakken, zo blijkt. In een tijd dat we voor grote uitdagingen staan als het gaat om toe- en afvoer van afval, energie of voedsel, is het goed om te zien dat LWD2018 hier op inspeelt en op zoek gaat naar oplossingen. Dat Leeuwarden wel van verandering houdt, blijkt wel uit het feit dat het de stad is die - althans volgens het Guinness Book of Records - wereldwijd het vaakst van naam is veranderd. >>

101

STADMAKER NIJMEGEN

Angela Verkuijlen

ANGELA VERKUIJLEN © Roy Soetekouw

‘M I J N TA A K I S H E T V E R B I N D E N VA N N I J M E G E N A R E N , S TA D M A K E R S E N D E P O L I T I E K .’

Theaterdocent Angela is sinds driekwart jaar de nieuwe Nachtburgemeester van Nijmegen. Ze hield al van het nachtleven en met haar toilettheater The Plees To Be zorgt ze voor een ontspannen stoelgang bij festivalgangers. Toen er een jaar geleden nieuwe verkiezingen waren voor het Nachtburgemeesterschap, gaf een vriendin haar op en voerde ze succesvol c(h)ampagne onder het motto Nie Nuilen, Stem Verkuijlen.

‘Ik zie een taak weggelegd in het samenbrengen van verschillende partijen in de stad. Zo kunnen ze elkaar versterken.’ Dat beperkt zich niet alleen tot de nacht, dus misschien is de term ‘Vrijetijdsburgemeester’ meer van toepassing. ‘De afgelopen periode heb ik vooral gekeken naar wie wij zijn als Nijmegen en wat de stad nodig heeft.’ Angela wil verschillende doelgroepen en

102

generaties samenbrengen en tegelijk mensen prikkelen en verder laten kijken.

Ze ziet kunst als een mooie vorm om mensen uit de tent te lokken. Zo heeft ze een spoedcursus Nimweegs: Nuilen voor Beginners opgezet om studenten, ofwel import-Nijmegenaren, door middel van een ludieke quizavond kennis te laten maken met de ‘echte’ Nijmegenaren. Ook de door haar voorganger Doro Krol opgezette Nacht van de Ommetjes vindt nog steeds doorgang. Deelnemers aan deze wandeling leren dan hun eigen (of een andere) buurt of wijk beter kennen. De ultieme droom van deze Nachtburgemeester? ‘Om ook aan iedereen buiten de stad te laten zien wat Nijmegen te bieden heeft.’ nachtburgemeesternijmegen.nl

STADSAMBASSADE LEEUWARDEN

>> Wybren Jorritsma, programmamanager bij de Provincie

Friesland, geeft aan dat de titel Culturele Hoofdstad ook voor de verschillende betrokken overheidsinstanties een moment van experiment is. ‘Middels culturele en kunstzinnige evenementen wordt er sociaal-economisch geëxperimenteerd, worden er vragen gesteld en oplossingen gezocht voor uitdagingen op het gebied van economie, ecologie, energie en sociale participatie’, zo schrijft hij op het blog van LWD2018. En dat heeft zijn effect op de bestaande instanties: ‘Er zal bij overheden, ook op competentieniveau, een paradigmashift plaats moeten vinden waarbij het maakbaarheidsdenken vervangen wordt door het faciliteren en ondersteunen van oplossingen en initiatieven, aangedragen door derden.’

LWD2018 is dus naast een cultureel programma om als buitenstaander van te genieten, voor de betrokken partijen ook een leerproces. Als overheid op een nieuwe manier kijken en leren werken met de partijen om je heen.

Juist de verschillen en de pijnpunten niet uit de weg gaan maar van elkaar leren, dat is waar LWD2018 voor wil gaan. Ontmoeting en samenwerking vinden in verschillen vormt dan ook een leidraad. Dit is duidelijk merkbaar in een aantal programmalijnen die het programma rijk is, waaronder Cultuur & Natuur, Gemeenschap & Diversiteit en Stad & Land. Niet alleen de stad Leeuwarden, maar mensen uit heel Friesland en zelfs buiten die grens worden betrokken bij de projecten. Zo zal Zuid-West Friesland het grootste openbare museum van Nederland worden. Hierbij mogen de dorpen in het gebied zelf bepalen wat er allemaal plaats zal vinden. Ook de Friese Waddeneilanden worden er bij betrokken, zo zal Oerol een speciale expositie maken. Op de website van LWD2018 staat een interview met Joop Mulder, oprichter en directeur van Oerol. ‘Bij Midsland op Terschelling wordt een kwelder aangelegd’, vertelt hij daar. ‘Die gaat eruit zien als het schilderij Pier en Oceaan van Piet Mondriaan.

Dat schilderij uit 1914 markeerde Mondriaans overgang van naturalisme naar abstractie. Dat vind ik een mooie gedachtegang, want we slaan met Leeuwarden-Fryslân 2018 ook nieuwe en andere wegen in.’

Ontmoeting en samenwerking

Wat betekent het inslaan van die nieuwe weg precies voor het ‘Leeuwarden van de toekomst’? ‘Voor ons gaat de culturele hoofdstad niet alleen over het maken van een goed programma voor 2018’, antwoord Sjoerd. ‘Het gaat er juist om dat we dit 2018-programma gebruiken om binnen onze stad en regio zaken anders aan te pakken.

