Nieuw Nederland #1 by Pakhuis de Zwijger

STEDEN IN TRANSITIE WINTER 2015

GEBIEDSONTWIKKELING ANNO NU NIEUWE ENERGIESPELERS OPLOSSINGEN VOOR VOEDSELVRAAGSTUK STADMAKERS ZORG: BETER, GOEDKOPER EN DICHTERBIJ LOKALE INITIATIEVEN ROTTERDAM GRONINGEN UTRECHT LEIDEN ARNHEM EINDHOVEN LOSSE VERKOOP € 3,95

STADEXPEDITIES DELFT 2015 APRIL ARNHEM MEI UTRECHT

MAART

VO O R

JA A R

MEER INFORMATIE: STEDENINTRANSITIE.NL

VOORWOORD

VANAF 2017 EEN MINISTER VOOR DE STAD MAAR NU EERST BOUWEN AAN EEN NETWERK VAN STADSAMBASSADES IN NEDERLAND EN EUROPA Voor je ligt de eerste editie van het Nieuw Nederland magazine, boordevol inspirerende bottom-up initiatieven en artikelen geschreven door ambassadeurs van de Stadsambassades in Nederlandse steden. Dit is een weerslag van het landelijke netwerk dat in 2012 begon met Amsterdam en Rotterdam, maar inmiddels is uitgegroeid tot 25 steden nationaal. Vanuit de ervaring die wij hebben opgedaan met het lokale platform Nieuw Amsterdam, met vier prachtige magazines, dagelijkse Stadberichten en ruim driehonderd initiatieven op de kaart, ontstond de behoefte om de uitwisseling van kennis en transitiepraktijken te verbreden naar de rest van het land. Vlak voor de zomer van 2014 kwamen daarom ruim tweehonderdvijftig Stadmakers uit de deelnemende steden bijeen in Amsterdam, om gezamenlijk af te trappen richting het nieuwe platform Nieuw Nederland - Steden in Transitie. Inmiddels hebben er al Stadexpedities plaatsgevonden naar Leiden, Eindhoven en Groningen, waar lokale Stadmakers hun innovatieve - veelal bottom-up - praktijken toonden aan het landelijke netwerk. De afgelopen maanden hebben wij achter de schermen hard gewerkt, en lanceren wij met trots het nieuwe online platform stedenintransitie.nl, met voor iedere deelnemende stad een eigen entreepagina, met wekelijkse stadberichten, een lokale agenda en innovatieve praktijken en Stadmakers die worden uitgelicht. Een eerste stap is het letterlijk op de kaart zetten van initiatieven, transformaties en innovaties in de Nederlandse steden. Op de gebieden van zorg en leefbaarheid in de wijken, werk en armoede, coöperatieve gebiedsontwikkeling, ondernemen in de buurt, zelfbouw, voedsel, circulariteit en duurzaamheid. En de betekenis daarbij van de disruptieve krachten van de snel voortschrijdende technologische ontwikkelingen. Tegelijkertijd wordt door de Ministeries van Binnenlandse Zaken, Economische Zaken en Infrastructuur en Milieu de Agenda Stad ontwikkeld, met richting het Nederlandse voorzitterschap van de Europese Unie in 2016 ook de European Urban Agenda in het vizier. Agenda’s die de veranderende betekenis van stad en metropoolregio duiden,

met andere sociale realiteiten, economische kansen en bedreigingen, urgenties en prioriteiten. Vaak afwijkend van, en meer schurend dan, de landelijke teneur. Dat wij inmiddels ook Europa zijn ingetrokken is te lezen in het speciale katern binnen het Nieuw Amsterdam magazine. Kort gezegd ontwikkelt zich gaandeweg een leernetwerk van Europese Stadmakers, die op het canvas van de stad experimenteert en innoveert en intensief ervaringen en know-how met elkaar deelt. Omdat de trek naar de stad de komende jaren alleen nog maar verder zal toenemen en de complexe omstandigheden en ontwikkelingen steeds meer om aandacht zullen vragen, lijkt het ons goed om richting de komende verkiezingen alvast te gaan nadenken over een Minister voor de Stad. Niet een Minister ván de Stad, maar vóór de Stad. Eén die in het Haagse voor de belangen van stad en regio gaat staan, zoals vroeger de Minister van Landbouw. Want de opgaven waar de steden voor staan liegen er niet om: energietransitie, weerbaarheid tegen klimaatsverandering, tweedeling en betaalbaar wonen, onderwijs dat moet gaan aansluiten bij een nieuwe economische werkelijkheid, jongeren en criminaliteit, vluchtelingenproblematiek en niet te vergeten het vraagstuk van welk soort werk wij de komende decennia nog in de stad gaan doen. Wie gaat die eerste Minister voor de Stad worden?

stedenintransitie.nl citiesintransition.eu

Egbert Fransen Quirine Winkler directeur programmamaker Pakhuis de Zwijger Pakhuis de Zwijger en projectleider Nieuw Nederland

INHOUDSOPGAVE

Nieuw Nederland #1

REGIO’S

STADMAKER

Lokale initiatieven

Sjoerd Bootsma

STADSAMBASSADE GRONINGEN De herovering van de stad

GEBIEDSONTWIKKELING De zoektocht naar een nieuwe economie

COLUMN Gert-Joost Peek

STADSAMBASSADE UTRECHT

IN HOU DSO PGA VE

STADMAKER Astrid Petersen

STADSAMBASSADE LEIDEN Actief burgerschap kun je leren

STADSAMBASSADE ARNHEM Manifest van de ruimte

Ruimte voor een nieuwe beweging

ENERGIE

STADMAKER

Nederland wekt op

Renee Scheepens

INHOUDSOPGAVE

Winter 2015

67 ZORG

STADMAKER

Je bent wat je eet

Nabuurschap in retroperspectief

Frans Soeterbroek

VOEDSEL

STADMAKER Alia Azzouzi

STADSAMBASSADE EINDHOVEN Creatieve ondernemers maken de stad

IN HOU DSO PGA VE

73 74

STADSAMBASSADE ROTTERDAM Denkers met opgestroopte mouwen

STADMAKER Egid van Houtem

STADMAKER Frans Kerver

NIEUWNEDERLAND STEDEN IN TRANSITIE.NL

VANDAAG MAKEN WE SAMEN DE STAD VAN MORGEN Op stedenintransitie.nl brengen wij de mensen samen die de stad maken. Stadmakers noemen wij ze. Een eretitel. Zij staan centraal in alle verhalen over nieuwe initiatieven uit de steden in transitie.

REGIOâ&#x20AC;&#x2122;S

Lokale initiatieven

LOKALE INITIATIEVEN GEVEN KLEUR AAN DE NEDERLANDSE REGIOâ&#x20AC;&#x2122;S In het hele land zijn Stadmakers actief die zich inzetten voor het beter en mooier maken van hun stad. Dan doen ze met lokale initiatieven die zich richten op de buurt, wijk of directe omgeving. Ze geven daarmee een antwoord op lokale vraagstukken, bijvoorbeeld op het gebied van ouderenzorg, armoedebestrijding, lokale groenvoorziening, invulling van leegstand en het opwekken van energie. En hoewel ze op het eerste gezicht - alleen al vanwege hun geografische spreiding - misschien flink van elkaar verschillen, zijn zij allen onderdeel van een bredere transitie die in de gehele samenleving gaande is. Met Nieuw Nederland willen we deze initiatieven zowel online als fysiek samen brengen, zodat Stadmakers van elkaar kunnen leren en een inspiratiebron kunnen zijn voor anderen. Want de stad, die maken we samen. Wil je weten waar andere Stadmakers in Nederland mee bezig zijn? Lees onze stadberichten via:

stedenintransitie.nl/stadbericht

NOOR D

O O ST

NOO RDWES T

MI DD EN Z U I DW

E ST

ZUID

REGIO’S

Noordwest-Nederland

HET SEINWEZEN © Hans Peter Föllmi

Haarlem – Het Seinwezen is een multifunctioneel gebouw voor de gebruikers en voor de buurt. De monumentale spoorloods uit 1914 dient als proeftuin voor verduurzaming van vergelijkbare panden. Het Seinwezen betrekt de wijk, zorgt voor co-creatie, biedt ruimte aan flexibele werkplekken en je kunt er zelfs trouwen!

seinwezen.nl

SJOPPING MOL

LUCAS COMMUNITY

Almere – In de Sjopping Mol van Stichting Art Culture zijn alle producten te koop van ondernemers uit Almere. Met alweer de 6e editie van de pop-up store krijgen zo’n veertig ondernemers van jong tot oud - de jongste ondernemer is elf jaar - de kans hun producten van ansichtkaarten, schilderijen, vintage schalen van keramiek met de skyline van Almere te verkopen.

Amsterdam – De Lucas Community is dé wijkcoöperatie van Amsterdam Nieuw-West. Een gemeenschap van veertig ’BeWondernemers’ die wijk en buurt met elkaar verbinden. Zo zit er in het oude schoolgebouw huiswerkbegeleiding, een buurtzorgcoöperatie en een mode atelier en hebben ze het initiatief genomen het openbaar groen in de buurt in zelfbeheer te nemen.

fb.com/sjoppingmolalmere

lucascommunity.nl

startculture.com

FILMTHEATER DE FABRIEK

www.de-fabriek.nl

Zaanstad – De naam van Filmtheater De Fabriek verwijst grappig genoeg naar het enige pand aan de Zaan dat géén fabriek was. Het historische gebouw waarin het filmtheater en het bijbehorende café-restaurant zijn gevestigd, is van oudsher een jongensschool waar nu met de bijeenkomsten van ‘Aan de Zaan’ de Zaanstreek (nog) mooier gemaakt wordt.

REGIO’S

Zuidwest-Nederland

GROENE IDEECAFÉ

Rotterdam – Parfum de BoemBoem maakt de geheimen van elk straathoekje aan je kenbaar. Waar eerst gebonk van de bouwwerkzaamheden klonk, kun je nu prachtige concerten horen. Samenwerkend met vele festivals, kunstenaars en muzikanten, laat Parfum de BoemBoem je de stad beleven op een manier waardoor Rotterdam nooit meer hetzelfde zal zijn.

parfumdeboemboem.nl

PARFUM DE BOEMBOEM Leiden – Ideeën delen werkt! Maandelijks worden in Leiden ontmoetingsavonden voor groene ideeën georganiseerd. De gemeente heeft zelfs een fonds ingesteld om projecten van deze netwerkavonden uit te voeren. Er is inmiddels een jaarlijkse autovrije zondag, een Groen Boekenbal en er worden aardappels, ui en wortelen voor hutspot op het balkon van het stadhuis gekweekt. ideewinkel.nl

SKILLS VAN DE STRAAT © Danny van de Velde

LIJM & CULTUUR Den Haag – Jongeren die actief betrokken waren bij een banenmarkt in de Schilderswijk besloten zelfstandig aan de slag te gaan. Dankzij hun netwerk en samenwerking met de Buzinezzclub en het Werkservicepunt helpen zij nu onder de naam Skills van de Straat jongeren uit de Schilderswijk en omgeving aan scholing, een leerwerktraject of een baan.

Delft – In een oude fabriek heeft zich een bijzondere transformatie voorgedaan van de productie van gelatine en lijm naar de productie van cultuur. Lijm & Cultuur is een creatief laboratorium met een enorm complex en evenemententerrein voor - zoals zij het zelf verwoorden - poeha podia en tra la la. Vrij vertaald: innovatieve congressen, exposities, theateren muziekvoorstellingen en festivals.

fb.com/skillsvandestraat

lijmencultuur.nl

buzinezzclub.nl

REGIO’S

Zuid-Nederland

LAATSTEMEUBEL © Urbi et Orbi

Eindhoven – LaatsteMeubel is een initiatief van Rake Lijnen. Productontwerper Marnix houdt in de ochtend kantoor naast de kantine van bejaardenhuis Vitalis om daar concepten te ontwikkelen voor de alledaagse problemen van bewoners. Zo bedacht hij voor het vogeltje van een 96-jarige dame de ‘vogelreïntegratie-unit’, zodat het parkietje buiten kon spelen met andere vogels. rakelijnen.nl

HANDWERK Middelburg – Het project Handwerk van het Zeeuws Museum laat een nieuwe generatie studenten en ontwerpers experimenteren met ambachtelijke technieken. De 91-jarige mevrouw Vos bijvoorbeeld draagt haar ambacht op het gebied van stijven en plooien over aan modeontwerper Antoine Peters. Het leer- en ontwikkelingsproces is zowel online als in het museum te volgen!

zeeuwsmuseum.nl

CENTRAAL WONEN DE STAM

Breda – Bij Performatory werken studenten, alumni en professionals van de NHTV Breda nauw samen aan projecten waar social innovation centraal staat. In deze unieke onderwijsomgeving krijgen studenten de kans om met een opdrachtgever te werken aan praktijkopdrachten door middel van innovatiesessies. performatory.nl

Tiburg – In de wijk Groeseind in Tilburg hebben bewoners met woningcorporatie TIWOS een complex ontwikkeld met een woonomgeving waarin sociale veiligheid, nabuurschap en gezamenlijke verantwoordelijkheid voorop staat. De bewoners van de twintig wooneenheden onderhouden de gemeenschappelijke binnen- en buitenruimte zelf en organiseren activiteiten zoals filmavonden of een bierproeverij.

sites.google.com/site/cwdestam/welkom

PERFORMATORY

REGIO’S

Zuid-Nederland

HEERLEN MURALS Heerlen – Met de Heerlen Murals brengt Stichting Street Art kunst en cultuur naar de stad. Met de kleurrijke werken brengen gerenommeerde kunstenaars uit binnen- en buitenland de voorbijganger een glimlach op het gezicht of verwijzen ze naar het (mijn)verleden, zoals de mural met kanarie van Collin van der Sluijs en Super A.

MAASTRICHT-LAB

heerlenmurals.com

HET BELEG VAN VENLO

Maastricht – Maastricht-LAB is het stadslab van Maastricht, een open platform en experimenteerruimte waar het maken van de stad actief wordt aangejaagd en gestimuleerd. Concrete fysieke projecten geven stadmakers de kans om nieuwe oplossingen te bedenken. Zo is een oude brandweerkazerne in Maastricht getransformeerd tot een huis voor ondernemers, een publieke ontmoetingsplek in de stad.

maastrichtlab.nl

Venlo – Het Kazernekwartier wordt opnieuw ontwikkeld. Tot die tijd vult burgerinitiatief Het Beleg van Venlo het terrein met stadslandbouw en guerilla gardening. Op deze bijzondere historische locatie kunnen burgers van Venlo nu hun eigen groenten, fruit, kruiden en bloemen kweken in verplaatsbare bakken en alles leren over gezonde voeding. hetbelegvanvenlo.nl © Dieuwertje Crasborn

VOEDSELTUIN VILLANUEVA ‘s Hertogenbosch – De 15-jarige Dominique bedacht dat mensen met weinig inkomsten baat zouden hebben bij structurele verstrekking van verse groenten en fruit. Haar idee werd door de gemeente beloond en sinds oktober van dit jaar is voedseltuin Villanueva een feit. Naast verse producten levert de tuin ook sociale cohesie, werkervaringsplekken en educatieve sessies op.

voedseltuinvillanueva.nl

WIJ MAKEN NEDER LAND!

2040

IK MAAK NEDER LAND!

wijmakennederland2040.nl

REGIO’S

Midden-Nederland

BUURLAND Utrecht – De flats tussen de Nolenslaan en Samuel Mullerstraat staan op de nominatie voor sloop, maar dat weerhield de bewoners er niet van een kleurrijke woonplek te creëren compleet met bubbelbad, groentekas, loslopende kippen en pizzaoven in de binnentuin. Eén keer per jaar organiseert Buurland een gratis festival voor de buurt met eten, drinken en muziek. buurlandutrecht.nl

Nijmegen – Een droom wordt werkelijkheid in IewanStrowijk. Aan een keukentafel in Ubbergen ontstond zes jaar geleden het idee om sociale huurwoningen te bouwen uit stro, leem en hout. De gemeenschappelijke tuin wordt vormgegeven via de principes van permacultuur. De bouw is inmiddels gestart, wie bouwt mee?

iewan.nl

DE NIEUWE STAD

IEWANSTROWIJK

Amersfoort – In het Oliemolenkwartier ontwikkelen de gemeente en gebiedscurator Schipper Bosch het binnenstedelijk gebied tot innovatieve microstad De Nieuwe Stad. In de voormalige tandpastafabriek zijn inmiddels zo’n zeventig bedrijven gevestigd. Een plek waar geprogrammeerd wordt vanuit de werkelijke behoefte en waar ondernemers, docenten, studenten en bewoners gezamenlijk ‘stadmaken’.

denieuwestad.nl

SKATEHAL ARNHEM Arnhem – De Sint Josephkerk aan de Rosendaalseweg stond jaren leeg. Een groep Arnhemmers met een passie voor skaten nam het initiatief om deze plek om te toveren tot skatehal. ‘Gij zult rekening met elkaar houden’ is de eerste van de tien geboden die nu gelden op deze heilige locatie. Iedereen is welkom om te komen (inline) skaten en BMX’en, het park is van iedereen! skatehalarnhem.nl

REGIO’S

Oost-Nederland

PERFORMANCE FACTORY Enschede – In de voormalige Polaroidfabriek in Enschede werden zonnebrilglazen en camera’s gemaakt. Met de herbestemming is de Performance Factory nu een bruisende talentenfabriek waar kunst, cultuur, sport en ambacht samen komen. Naast een skatepark, boulderhal, padelbaan, kunstenaarscentrum en stadswerkplaats biedt de artistieke locatie ook plek aan de Local Sunday Market.

performance-factory.nl

BIBLIOLAB

HAVENKWARTIER Deventer – Het Havenkwartier is een stadswijk in Deventer waar nieuwe initiatieven ontpoppen op het gebied van werken, wonen en cultuur. ‘Alles is mogelijk’ is de sfeer die hangt in het industriële gebied. De zelfbouwwoningen en de zich er gevestigde kunstenaars, ontwerpers en bedrijven dragen bij aan het karakter van de buurt. havenkwartierdeventer.com

Lelystad – Het BiblioLab is het eerste mini-FabLab van Nederland en gevestigd in een bibliotheek. In de kleine digitale werkplaats kun je zelf producten ontwerpen en maken. Iedereen is welkom om gebruik te maken van de faciliteiten en op woensdag en donderdag kun je advies krijgen over je eigen ontwerp.

flevomeerbibliotheek.nl/bibliolab

SASSENSTRAAT ALLICHT Zwolle – Sassenstraat Allicht is het community-lichtproject in de Sassenstraat in Zwolle. Meer dan driehonderd lampenkappen, door de bewoners versierd, zorgen ervoor dat deze winkelstraat de mooiste openluchthuiskamer van Nederland is. Een mooie samenwerking in de openbare ruimte tussen jong, oud, publieke en private partijen om het commercieel potentieel van de buurt te vergroten. © Jarno Kraayvanger

fb.com/sassenstraatzwolle

REGIO’S

Noord-Nederland

WELCOME TO THE VILLAGE

Leeuwarden – Drie dagen lang staan op het terrein van Welcome to The Village de beste bands van Nederland en ver daarbuiten. Meer dan vijfhonderd vrijwilligers werken mee aan het festival. Ook wordt er door lokale ondernemers groente verbouwd en verzorgd in de eigen festivaltuin en is het decor helemaal handgemaakt uit restmateriaal.

welcometothevillage.nl

GEWOON EEN KOP KOFFIE Groningen – Met Gewoon een kop Koffie wordt iedereen uitgenodigd om een kop koffie te drinken met een dakloze. Omdat dat voor veel mensen niet zo gewoon is worden er ook stadswandelingen georganiseerd. Een gids die het leven op straat van dichtbij kent, vertelt zijn of haar levensverhaal aan de hand van de stad. fb.com/gewoonkoffie

Emmen – In Emmerhout nemen bewoners zelf de verantwoordelijkheid in hun wijk. Zo is er een eetlokaal, yogaschool en computerclub en hebben jongens zelf geld ingezameld in de wijk voor een speelveld. BewonersBedrijf Op Eigen Houtje wil kansen en mogelijkheden creëren voor bewoners en biedt goedkope startersplekken. De eerste stappen naar een wijkeconomie zijn gezet! opeigenhoutje.info

OP EIGEN HOUTJE

PODIUM ASTERIKS Leeuwarden – In de voormalige gevangenis Blokhuispoort biedt Podium Asteriks plek aan aanstormend talent. Met hulp van vrijwilligers biedt het onafhankelijke poppodium wekelijks een mooi programma aan met getalenteerde bands uit Friesland en daarbuiten. De bands weten inmiddels ook de kunstenaars, creatieven en jonge starters elders in het pand uit hun ‘cellen’ te trekken.

podiumasteriks.nl

DE HEROVERING VAN DE STAD

Mark Sekuur stadjer, sociaal geograaf, Stadmaker en betrokken bij het Open Lab Ebbinge

primafocus.nl

STADSAMBASSADE GRONINGEN ‘En wie zijn wij dan wel? Wij zijn de eerste zelfbenoemde Stadsambassadeurs. Wij zijn een min of meer toevallige club van zeven Stadjers, die nieuwsgierig en alert waren. Als Pakhuis de Zwijger een netwerk opzet met de titel Nieuw Nederland, waarin Stadmakers uit heel Nederland met elkaar verbonden worden, dan móet je daar bij zijn. Daar zitten de ideeën, daar zit de energie, dat is het bordje met de pijl, die de weg omhoog aanwijst. Stadmakers die nieuwe wegen zoeken om hun stad glans terug te geven.’ >>

ÂŠ Mark Sekuur

STADSAMBASSADE GRONINGEN

>> Met deze inleiding opende Stadmaker Frans Kerver op 21

november 2014 de Stadsambassade Groningen. Dit gebeurde tijdens het inspiratiefestival Let’s Gro, een festival waarbij de gemeente een podium biedt aan Groningers met goede vernieuwende ideeën. De toekomst van de stad en regio staat hierbij centraal. De discussie over de toekomst van de stad is één van de onderwerpen waar de Stadsambassade Groningen richting aan gaat geven. Hoe? Dat zal de tijd leren. Maar in ieder geval niet als een traditioneel platform met een vaste plek en een standaardprogramma. De invulling van een lokale Stadsambassade dient plekgeneriek te zijn en aan te sluiten bij het unieke DNA van de betreffende stad. Naast het alom bekende ‘start with why’ van Simon Sinek, is ‘start with where’ het uitgangspunt. Maar wat maakt Groningen zo uniek? Het is een compacte en complete stad. Inwoners van Groningen, die Stadjers worden genoemd, betitelen de stad vaak als een dorp. De lijntjes zijn kort en snel gelegd. Historisch gezien heeft de stad Groningen door haar perifere ligging altijd een onafhankelijke positie ingenomen in de geschiedenis van Nederland. Voorheen als stadsstaat en handelscentrum, nu als ‘Hoofdstad van het Noorden’. Onafhankelijkheid zit verweven in het DNA van de stad. Die onafhankelijk-

STADMAKER FRANK VAN DER WAALS RUG-Student Frank wilde niet langer alleen praten over de wereld verbeteren, maar er zelf ook mee aan de slag. Daarom richtte hij Frankville op, een gemeenschap van studenten die werken aan duurzaamheid onder het credo ‘niet meer, maar beter’.

frankville.nl

Lokale initiatieven

heid is ook genesteld in het rijke culturele aanbod, getuige festivals als Eurosonic-Noorderslag, Noorderzon en spraakmakende dansgroepen als Guy en Roni. Daarnaast is Groningen één van de jongste steden van Nederland. De gemiddelde leeftijd van de Groninger is 36 jaar. Hierdoor is het een dynamische stad waar het bruist van kennis en creativiteit. Niet voor niets staat de stad hoog op de ranglijstjes met innovatieve en succesvolle start-ups.

ONAFHANKELIJKHEID ZIT VERWEVEN IN ONS DNA Natuurlijk wordt ook Groningen gekenmerkt door mooie initiatieven van onderop. Braakliggende veldjes die door omwonenden tot gastvrije moestuinen worden omgetoverd, spontaan opgezette pop-up stores die de winkelstraten weer leefbaar maken en lastig te herbestemmen industriële monumenten die door sociaal ondernemers tot culturele hotspots worden omgebouwd. Voorbeelden te over. Toch hoor je nog regelmatig dat dit soort bottom-up initiatieven te kleinschalig zijn om betekenisvol te zijn. Een geluid dat in heel Nederland te horen is en helaas ook in Groningen. Uit de Community Lover’s Guide to Groningen - een tijdens Let’s Gro gepubliceerde gids met daarin 13 succesvolle Groninger bottom-up initiatieven - blijkt echter dat veel van de Groninger initiatieven een grote maatschappelijke meerwaarde hebben. Andere gemeenschappelijke delers zijn dat ze plekgebonden, uniek en relatief kleinschalig zijn. Daarnaast wordt er door deze initiatieven volop geëxperimenteerd met nieuwe vormen van zelforganisatie, participatie, co-financiering en collectief beheer. De collectieve studentenmoestuin Frankville is hiervan een mooi voorbeeld. Een groep jongeren is vanuit eigen initiatief op de ‘saaie’ Zernike Campus een moestuin begonnen waar ontmoeting en voedselbewustzijn centraal staan. De impact van dit initiatief is op microniveau groot. Het is de eerste Groningse moestuin voor jongeren en is een levendige toevoeging op het zakelijk vormgegeven campusterrein van onder andere de Rijksuniversiteit Groningen (RUG). De moestuin is niet van bovenaf ontworpen, maar van onderaf ontstaan. Dankzij medewerking van gemeente en de RUG, maar vooral ook dankzij een krachtige zelforganisatie, groeit het initiatief gestaag en wordt de betekenis voor de campus steeds groter. Zowel op sociaalmaatschappelijk als fysiek vlak. >>

STADSAMBASSADE GRONINGEN

Open Lab Ebbinge / Van Hulley

OPEN LAB EBBINGE Het Open Lab Ebbinge is een tijdelijke stadswijk nabij het centrum van Groningen. Het is een bruisende plek met negen opvallende paviljoens, diverse evenementen, horeca, stadsstrand, speelweide en plekken om heerlijk te recreëren. De omvang van dit tijdelijke project in combinatie met de binnenstedelijke locatie is uniek. Het Open Lab Ebbinge is als bottom-up initiatief ontstaan,

als reactie op de langdurige braakligging van het CiBoGa-terrein. Het initiatief voorziet de stad Groningen tot 2016 van een verrassende openbare ruimte waar een grote diversiteit aan activiteiten plaatsvinden: er wordt gewoond en gewerkt, er zijn kunstenaarsateliers en er zijn regelmatig leuke evenementen.

openlabebbinge.nl

Van Hulley maakt van je favoriete, maar versleten overhemd een boxershort. Je stuurt je overhemd, waar misschien wel een bijzondere herinnering aan zit, op en je ontvangt per post een boxershort terug. De boxershorts worden geproduceerd door vrouwen die moeilijk aan de slag komen op de arbeidsmarkt. Zij doen hiermee werken leerervaring op. De boxershorts van Van Hulley zijn sociaal, duurzaam en persoonlijk en geschikt voor zowel mannen als vrouwen.

VAN HULLEY

vanhulley.nl

STADSAMBASSADE GRONINGEN

De Wolkenfabriek / EMG Faktors

DE WOLKENFABRIEK Het markante oude Zeefgebouw is een van de laatste overgebleven gebouwen op het verder lege terrein van de oude Suikerunie. Nadat de Suikerfabriek in 2008 sloot, heeft de gemeente een prijsvraag uitgeroepen om hier de mooiste plek van het Noorden te realiseren. Titia Punt, initiatiefnemer van de Wolkenfabriek, schreef een ondernemersplan en heeft dat voor elkaar gekregen. De Wolkenfabriek is een ‘inschuifrestaurant’ en een vrijplaats waar iedereen die er komt zich thuis voelt. Waar vroeger de suikerbieten werden gewassen en gezeefd, worden nu de lekkerste gerechten gemaakt. Elke avond runt een andere cateraar de keuken.

dewolkenfabriek.com

EMG FAKTORS

Sinds 2012 biedt deze monumentale industriële graansilo ruimte voor allerlei soorten initiatieven: van muziekfestivals tot een permanent spookhuis en van talkshows tot het eerste Bitcoin café ter wereld. EMG Faktors is een open en publiek stadspodium waar iedere inwoner van Groningen terecht kan om dingen te organiseren. Met EMG Faktors is er een belangrijke plek in Groningen ontstaan voor nieuw, cultureel ondernemerschap. De gemeente Groningen geeft het pand tijdelijk in bruikleen.

emgfaktors.com

STADSAMBASSADE GRONINGEN

>> Frankville en andere Groningse bottom-up initiatieven

zorgen ervoor dat de inwoners hun stad stukje bij beetje heroveren. Tegelijkertijd, mede dankzij de vele succesvolle initiatieven, lijkt er binnen het denken over de Groninger gebiedsontwikkeling sprake te zijn van een langzame kentering. Er is niet meer enkel en alleen een focus op financieel rendement, maar ook op andere meer sociaal-maatschappelijke waarden. Inmiddels is dankzij experiment duidelijk geworden dat binnen een organisch ontwikkelmodel bottom-up initiatieven als geen ander kunnen zorgdragen voor lokaal draagvlak, plekgenerieke oplossingen en veelal fungeren als sociaal-maatschappelijk én economisch vliegwiel. De pop-up stores van JOP en de stadsacupunctuur van het Open Lab Ebbinge zijn hiervan succesvoorbeelden. De ontwikkeling op het Oude Suikerunieterrein, waarin De Wolkenfabriek is gevestigd, is een ander voorbeeldexperiment.

Samen bouwen aan de ruimtelijke omgeving

uitdagingen is daarbij om de initiatieven te verbinden aan de macrostructuur van de stad, zodat bij iedereen duidelijk wordt wat de impact, succesfactoren en kwaliteiten zijn. Het inspiratiefestival Let’s Gro én de opening van de Stadsambassade Groningen zijn hier de eerste aanzet toe. Met een groeiende groep stadmakers gaan we de richting van de stad bepalen. Hoe helpt u mee? ŤŤ

letsgro.nl communityloversguide.org frankville.nl jobgroningen.nl

TERMEN ALS BOTTOM-UP EN TOP-DOWN ZIJN STRAKS NIET MEER RELEVANT Maar ook op andere vlakken zijn er volop ontwikkelingen. Bijvoorbeeld de door de gemeente Groningen aangestelde ambtenaar die groene bewonersinitiatieven ondersteunt. De studentenmoestuin Frankville heeft hier veel voordeel van gehad. Stapje voor stapje worden vastgelopen systemen en denkpatronen vernieuwd en ontstaan er nieuwe manieren van samenwerken. Het faciliteren van bottomup is op dit moment het credo. Maar op de langere termijn zijn de termen bottom-up en top-down hopelijk niet meer relevant. Er ontstaat een ontwikkelmodel waarbij veel meer partijen dan voorheen met elkaar samenwerken. Samen bouwt men aan een ruimtelijke omgeving die niet meer altijd strak geordend is, maar die aansluit bij de initiatieven van bewoners en tegelijkertijd anticipeert op nieuwe maatschappelijke vraagstukken. Medio 2014 kunnen we constateren dat er met de bottom-up initiatieven een beweging gaande is die op macroniveau steeds betekenisvoller wordt. Toch valt er nog veel te winnen. Ook in Groningen. Niet direct door schaalvergroting, succesverhalen één-op-één te kopiëren of door het economische rendement te kwantificeren, maar vooral op het vlak van het erkennen en benutten van de waarden en mogelijkheden. Een van de grootste

STADMAKER ORLANDO HAAK Orlando is één van de trekkers van dirt jump park Pedal Park. Naast een plek voor BMX’en, skateboarden en inline skaten, helpt Orlando jongeren om hun talent te ontwikkelen en verantwoordelijk te zijn voor hun eigen omgeving.

pedal-park.nl

GEBIEDSONTWIKKELING

Nieuwe stijl

GEBIEDSONTWIKKELING ANNO NU DE ZOEKTOCHT NAAR EEN NIEUWE ECONOMIE

Khashayar Ghiabi programmamaker Gebiedsontwikkeling Pakhuis de Zwijger

Marie Krop stagiaire Gebiedsontwikkeling Pakhuis de Zwijger

Het lichtkunstwerk A PLACE BEYOND BELIEF van de Britse kunstenaar Nathan Coley is tot november 2015 te zien op de NDSM-werf (curator: Tanja Karreman).

1.0, 2.0, 3.0 of misschien toch al 4.0? Coöperatieve gebiedsontwikkeling, organische gebiedsontwikkeling of gewoon gebiedsontwikkeling nieuwe stijl? De afgelopen jaren vliegen de termen je om de oren. Dit maakt wel duidelijk dat er van alles gaande is in de wereld van de gebiedsontwikkeling, een term die tien jaar geleden nog niet eens bestond. Waar staan we nu? Ooit was het de overheid die bij ruimtelijke ontwikkelingen de regie in handen had, waarbij gemeentes grotendeels bepaalden met welke partijen ze in zee gingen. De toenmalige aanpak kenmerkte zich door grootschalige projecten en een aanbodgestuurde markt. Het financierings- en samenwerkingsmodel hield op aan het eind van de realisatiefase. Door financiële tekorten, vraaguitval en het complexer worden van opgaven, verschoven verantwoordelijkheden steeds meer richting >>

GEBIEDSONTWIKKELING

Coehoorn Centraal

>> private ontwikkelaars. Het was rond deze tijd dat de term ‘gebiedsontwikkeling’ werd geïntroduceerd. Hierbij gaat het om het afstemmen van verschillende vraagstukken in een afgebakend gebied. Door de aanhoudende crisis is er veel veranderd. Plannen zijn gestagneerd, ambities bijgesteld en de aanpak is pragmatischer.

Toch lijken de ontwikkelingen weer op gang te komen en is vernieuwing realiteit geworden. Daarbij is nu de grote vraag hoe gebiedsontwikkeling zich verder zal gaan ontwikkelen. Omdat zowel voor de overheid als voor de private sector de aanpak die ze in het verleden hanteerden niet meer realistisch is, lijkt het niet meer dan logisch dat er steeds meer wordt verwacht van initiatieven vanuit de samenleving. Door de onzekere toekomst en de toegenomen complexiteit heeft gebiedsontwikkeling een steeds organischere vorm gekregen, waarbij in kleine stapjes binnen breed geformuleerde kaders en zonder duidelijke einddoelen wordt ontwikkeld. In plaats van dat externe partijen woningen, winkels en kantoren bouwen voor een nieuwe groep eindgebruikers is er steeds meer sprake van een permanente exploitatie van een gebied. Om meer draagvlak te creëren is het daarom noodzakelijk dat zowel toekomstige als huidige bewoners van een gebied een grotere rol in de gebiedsontwikkeling krijgen én nemen. Dit was ook wat Ebami Tom uit het 4Havensgebied in Rotterdam voor ogen had toen hij met zijn project begon. ‘Door het oprichten van een coöperatie die de maakindustrie faciliteert met betaalbare ruimte, machines en lokaal personeel nemen de kleine creatieve ondernemers hun eigen verantwoordelijkheid. Daarmee versterken ze de economie van dit gebied, waarbij ook de zelfredzaamheid van de naastgelegen woonwijk kan worden vergroot.’ Op deze manier worden burgers direct onderdeel van het planproces en de overheid krijgt een steeds meer controlerende en faciliterende rol in plaats van een trekkende.