Niet alleen ons eigen navelpluis te bestuderen, maar open staan voor en samenwerken met mensen uit de hele wereld. Met en vanuit zelfvertrouwen. De kwesties waarvoor we in Leeuwarden staan, zijn heus niet uniek in de wereld.’ Als we Sjoerd vragen in wat voor een stad hij wil wonen - een vraag we ons allen zouden moeten stellen is hij duidelijk: ‘Ik hoop dat ik over tien jaar in een stad woon met een open houding, een stad met het lef om groot te denken en waarin ruimte is voor experiment en nieuwe oplossingen.’ ŤŤ

2018.nl sjoerdbootsma.nl blokhuispoort.nl welcometothevillage.nl fryslan.frl oerol.nl stedenintransitie.nl/leeuwarden

Peter Both redacteur Nieuw Nederland

Quirine Winkler projectleider Nieuw Nederland

103

IN LIMBO EMBASSY

Geen mens is illegaal

RESPECT ALL HUMANITY GEEN MENS IS ILLEGAAL 104

Š Vera Duivenvoorden

Het is niet meer dan een oude schaftkeet op wielen: de In Limbo Embassy, die de groep ongedocumenteerden vertegenwoordigt die op dit moment in Nederland verblijft. Het is een van de vele nieuwe lokale initiatieven om vluchtelingen een gezicht te geven. 'Pas als we elkaar leren kennen, zal de angst verdwijnen.' >>

105

IN LIMBO EMBASSY

>> ‘Ik vind het belangrijk om Nederlanders een beeld te

geven van de realiteit waarin wij leven. Het gebeurt niet ergens ver weg, aan de randen van Europa. Het gebeurt hier, midden in Amsterdam.’ De 39-jarige Mufti Ababujey Yussif heeft een oud-Nederlandse politiepet op en een Amerikaans pilotenjasje aan. ‘Respect all humanity’, staat er handgeschreven op een kaartje op zijn rechterborst. En links: ‘Geen mens is illegaal.’ Mufti is trots op het uniform dat hij boven zijn spijkerbroek draagt. ‘Gekocht op het Waterlooplein’, lacht hij. ‘Ik wil eruitzien als een kunstenaar, maar tegelijkertijd een statement maken.’

Mufti is een van de ambassadeurs van de In Limbo Embassy, de ambassade die geen land vertegenwoordigt, maar een groep mensen: de ongedocumenteerden die in Nederland wonen, maar hier eigenlijk niet mogen zijn. De Embassy is een kunstproject van Manon van Hoeckel (25), die hiermee de aandacht wil vragen voor de lastige situatie waarin deze groep zich bevindt: 'in limbo', ergens tussenin. Ze mogen hier niet zijn, maar kunnen of willen ook niet terug naar het land waar ze vandaan komen. ‘Met de ambassade gaan we door Nederland trekken’, vertelt Mufti. ‘Mensen horen wel veel over ons, maar ze praten nooit mét ons. Ik wil daar verandering in brengen.’ Doordat de Embassy een kunstproject is, kan de ambassade gebruik maken van de mazen in de wet. Dit biedt de ambassadeurs de mogelijkheid toch een bijdrage te leveren aan de samenleving.

Vanavond is Mufti met een paar andere ambassadeurs naar Amsterdam-West gekomen voor de officiële opening van de ambassade. Donateurs die met de crowdfunding-actie samen bijna elfduizend euro hebben opgebracht voor het project, worden getrakteerd op een etentje. ‘Veel van de ongedocumenteerden met wie ik omga, kijken eerst nog even de kat uit de boom’, zegt Mufti, die zelf dertien jaar geleden vanuit Ghana naar Amsterdam kwam. ‘Zij vinden het spannend dat wij er straks met de ambassade op uittrekken. ‘‘Hoe weet je of het veilig is, of je niet door de politie wordt opgepakt’’, vragen ze me. Zij durven pas mee te doen als ze een status hebben. Maar ik ga daar niet op wachten - misschien kan ik niet eens meer praten als ik eindelijk mijn status heb.’

IK GA NIET ZITTEN AFWACHTEN TOT IK MIJN STATUS HEB 106

Van schaftkeet naar ambassade

De ambassade staat buiten in de stromende regen. ‘Hij is pas net af’, zegt Manon als ze de deur opendoet. Ze verontschuldigt zich voor de verfspetters die nog op haar armen zitten. ‘Met drie vrienden heb ik dagenlang lopen schuren en schilderen. Het was veel werk om er iets moois van te maken.’ In het midden van de oude schaftkeet staat een houten bureau met een stoel erachter. ‘De bedoeling is dat mensen hier binnenkomen en naar het verhaal van een van onze ambassadeurs luisteren. Hopelijk ontstaat er een bijzonder gesprek.’

Manon kocht de schaftkeet bij een boer in het oosten van Nederland, via Marktplaats. ‘Ik kon hem nauwelijks verstaan toen ik hem belde’, lacht ze. ‘Hij was de koeien aan het melken.’ Voor de pilot van het project gebruikte ze een andere keet, maar die was groter en mocht daarom maar met 25 kilometer per uur over de weg gesleept worden.

Niet handig, als je in een jaar tijd heel Nederland door wilt trekken, van Limburg tot Friesland. ‘Met deze mogen we 80 kilometer per uur’, zegt Manon. ‘Zo kunnen we ons wat makkelijker verplaatsen.’

Vier maanden lang volgde Manon de vluchtelingen van de groep Wij Zijn Hier, voor haar afstudeerproject op de Design Academy in Eindhoven. ‘Wat mij het meest trof, is dat we in de media voortdurend horen over vluchtelingen, maar dat het altijd een abstracte groep blijft in plaats van een verzameling individuen met ieder zijn eigen verhaal. De mensen van Wij Zijn Hier vertelden me dat ze zich vaak een roepende in de woestijn voelen. ‘‘Wie hoort ons eigenlijk?’’ vroegen zij zich af.’

Manon verbouwde de schaftkeet en liet staatsieportretten maken van de ambassadeurs, met een deken om hun schouders als koningsmantel. Als pilot ging ze ermee op de Parade staan in Amsterdam. ‘Er kwamen veel positieve reacties’, vertelt ze. ‘Er ontstonden mooie gesprekken met mensen die nog nooit een vluchteling hadden gezien of gesproken. En kinderen stelden uit nieuwsgierigheid heel open vragen, die durfden veel meer dan de volwassenen.’