ORGANISCH ONTWIKKELEN SAMEN MET EINDGEBRUIKERS Deze ontwikkelingen zijn terug te zien in spraakmakende projecten verspreid over het hele land. Daarbij is in veel gevallen het bij elkaar brengen van een brede gemeenschap het hoofddoel geworden. Zo heeft de gemeente Arnhem bij het project Coehoorn Centraal de regie grotendeels uit handen gegeven aan de Stichting Coehoorn Centraal. Deze betrekt de eindgebruikers >>

COEHOORN CENTRAAL ARNHEM De gemeente Arnhem koos er voor geen grootschalige plannen vast te stellen, maar het gebied tegenover het station vrij te geven aan kleinschalige initiatieven. In een stad met een grote creatieve beroepsbevolking hoef je dat natuurlijk geen twee keer te zeggen. Burgerstadsproject Coehoorn Centraal is geïnitieerd door Paul de Bruijn en Peter Groot (Transitie Team / Hoogte Twee architecten). Sinds september 2013 wordt gewerkt aan het opzetten van een wijk met creatieve ondernemers en ondernemingen. De gemeente heeft daartoe bij raadsbesluit een zevental kleinere en grotere panden bij het Centraal Station beschikbaar gesteld tot september 2018. De panden stonden leeg in afwachting van sloop voor herontwikkeling van de zuidelijke binnenstad. Voor de panden betaalt de daartoe opgerichte stichting huur, energielasten en verzekeringen. Door wederverhuur aan de creatieve ondernemingen kan de stichting een financiële basis opbouwen. De energie rond het project nodigt velen uit om samen het project tot een succes te maken. Het heeft er zelfs toe geleid dat op een braakliggend terrein in het gebied in enkele weken tijd een park werd gerealiseerd. Inmiddels heeft het door de staatssecretaris Sharon Dijksma geopende park zelfs de New York Times gehaald. Voor het hele project Coehoorn Centraal, zal de toekomst uitwijzen hoe tijdelijk, tijdelijk is.

coehoorncentraal.nl

GEBIEDSONTWIKKELING

Samenwerking

>> nadrukkelijk bij de ontwikkelingen. Dit gebeurt in kleine

stappen en is een proces dat soms enige tijd duurt. Om een groot draagvlak te realiseren, moet je energie stoppen in het bij elkaar brengen en houden van partijen. Stadmaker Sabrina Lindemann kan dit na diverse projecten in Den Haag uit eigen ervaring beamen: ‘We ontwikkelen vanuit de gemeenschap en met wat er al in het gebied te vinden is, met de wetenschap dat het een langdurig proces is.’ Voor gemeentes blijkt het in de praktijk nog lang niet altijd even makkelijk om de gebiedsregie volledig uit handen te geven. Zo werkte Stichting NDSM-werf met alle betrokkenen een uitgebreide visie uit voor het parkeerbeleid op de oude scheepswerf in AmsterdamNoord, maar werd door de gemeente alsnog anders besloten over het uiteindelijke ontwerp. Er lijkt de angst te bestaan dat door het ontbreken van een grotere gebiedsvisie met ingebouwde zekerheden de ontwikkelingen alle kanten opgaan. Wat bij dit argument echter wordt vergeten, is dat partijen niet een visie delen omdat deze door iemand anders is opgelegd, maar juist omdat deze in dialoog tot stand is gekomen. Dit wederzijds vertrouwen heeft tijd nodig om te groeien. Ebami wijst erop dat een goede samenwerking met de gemeente belangrijk is. ‘Zonder de faciliterende steun van de gemeente redden we het niet.’

STADMAKER EBAMI TOM Rotterdam – Hoe houd je de creatieve industrie binnen een gebied? Als onderdeel van ‘Made in 4Havens’ organiseert Ebami activiteiten en festivals om dit stukje van de haven in Rotterdam op de kaart te zetten als platform voor de lokale maakindustrie.

madein4havens.nl

STADMAKER SABRINA LINDEMANN Den Haag – Met haar mobiele projectbureau OpTrek vestigt Sabrina zich voor langere tijd in haar projectgebieden. Sinds 2011 is dat het binnenstedelijke bedrijventerrein De Binckhorst in Den Haag, waar ze met ReSource City Binckhorst bouwt aan een community en samen met ondernemers nieuwe producten en diensten ontwikkelt.

optrek.org

WEDERZIJDS VERTROUWEN HEEFT TIJD NODIG De manier waarop een community wordt opgebouwd en de rol die de gemeente heeft is uiteindelijk zeer gebiedsspecifiek. De samenwerkingsvormen verschillen van de gemeente Leeuwarden die het beheer van de Blokhuispoort uit handen heeft gegeven aan Stichting BOEI tot aan de gemeente Eindhoven die het beheer van het NRE-terrein in eigen handen houdt, maar de TU Eindhoven bijeenkomsten laat organiseren om zoveel mogelijk stakeholders te betrekken. Vaak wordt door de desbetreffende gemeente in samenwerking met anderen een gebiedsstichting opgericht om zo de community te mobiliseren. Naar aanleiding van diverse nieuwe vormen van samenwerking en planning is het daarom belangrijk om na te denken over de nieuwe rol van de planner. Gert-Joost Peek, lector transitiemanagement aan de Hogeschool van Rotterdam, wijst zijn studenten op het belang van professionalisering door het ontwikkelen >> van competenties die van de nieuwe generatie planners

GEBIEDSONTWIKKELING

NDSM Self Made Future

>> gevraagd worden. Hoe bouw je een gemeenschap, hoe

werkt nieuwe besluitvorming, hoe ga je om met nieuwe financieringsvormen, wie betrek je en hoe houd je iedereen ook betrokken? Sabrina betrekt er kunstenaars en ontwerpers bij: ‘Zij kunnen een belangrijke rol innemen in de gebiedsontwikkeling, omdat zij zijn geoefend in het hebben van een open blik, improvisatie en om in stapjes gaandeweg uit te vinden hoe de gaten die in een gebiedsketen gevallen zijn weer kunnen worden opgevuld.’ Uiteindelijk draait het allemaal om de vraag hoe een planoloog als kwartiermaker de gebiedsontwikkeling op een innovatieve manier kan cureren en daarbij ook nog de bestaande instituties kan mee krijgen. Want al begint gebiedsontwikkeling bij de community, voorinvesteringen blijven veelal noodzakelijk om de ontwikkelingen aan te jagen. Anders denken is noodzakelijk zodat we in economisch gunstiger tijden niet weer in oude patronen vervallen, maar ook om de kansen die andere ontwikkelingen van deze tijd bieden te benutten. Nadat Leon Bobbe, directeur van Woonstichting De Key, als eerste verkondigde het verhuren van sociale huurwoningen op AirBnB te willen toestaan, beginnen nu ook andere woningcorporaties langzaam maar zeker te beseffen dat zij zich open moeten stellen voor dit soort nieuwe ontwikkelingen. Het zijn immers systeem destructieve ontwikkelingen die niet tegen te houden zijn. De grote vraag is dus vooral: ‘hoe gaan we hier mee om?’

ANDERS DENKEN IS NOODZAKELIJK Kansen liggen bij het benutten van tijdelijkheid en het aanpakken van leegstand. Het verplaatsbare Heijmans One-huisje waar eenpersoonshuishoudens kunnen wonen is een mooi voorbeeld van hoe braakliggende grond een tussentijdse bestemming kan krijgen en tegelijkertijd het woningtekort kan worden aangepakt. Hoewel veel projecten beginnen met een visie voor de korte termijn, kunnen ze later van grote meerwaarde zijn. Ebami geeft een voorbeeld: ‘In Delfshaven richtte de gemeente Rotterdam zich in haar oorspronkelijke visie alleen nog op medical, food & cleantech, wat naar mijn mening de nadruk legt op het binnenhalen van grote industrie. Inmiddels is ook de lokale maakindustrie, die in eerste instantie alleen werd gezien als tijdelijk fenomeen, onderdeel van de visie.’ Op deze manier kan een duurzaam woongebied ontstaan waar ook de connectie gemaakt wordt met de aanjagers in het gebied. Ebami noemt dit fair gentrification. Daarnaast >>

NDSM SELF MADE FUTURE AMSTERDAM In samenwerking met de gemeente Amsterdam, de lokale ontwikkelaar en een kunstenaarscollectief werd Stichting NDSM-werf opgericht. Met hun project Self Made Future laten allerlei betrokkenen op de NDSM-werf zien hoe zij graag willen dat de werf zich in de toekomst gaat ontwikkelen. De ambities zijn vastgelegd in het boekje Werken aan de Werf, dat tot stand kwam naar aanleiding van ontmoetingen en workshops in de kenmerkende rode Self Made Future-container die op de werf te vinden is. Met verhalen gepubliceerd op de website en op social media, werden de ambities over een groot netwerk verspreid: ‘De toekomst, die maken we zelf’. De werf fungeert daarmee als laboratorium voor alles wat met duurzaamheid, oud, nieuw, industrieel erfgoed, festivals, muziek, water, kunst, en zelfs met wonen te maken heeft.

ndsm.nl

GEBIEDSONTWIKKELING

Blokhuispoort

>> is het mogelijk om te experimenteren met regelluwe zones

BLOKHUISPOORT LEEUWARDEN Lange tijd was Blokhuispoort slechts toegankelijk voor bewoners die daar niet vrijwillig zaten. In de voormalige gevangenis midden in het centrum van Leeuwarden hebben zich inmiddels diverse creatieve bedrijven gevestigd. De plek is vanaf 2008 vrijgegeven voor culturele ondernemers, waar inmiddels ook veel spin-offs uit zijn ontstaan. Er worden verschillende activiteiten georganiseerd en het is mogelijk een rondleiding te krijgen door het bijbehorende museum. Blokhuispoort heeft de afgelopen jaren een sleutelrol gespeeld in de creatieve ontwikkeling van Leeuwarden. Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018 is hier ontstaan en ontwikkeld. In oktober 2014 is het pand door de gemeente aangekocht en in beheer gegeven aan Stichting BOEI, die het complex de komende jaren verder zal doorontwikkelen als creatieve broedplaats.

blokhuisportal.nl boei.nl

en gebiedsspecifieke afspraken en zijn er talloze andere mogelijkheden om de wijk te verduurzamen. Er wordt gekeken naar hoe waardevermeerdering ten goede kan komen aan de community.

Volop mogelijkheden dus. En al is de overheid niet meer de enige drager van een project, haar rol blijft belangrijk voor de financiering en het faciliteren van (her)ontwikkelingen. Transparantie is belangrijk en we moeten oude waarden los durven laten. De verantwoordelijkheid om te professionaliseren ligt niet alleen bij de overheid, maar ook bij de community zelf. Op dit moment wordt er in living labs al volop geëxperimenteerd met nieuwe vormen van samenwerking. De volgende slag die kan worden gemaakt is dat coöperatieve gebiedsontwikkeling definitief uit de pilotfase stapt. Op naar gebiedsontwikkeling anno nu! ŤŤ

stedenintransitie.nl/gebiedsontwikkeling dezwijger.nl/gebiedsontwikkeling

GEBIEDSONTWIKKELING

NRE-TERREIN EINDHOVEN

Het NRE-terrein in het centrum van Eindhoven bestaat uit elf fabriekspanden die nog uit de tijd van de grootschalige gasindustrie stammen. De gemeente heeft hier gekozen voor een organische vorm van gebiedsontwikkeling. Dat wil zeggen dat grote ontwikkelaars zich niet hoeven te melden, want de gemeente richt zich specifiek tot de zeer gedreven initiatiefnemers die tevens eindgebruiker zijn. In gezamenlijke ontwerpsessies die worden georganiseerd door de Technische Universiteit Eindhoven worden verschillende ambities stap voor stap vertaald in een ontwikkelingsplan. Een deel van het beheer van de gebouwen is in handen van Stichting Ruimte, die ateliers verhuurt aan creatieve ondernemers in Eindhoven. Zo ontstaat een gebied dat wonen, werken en recreatie combineert. Onlangs opende al de jazz nachtclub Fifth NRE.

stichtingruimte.nl fifthnre.com

COLUMN

VAN NICHE NAAR MAINSTREAM Aan de Amsterdam School of Real Estate (ASRE) doceer ik over verleden, heden en toekomst van gebiedsontwikkeling. Een vakgebied dat nu zo’n kleine twintig jaar wordt onderwezen en gepraktiseerd. Het staat, maar is nog lang niet af. Studenten zijn vastgoedprofessionals die beter willen worden in hun vak. Ik vertel ze over organische gebiedsontwikkeling, over ontwikkelen vanuit het gebruik van de stad. Zo ontstaan kleinschalige initiatieven die onderdeel zijn van een open proces van (her)ontwikkeling zonder vastgesteld eindbeeld. Beheer en ontwikkeling lopen door elkaar. Dat is niet hun dagelijkse praktijk. Zij houden zich vooral bezig met het organiseren van het aanbod; van de productie van grond en opstallen. Dit is het werkterrein van projectontwikkelaars, aannemers, gemeentelijke grondbedrijven en makelaars. Die laatsten mogen de deal met de gebruiker maken. Wanneer het gebruik voorop komt, gaat gebiedsontwikkeling niet meer over het organiseren van het aanbod, maar over het organiseren van de vraag. Dat is ander koek dan de meerwerkopties van ‘consumentgericht’ ontwikkelen, of het ‘moetje’ van inspraak. Er ontstaan nieuwe rollen: gebruikers worden initiatiefnemer, gemeenten gaan faciliteren. In plaats van de makelaar die een vanuit productie-logica geoptimaliseerd aanbod aan individuele gebruikers probeert te slijten, zijn er nu gebruikerscollectieven die hun vraag hebben georganiseerd en - bij gebrek aan daarop aansluitend aanbod en/of matchmaker - veelal zelf aan de slag gaan. Ik wijs de studenten op de kansen: zet je marketingbudget en courtagevergoeding in om daadwerkelijk een antwoord te geven op de lokale en specifieke, maar ook collectieve vraag. Willen we dat organisch meer wordt dan een niche, ruimschoots beleden in de ‘kantelkerk’, dan moeten we nadenken over hoe bedrijven en overheden kunnen meedoen aan het nieuwe gebiedsgericht organiseren. Zo professionaliseren we gebiedsontwikkeling en kantelen we samen, de vastgoedprofessional en de organische initiatiefnemer, langzaam naar elkaar toe.

Gert-Joost Peek

Lector Gebiedsontwikkeling & Transitiemanagement, Eigenaar SPOTON Consulting en Fellow ASRE

spotonconsulting.com

RUIMTE VOOR EEN NIEUWE BEWEGING STADSAMBASSADE UTRECHT Tijdens de Culturele Zondag De Stad De Toekomst op 25 mei 2014 ontving een groep creatieve ondernemers en ambtenaren uit Utrecht het Stadsambassadebord voor Stadsambassade Utrecht. Na Rotterdam en Heerlen, was Utrecht de derde stad in Nederland met een Stadsambassade. >>

Saar van der Spek freelance programmamaker en trendonderzoeker Kunst & Samenleving ontroerendezaken.nl © Suze van de Kerk

Marit Overbeek coördinator online redactie Bouw BIM Media, blogger en initiatiefnemer van Rotsoordbrug bimmedia.nl

STADSAMBASSADE UTRECHT

Vechtclub XL

>> De Utrechtse Stadsambassade is voortgekomen uit de

Utrechtse Ruimtemakers, een netwerk van ruimtelijke professionals, maatschappelijk ondernemers, cultuurmakers, gebiedsmakelaars en buurtinitiatieven met een focus op gebieds- en locatieontwikkeling. De Utrechtse Ruimtemakers hebben zich sinds december 2013 verenigd omdat zij signaleerden dat de vormgeving van de stad ondanks het grote aantal initiatiefnemers vooral een zaak van de overheid en commerciële partners bleef. Het collectief trekt gezamenlijk op om met de gemeente en andere partijen in de stad in gesprek te gaan over een veranderende verhouding tussen deze partijen en de initiatiefnemers. Inmiddels bestaat het netwerk uit zo’n twintig actieve professionals. Samen dragen zij het netwerk en organiseren zij activiteiten en bijeenkomsten. Daaromheen zwermt een lossere groep van ongeveer zestig mensen en initiatieven. De Utrechtse Ruimtemakers delen en ontwikkelen kennis, leren van elkaar en bundelen de krachten richting overheid en andere partijen op het gebied van stedelijke ontwikkeling. Ze ontwikkelen samen een nieuwe agenda voor de stad en bouwen - soms gevraagd, soms ongevraagd - mee aan een nieuwe bestuurscultuur.

De Stadsambassade sluit daar eigenlijk naadloos bij aan, al richt zij zich op een breder veld dan de fysieke ruimte alleen. Daarom hebben de Utrechtse Ruimtemakers het initiatief enthousiast omarmd en is het nu onderdeel geworden van een reeks aan activiteiten die zij uitvoeren. De ambassade is een open netwerk van Stadmakers die met beide benen in de samenleving staan en van daaruit willen bijdragen aan maatschappelijke en stedelijke vernieuwing. Dat kan juist vanuit verschillende plekken die samen de diversiteit en vernieuwing in de stad vertegenwoordigen.

SAMEN PROGRAMMEREN OP TRANSITIETHEMA’S In Utrecht is voorlopig bewust niet voor een vaste locatie gekozen voor de Stadsambassade. Het ambassadebord zwerft van plek naar plek, waar het op dat moment nodig is. Zo komen alle plekken waar nieuwe initiatieven zich ontplooien op de kaart te staan. De Utrechtse Stadsambassadeurs zitten letterlijk overal in de stad. Soms zijn zij Ruimtemaker. Soms ook niet. De Stadsambassade en de Utrechtse Ruimtemakers zijn in ieder geval nauw met elkaar verweven en kunnen eigenlijk niet zonder elkaar. >>

VECHTCLUB XL In Vechtclub XL bloeit een werkplek voor zo’n honderdtwintig creatieve ondernemers die allemaal iets maken hebben met of ondersteunend zijn aan de creatieve industrie. Zo kom je in het industriēle pand naast architecten, filmmakers, houtbewerkers en tassenontwerpers ook een muziekmanager of designagent tegen. In restaurant De Klub kun je terecht voor ontbijt, lunch of diner met ingrediënten uit de eigen moestuin en moestuin Food for Good. Eens in de zoveel tijd wordt er een gemeenschappelijk ontbijt georganiseerd voor alle ondernemers in het pand.

vechtclubxl.nl deklub.nl foodforgood.nl

STADSAMBASSADE UTRECHT

Rotslab

>> Om nieuwe verbindingen te leggen, moet je veel

organiseren. De programmering en agendering van de Utrechtse Stadsambassade wordt daarom ontwikkeld met een breed netwerk. De Utrechtse Ruimtemakers zijn daarbij van groot belang, maar initiatieven op het gebied van vernieuwend aanbod van zorg, welzijn en cultuur zijn net zo goed onmisbaar. In Utrecht zijn we nu net een half jaar bezig, en de ambitie om transitiethema’s op de agenda van verschillende spelers in de stad te krijgen is er. Het netwerk breidt zich langzaam maar zeker uit en staat in verbinding met andere Stadsambassades in Nederland en daarbuiten. Op dit moment zijn onder meer Rotslab, Expodium, De Kracht van Utrecht, Vechtclub XL, House of Commons en Architectuurcentrum Aorta al betrokken. Zij verbinden hun programmering aan de Stadsambassade. Samen zoeken we naar nieuwe wegen om de transitiethema’s op het netvlies en de agenda van Utrechters en de stad te krijgen, in de hoop dat het netwerk en de dialoog erover groeit en dat Utrecht een nieuwe en toekomstbestendige balans vindt in het samen maken van de stad. De programmering van de Utrechtse Ruimtemakers zet thema’s op de kaart die ook voor het landelijk netwerk van Stadsambassades van belang zijn. Zo schreven we in het

voorjaar 2014 op eigen initiatief een stadsmakersparagraaf als input voor het nieuwe college. De paragraaf werd niet integraal in het Utrechtse collegeakkoord overgenomen, maar de geest ervan is terug te vinden in onderdelen ervan die het motto Samen maken we de Stad dragen. In het verlengde daarvan organiseerden we een aantal spraakmakende activiteiten die veel bijval kregen van politiek, ambtenaren en inwoners van de stad. Zo was er in juni een bijeenkomst om samen met de gemeente Utrecht het financieel instrumentarium om te vormen tot een systeem dat initiatiefnemers een steun in de rug zou bieden. Op 27 oktober organiseerden we ‘Het enige echte Utrechtse Vastgoeddiner’, als initiatief om een nieuwe agenda en nieuwe netwerken te maken voor vastgoed, grond en gebiedsontwikkeling. Onder het motto Samen eten voor een gelukkige Stad nodigden de we Utrechtse ambtenaren van ruimtelijke en economische ontwikkeling, beleggers en ontwikkelaars uit om aan te schuiven bij ruimtelijke initiatiefnemers - zowel Utrechtse Ruimtemakers als stadmakers uit andere delen van het land. Meer dan honderd aanmeldingen om op de bijzondere plek van de Werkspoorkathedraal aan te schuiven volgden. >>

ROTSLAB Rotslab is een buurtcoöperatie op Rotsoord, een van de laatste binnenstedelijke industriegebieden in Utrecht. De coöperatie richt zich op de maakbaarheid van de stad, social design en co-creatie en verbindt Utrechtse makers, kunstenaars, leerlingen, studenten, ondernemers en organisaties met elkaar. Door lokale, zichtbare experimenten in de stad creëert Rotslab publieke bewustwording en heeft het impact op de politieke besluitvorming. Rotslab ontwikkelt zich tot creatieve maakplek en ‘buurtfablab’ waar je met een 3D-printer en lasersnijder prototypes en modellen kunt maken. Het buurtfablab werkt volgens open source en open content principes: leren staat centraal en de resultaten van workshops en kennis over de machines en projecten worden gedeeld op de website van Rotslab.

vechtclubxl.nl deklub.nl foodforgood.nl

rotslab.nl © Henk van Zeijts

STADSAMBASSADE UTRECHT

>> De Werkspoorkathedraal op het Cartesius Bedrijventerrein

is een indrukwekkende en monumentale, maar al jaren leegstaande industriële hal en was voor de gelegenheid omgetoverd tot een restaurant door Lunaworx, Vers Vermaak en de Vriendinnen van Cartesius. Medewerkers van onder andere Bouwfonds, BAM, NS Stations, Heijmans, PostNL, Kondor Wessels en VORM schoven aan naast ‘ontwikkelaars nieuwe stijl’ als Blauwhoed, KUUB, De Mannen van Schuim, BEAT Development en The Placemaker. Initiatiefnemers, maar ook ambtenaren en ontwikkelaars met nieuwe ontwikkelstrategieën fungeerden als tafelheren en -dames, die hoopvolle vergezichten lieten zien. De dinergasten maakten onder andere kennis met collectief Buurland, met Pakhuis de Zwijger, met Emilie Vlieger die met Meer Merwede gebiedsontwikkeling aanjaagt in het zuiden van Utrecht en met Marco Redeman, die in Leidsche Rijnmeer macht voor eindgebruikers opeist in ontwikkeltrajecten. Door deze verschillende partijen met traditionele ontwikkelaars aan tafel te zetten ontstond oprechte aandacht voor elkaars verhaal. Er sloegen vonken over tussen Ruimtemakers en de ‘ontwikkelaars nieuwe stijl’: in feite zijn zij allemaal aan het experimenteren

Ontwikkelgroep Lombok Centraal

OOK DE KENNIS VAN BEWONERS MOET INGEZET WORDEN met verschillende manieren van gebieden of projecten ontwikkelen. Aan de andere kant werd duidelijk dat de ervaring en kennis van betrokken bewoners en ondernemers in Utrecht nog niet of nauwelijks wordt ingezet. In Utrecht wordt voornamelijk nog gewerkt volgens de ‘participatieladder’, waarbij belanghebbenden op diverse momenten in de planvorming kunnen inspreken. Een groot contrast met Amsterdam, Deventer en Rotterdam. Tijdens het diner vertelden enkele ambtenaren uit deze steden hoe zij betrokken partijen in het prille beginstadium van een plan met elkaar aan tafel zetten om zo fijne plekken te maken, zonder bezwaarprocedures achteraf. Een andere uitkomst van het diner was dat er meer bijval kwam voor het standpunt dat sociale en maatschappelijke waarde, die niet in stenen of euro’s is uit te drukken, van groot belang zijn voor gebiedsontwikkeling. Verschillende gasten riepen op om dit soort waardes voortaan mee te nemen in businessplannen. Waarom niet activiteiten als waarde >>

ONTWIKKELGROEP LOMBOK CENTRAAL Ontwikkelgroep Lombok Centraal (OLC) is een netwerkorganisatie van verschillende burgers, initiatieven en verenigingen uit de wijken in West-Utrecht. OLC zet zich in voor de planvorming voor de ontwikkelingen rondom het Westplein. Dat is een verkeersplein met veel ongebruikte ruimte, terwijl er veel potentie zit. Dit is ook de reden dat OLC de krachten en ideëen uit de wijken van West heeft gebundeld en inmiddels een volwaardig gesprekspartner van de gemeente Utrecht vormt. Ondertussen zorgen buurtbewoners voor kleur op het drukke verkeersplein door het plaatsen van mobiele tuinen en verplaatsbare plantenbakken die door henzelf beheerd worden. lombokcentraal.nl haltewestplein.nl

STADSAMBASSADE UTRECHT

>> zien, maatschappelijke meerwaarde als winst waarderen en

minder financieel verlies meenemen in de spreadsheets? ‘Waarde zit hem in de mensen die er actief zijn’, zei guerillaambtenaar Jurgen Hoogendoorn uit Amsterdam. En dat is precies waar initiatiefnemers als de Utrechtse Ruimtemakers een grote rol kunnen spelen: zij staan dichtbij de bewoners en ondernemers in het gebied en kunnen als betrokken ‘makelaar’ fungeren tussen kleinere en grotere

Vriendinnen van Cartesius

partijen. Ontwikkelaars hebben dit lokale netwerk niet. Door initiatiefnemers de inbreng van stakeholders te laten beheren, kunnen zij hun inbreng eventueel zelfs verzilveren. Op die manier kan de gemeente investeren in sociale en maatschappelijke waarde. Op dat vlak speelden de meeste Utrechtse gemeenteambtenaren nog hard to get. ŤŤ culturelezondagen.nl utrechtseruimtemakers.nl

VRIENDINNEN VAN CARTESIUS De Vriendinnen van Cartesius zijn kwartiermaker op het Werkspoorkwartier. De afgelopen jaren hebben zij met hun caravan in dit gebied onderzoek gedaan naar de transformatie van de Cartesiusdriehoek en het Werkspoorkwartier. De Vriendinnen hebben inmiddels hun caravan verlaten, maar zijn nog steeds in het gebied betrokken bij de gebiedsontwikkeling als bruggenbouwers

en smeerolie tussen de gemeente, bedrijven en initiatieven. Vanuit een actief contact met de ondernemersvereniging en met partijen zoals pandeigenaren, initiëren zij bijeenkomsten en evenementen. Ook versoepelen ze processen bij de gemeente zoals vergunningen trajecten. vriendinnenvancartesius.nl © Sebastiaan ter Burg

STADMAKER

Sjoerd Bootsma

SJOERD BOOTSMA © Ruben van Vliet

‘I K G U N I E D E R E E N D AT Z I J T R O T S Z I J N O P WAT Z I J M A K E N.’ Sjoerd Bootsma heeft in 2010 met een aantal ondernemers een oude gevangenis in Leeuwarden omgetoverd tot Podium Asteriks. Een muzieklocatie die ruimte biedt aan aanstormend talent, iets wat nog ontbrak in Leeuwarden. Vanuit het poppodium zijn verschillende festivals ontstaan, waaronder Welcome To The Village. Een festival waar jonge ondernemers en gelijkgestemden hun krachten bundelen om vraagstukken in de stad te transformeren door cultuur. Dit was ook de aanleiding om Leeuwarden voor te dragen als Europese Culturele Hoofdstad 2018. Gemeente Leeuwarden zelf schatte die kans laag in. ‘Wij zagen die kans wel. We hebben dit project echt gehackt en mochten in 2012 het eerste bidbook met onze plannen schrijven om mee te strijden voor de titel’, zegt Sjoerd. Het resultaat mocht er naar wezen, want door de samenwerking van

het team van gepassioneerde bewoners stroomde Leeuwarden door naar de finale en pakte zelfs de titel. ‘Ook voordat we met het poppodium begonnen, heerste er een cynische sfeer’, zegt Sjoerd. ‘Ik geloof dat de crisisgeneratie daar helemaal klaar mee is. Door de crisis moet je op zoek naar een nieuw verhaal.’ De titel Culturele Hoofdstad van Europa geeft Leeuwarden dan ook net dat duwtje dat het nodig heeft. ‘Een gemeenschap die niet met elkaar communiceert, taal en cultuur die erg onder druk staan, een economie die faalt… We kunnen met z’n allen gaan lopen kniezen, maar we kunnen er ook wat van maken.’ sjoerdbootsma.nl 2018.nl

ENERGIE

Nieuwe spelers

NEDERLAND WEKT OP Jan Heijns programmamaker Circulaire Stad Pakhuis de Zwijger

NIEUWE SPELERS OP DE ENERGIEMARKT Door heel Nederland zijn er honderden initiatieven en bedrijven actief met lokale energiewinning. Van groen georiĂŤnteerde drinkwaterbedrijven en bottom-up buurtcoĂśperaties tot aan slimme ondernemers. Het speelveld rondom energie is divers en volop in ontwikkeling. Wat drijft de verschillende initiatiefnemers en waar liggen de uitdagingen?

Christel van de Craats stagiaire Circulaire Stad Pakhuis de Zwijger

Boer Gerard levert energie via Vandebron.

ENERGIE

Lokale initiatieven

BURGERS WEKKEN WEER ZELF ENERGIE OP

>> In Amsterdam kom je ze

tegenwoordig op bijna elke hoek van de straat tegen: jongens en meiden in felblauwe boerenoveralls die voor de ingang van hippe plekken duurzame elektriciteit en gas van het nieuwe energiebedrijf Vandebron verkopen. De filosofie en bijbehorende frisse uitstraling van deze nieuwe tegendraadse energiespeler is een antwoord op de maatschappelijk breed gedragen oproep om de afstand tussen consumenten en producenten te verkleinen. Niet alleen door de keten van onze energie korter te maken, maar ook door leveranciers een gezicht te geven. Of door consumenten te prikkelen om zelf producent te worden. ‘Grote energiebedrijven hebben wij niet meer nodig’ prijkt het prominent op de website van Vandebron. Het nieuwe energiebedrijf haalt hun energie rechtstreeks bij de windmoleneigenaar, wat veelal een boer is.

Bij veel lokale energie-initiatieven gaan burgers als collectief zelf aan de slag. Eind jaren tachtig bouwden mensen al in coöperatief verband windmolens, gefinancierd door de eigen leden. Zo telt de in 1991 opgerichte landelijke coöperatie De Windvogel, gevestigd in de stad Utrecht, meer dan 2000 leden. Maar ook nu worden windprojecten opgezet, zoals het Haagse Vogelwijk Energiek. In 2010 gaven zij een windmolen die door energiereus Eneco was afgeschreven een tweede leven. Ook zonne-energie is een populaire bron van duurzame energie. In 2008 startte Zonnehoven in Deventer als één van Nederlands eerste wijkinitiatieven met het opwekken van zonne-energie. Meer wijken, zoals het Soesterkwartier in

Amsterdam – Pauline richtte in 2011 het lokale energie-initiatief Wij Krijgen Kippen op, een platform dat de energietransitie die van onderaf komt zichtbaar maakt. Amsterdamse initiatieven en bedrijven die zelf lokale en schone energie opwekken, worden op de kaart gezet.

wijkrijgenkippen.nl

STADMAKER PAULINE WESTENDORP 34

Amersfoort, volgden dit voorbeeld. Maar niet iedereen heeft een groot dakoppervlak tot zijn beschikking. Stedelijke inwoners hebben vaak helemaal geen eigen dak. Projecten waarbij bewoners elektriciteit opwekken via zonnepanelen die niet op hun eigen huis liggen worden daarom steeds gebruikelijker. Denk bijvoorbeeld aan een plat dak van een ander gebouw, zoals een gemeentehuis, een kantoor of een bouwmarkt. Zo hebben de bewoners van het Amsterdamse GWL-terrein hun panelen op het dak van de nabij gelegen Praxis gelegd. De groep is verenigd in coöperatie GWL Ecostroom en via het netwerk Wij Krijgen Kippen ook verbonden met andere wijkinitiatieven in de stad. Ook in andere steden zijn ‘losse’ initiatieven vaak met elkaar verbonden in een informeel netwerk. Steeds meer energiecoöperaties zetten in op meerdere activiteiten. De bredere doelstelling reikt verder dan uitsluitend het lokaal opwekken van energie. Grunneger Power is hier een voorbeeld van. Deze coöperatie heeft als doel om dorpen en buurten in en rondom Groningen binnen tien jaar energieneutraal te krijgen, zónder verhoging van de woonlasten. Dit doen ze samen met de Stichting Samen Energie Neutraal (SEN). Volgens een stappenplan werken de bewoners zelf actief aan de uitvoering. Wanneer 30 tot 50 procent van de bewoners het plan steunt, volgt een blauwdruk voor de buurt of het dorp. Waar kunnen we samen energie besparen en wat zijn de mogelijkheden voor zelf opwekken? >>

ENERGIE

Financiële participatie

>> ‘Door deze aanpak besparen we

STADMAKER

een hoop kosten en werken we aan het versterken van het sociaal kapitaal in deze communities’, vertelt Frans Stokman, bestuurslid van SEN en voormalig voorzitter van Grunneger Power. In plaats van elk huis afzonderlijk te scannen, kijken ze naar de verschillende soorten woningen binnen een buurt of dorp en komen zo tot één plan van aanpak voor elk type huis. Bewoners organiseren zich in een projectgroep en krijgen van Grunneger Power en SEN onder andere advies over betrouwbare installateurs en hoe ze het project kunnen financieren. ‘Zo werken we aan een beter milieu, dat niet duur is en bovendien de leefbaarheid ten goede komt.’