Toen de eerste ambassade in de tuin stond van WOW, de voormalige HTS in Amsterdam-West waar nu kunstenaars en een hostel in zitten, kreeg Manon op een dag te horen dat er was ingebroken. ‘Die nacht hadden twee jongens het luik geforceerd en waren ze via het raam naar binnen geklommen. Een medewerker zag ze er de volgende ochtend uit springen en wegrennen. Later kwamen we erachter dat het vluchtelingen waren – ze hadden op de linoleumvloer geslapen en het daarna weer netjes >>

‘MENSEN HOREN OVER ONS MAAR PRATEN NOOIT MÉT ONS’

© Alexander Popelier

107

IN LIMBO EMBASSY

Schoenen voor Lesbos

Jorie Horsthuis politicoloog en freelance journalist

SCHOENEN VOOR LESBOS ‘Ik had nooit verwacht dat we zo'n actie zouden opzetten, ik vind het bijna van het type geitenwollensok.

Maar toen we in Griekenland waren zag ik: dit is echt nodig. De situatie is zó urgent, we moeten iets doen.’ Fotograaf Marieke van der Velden was met haar partner Philip Brink op het Griekse eiland Lesbos voor een documentaireproject.

‘Opeens stonden we midden in de vluchtelingenstroom. We zagen ze aankomen op de stranden, met kapotte schoenen of op instappers of slippers. Het was daar snikheet, en alleen al om naar de bushalte te komen was het nog vijftien kilometer, over heuvelachtige zandwegen. De mensen die we spraken waren veelal middenklasse-Syriërs, met een goede baan en een huis. Zij hebben totaal onderschat hoe zwaar de reis is. Dat zou ik ook doen als ik opeens van huis en haard moest vertrekken.’

Op Lesbos ontmoetten ze een Griekse dame die schoenen uitdeelde aan migranten. ‘Maar ze had er veel te weinig, alleen de mensen die echt niet verder konden lopen kwamen

voor in aanmerking. Toen we dat aan Francine van der Lee vertelden, een collega van Philip, besloot zij om een schoenenactie op te zetten via Facebook’, vertelt Marieke. Al vanaf het eerste moment ging het hard.

‘Mensen voelen zich machteloos bij het zien van alle verschrikkelijke beelden op tv - ze zijn blij dat ze eindelijk iets concreets kunnen bijdragen.’

In heel Europa zijn er op deze manier lokale initiatieven ontstaan om op kleine schaal een bijdrage te kunnen leveren aan de situatie van migranten: festivaltenten en slaapzakken naar Calais, een vluchteling op de achterbank van je auto, een vluchteling bij je in huis.

‘Zodra de migranten een gezicht krijgen, voelen mensen zich veel meer betrokken’, zegt Marieke.

Binnen vier dagen hadden ze al meer dan duizend schoenen verzameld, sommige met nieuwe sokken erin of lieve briefjes eraan gehangen.

In hun kantoor hebben ze alles gesorteerd en per paar aan elkaar vastgeknoopt. De eerste lading is al onderweg naar Lesbos, gesponsord door een koeriersbedrijf. De tweede lading staat inmiddels ook klaar.

‘Nog steeds krijgen we tassen vol schoenen binnen, maar we hebben de actie stopgezet - het is genoeg.

Je kunt moeilijk tien containers vol schoenen naar Lesbos sturen, dat zou een overdaad zijn.’

Zij zag het ook bij hun documentaireproject. ‘Op Lesbos hebben we een vluchteling en een toerist op een bankje naast elkaar gezet en aan elkaar voorgesteld: dit is Mohammed en dit is Petra. Ze gingen met elkaar in gesprek, via een oortje werd het direct voor ze vertaald. Voor toeristen is het een ongemakkelijke ervaring: ik ga zo met het vliegtuig naar huis, maar jij moet nog een helse tocht afleggen. Nu ken ik jou, en nu wil ik dat jij ook veilig bent.’ Volgens haar raakten enkele duo's tijdens de gesprekken helemaal ontroerd. ‘Sommigen hebben zelfs telefoonnummers uitgewisseld.’

fb.com/schoenenvoorlesvos mariekevandervelden.com

108

IN LIMBO EMBASSY

>> achtergelaten. Ik denk dat ze geen idee hadden dat ze in de ambassade terecht waren gekomen, maar ik vond wel een mooie actie.’

De In Limbo Embassy is een van de vele nieuwe lokale initiatieven in Nederland en andere Europese landen om vluchtelingen een gezicht te geven. ‘Steeds meer mensen voelen zich geroepen om iets te doen’, zegt Henk van Houtum, grens- en migratiedeskundige en hoofd van het Nijmegen Centre for Border Research.

‘Dat komt niet zozeer omdat het aantal vluchtelingen is gegroeid - al decennialang gaat het om drie procent van de wereldbevolking. Maar de aandacht ervoor is toegenomen, omdat de drama's groter worden en ook steeds dichterbij komen. Nederlandse toeristen in Italië en Griekenland zijn er getuige van dat boten aankomen op de stranden. Zij zien: dit zijn mensen zoals jij en ik. Deze mensen moeten geholpen worden.’

HET BELEID PAST NIET BIJ EEN DEMOCRATISCHE RECHTSSTAAT Al jaren probeert Van Houtum de discussie over het Europese grensbeleid aan te zwengelen. ‘Sinds Schengen hebben we binnen de lidstaten vrij verkeer van goederen en personen. Maar de controles op onze buitengrenzen zijn tegelijkertijd verhard’, zegt hij. ‘De resultaten van dit beleid zijn dramatisch: niet alleen zijn er sinds 1995 zo'n 20.000 doden gevallen, ook is het een grove schending van de democratische grondbeginselen, van de mensenrechten en de rechtvaardigheid. Mensen worden gediscrimineerd op basis van hun afkomst. Dat past niet bij een democratische rechtsstaat, bovendien lok je daarmee alegaliteit en mensensmokkel uit.’