FRANS STOKMAN Groningen – Frans is voormalig voorzitter van de Groningse energiecoöperatie Grunneger Power en werkt tegenwoordig met de stichting Samen Energie Neutraal (SEN) aan duurzame buurten en dorpen in het Noorden van Nederland.

samenenergieneutraal.nl grunnegerpower.nl

OOK FINANCIEEL GAAN WE ER OP VOORUIT Burgers die hun eigen energie opwekken zijn de eerste jaren vooral bezig om hun investering terug te verdienen. In een later stadium gaan ze er financieel mogelijk op vooruit. Steeds vaker zien ook ondernemers de financiële potentie van het lokaal opwekken van duurzame energie. NDSM Energie, gevestigd op de NDSM-werf in Amsterdam, is momenteel de enige coöperatie van ondernemers in Nederland. Inmiddels zijn er zestig bedrijven lid; van het HEMA hoofdkantoor en MTV Networks tot aan horecazaken en kunstenaars ateliers op de werf. Ook het crowdfunding model wint aan terrein. De verwachting is dat de belangstelling voor dit type projectgedreven initiatieven de komende jaren sterk zal toenemen. Burgers worden hierin vooral betrokken via

financiële participatie en niet zozeer door medezeggenschap. Het crowdfunding platform Zonnepanelen Delen helpt leveranciers, projectontwikkelaars, maar ook energiecoöperaties om de financiering voor zonneenergieprojecten rond te krijgen. ‘Er zijn in Nederland genoeg plannen en ideeën,’ vertelt Sven Pluut, medeoprichter van Zonnepanelen Delen, ‘maar om ze te realiseren heb je veel organisatiekracht nodig. En financiering. Dat is precies waar wij bij helpen.’ Sven en zijn compagnon Matthijs Olieman vinden dat er in Nederland op het gebied van het lokaal opwekken van zonne-energie nog een flinke professionaliseringsslag te maken valt. Naast het rondkrijgen van de financiële logistiek, helpen ze de projecten verder met de weten regelgeving en

informatieverplichting. ‘Al voor vijfentwintig euro kan je via het online platform in een stukje zonne-energie investeren. Met hulp van een virtuele meterkast kan je precies bijhouden wat voor een resultaat jouw paneel boekt. Zo kan je, ongeacht je woonplaats, bijdragen aan het opwekken van duurzame energie en bovendien potentieel een mooi rendement op je investering behalen.’ Het dak van Euroborg, het stadion van FC Groningen, werd door middel van crowdfunding al voorzien van zonnepanelen. Naast burgers en ondernemers zetten ook (de vroegere) NUTSbedrijven hun voorzichtige schreden op het speelveld van de energie-opwekking. Afvalbedrijven leveren al warmte aan de stad door het verbranden van afval, maar investeren nu ook in windmolens. Daarnaast zien ook waterbedrijven kansen om energie uit hun water te halen en dit te leveren aan het net. ‘Als water een energiedrager is en Waternet de waterbeheerder, >>

ENERGIE

Thermo Bello / Morgen Groene Energie

>> dan maakt dit ons eigenlijk

THERMO BELLO CULEMBORG Sinds 2002 halen huishoudens uit de wijk EVA-Lanxmeer in Culemborg hun energie uit de warmte van het grondwater. Opgepompt grondwater heeft door de seizoenen heen een temperatuur die varieert van tien tot twaalf graden. Met een warmtewisselaar wordt er vervolgens een aantal graden warmte aan het drinkwater onttrokken, zodat de temperatuur naar acht tot negen graden daalt. Anders dan bij Warmte Koude Opslag (WKO) systemen, waarbij het water ondergronds wordt opgeslagen, wordt de energie hier gelijk via het waterleidingennetwerk in de wijk verspreid. De eigenaren van Thermo Bello, bestaande uit de bewoners van de Culemborgse wijk, namen in 2009 de verschillende installaties voor de warmteproductie en het warmtenetwerk van Vitens over: een wijkenergiebedrijf was geboren.

ook energiebeheerder’, stelde procestechnoloog Gijs van der Meer afgelopen september nog in Pakhuis de Zwijger tijdens De Week van de Energie. Van der Meer werkt bij Waternet, het waterbedrijf van de regio Amsterdam. Zijn boodschap was duidelijk: energieproductie uit water brengt een heel scala aan mogelijkheden, maar ook dilemma’s met zich mee. Bijvoorbeeld als het gaat om het ontwikkelen van nieuwe verdienmodellen. Volgens Van der Meer ligt de kracht van Waternet in het faciliteren. Daarom riep hij die avond ondernemers en bedrijven op zich te melden om in samenwerking nieuwe projecten op te zetten en zo collectief meer gebruik te maken van energie uit het Amsterdamse grond-, afval- en drinkwater te halen. Faciliteren en samenwerken is ook het credo van Vitens, het waterleiding- en drinkwaterbedrijf van de provincies Gelderland, Friesland, Utrecht, Flevoland en Overijssel. In 2011 haalde Vitens het nieuws door als eerste waterbedrijf >>

thermobello.nl

MORGEN GROENE ENERGIE EINDHOVEN Onlangs werd in de Eindhovense wijk Blixembosch het zonnepark van energiecoöperatie Morgen Groene Energie geopend. Het gaat om 228 panelen op een wijkcentrum. Mensen in de buurt kunnen participeren in het zonnepark. Door nieuwe wetgeving die voortkomt uit het Energieakkoord, de zogenaamde postcoderegeling, kunnen de buurtbewoners korting krijgen op de energiebelasting. Het idee is dat ook voor mensen die geen dak hebben of geen panelen op hun eigen dak willen leggen het toch aantrekkelijk is om te investeren in duurzame energie.

morgengroeneenergie.nl

ENERGIE

NDSM Energie

NDSM ENERGIE AMSTERDAM In Amsterdam-Noord is NDSM Energie actief. De bedoeling is dat de 400 bedrijven die op de karakteristieke NDSM-werf gevestigd zijn samen gaan investeren in de productie van elektriciteit, onder andere in drie grote windmolens van 100 meter hoog. Het gaat in totaal om 26 miljoen kWh. De gemeente heeft toegezegd dat de coĂśperatie voorrang krijgt bij de exploitatie van nieuw te bouwen windmolens aan het IJ. Bedrijven op de NDSM-werf kunnen lid worden van NDSM energie. Het lidmaatschap is aangepast aan het aantal werknemers.

ndsmenergie.nl

ÂŠ Mark van den Brink

ENERGIE

Energiek Leiden

ENERGIEK LEIDEN LEIDEN

Energiek Leiden is een burgerinitiatief dat een substantiële bijdrage wil leveren aan energiebesparing en duurzame energieproductie in de stad Leiden. Dat doen ze met name door voorlichting, advies en het organiseren van voordelige installatie van zonnepanelen en isolatie met bewoners en organisaties. De vaste kern van de organisatie bestaat uit vijf personen en een aantal zelfstandige installateurs. Er zijn inmiddels zo’n zestig huizen voorzien van zonnepanelen en rond de vijftig huizen geïsoleerd.

energiekleiden.nl

>> methaangas uit grondwater te

vangen. Methaan kan in elektriciteit omgezet worden en zodoende wordt de desbetreffende watercentrale voortaan van al de benodigde stroom voorzien. Het is één van de experimenten op het gebied van energie waar het waterbedrijf bij betrokken is. Vooralsnog ziet Vitens voor zichzelf alleen een faciliterende rol weggelegd. De maatschappelijke functie van het bedrijf en het principe van rechtsgelijkheid dwingt Vitens, maar ook Waternet, op dit vlak tot uiterste voorzichtigheid. ‘We stuitten bij ambitieuze plannen voor een duurzame wijk ook wel eens op weerstand van bewoners van omliggende wijken, zoals in 2011 gebeurde in Almere’, vertelt Birgitta Kramer, hoofd Duurzaamheid bij Vitens. ‘De bewoners wilden niet het risico lopen om kouder leidingwater te krijgen als gevolg van het energieproject in de naastgelegen buurt.’ Om die reden vond het project in Almere geen doorgang.

In Culemborg zorgt een samenwerking tussen Vitens en wijkenergiebedrijf Thermo Bello er voor dat honderdtachtig huishoudens en acht bedrijven in de wijk EVA-Lanxmeer van warmte voorzien worden. De bewoners van de wijk namen het eigendom van de installaties en het ondergrondse leidingnetwerk van Vitens over en werden collectief eigenaar van een warmtenet. ‘Eén van de belangrijkste redenen om de warmtevoorziening over te nemen, was het creëren van meer autonomie’, vertelt medeoprichter Gerwin Verschuur. ‘We hadden in de wijk al meer positieve ervaring met het gezamenlijk ondernemerschap, zoals het samen onderhouden van het openbaar groen. Dit komt de leefbaarheid van de wijk ten goede.’ Door het warmtenet zelf te beheren en door de vrijwillige inzet van wijkbewoners, denken ze bovendien de tarieven voor warmte laag te kunnen houden. ‘Het succes van Thermo Bello zit hem vooral in de goede voorbereiding; we hebben succesvol de krachten gebundeld en bovenal de motivatie weten vast te houden.’

Voorlopig houdt Vitens zelf het alleen bij pilots. In Veenendaal en Cothen experimenteert het drinkwaterbedrijf met de energievoorziening in de publiekelijk toegankelijke ruimte. In Cothen verwarmt Vitens met behulp van een warmtewisselaar een tennisvereniging en in Veenendaal een zwembad. ‘Het zou natuurlijk het mooist zijn als we de elektriciteit die de warmtepomp en -wisselaar verbruiken aan zonnepanelen kunnen koppelen, zodat het cirkeltje echt rond is’, zegt Kramer. ‘Maar dat zijn nu nog toekomstplannen.’ ŤŤ

vandebron.nl windvogel.nl vogelwijkenergiek.nl zonnehoven.nl duurzaamsoesterkwartier.nl gwl.ecostroom.nu zonnepanelendelen.nl waternet.nl vitens.nl

STADMAKER

Astrid Petersen

ASTRID PETERSEN © Ruben van Vliet

‘M E N S E N H E B B E N B E H O E F T E WA A R D E T O E T E V O E G E N A A N D E S TA D.’ Met een voorkeur voor ‘eigenwijze mensen en heel veel praten’ probeert Astrid verandering teweeg te brengen door verbindingen te leggen. Deze verbinding heeft zij ook gelegd in Vechtclub XL, waar zij met Boudewijn Rijff en Jet van Zwieten een voormalig magazijn van een farmaceutische groothandel in Transwijk heeft getransformeerd tot prettige werkplek én culturele hotspot. Door crowdfunding vonden ze al snel mede-dromers en haalden ze in korte tijd voldoende startkapitaal binnen om aan de slag te gaan. Tussen de parkeerterreinen en uitvalswegen van Utrecht verwacht je niet meteen een bruisende locatie te vinden, maar niks is minder waar. Zodra je de deur binnenwandelt, hang je je jas op aan een kapstok van deurklinken, en komt de energie van ondernemers je tegemoet uit alle ruimtes die je betreedt. En dat is wat Astrid het liefst heeft, ‘zoveel mogelijk verschillende mensen om zich heen.’ Tussen een behang van deuren, afkomstig uit oude woningen van

het naastgelegen Kanaleneiland zitten werkplaatsen, kantoorruimte en ateliers waar de ondernemers naast elkaar werken en makkelijk bij elkaar binnen kunnen lopen. ‘Iedereen brengt zijn eigen waarde mee en vult elkaar aan. Samen brengen we meerwaarde aan de omgeving en daarmee ook de stad.’ Vechtclub XL heeft de ambitie om de tijdelijkheid te ontstijgen en zich langer dan tot 2020 of zelfs permanent te vestigen en mee te denken over de gebiedsontwikkeling van de Merwedekanaalzone waar ze gevestigd zijn. Ook ligt er de ambitie om meer een platform of agentschap te worden waar externe opdrachtgevers bij aan kunnen kloppen en van waaruit grotere samenwerkingsprojecten tussen huurders kunnen worden geïnitieerd en begeleid. vechtclubxl.nl medemogelijkgemaaktdoor.com

STADSAMBASSADE LEIDEN

ACTIEF BURGERSCHAP KUN JE LEREN! STADSAMBASSADE LEIDEN 40

Actief burgerschap

Het Leidse initiatief Stadslab bestaat vijf jaar. In die vijf jaar zijn duizenden Leidenaren direct en indirect betrokken bij tal van initiatieven en mensen zetten gezamenlijk de schouders eronder om de stad leuker en sterker te maken. En toch. De dromen reiken verder. De huidige ‘stadslaboranten’ en hun initiatieven laten in Leiden zien hoe krachtig het Do-It-Yourself virus is. Er wordt gedroomd om nog veel meer Leidenaren te betrekken bij de stad en het virus verder te verspreiden. Te beginnen in de wijken en het onderwijs. Een Wijklab is een netwerk van en voor bewoners en lokale ondernemers. Het uitgangspunt van het Wijklab is om het onbenut potentieel van mensen in de wijk te benutten. Door ideeën en initiatieven te democratiseren en van onderop te laten ontstaan, worden onconventionele oplossingen voor bestaande maatschappelijke uitdagingen gevonden. In plaats van experts, wordt de kennis en kunde van de wijkbewoners zelf ingezet. Tegelijkertijd zijn experts, maar ook ambtenaren en woningbouwcorporaties wél betrokken. Het verschil is dat ze pas in actie komen wanneer ze gevraagd worden om mee te werken aan een initiatief. De ideeën en ambities van de ‘wijklaboranten’ staan centraal.

KENNIS EN KUNDE ZIT IN DE WIJK ZELF

Arian van Rijssen voorzitter Stadslab Leiden, partner Publieke Versnellers, partner Blik-Opener, voorzitter JCI Leiden stadslableiden.nl publiekeversnellers.net

In het Wijklab is er ruimte voor zowel snelle als ‘trage’ ideeën en initiatieven. De snelle ideeën en initiatieven zijn direct uit te voeren. Denk aan het opruimen van zwerfafval. De trage ideeën vergen meer tijd en vasthoudendheid. Denk aan: Wat is de oorzaak van eenzaamheid in de wijk? Hoe voorkomen we dat mensen vereenzamen? Een Wijklab ontstaat wanneer wijkbewoners het initiatief willen nemen en de meerwaarde inzien om tot actie over te gaan. Dit gebeurt niet in alle wijken vanzelf. Soms is een zogenaamde kickstart nodig om een Wijklab te starten. Dat gebeurt in drie stappen. De eerste stap is de voorbereiding, met een aantal wijkbewoners uitspreken en zoeken naar gedeelde intenties. Welk probleem in de wijk moet er nu écht aangepakt worden? Voor meer draagvlak wordt er een aantrekkelijke uitnodiging gemaakt gericht aan de buren. De tweede stap is de uitvoering. Met hulp van studenten wordt in de wijk geïnventariseerd wie mee wil doen. Wat volgt is een kick-off feest, waar gedroomd mag worden de eerste ideeën en initiatieven verzonnen worden. In pop-up labs of werkplaatsen kunnen nog meer >> ideeën en initiatieven verzonnen worden.

STADSAMBASSADE LEIDEN

Wijklabs

>> Ideeën en initiatiefnemers worden vervolgens gematcht

en de snelle ideeën worden direct uitgevoerd. In sommige wijken slaat de kickstart niet aan. De derde en laatste stap bestaat uit het einde of juist de borging van het Wijklab. Gaat het Wijklab op volle kracht door, dan volgt bijvoorbeeld de oprichting van een zelfstandige stichting of coöperatie. De energie, intensiteit en vorm zullen per Wijklab verschillen, maar wat altijd een belangrijk aspect zal zijn is het leren. Dat gebeurt op verschillende niveau’s. Op individueel niveau gaan mensen op zoek naar wat hen motiveert of wat hen belemmerd. Wie heeft ideeën en waar zitten de oplossingen? Er wordt op groepsniveau geleerd om samen te werken om initiatieven te realiseren, zowel tussen bewoners onderling als samen met bijvoorbeeld ambtenaren. Ook op institutioneel niveau wordt er geleerd. Is het mogelijk om binnen instituties ruimte te maken in de regelgeving en ruimte voor nieuwe producten, diensten en financiële ondersteuning? En durven zij de mogelijke risico’s te accepteren? Als we echt van Wijklabs willen leren moet er ruimte zijn. Ruimte om experimenten uit te voeren en fouten te maken. Ook op politiek niveau wordt geleerd. De politiek moet spreekwoordelijk op de handen leren zitten; raadsleden moeten ruimte overlaten aan bewoners als het niet goed gaat. Ook voor het faciliteren van toekomstige initiatieven speelt de raad een belangrijke rol. Zij kunnen de schotten tussen budgetten beslechten en zodoende initiatieven mogelijk maken die op bijvoorbeeld op de grenzen van zorg en ruimtelijke ontwikkeling zitten. De ambities van het Wijklab zijn groot. Waar Stadslab vijf jaar over heeft gedaan, probeert het Wijklab in een paar maanden een laboratorium in de wijk up-and-running te hebben. Om de ambities te realiseren zijn Stadslab, de gemeente en de Leidse coöperatie Publieke Versnellers in nauw overleg om in 2015 in verschillende Wijklabs te starten. 71x071 is de naam van een ander project van Stadslab Leiden. Het is een onderzoek naar de toekomst van de stad, uitgevoerd door vele tientallen scholieren en studenten onder begeleiding van deskundigen. De inspiratiebron van het project is een initiatief van Museum Guggenheim, dat urban trends heeft onderzocht in New York, Berlijn en Mumbai. Daaruit zijn publicaties voortgekomen met honderd stad trends. In 071 Leiden hebben vrijwilligers van Stadslab in drie brainstormsessies een lijst samengesteld van 71 stedelijke trends. Op de lijst staan ontwikkelingen zoals de komst van e-cars en e-books,

STADMAKER GIJSBERT VAN ES Gijsbert van Es is redacteur bij NRC Handelsblad en een van de initiatiefnemers van Stadslab Leiden. Nadat hij in 2013 tegen een expositie van het BMW-Guggenheim Lab aanliep, zette hij de Leidse variant 71x071 op. gijsbertvanes.nl

stadslandbouw, funshoppen, burenhulp en buurtzorg, vernieuwing van de democratie en groene daken. In een tweede fase zijn teams gevormd van studenten of scholieren - afkomstig van diverse Leidse scholen, de Universiteit, de Hogeschool en ROC Leiden - die elk een trend onder hun hoede namen. Samen gaan ze er voor zorgen dat alle 71 trends vóór de komende zomer onderzocht zijn. Vorig jaar zijn eind november de eerste verslagen van de teams gepresenteerd in de grootste bioscoopzaal van Leiden, met circa driehonderd >>

VERSCHILLENDE GENERATIES WERKEN SAMEN AAN DE STAD

STADSAMBASSADE LEIDEN

Stadstijgers

STADMAKER FRUM VAN EGMOND Frum is initiator van de Noordwijkse Schoolmethode en oprichter van een nieuwe basisschool waar werken vanuit talenten en vakateliers voorop staan. Samen met Tina Willekes-Schoon brengt ze de talenten van Stadstijgers in Leiden in kaart. noordwijksemethode.nl

>> belangstellenden in de zaal. Full screen waren landbouwflats - zoals in Singapore - te zien. En van een Happy City-route door de stad en een bibliotheek zonder boeken tot waterpleinen om steden te beschermen bij klimaatverandering met overvloedige regenval, een installatie voor drinkwaterzuivering die biogas produceert en hoe gewone auto’s aan de randen van de stad worden geparkeerd, waar centrumbezoekers kunnen overstappen in kleine elektrische auto’s. Innovatie diende zich in talloze vormen aan.