Sprak Van Houtum in eerste instantie vooral nog voor ingewijden, inmiddels vindt zijn betoog in zowel binnen- en buitenland bij een groot publiek een luisterend oor. Op het alternatieve tienpuntenplan dat hij begin juli lanceerde in een artikel in de Volkskrant - ‘accepteer dat migratie bij de internationale menselijke samenleving hoort’, ‘legaliseer arbeidsmigratie’, et cetera – kwamen veel warme reacties en steunbetuigingen van lezers die blij waren met eindelijk een fris en ander geluid, maar ook zure reacties en tweets.

‘Het artikel heeft een klein stormpje veroorzaakt’,

Europees grensbeleid

zegt Van Houtum. ‘Het debat is nu echt los, en dat is winst.’

Volgens Van Houtum zitten Europese politici vast in een tunnelvisie. ‘Ze willen de problemen oplossen door nog meer grenscontroles uit te voeren - de defensieve lijn. Je ziet dat dit beleid averechts werkt: de migratie stop je er niet mee en er vallen nog meer doden omdat de routes steeds gevaarlijker worden. De media nemen deze lijn over: zij hebben het over grote stromen vluchtelingen die uit alle hoeken en gaten komen en nauwelijks nog te stoppen zijn.

Zo creëer je angst in de samenleving.’

Toch is er volgens Van Houtum wel wat aan het veranderen.

‘Deze zomer was de doorbraak, de publieke opinie verschuift en politici als Alexander Pechtold erkennen dat je grenzen niet hermetisch kunt sluiten. Langzaam begint door te dringen dat het Europese beleid niet werkt.’ Voor zijn gevoel dragen lokale initiatieven voor en door vluchtelingen bij aan deze verschuiving. ‘De Middellandse Zee is al lang niet meer ver weg: hij is hier, in Amsterdam. We moeten ons realiseren wat de stedelijke consequenties zijn van ons falende beleid, en met elkaar in discussie gaan over mogelijke oplossingen.’

Mufti, de ambassadeur van In Limbo, ziet voor zichzelf een belangrijke rol weggelegd in dit proces. ‘We moeten onze stem laten horen’, zegt hij. ‘Jarenlang heb ik in de anonimiteit geleefd in Amsterdam, er was bijna niemand die überhaupt wist dat ik bestond. Nu ben ik hier, out in the open. Ik wil vertellen waarom ik hier ben en wat ik in mijn leven hoop te bereiken. Misschien werkt het inspirerend.

Pas als we elkaar leren kennen, zal de angst verdwijnen en kunnen we elkaar leren begrijpen.’ ŤŤ

inlimboambassy.org henkvanhoutum.nl

De In Limbo Embassy stond vanaf 7 september een week lang voor de ingang van Pakhuis de Zwijger en reist nu door de rest van Nederland.

Meer inspirerende acties en wil je weten wat jij kan doen? Neem eens een kijkje op: ikwilietsdoenvooreenvluchteling.nl

109

THE CLIMATE MILES

Route

Utrecht

Parijs

110

Utrecht Vianen Gorinchem Geertruidenberg Breda Essen Brasschaat Antwerpen Mechelen

Brussel Dworp Nijvel/Nivelles La Louvière Mons/Bergen Maubeuge Pont sur Sambre Landrecies Bohain en Vermandois

Saint-Quentin Ham Noyon Compiègne Raray Senlis Luzarches Parijs

THE CLIMATE MILES

Aandacht voor klimaatverandering

OP WEG NAAR DE KLIMAATTOP 512 KILOMETER NAAR PARIJS Van 30 november tot 10 december vindt de klimaattop plaats in Parijs. 195 landen proberen samen afspraken te maken om gevaarlijke klimaatverandering te voorkomen. Met zoveel landen tot beslissingen komen, lijkt onbegonnen werk. Waarschijnlijk spreken ze niet genoeg af, dus moeten wij - mensen, bedrijven, instituten - zelf aan de slag. Er zijn oplossingen genoeg, het is vooral een kwestie van samen de schouders eronder.

Om aandacht te vragen voor de urgentie van de klimaatproblematiek, maar ook om de mooie oplossingen te laten zien, ga ik de hele maand november lopen naar Parijs. Op 1 november vertrekken we vanaf Utrecht en komen we hopelijk vier weken later, op 28 november, aan in Parijs. Velen lopen een stukje mee, een dag, een weekend, maar ik loop zelf het hele stuk. Ik vrees dat oefenen er niet echt van komt, dus hup, in het diepe!

Het leuke van lopen is dat je de tijd hebt. Ik verheug me erop om met sommige mensen die ik al een tijd niet rustig gesproken heb bij te kletsen en wellicht ’s avonds nieuwe plannen te maken. En een maandje naar buiten, ook al is het herfstweer, vind ik ook heerlijk. Op dit moment kijken we welke thema’s we per dag meer willen uitdiepen en daar vragen we gasten bij. Maar goede ideeën en leuke mensen zijn van harte welkom, dus meld je vooral aan!

Vele collega’s hebben afgelopen maanden al stukken ‘voorgelopen’ of gefietst om de weg te verkennen en te kijken waar we koffie kunnen drinken, gasten op kunnen pikken en kunnen overnachten. De NOS reist met ons mee en zendt elke dag 5 minuten uit op tv. Zo kan heel Nederland zien wat voor een mooie oplossingen er al zijn om sneller over te stappen op duurzame energie, om te besparen of op andere manieren minder broeikasgassen uit te stoten.

Naast allerlei mensen uit Nederland, bekend en onbekend, lopen er ook mensen mee uit ander landen, zoals uit Australië. Iedereen is welkom. We gaan van stad of dorp naar stad, doorgaans langs stations, dus iedereen kan aanhaken of afhaken naar believen. Onderweg bezoeken we leuke initiatieven en maken we kennis met andere koplopers en mensen die hun nek uitsteken voor een duurzamere wereld.

Op onze website staan de route en de data waar we wanneer langskomen. Elke dag beginnen we te lopen met een speciale gast die na 1 mijl letterlijk een ‘mijlpaal’ slaat, waarop de boodschap staat voor een duurzamere wereld van deze gast. De mijlpalen blijven staan, dus ook anderen kunnen onze route nalopen. Al schrijvend krijg ik er steeds meer zin in. Nu nog een goede regenjas en dat soort zaken, voor lekker herfstweer. En dan maar eens zien, ik zet in op twintig tot zesentwintig kilometer per dag. Moet kunnen toch? Ik ben benieuwd wie er mee gaan. Ik heb er zin in!

www.theclimatemiles.nl

Marjan Minnesma oprichtster en directeur van duurzaamheidsorganisatie Urgenda

111

INTERNET OF THINGS

Apparaten die communiceren

THE THINGS NETWORK UNLEASHING THE INTERNET OF THINGS Niet alleen mensen zijn online, ook dingen. Denk aan machines, horloge’s, auto’s, de thermostaat en de koelkast.

Samen vormen ze een groot Internet of Things (IoT). Amsterdam heeft 's werelds eerste community-run IoT-netwerk, een crowdsourced netwerk waarmee de data van objecten kunnen worden uitgewisseld.

Nog voordat de wereld gehoord had van zoiets als iPhone, Facebook of Twitter, viel de term Internet of Things al. Die werd voor het eerst gebruikt door de Brit Kevin Ashton, die op dat moment bij het Massachusetts Institute of Technology aan een onderzoek rond RFID werkte, de technologie waarmee op afstand informatie kan worden doorgegeven. Toch heeft de term na meer dan vijftien jaar nog steeds uitleg nodig.

Het gaat bij IoT, het ‘Internet der Dingen’, niet zozeer om de ‘dingen’ zelf, maar om de data. Hoe handig als je koelkast zelf zou weten dat de melk op is, die data deelt met de bezorgdienst van de supermarkt en de melk bezorgd wordt, zonder dat jij je druk hoeft te maken over de boodschappen. Kort door de bocht; doordat apparaten zelf deze gegevens uitwisselen, hoeven mensen daar niet meer tussen te komen.

ALLEDAAGSE VOORWERPEN DIE AUTONOME BESLISSINGEN KUNNEN MAKEN Een bekend IoT-apparaat dat al in menig huishouden hangt te glimmen is de Nest, de slimme Google thermostaat, uitgerust met een bewegings- en luchtvochtigheidssensor en maar liefst drie temperatuursensoren. Je stelt ‘m in en na een paar weken heb je er geen omkijken meer na, want de Nest past zich aan aan je leefritme. Ben je een zondagse uitslaper? Dan zal de verwarming ook iets later aanspringen. De Nest houdt via WiFi ook rekening met de weersvoorspelling. Ook de draadloze verlichtingset

112

Hue van Philips is een mooi voorbeeld. Met de smartphone app kun je de helderheid en kleur bedienen. Philips maakte de software open-source, zodat externe ontwikkelaars ook zelf apps kunnen bouwen voor de Hue. Denk aan bijvoorbeeld een app die gekoppeld wordt aan de data van Buienradar, zodat je meer licht hebt als het regent.

Met zulke ontwikkelingen op de consumentenmarkt, kan de ontwikkeling van een grootschalig IoT-netwerk heel snel gaan. Toch valt dat nog tegen. Er is veel versnippering op de markt (verschillende partijen proberen een standaard te zetten in de communicatie tussen dingen), er zijn vooralsnog beperkte analysemogelijkheden voor de data en we lopen aan tegen beperkingen van de kracht van het huidige WiFi-netwerk.

Daar komt wellicht snel verandering in. Wienke Giezeman, initiatiefnemer van The Thing Network, kwam een LoRaWAN gateway-apparaat tegen en berekende dat met slechts tien exemplaren vrijwel heel Amsterdam kan worden bestreken. Met LoRaWan-technologie kunnen apparaten zonder tussenkomst van WiFi of 3G communiceren. Je hebt bijna geen bandbreedte nodig, hebt een groot bereik (vijf tot vijftien kilometer in een stedelijke omgeving), verbruikt weinig batterij en bijkomend voordeel is dat WiFi wachtwoorden en abonnementskosten overbodig zijn. De gemiddelde kosten van zo’n apparaat zijn 1100 dollar, dus met een investering van omgerekend 10.000 euro is heel Amsterdam gedekt. >>

INTERNET OF THINGS

>> Het Amsterdamse netwerk werd in slechts vier weken

opgetuigd. Wienke polste het plan bij een IoT-meetup en zowel de aanwezige community, als de gemeente Amsterdam reageerden enthousiast. ‘In de oude wereld, zouden we voor het bouwen van een netwerk zoals dit afhankelijk zijn van grote bedrijven’, vertelt Wienke in de video waarmee hij zijn idee aan de wereld uitlegt. ‘Nu niet meer, want in plaats daarvan kunnen we het netwerk crowdsourcen en het openbaar maken zonder enige vorm van abonnement.’ Het netwerk zal open-source zijn, met een gedecentraliseerde netwerkstructuur. En zonder tussenkomst van een gatekeeper (de data wordt direct doorgestuurd naar de ontvanger), dus denk aan het model van ‘email’ in plaats van dat van Whatsapp. Eind augustus ging het netwerk live, onder andere The Next Web, Deloitte en De Waag hebben hun pand beschikbaar gesteld voor de plaatsing van een gateway.

'S WERELDS EERSTE COMMUNITY-RUN IOT-NETWERK

Amsterdams netwerk gaat wereldwijd

Voorbeelden van initiatieven die al aangesloten zijn op The Things Network variëren van bootwater-detectors (je krijgt een SMS als je bootje is volgelopen door de regen) tot het traceren van neushoorns in Zimbabwe. Maar ook een grote organisatie als Havenbedrijf Amsterdam is inmiddels op het netwerk aangesloten.

De missie van The Things Network is om een wereldwijd netwerk van gebruikers voor gebruikers mogelijk te maken.