Trendsetters uit Leiden zelf een podium bieden en innovatie van buiten de stad naar binnen halen, dat is kort samengevat de ambitie van 71x071. Het Stadslab heeft als vrijwilligersorganisatie niet de middelen hiervoor zelf bedrijven op te richten of geld te investeren. ‘Maar,’ zegt initiator Gijsbert van Es, ‘door elkaar op deze manier te informeren en inspireren hopen we de trendsetters een steuntje in de rug te geven. Zodat Leidse ondernemers, stadsbestuurders, de colleges van bestuur van universiteit, hogeschool en ROC en de directies van ziekenhuizen en andere instellingen met de vernieuwers in gesprek gaan. En ongetwijfeld komen daar concrete acties uit voort.’ Zeker zo belangrijk als het meetbare resultaat is de werkwijze van 71x071. ‘Scholieren en studenten moeten sowieso werkstukken maken, projecten doen, scripties schrijven. Als ze zich verdiepen in urban trends, dan hebben ze bronnen en concrete voorbeelden onder handbereik. Ze kunnen begeleiding krijgen van deskundige en betrokken architecten, ondernemers, kunstenaars, en ambtenaren. Zo vergroten we de betrokkenheid van

jongeren bij de ontwikkeling van hun stad en ontstaan netwerken waarin verschillende generaties met elkaar samenwerken.’ De resultaten van de 71 projecten komen samen op de website en worden gekoppeld aan diverse Facebookpagina’s, zodat aanvullingen en reacties via social media mogelijk zijn. Het 71x071 project laat zien dat je actief burgerschap niet vroeg genoeg kunt leren. Om diezelfde reden ontwikkelden Frum van Egmond en Tina Willekes-Scoon samen met Stadslab het project Stadstijgers. Frum en Tina hebben samen de inhoud van het project vorm gegeven. Leerlingen van het voortgezet onderwijs in de leeftijd van 16-18 jaar gaan een week lang aan de slag met real life casussen van lokale organisaties. Zo is er al gewerkt voor de gemeente Leiden, Centrum Management Leiden, de Rabobank, Energiek Leiden en Stichting Brugwachtershuisjes. In de ochtend krijgen de leerlingen workshops waarna ze het geleerde gelijk in de praktijk kunnen brengen. Doel van de workshops is om de leerlingen aan te zetten tot creatief denken, inzicht krijgen in eigen kwaliteiten en talenten, leren hoe je optimaal in een team samenwerkt en tot slot, ondernemerschap. >>

PASSIE MOET JE AANWAKKEREN EN ONTWIKKELEN

STADSAMBASSADE LEIDEN

>> Stadstijgers wil leerlingen op een andere manier

kennis laten maken met hun directe leefomgeving. De jongeren worden uitgedaagd om mee te denken over thematieken waar ze normaliter niet mee in aanraking komen. Gedurende de week worden ze door verschillende actieve en betrokken inwoners van Leiden begeleid. De begeleiders denken mee over hoe bepaalde ideeën om te zetten zijn in concrete acties. Hoe moet je bijvoorbeeld een telefonische enquête houden bij stakeholders van een project? Voor veel leerlingen is dit nieuw en spannend om te doen. Wanneer ze merken dat het lukt om op die manier waardevolle informatie te verzamelen en daarmee een bijdrage te leveren aan het project, is dat positief voor het groepsproces en dus ook voor de eigen ontwikkeling. Aan het eind van de week, op vrijdagmiddag, presenteren de leerlingen een creatieve oplossing voor het ingebrachte vraagstuk aan de lokale opdrachtgever. Ook de begeleiders, hun ouders en pers is voor de presentatie

Singelpark Kweektuin

uitgenodigd. Het is indrukwekkend om te zien hoe jongeren op die leeftijd in staat zijn om met oplossingen te komen waar volwassenen soms helemaal niet aan gedacht hebben. Niet gehinderd door enige voorkennis komen zij met oplossingen waar ze oprecht achterstaan en die voor veel volwassenen een echte eye-opener is. We zien dat de leerervaring die de jongeren in deze week opdoen niet stopt bij deze week. De opgedane kennis en vaardigheden nemen zij mee in de jaren daarna op school, studietijd, werk en alles daarna. Let’s spread the virus! ŤŤ stadslableiden.nl publiekeversnellers.net 71x071.nl bmwguggenheimlab.org stadslableiden.nl/stadstijgers

SINGELPARK KWEEKTUIN De initiatiefneemsters van het Singelpark wilden niet wachten tot de gemeente het geld bij elkaar had en is alvast begonnen met het oprichten van een kweektuin naast het station. In de Singelpark Kweektuin kunnen planten, bomen en stekken worden gedoneerd die samen de vegetatie van het toekomstige park zullen vormen. Binnen een jaar tijd leverde dit al een grote variëteit aan bomen en planten op. Het onderhoud van de Kweektuin is in handen van schoolkinderen en vrijwilligers, wat naast een groen vooral ook een sociale activiteit is geworden. singelpark.nl

STADSAMBASSADE LEIDEN

Xenia Hospice

ÂŠ Eelkje Colmjon

XENIA HOSPICE Te oud voor een kinderhospice en te jong voor een voor volwassenen, voor terminale jongeren is het moeilijk een fijne plek te vinden waar ze verzorgd kunnen worden. Xenia Hospice is een veilige en huiselijke omgeving voor jongeren met een beperkte levensverwachting. Er wordt gewerkt met professionele medewerkers en betrokken vrijwilligers. Belangrijk is het betrekken van de buurtbewoners in de fysieke plannen van het gebouw. xeniahospice.nl

MANIFEST VAN DE RUIMTE STADSAMBASSADE ARNHEM De stad heeft de toekomst. In het rapport De toekomst van de stad (2014) van de Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur voorziet de raad een gouden toekomst voor steden. Steden die willen samenwerken met andere steden en afzien van de wens om alle voorzieningen zelf binnen de eigen stadsgrenzen te hebben, zo stelt het rapport. Daarnaast moeten die steden wel in staat zijn te dienen als een broedkamer voor nieuwe bedrijvigheid of zo aantrekkelijk zijn dat (buitenlandse) bedrijven worden aangetrokken. >>

ÂŠ Inge Hondebrink

Het maar liefst 30 meter lange en 9 meter hoge Feestaardvarken van Florentijn Hofman is een gift van BurgersZoo aan de inwoners van Arnhem.

STADSAMBASSADE ARNHEM

Paul de Bruijn stadsprojecten, rondleidingen en communicatie bureaudebruijn.nl

>> Het rapport noemt een aantal factoren die een

stad aantrekkelijk maken: veiligheid, hygiëne, gezondheidszorg, cultuur, milieu, recreatie, politiekeconomische stabiliteit, openbare voorzieningen (zoals bibliotheek en sportvoorzieningen), openbaar vervoer en opleidingsmogelijkheden (onderwijsinstellingen). Kortom, de kwaliteit van de leef- en werkomgeving. Meer nog dan voorheen kiezen bedrijven voor steden zijn die aantrekkelijk zijn voor (hun) mensen. Steeds minder kunnen zij gelokt worden door strakke bedrijventerreinen, fiscale voordeeltjes of vierbaanswegen tot voor de deur. Op veel van deze criteria scoort Arnhem bepaald niet slecht. De leefkwaliteit is - mede door haar ligging tussen de Betuwe en Veluwe - goed. Veel oude wijken zijn vrijwel totaal vernieuwd en de stad is ruim van opzet. Met 7.000 arbeidsplaatsen (op de 150.000 inwoners) in de creatieve sector staat de stad samen met Groningen in aandeel in het totaal van arbeidsplaatsen op een gedeelde 2e plaats. Door de aanwezigheid van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (ruim 30.000 studenten, deels in Arnhem) en ArtEZ (met ruim 3.000 studenten) is Arnhem zeker een studentenstad te noemen.

Bartok Park

‘Een jonge generatie trappelt van ongeduld om te laten zien wat ze kunnen. Ze hebben een enthousiaste achterban. Trekken met gemak honderden tot duizenden fans naar verlaten terreinen, onmogelijke plekken onder bruggen, geven juweeltjes van voorstellingen op aftandse verlaten fabrieksterreinen en in kantoorgebouwen. Ze hebben geen podium in een gesubsidieerde ‘cultuurfabriek’, een gelikt theaterpaleis, of vergunning voor een gig op het marktplein.’ Zo begint het Manifest van de Ruimte (Arnhem 2011) en vervolgt met: ‘Het is de generatie die niet protesteert, klaagt, zeurt en uit is op een jarenlange subsidie. Zij wil gewoon ruimte, een loods, een lege plek, een vergunning, een overheid die samen het experiment aangaat. Steeds meer raakt de samenleving er van overtuigd dat de nieuwe vraagstukken op het terrein van milieu, economie en samen leven in een breed culturele samenleving om nieuwe oplossingen vraagt.’

DE NIEUWE GENERATIE WIL GEWOON MEER RUIMTE Met een opkomende generatie van veelal jongere initiatiefnemers is Arnhem sinds enige jaren een nieuwe weg ingeslagen. Zij geeft meer ruimte voor allerhande stads- en cultuurinitiatieven. En de initiatiefnemers >> némen ook meer ruimte, fysiek én in de toepassing van

BARTOK PARK Ruim tweeënhalf jaar geleden lag aan de rand van het centrum van Arnhem een naargeestig braakliggend terrein. Nadat de nieuwbouwontwikkelingen voor die plek stil waren komen te liggen, bleef de omgeving zitten met een rotte kies. Het Departement Tijdelijke Ordening (DTO) zag kansen voor de plek en ontwierp samen met Buro Harro het Bartokpark, een mini stukje Veluwe, dat binnen drie maanden tijd werd gerealiseerd. Het werd al snel duidelijk dat de Arnhemmers deze plek waardeerden én ook gebruikten. Kunstenaar Florentijn Hofman stuitte in het najaar van 2012 op het Bartokpark tijdens zijn zoektocht naar een geschikte locatie voor zijn beeld dat het 100-jarige

Burgers Zoo aan de stad wilde schenken. Bij de aanblik van het glooiende heidelandschap wist hij direct; dit is de plek! Na een in eerste instantie wat terughoudende reactie van opdrachtgever en gemeente werd uiteindelijk iedereen steeds enthousiaster over de plek. Sterker nog, in de uitwerking van de plannen is het park zelfs vergroot en vlijt sinds september 2013 een feestaardvarken zich in het landschap. Zo zie je maar weer, tijdelijkheid is meer dan een pauzenummer! transitieteam.nl buroharro.nl florentijnhofman.nl

STADSAMBASSADE ARNHEM

Motel Spatie

>> de regels. Het is eenvoudiger geworden om evenementen

te organiseren. Er is pas een vergunning nodig vanaf tweehonderdvijftig bezoekers. De gemeente Arnhem heeft meer vertrouwen gekregen in de burger als gangmaker in maatschappelijke en stedelijke processen.

Arnhem is geen uitzondering als het gaat om leegstaande panden, vooral kantoorpanden. Maar liefst 220.000 m2 wacht op nieuwe huurders, herbestemming of sloop. De winkelstraten maken nog geen desolate indruk, maar er is wel degelijk her en der leegstand in het winkelhart van de stad. Met een sterke vertegenwoordiging van de creatieve sector, zijn er genoeg initiatieven die zich wel raad weten met een deel van deze ruimte. De gemeente zoekt samen met verschillende initiatieven naar vormen van beschikbaarstelling van haar vastgoed. Of dat nu een (deels) leegstaande parkeergarage is, een oude school of een heel gebied met lege panden, de stad zoekt naar nieuwe wegen om de stad leefbaar te houden.

DE LEEGSTAND IS MAAR LIEFST 220.000 M 2 Arnhem is een stad met een dubbele cultuur: enerzijds is zij provinciehoofdstad, huisvest zij alle lagen van de rechterlijke macht en is ze voormalig garnizoensstad. Daarmee heerst in de stad van oorsprong een gezagsgetrouwe cultuur. Het zorgde lang voor een onzichtbaar plafond, dat grenzen stelde aan wat kon en niet kon in de stad. Aan de andere kant heeft Arnhem een sterke artistieke, licht anarchistische traditie, die al teruggaat tot begin vorige eeuw. Al in 1802 werd in Arnhem het Genootschap Kunstoefening opgericht, ook wel Academie Kunstoefening genoemd. Onder andere de koningen Lodewijk Napoleon en Willem I steunden de academie, waardoor er voldoende geld beschikbaar kwam om een eigen pand te laten bouwen. Later zou de Academie Kunstoefening veranderen in Hogeschool voor de Kunsten en weer later in ArtEZ, met het breedste aanbod van creatieve disciplines in Nederland. De culturen staan in Arnhem soms haaks op elkaar: het gezagsgetrouwe en het rebelse. In toenemende mate weten zij elkaar te vinden. Dan ontstaan er bijzondere dingen. >>

MOTEL SPATIE Motel Spatie bestaat sinds 2010 en is gevestigd in het midden van Presikhaaf, een voorstad van Arnhem. Het is een artist-inresidence, een verblijfs- en projectruimte voor onderzoek naar en ontwerp van nieuwe vormen van stadsontwikkeling. Door een uitwisseling van Arnhemse kunstenaars en creatieven met het buitenland, geeft Motel Spatie nieuw inzicht op een wijk die momenteel grootscheeps geherstructureerd wordt. De projectruimte wordt niet alleen gebruikt voor onderzoek naar stadsontwikkeling, maar ook naar engaged autonomy. De naam Spatie verwijst naar de lege, ongebruikte plekken in de stad gevormd door misplanning, herstructurering en de vastgoedcrisis. Motel Spatie vraagt netjes naar de sleutels of klimt over het hek en neemt de ruimte in gebruik: DIY-gebiedsontwikkeling! De nieuwe, huidige locatie in winkelcentrum Presikhaaf werd mogelijk gemaakt door een samenwerking met vastgoedeigenaar Corio Nederland. motelspatie.nl

STADSAMBASSADE ARNHEM

Stadsontwikkeling

>> Inmiddels legt Arnhem op diverse niveaus actief hernieuwde

STADMAKER YOSSER DEKKER Yosser brengt creatievelingen bij elkaar om nieuwe concepten in de stad te introduceren, zoals PopupKlup en Roof Garden Arnhem. Hij maakt ook koppelingen met het bedrijfsleven zodat een nieuw maatschappelijk collectief ontstaat dat creativiteit ondersteunt. Festival Ruimtekoers is hier een voorbeeld van.

yosserdekker.nl

STADMAKER PETER GROOT Peter is architect en eigenaar van Hoogte Twee Architecten. Als voorstander van gebiedsontwikkeling nieuwe stijl, richtte hij samen met Paul de Bruijn Stichting Coehoorn Centraal op, om creatieve ondernemingen, bedrijfsleven en de overheid aan elkaar te verbinden.

hoogtetwee.nl

contacten met haar oosterburen. De gemeente legt contacten op het niveau van de burgemeesters van Arnhem en Düsseldorf. Ondertussen bezoeken vertegenwoordigers van de creatieve sectoren elkaar over en weer. De overtuiging is dat de Duitse en Nederlandse designtraditie elkaar kunnen aanvullen. Waar Duitsers vooraf een businesscase degelijk voorbereiden en vooral financieel toetsen, staat de Nederlandse traditie meer in het teken van experimenteren, zonder te veel ‘hindernissen’ vooraf. De eerste aanpak leidt tot kansrijkere marktintroducties, de tweede tot meer kansen op onconventionele uitvindingen en creatieve oplossingen. De ligging van Arnhem en de perfecte verbindingen over weg (A12) en met de trein (ICE international) maken de Duitse steden in NordrheinWestfalen binnen zestig tot negentig minuten bereikbaar. Arnhem als brug tussen Randstad en Ruhrgebied.