In Amsterdam hebben ze laten zien dat het mogelijk is. Het moet als inspirerend voorbeeld dienen voor de rest van de wereld en dankzij hun Kickstarter campagne wordt het ook financieel haalbaar: binnenkort zal de productie van kleinere $220 versies van de LoRaWan mogelijk zijn. ŤŤ

thethingsnetwork.org nest.com meethue.com

Dymphie Braun programmamaker Creatieve Industrie Pakhuis de Zwijger

IOT DESIGN MANIFESTO 1.0 Een connected world brengt ongekende kansen met zich mee voor designers, engineers, bedrijven en ondernemers die zich bezighouden met het ontwikkelen van nieuwe producten en diensten. Maar ook nieuwe opgaven en bedenkingen, want IoT in de conumentenwereld is nog redelijk onbekend terrein, zo vinden de auteurs van het IoT Design Manifesto. Wat doen we bijvoorbeeld met al die data? Het manifest is niet een blauwdruk voor hoe te handelen, eerder een eerste aanzet tot een gezamenlijke gedragscode. Aan de hand van tien designprincipes laat het manifest zien hoe we kunnen komen tot betekenisvolle, eerlijke en goed doordachte producten. Producten die niet alleen voor bedrijven en ondernemers waarde creëren, maar juist en vooral in het leven van mensen. Het initiatief komt van de drie Nederlandse designbureaus Afdeling Buitengewone Zaken, FROLIC en The Incredible Machine, het Antwerpse beyond.io en Holly Robbins, PhD Candidate van de TU Delft en wordt inmiddels door 306 bedrijven en professionals, waaronder Bruce Sterling en Rob van Kranenburg, ondertekend.

iotmanifesto.org

113

INTERNET OF THINGS

114

IoT Design Manifesto 1.0

BOEKEN

PEERS INC

DIT IS BIG DATA

INEQUALITY

ROBIN CHASE

STEVE LOHR

ANTHONY B. ATKINSON

Airbnb en Etsy zijn allebei voorbeelden van bedrijven die gebruik maken van het zogenaamde 'Peers Incorporated' model, een peer-to-peer businessmodel. Chase, zelf oprichter van autodeelbedrijf Zipcar, schreef een gids over hoe je als bedrijf kan slagen in deze nieuwe spannende zakenwereld.

‘Big Data is het nieuwe goud.’

Maar wat is het en wat moet je er mee als je niet in de IT werkt? Wie niet thuis is in de wereld van dataanalyse en de bijbehorende digitale infrastructuur, is tegenwoordig de nieuwe analfabeet. Lohr neemt je daarom mee in de wereld achter de hype en legt uit welke impact het heeft op het individu.

Ongelijkheid is een groot sociaal probleem dat aanleiding geeft tot een verhit publiek debat, maar er wordt weinig gepraat over wat we er echt aan kunnen doen. Atkinson stelt in dit boek concrete maatregelen voor en formuleert nieuwe, ambitieuze ideeën over technologie, arbeidsmarkt, sociale zekerheid, kapitaal en belastingen.

peersincorporated.com

mavenpublishing.nl

tony-atkinson.com

HET LAND VAN BELOFTEN

DE ONDERNEMENDE STAAT

HOW TO THRIVE IN THE NEXT ECONOMY

FLIP DE KAM

MARIANA MAZZUCATO

JOHN THACKARA

Na de bevrijding groeide de Nederlandse economie zo sterk, dat we een verzorgingsstaat hebben kunnen opbouwen die onverwoestbaar leek. Door twee economische crises - die van de jaren tachtig en de recente kredietcrisis - is dat inmiddels minder zeker. Wat is er nog over van de sociale zekerheid?

Dit boek laat zien hoe belangrijk een investerende en innoverende overheid is. Onontbeerlijk voor slimme en duurzame groei: zonder de jarenlange investeringen van de Amerikaanse overheid waren Apple en Microsoft nooit zo groot geworden.

Met een ondernemende overheid de crisis uit, Mazzucato ontkracht hiermee de mythe van een ingeslapen, bureaucratische overheid versus een dynamische, innovatieve private sector.

Zijn er alternatieve oplossingen te bedenken voor de wereldwijde uitdagingen waar we voor staan, zoals klimaatverandering, armoede of ontoereikende gezondheidszorg? Om dingen anders te doen, moeten we anders kijken. John Thackara is publicist, designer en filosoof en laat in zijn nieuwe boek zien hoe we moeten ontwerpen voor de wereld van morgen.

atlascontact.nl

marianamazzucato.com

doorsofperception.com

115

adenken’ Ω Joris Luyendijk

eun ons onafhankelijk den

Onafhankelijk weekblad sinds 1877 Onafhankelijk weekblad 20 maart 2014 sinds 1877 Jaargang 138 / Nr. 12 € 4,50 30 oktober 2014 Jaargang 138 / Nr. 44 € 4,95 d lijk weekbla Onafhanke 7 kblad wee sin lijk187 keds an fh na O 14 77 sinds 18 21 augustus 20 Nr. 34 138 / rgang14 Jaa mber020 r. 48 27 nove € 4,5 N / 138 Jaargang

€ 4,95

BP

De filosofen van Poetin De Russische zich Muur val van delaat depresident 25 jaar nadoor inspireren 19de-eeuwse over een John Gray Filosoof Slavische denkers.

Enmisvattin schrijft ze voor ieuwe N gen liberale kwart log aan zijneeuw entourage Koude Oor media BP

BP

politici en Europese achter de VS aan lopen slaafs

Verknipt Iran

In het geniep kan alles in het land van de ayatollahs

Gewone Russen

ische t de Russ Poetin ze Ingrid in tegen Henk en intellectuelen kritische

Dechburgemeester e is wereldleider Syrals lingennaBarber chte vluEssay van Benjamin Nederland n Ze bereike ht, mensentoc wel bij een barre rs varen er smokkelaa

Fort Nederland bij ebola Helpen Afrikaanse De methode uittekort de Derde schrijnend een toeristen Er isOok voetbaltalentjes komen Wie er moeilijk Grunberg durft hulpverleners. aan Wereld fd ie uw in r ar rl a e gelokt ja Europa naar worden V Ze ra vermaak 70 nhalaedro le te gaan?