DE STADSAMBASSADES ZIJN EEN WELKOME UITBREIDING De stadsontwikkeling van Arnhem van na de Tweede Wereldoorlog kenmerkt zich door haar sprong over de Rijn naar Arnhem-Zuid en de herontwikkeling van de zuidelijke binnenstad aan de noordzijde van de Rijn. De opbouw van de stad aan de zuidzijde van de Rijn is een forse stedenbouwkundige prestatie: in het zuidelijke stadsdeel wonen inmiddels meer inwoners dan in het noordelijke deel, dat voor de Tweede Wereldoorlog heel Arnhem was. Het stadsdeel tussen het oude stadscentrum en de Rijn maakt een minder snelle ontwikkeling door. Ooit een rommelige zone van arbeidershuisjes en loodsen, werd het in de Slag om Arnhem zwaar getroffen. Veel plannen zijn inmiddels gemaakt en ook weer voortijdig gesneuveld. Het openbare gemeentelijke pand ROZET is hierop een uitzondering. Uitgeroepen tot ‘Beste gebouw van Nederland 2014’ heeft het een impuls gegeven aan de stad. Aanvullend probeert de stad met een meer kleinschalige en stapsgewijze aanpak de wijk toch verder te herstellen van haar beschadigde verleden. Tijdelijke projecten, zoals het Bartokpark, krijgen daardoor ook de ruimte in de stad. >>

STADSAMBASSADE ARNHEM

Roof Garden Arnhem

>> De Stadsambassades zijn voor de Arnhemse stadmakers

een welkome uitbreiding van het inmiddels sterke Arnhemse netwerk. Mensen uit allerlei disciplines werken in Arnhem steeds nauwer samen, onderling en met de lokale overheid, om te komen tot nieuwe vormen van regeneratie van stedelijke processen. Soms door een zichtbare ingreep in de stad, zoals het Bartokpark met het Feestaardvarken, of door processen ‘achter de deur’, zoals het opzetten van een wijk voor creatieve ondernemers in Coehoorn - gelegen tegenover het Centraal Station. De Stadsambasssade Arnhem is een mooie aanvulling op dat interne werk. Immers, wat in Arnhem gebeurt is wellicht specifiek, maar qua verschijnsel niet uniek. We hopen met de Stadsambassades veel van andere steden te leren. En natuurlijk is iedereen welkom om een kijkje te nemen bij de uiteenlopende Arnhemse initiatieven. ŤŤ bureauarnhem.nl/manifest-van-de-ruimte han.nl artez.nl rozet.nl coehoorncentraal.nl © Bas Boerman

ROOF GARDEN ARNHEM Roof Garden Arnhem brengt leegstaande daken tot leven! Het is een alles-in-één locatie voor gegarandeerd plezier: het is een park, moestuin, bar, podium, silent-disco plek, restaurant, openluchtbioscoop, sportlocatie en ontmoetingsplek met een schitterend uitzicht over de stad. In de winter is deze plek een doodnormale parkeergarage, maar in de zomer is de bovenste dek een groene stadstuin vol cultuur, ontspanning en experiment. Er is altijd wat te doen: yogalessen in de ochtend, kippen- en bijenworkshops in de middag en live muziek in de avond. Roof Garden Arnhem wordt gemaakt door een grote groep enthousiaste vrijwilligers die samen de parkeergarage ombouwen tot één van de meest verassende spots van Arnhem! roofgardenarnhem.nl

STADMAKER

Renee Scheepers

RENEE SCHEEPERS © Patrick Meis

‘HET IS ZO TO F OM OND ER D E E L VAN D E ZE T R A N S I T I E T E ZI JN.’ Renee Scheepers is designer en maakt deel uit van het collectief Nul Zes. Samen geven zij invulling aan een industrieel pand op het NRE-terrein. Met een gezamenlijke werkplaats, drukkerij en evenementenruimte, versterken de acht leden elkaars individuele werk en zijn ze verantwoordelijk voor een aantal gezamenlijke projecten. ‘De eerste grote opdracht voor Nul Zes begon eigenlijk in de belangrijkste uitgaansstraat van Eindhoven, Stratumseind. ’s Nachts om vier uur stikt het daar van het uitgaanspubliek, maar overdag was het een afschuwelijke straat’, zegt Renee. ‘Een ontwikkelaar heeft ons betrokken bij zijn plannen. De straat moet allerlei nieuwe functies krijgen zodat het ook buiten de late uurtjes een aantrekkelijk gebied wordt. Met Nul Zes hebben we daar bar, club en restaurant Tuchthuis ontworpen, van de tafels en de tegels tot aan de kopjes.’ Ook op veel andere plekken in Eindhoven worden plekken herbestemd en vinden grote

ontwikkelingen plaats. Op dit moment is Nul Zes bezig met de aankoop van een pand in gemeentebezit. Zodra de grond rond het gebouw, die vervuild is door de vroegere gasproductie, is gesaneerd kunnen ze starten met ontwikkelen. ‘Eindhoven verandert. Toen ik zeven jaar geleden begon aan de Design Academie was hier niets. Althans, het gebeurde in afzonderlijke groepjes. Nu komt dat allemaal bij elkaar en daar mag ik ook mijn stempel op drukken’, vertelt Renee trots. Dat is volgens haar tegelijkertijd de kracht van een platform als Nieuw Nederland. ‘Veel vrienden zijn na hun studie naar andere steden vertrokken. Met het platform kunnen we van elkaar zien waar we mee bezig zijn en er samen iets groters van maken.’ reneescheepers.nl nulzes.info fb.com/tuchthuis

VOEDSEL

Kwaliteitsvoeding voor iedereen

JE BENT WAT JE EET LOKALE OPLOSSINGEN VOOR HET VOEDSELVRAAGSTUK Goedkoop, gezond en duurzaam voedsel voor iedereen, is dit een utopie? Hoe zijn de boodschappen die je doet verbonden met klimaatverandering en wereldwijde ongelijkheid? Stevenen wij af op een ‘voedselwoestijn’? Het is tijd om een shift te maken.

Sabine Wong stagiaire Nieuw Nederland Pakhuis de Zwijger

Door heel het land zien we exclusieve biologische markten opspruiten als kool. Onbespoten en lokaal verbouwde gewassen staan gelijk aan bakfietsen en fixies. ‘De transitie in voedsel komt doordat er vraag naar ontstaat’, zegt Bob Richters van Hotspot Hutspot in Rotterdam. De strijd om veilige kwaliteitsvoeding voor iedereen toegankelijk te maken, is nog maar net begonnen. ‘De kosten van voedsel gaan juist omhoog. Per 1 januari mag dan de toeslag voor kindgebonden budget omhoog zijn gegaan, maar de uitkeringen voor alleenstaande ouders gaan omlaag. Dan ben je zo goed als

overgeleverd aan de voedselbank’, zegt Tanja den Broeder van Eetbaar Amsterdam. Ook in Nederland zijn honger en armoede realiteit geworden. Het veelgehoorde verhaal dat Amsterdamse kinderen bij kinderboerderijen aankloppen voor het oude brood - bedoeld voor de eendjes - om hun honger mee te stillen is schrijnend. Afgelopen voorjaar kwamen tijdens de conferentie Voedsel Anders achthonderd klimaatactivisten, eco-hippies, studenten, boeren, wetenschappers en andere geïnteresseerden samen om expertise uit te >>

VOEDSEL

RotterZwam

ROTTERZWAM ROTTERDAM RotterZwam ziet meer toekomst in het lokaal produceren van voedsel dan het over de halve wereld te vervoeren en teelt daarom oesterzwammen in een oud tropisch zwemparadijs. De zwammen worden gekweekt op koffieprut van koffietentjes en restaurants uit de buurt en vervolgens weer verkocht in de vorm van vegetarische oesterzwamburgers en soufflĂŠs. Daarmee sluit RotterZwam stadse kringlopen. Ook thuis kun je oesterzwammen kweken op koffiedik. Voor initiatiefnemers Siemen en Mark is dat pas het begin. rotterzwam.nl

STADMAKER TANJA DEN BROEDER Amsterdam â&#x20AC;&#x201C; Met Platform Eetbaar Amsterdam werkt Tanja aan een netwerk om regionale boeren te verbinden aan consumenten in de stad. Centraal staat de kennisuitwisseling tussen burgerinitiatieven, overheid, bedrijfsleven en kennisinstellingen. eetbaaramsterdam.wordpress.com

VOEDSEL

Voedselmarkt

STADMAKER BOB RICHTERS

>> wisselen over hoe je het beste kunt

bijdragen aan voedselzekerheid en duurzame voedselproductie. Daar werd duidelijk welke prangende kwesties op dit moment spelen, zoals het gebruik van hormonen in ons voedsel. Op dit moment worden er onderhandelingen gevoerd over de Transatlantic Trade and Investment Partnership (TTIP) zonder dat burgers inspraak hebben. Dit verdrag houdt in dat standaarden voor voedsel en andere producten in Europa en de Verenigde Staten gelijkgetrokken zullen worden. In de VS liggen de standaarden op het gebied van voedselveiligheid, milieu en dierenwelzijn echter een stuk lager dan in de EU. Er worden hormonen gebruikt bij de melk- en vleesproductie en genetisch gemanipuleerd voedsel hoeft er niet gelabeld te zijn. Bij een liberalisering van de markten komen deze producten de Europese markt op. Wanneer niet voldoende bewezen kan worden dat de voedselveiligheid in gevaar is, zullen Europese boeren worden weggeconcurreerd. De race to the bottom van standaarden op het gebied van voedselkwaliteit, milieu en diervriendelijkheid is hiermee begonnen. Wereldwijd is één op de acht mensen chronisch ondervoed. De huidige neoliberale economische koers zal geen positieve verandering teweeg brengen. Marktwerking zorgt er voor dat de steeds schaarser wordende vruchtbare grond aan de hoogste bieder wordt verkocht. Dat is de reden dat Ethopië zoveel ondervoede mensen kent, terwijl het land juist

Rotterdam – Bob biedt hoogwaardig biologisch en lokaal verbouwd voedsel in armere wijken van Rotterdam voor een betaalbare prijs - zeven euro (hutspot), door tieners een veilige ruimte en naschoolse opvang te bieden (hotspot). hotspothutspot.nl

erg rijk is aan vruchtbare landbouwgrond. Die wordt nu grotendeels gebruikt door Aziatische investeerders om exportgewassen te verbouwen. Inheemse herders en boeren worden tijdens landgrabs met geweld van hun land verjaagd. De exportgewassen zijn monculturen van cash crops zoals soja, mais, palmolie en suikerriet. Deze gewassen zijn aanleiding voor het kappen van tropisch regenwoud en putten de bodem uit. Soja en mais vormen het basisvoedsel voor Nederlandse varkens en kippen. Ook het krachtvoer van onze koeien bestaat voor een groot deel uit soja. Door de wereldwijde import raken de bodems in landen zoals Ethopië

DE STANDAARD VAN VOEDSELKWALITEIT STAAT TER DISCUSSIE

uitgeput, terwijl in landen zoals Nederland een mestoverschot ontstaat. De aanleg van monoculturen vormt een bedreiging voor de biodiversiteit, veel diersoorten worden uit hun natuurlijke habitat verdrongen. De industriële landbouw, de verwerking en het transport van voedsel en de vernietiging van natuurgebieden leiden tot een hoge CO2-productie, waardoor de opwarming van de aarde accelereert. Dit alleen al zal nog meer gevolgen hebben voor onze voedselproductie. Als we doorgaan op deze koers, dan is de voedselwoestijn ons toekomstbeeld. De vorig jaar verschenen Hollywood blockbuster Interstellar gaf ons een angstaanjagend kijkje in een toekomst met een onbewoonbare wereld in het vooruitzicht, waarin de mens gedwongen wordt op zoek te gaan naar een nieuwe planeet waar leven wel nog mogelijk is. Tot zover het slechte nieuws. >>

VOEDSEL

Almeerse Weelde

>> Het goede nieuws is dat driekwart

van de wereldbevolking nog altijd leeft van regionaal verbouwd voedsel. Zo laten ze zich bij Hotspot Hutspot niet te veel afschrikken door de mondiale problematiek. ‘Houd het simpel. We zijn zo vrij hier in Nederland, laten we die vrijheid benutten door slimme keuzes te maken en daar ook anderen van mee te laten genieten’, zegt Bob. Mensen zoals Bob zijn hard aan het werk om de transitie naar lokaal duurzaam voedsel voor iedereen normaal te maken. In Amsterdam is Tanja samen met een alliantie van pionierende partijen foodhubs aan het opzetten, waarbij ze regionale boeren verbinden aan consumenten in de stad. Daarnaast is het Europees platform The Alternative Trade Mandate Alliance bezig met het ontwikkelen van een antwoord op de TTIP, die ook de twee P’s People en Planet aanhalen in plaats van enkel Profit. Een manier om zowel de bodem als de boer rijk te houden is agroecology. Hierbij geldt: leer van de natuur, gebruik lokale kennis, benut biodiversiteit én technologische in-

novaties. Geen ‘geitenwollensokkenideologie’, maar slim ontwerpen met respect voor en inzicht in de natuur. Zo heeft Joel Salatin, een Amerikaanse boer, een oplossing gevonden om zijn land beter te bemesten. Een gigantische robotarm met daaraan kippenhokken bevestigd, cirkelt met lange gracieuze bewegingen over het landschap. De kippen pikken letterlijk een graantje mee, bevruchten de grond met hun mest en leggen intussen vrolijk hun eieren, zonder dat zware kunstmestmachines de bodem verpesten. Hoe kunnen stedelingen deze transitie aanpakken? ‘Gewoon doen!’ zegt Bob. ‘De mogelijkheden zijn eindeloos. Een fruitboom doet het ook prima in een boomperkje in de stad.’ In de stad kunnen we drie brede ontwikkelingen waarnemen: voedselverspilling voorkomen, het ontstaan van alternatieve lokale economieën en het ontstaan van voedselbossen rondom de stad. Eten weggooien heeft nog nooit iemand baat bij gehad. Zowel Hotspot Hutspot als ook The Free Café in Groningen zetten voedsel wat anders verspild

wordt in om hongerige monden in de omgeving te voeden. Zo maken ze gezond biologisch eten toegankelijk voor iedereen in de wijk. Bij The Free Café, dat net begonnen is, werken meer dan tweehonderdvijftig vrijwilligers. In zes weken tijd maakten zij een prachtige keuken vol handgemaakt kleurig mozaïek op orde, waarin zij gratis maaltijden verstrekken. Bij Hotspot Hutspot gaan tieners na school vrijwillig aan de slag en leren zij waardevolle vaardigheden, wat voor sommigen het begin betekent van een carrière als kok. Het bevorderen van lokale economieën zorgt er voor dat geld niet nodeloos wegvloeit naar grote multinationals, maar dat het circuleert in de buurt. Met het produceren van voedsel in eigen regio worden ook de voedselkilometers gereduceerd. Daarnaast maakt deze community supported agriculture een hogere kwaliteit voeding voor een lagere prijs mogelijk. Bijkomend voordeel is dat de sociale cohesie in de wijk verbetert en we weten weer waar ons voedsel vandaan komt. >>

ALMEERSE WEELDE ALMERE De verwondering om de overvloed van wat er aan eetbaars groeit in en rondom Almere bracht stadsboerin Tineke op een idee. Samen met een groep gepassioneerde mensen die er van houden om op ambachtelijke wijze bezig te zijn met voedsel startte zij Almeerse Weelde. Ze maken jam met lokale bessen en vruchten, bakken koek met ingrediënten uit de omgeving en rapen noten die in de Almeerse bossen liggen. Moestuinen, achtertuinen, balkons en vensterbanken, geen plek wordt overgeslagen. almeerseweelde.nl

VOEDSEL

Tuinindestad

TUININDESTAD GRONINGEN Bij Tuinindestad verbouwt men groenten en fruit op een stukje land wat beschikbaar is gesteld door de gemeente. Hier is ook sinds kort The Free Café gevestigd, waar mensen gratis eten en drinken kunnen halen. Alles speelt zich volledig buiten de economische zone af, je mag er niet eens voor doneren! detuinindestad.nl

>> De foodhubs die Tanja met haar

partners aan het opzetten is, spelen in op de vraag naar lokaal duurzaam kwaliteitsvoedsel. Eerlijk voedsel met een eerlijke winst, die terecht komt bij zowel de regionale boeren als consumenten. ‘We verbinden deze partijen op een manier dat iedereen kan meedoen. Foodhubs in de wijk, op stadslandbouwplekken en bij sport- en wijkverenigingen, op scholen, universiteiten en bij bedrijven.’ In januari 2015 wordt gestart met het eerste prototype.

VOEDSEL BRENGT MENSEN DICHTER BIJ ELKAAR Tijdens de Voedsel Anders conferentie waren voedselbossen echt een buzzword. Anders dan bij intensieve industriële landbouw - dat de bodem doet verschralen - verrijken voedselbossen de bodem, houden ze CO2 vast, vangen ze fijnstof op en

zorgen ze bovendien voor een plezierige omgeving om in te verkeren voor zowel mens als dier. Al in 1977 startte een experiment in de woestijn bij Caïro om de zandvlakte ter plekke te vergroenen. Anno 2015 is SEKEM de belangrijkste leverancier van >>

VOEDSEL

Voedselbos Ketelbroek

>> ecologische producten in Egypte en

daarbuiten en wisten zij tevens een hechte gemeenschap op te bouwen met scholen en eigen medische en culturele voorzieningen. Een voorbeeld in Nederland is te vinden in Groesbeek. Op de 2,4 hectare grond van Voedselbos Ketelbroek, gestart in 2010, bloeiden afgelopen jaar onder meer de Iberische honingbes, moerbei, kiwibessen en vezelbananen.

Er is een gezegde dat luidt: je bent wat je eet. Wat wij in onze boodschappenmand leggen, beïnvloedt de mens en onze natuur. Niet alleen in onze eigen omgeving, maar ook ver voorbij onze eigen landsgrenzen. Chemische bestrijdingsmiddelen zijn niet altijd nodig. Haal je eten bij boeren en (kleinschalige) voedselproducenten uit je eigen omgeving en stimuleer daarmee de lokale

economie. Om duurzaam en gezond voedsel voor iedereen beschikbaar te maken, zouden we al kunnen starten met het veranderen van onze eigen mindset. ŤŤ voedselanders.nl alternativetrademandate.org polyfacefarms.com sekem.com

VOEDSELBOS KETELBROEK NIJMEGEN Het allereerste voedselbos in Nederland! Op het stuk land van 2,4 hectare groeien 210 verschillende bomen en struiken waar fruit, noten, vruchten, wortels en veel meer eetbaars vanaf gehaald kan worden. Daarnaast levert het bos biomassa op, vangt het fijnstof af, bindt het CO2, slaat het water op in de bodem en vormt het een biotoop voor wilde dieren. De bodem waar eerst intensief mais op verbouwd werd, wordt nu door agro-ecology vruchtbaar gehouden. Het voedselbos levert per hectare meer voedingswaarde op tegen lagere kosten. Eten wij straks allemaal fruit en noten uit voedselbossen? foodforestry.nl

STADMAKER

Alia Azzouzi

‘ A L S J E I E T S M E T J E H A R T D O E T , L E V E R T D A T A L T I J D W A T O P. ’ Espresso Dates noemt zichzelf een smoothie & juice bar, ontbijt en lunch restaurant en art gallery, maar volgens de mensen uit de buurt is het de huiskamer van Delfshaven. En dat is precies waar Stadmaker Alia altijd al van droomde. Een onderneming waar de ontmoeting centraal staat, waar iedereen - met welke achtergrond of opleiding dan ook - komt en waar het gros van de producten en gerechten lokaal, gezond maar vooral super lekker zijn. In plaats van een locatie in het centrum koos Alia bewust voor Delfshaven. ‘Het ontbrak in deze buurt nog aan een plek waar je een goede kop koffie kon drinken. Door op deze plek te zitten wil ik bijdragen aan deze buurt’, vertelt Alia. De afgelopen decennia waren de ontwikkelingen in Delfshaven niet altijd positief en de winkelstraat waarin ze zijn gevestigd had te kampen met hardnekkige problemen. ‘Er was een gebrek aan vertrouwen bij de ondernemers, waardoor het nog verder achteruit ging. Die straat moest

uit het slop en ik durfde dat wel aan.’ De populariteit van Espresso Dates heeft verandering in de straat gebracht. ‘Mijn man en ik sloten ons aan bij de winkeliersvereniging en na verloop van tijd wilden andere ondernemers weten wat ons succes is. Ook zij gingen bewuster nadenken wat ze kunnen veranderen aan hun product of manier van ondernemerschap. De houding van de winkeliers wordt steeds positiever. Inmiddels is er voor de hele buurt een project gestart en is er geld vrijgekomen. Daardoor wordt veel meer mogelijk.’ Alia zou dat het liefst voor heel Delfshaven willen. ‘Het is zo’n gevarieerde wijk, met prachtige oude herenhuizen maar ook sociale woningbouw. De wijk is voor iedereen toegankelijk en het zou mooi zijn als ook iedereen zich welkom voelt. Ik hoop dan anderen te inspireren om in mogelijkheden te denken in plaats van beperkingen.’ espressodates.nl