Zijn nihilisme is in Jonge io g at r o N o n ge e h n e d it nken e ji overgelaten ga lot hun u eneaan e or b nderig d uitgemond vo en herde n Freekernemweet se p e sam o nd nt n la a Wa er s ijb N enedverlie ndde bethoudenkbee naar nsen Zowe’n vionjfts igeig DeHooe rokken erh nan ar de we wen vert oren inkseenKzic Pro woerndafhankelijk vrheout kalifaat vafenssdne L el g b e re o v ve e rvatie sor. Hoe eldnse beco nog? spon van hune universiteiten zijn onz 12_01_omslag.indd 1

18-0 -14 1 :50

28-10-14 1 :28

44_01_omslag.indd 1

19-08-14

25-11-14

g.indd 1

4_01_omsla

slag.indd

48_01_om

1

18:0

18:19

5 weken voor € 5!

Ga naar: groene.nl/ actie

BOEKEN

SASKIA SASSEN

U ITSTOTING BRUTALITEIT & COMPLEXITEIT IN DE WERELDECONOMIE

KAASKOPPEN

UITSTOTING

WORK RULES!

ROBERT VUIJSJE

SASKIA SASSEN

LASZLO BOCK

Nederland is veranderd en de ‘nieuwe kaaskoppen’ zijn het erover eens: racisme bestaat in Nederland.

Vuijsje noteerde de verhalen van zestig beroemde Nederlanders met een gekleurde afkomst. Hoe is het om geboren te worden in een land waarvan je weet dat de meeste inwoners je niet als een echte Nederlander zien?

De Nederlands-Amerikaanse sociologe Saskia Sassen onderzoekt wat er aan de randen van het systeem gebeurt. Complexe ontwikkelingen die leiden tot uitsluiting van mensen, groepen en gebieden. Het gaat in alle gevallen om uitstotingen uit de economie, het land, de maatschappij en de ecologie.

Bock is HR-manager bij Google, meermaals uitgeroepen tot meest aantrekkelijke werkgever wereldwijd.

Wat maakt dit bedrijf tot het paradijs voor iedere werknemer? In dit boek laat hij zien dat werknemers je versteld doen staan wanneer je ze vrijheid geeft en vertelt hij over de bijzondere procedures die Google hanteert bij het rekruteren van collega’s.

singeluitgeverijen.nl

acco.be

workrules.net

CITIES IN TRANSITION

VISIES OP DE STAD

DING, GRAAFLAND & WU

HOSPERS, VAN MELIK & ERNSTE

EEN ONDEMOCRATISCHE TIJD

Vijftig procent van de wereldbevolking leeft in steden, binnen twintig jaar is dat zestig procent. Extreme rijkdom en extreme armoede komen er naast elkaar voor en steden blijven magneten die mensenmassa’s aantrekken. Met bijdragen van dertig deskundigen in het vakgebied, onderzoekt Cities in Transition de recente urbane en politiekeconomische ontwikkelingen in Noord-Amerika, Zuid-Amerika, Europa, Zuid-Afrika en China.

Van tuindorp tot smart city, deze drie wetenschappers verbonden aan de Radboud Universiteit, reflecteren in dit boek over de stad van de 21e eeuw.

Wat is een stad eigenlijk? Welke rol spelen economie, politiek en ruimte in de stedelijke ontwikkeling? Hoe beleven bewoners en bezoekers de stad en hoe gaan stadsbestuurders om met pluriformiteit en duurzaamheid?

naibooksellers.nl

boomlemma.nl

BASTIAAN RIJPKEMA Tegenwoordig noemt iedereen zich democraat. Maar wat betekent dat nog? Rijpkema neemt je mee vanuit de ondemocratische jaren dertig naar de huidige staat van onze democratie. Met aansprekende voorbeelden, van kraakverbod tot abortus, laat hij zien hoe onze democratie steeds verder onder druk is komen te staan.

nieuwamsterdam.nl

117

WEBSITES

HOFFICE AMSTERDAM

CHASING SPACES

Met Nightswapping zijn we weer terug bij het idee dat de eerste AirBnB gebruikers zo aantrok aan het platform. Gebruikers ruilen onderling overnachtingen en de beurzen blijven in eerste instantie gesloten. Onlangs lanceerde de Nederlandse versie van het platform.

Chasing Spaces moet vastgoedland weer even wakker schudden. De startup koppelt merken en ondernemers die op zoek zijn naar een tijdelijke pop-up locatie aan eigenaren van (tijdelijke) leegstaande ruimtes. Nu alleen nog in Amsterdam, binnenkort op meer plekken!

hoffice.nu fb.com/groups/hofficeAMS

nightswapping.com

chasing-spaces.com

LOCAFORA

3D HUBS

WHOCARES

Thuiswerken is fijn, maar daar liggen afleidingen op de loer. Gelukkig is er Hoffice: je kan gratis bij iemand anders in de huiskamer aanschuiven, of je eigen huis omtoveren tot een heuse co-working space.

118

NIGHTSWAPPING

Locafora is de online marktplaats om lokaal eten te delen, te kopen en te verkopen. Je kunt er je eigen recepten en adresjes delen, vindt er ambachtelijke producten van lokale boeren, maar kunt ook je eigen webwinkel starten.

Wat begon als een idee in de kroeg, is inmiddels uitgegroeid tot een wereldwijd netwerk met meer dan 21.500 aangesloten 3D-printers, verspreid over 150 landen. Iedere creatieve maker kan een bestand uploaden en je hoeft alleen nog maar te kiezen waar je het wilt uitprinten.

Als je op een regenachtige dag een portie goeds kan gebruiken, ga dan vooral naar de website van WhoCares.

De redactie van dit platform verzamelt verhalen over toffe (internationale) initiatieven, welke de wereld een beetje beter willen maken.

locafora.nl

3dhubs.com

whocares.me

APPS

LITERAIR TRANSVAAL

BE MY EYES

QARE

Met de open-source app Be My Eyes leen je je ogen even uit aan een blinde of slechtziende. Want ondanks dat zij prima door de stad navigeren zonder jouw hulp, soms komt een goed paar ogen toch van pas. Door middel van een live audio-videoverbinding lees je bijvoorbeeld een gebruiksaanwijzing aan een slechtziende voor of wijs je ze de weg.

Qare is de Airbnb van het vrijwilligerswerk. Het platform koppelt ouderen die iemand zoeken voor een huishoudelijke klusje of als prettig gezelschap bij een activiteit, aan een bewoner uit de buurt die graag iets voor de medemens doet. Wie heeft zin in een ochtendwandeling of een potje Rummikub?

museumzondermuren.com

bemyeyes.org

qare.nl

MOODNOTES

HUMAN.CO

COMPANION

De audio-app Literair Transvaal gidst wandelaars aan de hand van verhalen door de Transvaalbuurt heen. De app is een initiatief van Museum zonder Muren, die de wijk als een museum zien en betrokkenheid onder buurtbewoners willen creĂŤren door samen de geschiedenis en cultuur van de wijk te beleven.

Depressie wordt anno 2015 gezien als een van de grootste gezondheidsproblemen. De app Moodnotes is een dagboek voor je gemoedstoestand. Je vult elke dag in hoe het met je gaat en de data wordt overzichtelijk geanalyseerd. Doel is om je gevoelens beter te begrijpen en inzicht in te krijgen in je eigen denkpatronen.

Deze app is niet alleen mooi vormgegeven, maar helpt je ook nog eens minimaal dertig minuten per dag te bewegen. Wanneer nodig ontvang je een bemoedigend berichtje. De verzamelde data leveren interessante inzichten op per stad, die verzameld worden op de website cities.human.co.

Met deze app hoef je niet meer bang te zijn als je ‘s avonds alleen over straat moet. Door middel van GPS kan een vriend of familielid je virtueel naar huis begeleiden, je kunt makkelijk laten weten dat je veilig gearriveerd bent en mocht er nood aan de man zijn, dan kunnen je vrienden snel hulpdiensten inschakelen. Safety first!

moodnotes.thriveport.com

human.co

companionapp.io

119

COLOFON

Nieuw Amsterdam #7

is een uitgave van Stichting Pakhuis de Zwijger, Piet Heinkade 181K, 1019 HC Amsterdam, tel.: 020 - 62 46 380

dezwijger.nl

Uitgever Egbert Fransen Hoofd- en eindredactie Dymphie Braun en Jitske van der Kooi

redactie@stedenintransitie.nl Met bijdragen van Annelies Beltman, Vincent Bogers, Peter Both, Christel van de Craats, Edo Dijksterhuis, Niesco Dubbelboer, Khashayar Ghiabi, Jan Heijns, Jorie Horsthuis, Ilse van de Kamp, Simea Knip, Liedewij Loorbach, Joachim Meerkerk, Marjan Minnesma, Sarah Famke Oortgijsen, Floortje Opbroek, Maartje Rooker, Nicole Santé, Charlot Schans, Yannick Sonne, Quirine Winkler, Floor Ziegler en Joost Zonneveld Art Direction & Design josschoonis.com i.s.m. xpublishers, Amsterdam Coverbeeld Sander van der Drift / map tiles by Stamen Design (CC BY 3.0) / data by OpenStreetMap (ODbL) Drukwerk Veenman, Rotterdam

© 2015 - Stichting Pakhuis de Zwijger

Dit magazine is een verdiepend verlengstuk van de online platforms stedenintransitie.nl en citiesintransition.eu.

Hier brengen wij de mensen samen die de stad maken.

Stadmakers noemen wij ze. Een eretitel. Zij staan centraal in de verhalen over nieuwe initiatieven, proeftuinen, stadslaboratoria en broedplaatsen in de steden én in de programmering van Pakhuis de Zwijger.

stedenintransitie.nl citiesintransition.eu

120

VOLGENDE UITGAVE

NIEUW AMSTERDAM WINTER 2015

8

MET ONDER ANDERE: EU2016 AMSTERDAM VERSUS EUROPA DE RUIMTELIJKE TOEKOMST VAN AMSTERDAM HOE EN WAAR GAAN WE GROEIEN? DE STAAT VAN DE CREATIEVE STAD 2016 BARCELONA METRÒPOLIS: CAPITAL EN TRANSFORMACIÓ, INTERVIEW WITH NEIL A. GERSHENFELD AND VICENTE GUALLART AMSTERDAM 2025: WELKE POLITIEKE BESLUITEN HEBBEN IMPACT OP ONZE STAD? THE CAR AS A POWERPLANT DE PARKEERGARAGE ALS ENERGIECENTRALE FUTURE SKILLS: WELKE VAARDIGHEDEN MOETEN ONZE KINDEREN LEREN EU2016 ARTS & DESIGN PROGRAMME, EUROPE BY PEOPLE: THE FUTURE OF EVERYDAY LIVING WIJ MAKEN NEDERLAND! MANIFEST JAAR VAN DE RUIMTE 2015 NIEUW NEDERLAND STADBERICHTEN UIT ROTTERDAM, ZWOLLE, ALMERE EN ARNHEM AGENDA STADMAKERS NEW EUROPE WHAT’S GOING ON IN PARIS AND BERLIN? CITYMAKERS AT WORK IN LISBON, BUDAPEST, VIENNA AND HELSINKI WARMING UP FOR THE EU2016 CITY MAKERS SUMMIT

STADEXPEDITIES 2 0 15

OKTOBER

ROTTERDAM NOVEMBER

DEN BOSCH MEER INFORMATIE: STEDENINTRANSITIE.NL/STADEXPEDITIE

49

56

50

57

51

58

52

59

53

60

54

61

55

PLATFORM VOOR CREATIE EN INNOVATIE