CREATIEVE ONDERNEMERS MAKEN DE STAD STADSAMBASSADE EINDHOVEN

Als er in Nederland één stad in transitie is, is het Eindhoven. De stad die vorige eeuw uit haar voegen barstte door de vestiging van industriegigant Philips zit er middenin. Dat burgemeester Rob van Gijzel het visitekaartje voor bestuurlijke vernieuwing en de netwerksamenleving is, valt wellicht deels te

verklaren door de spectaculaire ontwikkelling die de lichtstad doormaakt. Niet alleen op het gebied van design en technologie staat Eindhoven internationaal op de kaart. Ook als het gaat om het behouden en herbestemmen van cultureel erfgoed en bottom-up gebiedsontwikkeling, is er in Eindhoven het een en ander af te kijken. >> ÂŠ Paul Scala

Cees Donkers urban designer Gemeente Eindhoven

eindhoven.nl

>> Sinds de eerste productiegebouwen zo’n honderd jaar

geleden werden opgeleverd, hebben ze de stad gemaakt tot wat hij vandaag de dag is. Toen in de jaren negentig de maakindustrie van Philips wegtrok uit Eindhoven kreeg de stad een flinke klap te verduren. Veel fabriekspanden in Eindhoven kwamen leeg te staan. De Witte Dame, midden in het centrum gesitueerd, was eind jaren tachtig al aan de beurt om gesloopt te worden. Een groep Eindhovense creatieven was het daar helemaal niet mee eens en stelde alles in het werk om dit markante gebouw voor de stad te behouden. Ze stelden een plan op dat de gemeente uiteindelijk overtuigde om Philips geen sloopvergunning te verstrekken. Bij de herontwikkeling van het pand werd vervolgens afgesproken alleen organisaties en ondernemers in het pand te vestigen die zich richten op design, informatie, technologie of cultuur. Die afspraak wordt tot op de dag van vandaag nageleefd. Ook buiten het centrum begonnen initiatiefrijke bewoners zorg te dragen voor de kwaliteit van hun leefomgeving met behoud van architectuur in de stad. Een voorbeeld hiervan is het Witte Dorp van architect Dudok. Vanuit dit soort successen werd een aantal stadsdebatten georganiseerd. Ook binnen de politiek begon langzaam steeds meer draagvlak te ontstaan voor het behoud van erfgoed. Een Eindhovense traditie was geboren.

TRANSFORMATIE VAN INDUSTRIEEL ERFGOED Deze eerste transformaties van voormalig Philips-bezit werden nog geregisseerd door de gemeente, maar zonder de kavels aan te kopen. Na vaststelling van de plannen kon Philips zelf plandelen verkopen en vormgeven via ontwikkelaars. Als tweede werd Strijp-S aangepakt door een samenwerkingscontract tussen de gemeente, woningbouwcorporatie TRUDO en vastgoedontwikkelaar Volker Wessels. Gezamenlijk vormden zij het gebied van een industrieterrein om tot een modern woon- en werkgebied met een uitgesproken eigen karakter en identiteit. Dat laatste werd vooral bepaald door de grote voormalige

Nul Zes

fabrieken die werden hergebruikt voor start-ups, creatieve bedrijven en loft-bewoning. Het enorme terrein is nog volop in ontwikkeling. Tot nu toe resulteerde dat in ruim vijfhonderdertig (creatieve) ondernemingen en bijna vijfhonderd woningen. Het aantal bezoekers ligt op 1,3 miljoen per jaar. Het Klokgebouw en de kolossen ‘Anton en Gerard’ zijn inmiddels klaar. Vanaf de daktuinen (totaal meer dan 2.500 m2) heeft de bezoeker een spectaculair uitzicht op de indrukwekkende transformatie die Strijp-S ondergaat. Doordat de huurders van wooneenheden geselecteerd zijn op motivatie en een aantal voorzieningen zoals de wasruimtes en de daktuinen delen, is er een hoge mate van onderlinge betrokkenheid. Het wemelt van de kleine communities. Koken, hardlopen en zelfs honden uitlaten is collectief georganiseerd. >>

NUL ZES Nul Zes is een verzameling individuele ontwerpers: bouwers en denkers, praatjes- en plaatjesmakers, constant in beweging. Net als hun werkplek in een oud industriegebouw op het NRE-terrein: van atelier tot expositieplek, van werkplaats tot platform voor de stad. Delen staat centraal en met de kracht van samenwerking creëren ze meer dan alleen spullen. Ze broeden op hun toekomstdromen, bediscussiëren wilde ideeën, maken producten en organiseren evenementen. Naast het runnen van hun eigen bedrijf, hebben ze een multidisciplinaire manier gevonden om samen te werken in de creatieve sector. Deze verbanden reiken al verder dan hun eigen club en ooit hopen ze ook de rest van de wereld positief te vaccineren met hun ideologie.

nulzes.info

STADSAMBASSADE EINDHOVEN

Collaboration O

>> De meest recente trend in planontwikkeling vindt plaats

COLLABORATION O Collaboration O is een creatief samenwerkingsverband dat is ontstaan uit de wens naar meer vrije en innovatieve samenwerking tussen jonge creatieve ondernemers door het delen van kennis en ervaring. Het bonte designersgezelschap vestigde zich als een van de eersten in een loods op Sectie C, voorheen een verlaten industriële omgeving, nu een bruisende creatieve plek. Tijdens de DDW 2014 openden Collaboration O leden Luuk, Jelle en Sander in twee van hun kantoren een tijdelijke dependance van het Amsterdamse Hotel Not Hotel. Omringd door machines, feestjes en een tentoonstelling, exploreerden ze daarmee alternatieve manieren van wonen, werken en leven.

collaboration-o.nl sectie-c.nl hotelnothotel.com

op het voormalige NRE-terrein van de Einhovense gasindustrie. Zaten bij Strijp-S nog vooral de grote spelers achter het stuur, hier zijn de bewoners zelf aan zet. Op dit terrein met elf bijzondere fabriekspanden wordt een meer organische ontwikkeling mogelijk gemaakt. Particuliere initiatieven zijn de leidraad in een open planproces. De gemeente is begin 2014 samen met de initiatiefnemers van het terrein aan de slag gegaan om het gebied tot een nieuwe culturele hotspot te transformeren. Een paar panden worden tijdelijk opgevuld met atelierruimtes, een klein cultuurpodium en een werkplaats. Daarnaast heeft horecaonderneming FIFTH een van de panden bezet en is ontwerpcollectief Nul Zes er neergestreken. Nul Zes is bovendien bezig een van de andere panden op het terrein te ontwikkelen. Zo’n organisch proces is voor geen van de betrokkenen partijen een makkelijke taak. Een creatief idee is mooi, maar uiteindelijk moet het financiële plaatje ook kloppen. Deze creatieve ondernemingen zullen zichzelf uiteindelijk moeten kunnen bedruipen, dus niet iedereen komt zomaar in aanmerking. Voor ambtenaren van de gemeente is het nog voortdurend de juiste balans zoeken, want wie maakt nou eigenlijk de stad? Een complicerende factor in dit geval is dat de bodem door gasproductie vervuild is geraakt. Alles zal dus gesaneerd moeten worden. Een opdracht waar de gemeente de verantwoordelijkheid voor draagt, terwijl het geen al te grote belasting mag vormen voor de gefaseerde ontwikkeling van het gebied. Er wordt daarom een pragmatisch beleid gevoerd en per pand bekeken wat er in welke fase moet gebeuren.

CREATIEVE ONDERNEMERS SPELEN EEN GROTE ROL Tijdens de laatste Dutch Design Week (DDW) opende restaurant en podium Kazerne en Loods haar deuren. Deze plek is een mooi voorbeeld van de ambitie die creatieve ondernemers in Eindhoven aan de dag leggen. Ontwerpbureau Moon/en/co toverde de voormalige marechausseekazerne aan de Paradijslaan om tot een locatie voor een culturele totaalbelevingen. Ze zagen wel brood in het verouderde complex en zijn zelf op de gemeente afgestapt om hun plannen voor te leggen. De Kazerne wil een motor zijn voor het ontwerpen van >>

>> maatschappelijke innovatie en daarnaast met horeca,

hotel, conferentieruimte, lab en expositieruimte voor een unieke ervaring zorgen. De Loods is een strak vormgegeven restaurant en tijdens de DDW was er een imposante collectie hoogwaardig Nederlands werk te zien. De tweede fase van de ontwikkeling gaat nog een gigantische klus worden, maar vooralsnog zijn de hooggespannen verwachtingen waargemaakt. De DDW, lichtkunstfestival GLOW en het STRP-festival hebben de stad een compleet nieuw imago opgeleverd. De presentatie van jonge ontwerpers met frisse, onconventionele ideeën heeft ertoe geleid dat afgestudeerden niet meer vertrekken naar de Randstad maar in communities en collectieven hun eigen onderneming opstarten. Dat resulteert in een groot aantal broedplaatsen met creatieve bedrijvigheid, vergelijkbaar met hoe de maakindustrie van Philips midden jaren negentig na de vele ontslagen op een natuurlijke wijze werd omgezet in de ‘denkindustrie’ van de uitvinders van Philips. Op een bescheiden en typisch Brabantse wijze is hiermee de misschien wel ‘lelijkste stad van Nederland’ van eind vorige eeuw aan het transformeren tot een zelfbewust designjuweel waar menig Eindhovenaar trots op is. ŤŤ

strijp-s.nl moonenco.nl kazerne.com ddw.nl gloweindhoven.nl strp.nl

Baltan Laboratories

STADMAKER PIET BERGMAN

STADSAMBASSADE EINDHOVEN

Creatieve duizendpoot Piet bedenkt en realiseert verrassende food-concepten waarin ontmoeting en nostalgie centraal staan. Met zijn pop-up kookhappenings verschijnt hij op onverwachte plekken als bijvoorbeeld ‘Stampiet’ of ‘Pietza’, een succes in binnen-en buitenland!

plumbum.nl

BALTAN LABORATORIES Baltan Laboratories is opgericht in 2008, met als doel de kruisbestuivingen tussen kunst, wetenschap en technologie te promoten. Het dankt haar naam aan Kid Baltan, ofwel de bijnaam van Dick Raaijmakers, een kunstenaar/componist die in de jaren ‘50 in het Natuurkunde laboratorium (NatLab) experimenten uitvoerde die ten grondslag liggen aan de elektronische muziek. Vanuit die geest positioneert Baltan zich als een platform waar kunst, technologie en maatschappij in de breedste zin van het woord samenkomen in een context van vrij experimenteren. In deze complexe, globale uitdagingen promoot Baltan de zoektocht naar radicaal nieuwe ideeën via ontmoetingen op het snijvlak van disciplines. © Chris de Zeeuw

baltanlaboratories.org

STADSAMBASSADE EINDHOVEN

The Corner Spot

THE CORNER SPOT The Corner Spot is een tijdelijke ruimte voor cocreatie in Doornakkers, een wijk in het oosten van Eindhoven. Aanvankelijk opgezet als een ontwerpen werkruimte, is The Corner Spot geleidelijk uitgegroeid tot een interdisciplinaire werkomgeving waar mensen die geïnteresseerd zijn in diverse projecten in Doornakkers, elkaar op een laagdrempelige manier kunnen ontmoeten en tot samenwerking kunnen komen. The Corner Spot

richt zich op het creëren van lokale en sociale invloed door het gebruik van ontwerpmethoden en design thinking. Het team werkt nauw samen met lokale professionals en bewoners en combineert zo verschillende vaardigheden en ervaringen die nodig zijn voor het ontwikkelen en in stand houden van projecten die The Corner Spot initieert of waarin zij participeert.

fb.com/cornerspoteindhoven

STADMAKER REMCO VAN DE CRAATS Remco is directeur van ontwerpbureau Edhv. Het bureau staat bekend om zijn onconventionele aanpak van projecten en ze zijn het best te omschrijven als architecten van identiteit.

STADMAKER

Frans Kerver

‘WAC HT NI ET A F, J E KU N T A LT I JD I ÉT S D O E N!’ Als afwisseling op zijn werk als tekstschrijver startte Frans in 2009 samen met zijn partner een stadslandbouwproject in een leegstaand tuincentrum. ‘We kweken en verkopen planten en adoptiekerstbomen, kinderen uit de omliggende opvang komen spelen, we eten er samen, er zijn cursussen, workshops, bijeenkomsten en feesten. Een groene hub, al past ‘hup’ misschien beter’, zegt Frans. In 2013 kreeg Tuinindestad te horen dat de gemeente andere plannen had met de grond en dat deze was verkocht. Dat was de aanleiding voor een brief aan de gemeente getiteld Van wie is de stad?. De brief heeft er niet alleen toe geleid dat Tuinindestad betrokken werd bij het onderzoeken van alternatieve bestemmingen in dit stukje stad. De extra raadsvergadering die volgde over de toekomst van Tuinindestad, bleek een keerpunt in het denken over de stedelijke gebiedsontwikkeling. Dat ruimte bieden ‘als vanzelf’ tot ontwikkeling leidt,

bewijst de komst van The Free Café op Tuinindestad. ‘In dit bijzondere initiatief zie je dezelfde waarden terugkeren, waar wij vanuit de Tuin ook aan werken’, zegt Frans. ‘Openheid, vertrouwenen de dingen organisch laten gebeuren in plaats van toewerken naar een vooraf bedacht plan.’ Het moet anders als het gaat om voedsel, energie en het bouwen van de stad. ‘Terug naar eenvoud, een samenleving die voor iedereen is te begrijpen, is geen makkelijke opgave. Een ander soort participatie is alleen mogelijk als routines en systemen veranderen. Als kennis, macht en kapitaal worden gedeeld met iedereen, dwars door de hiërarchie heen. Dat is mijn missie en daarom is het belangrijk dat alle krachten zich verzamelen.’ vettevis.nl detuinindestad.nl fb.com/thefreecafe

ZORG

Decentralisaties

ZORG SAMEN, GOEDKOPER EN VOORAL DICHTERBIJ NABUURSCHAP IN RETROSPECTIEF

Jelmer van der Bij redacteur Nieuw Nederland Pakhuis de Zwijger

De zorg in Nederland heeft niet altijd een even rooskleurige reputatie. Bejaarden die urenlang in hun eigen vuil moeten liggen, kinderen die slachtoffer worden van een systeem waarbij instanties niet met elkaar communiceren of jongeren die uit huis geplaatst en opgevangen worden in instellingen met zwaar criminele leeftijdsgenoten. Terechte beeldvorming of niet, volgens veel partijen is het hoog tijd de zorg grondig te hervormen. Zorg moet weer dichterbij, op lokaal niveau, met aandacht voor het individu en maatwerk waar het kan. >>

ÂŠ Yvonne Witte

ZORG

De Kunstverleners

>> De zorg in Nederland is duur en

wordt alleen maar duurder. Dat komt omdat zorg steeds beter wordt, we langer leven, maar ook omdat de marktwerking in de zorg niet heeft gedaan waarvoor het was ingesteld, namelijk lagere kosten genereren. In plaats van de verwachte daling, zijn het aantal behandelingen juist fors gestegen. Een andere belangrijke oorzaak is dat in Nederland relatief veel ouderen en mensen met een handicap in instellingen verblijven omdat langdurige zorg hier veel ruimer toegankelijk is dan in veel andere landen. De drie decentralisaties in werk, jeugd en zorg - ook wel de 3D’s genoemd - worden in rap tempo van Rijk naar gemeenten overgeheveld. Hoewel de decentralisaties veel van gemeenten vergen, hoeven deze niet helemaal opnieuw het wiel uit te vinden. Steden als Enschede en Leeuwarden hebben vanuit de wijkaanpak al enige jaren ervaring met frontlijnwerkers. Dat zijn generalistische hulpverleners die actief de wijk in

EEN INTEGRALE AANPAK BESPAART GELD gaan of daar zichtbaar aanwezig zijn. Het is een laagdrempelige manier voor bewoners om hun hulpvraag te adresseren. Oplossingen worden daarbij zoveel mogelijk in eigen middelen en de directe omgeving van mensen gezocht. Door het concept van één professional, één plan en één budget, is een hulpverlener het aanspreekpunt en de spil tussen specialistische hulp en client. Met deze integrale aanpak wordt voor komen dat een veelheid aan organisaties en hulpverleners langs elkaar heen opereren. Dat is niet alleen een efficientiëslag voor het gezin, op termijn kan dat in potentie veel geld besparen. Jeanet Zonneveld, projectleider Integrale Aanpak bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK), is met een gezamenlijk team van BZK en het

Ministerie voor Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) succesvol bezig om deze aanpak in de rest van Nederland uit te rollen. Betrokken ministeries hebben een leernetwerk opgezet waar inmiddels zestig gemeenten bij aangesloten zijn. In de paar jaar dat ze bezig zijn komen ze nog regelmatig valkuilen tegen: ‘Op sommige plekken laten hulpverleners zich volledig overspoelen door multi-problematiek,’ zegt Zonneveld, ‘en daardoor komen ze helemaal niet meer toe aan lichtere gevallen waar het eigen-kracht-verhaal veel meer van toepassing is. Te hoge caseload en te weinig tijd. Dat zijn belangrijke signalen waar we rekening mee moeten gaan houden.’ Dichterbij betekent in dit geval ook wat voor de directe omgeving van diegene met een zorgvraag. Een van de uitgangspunten bij de transities >>

DE KUNSTVERLENERS LEIDEN Wanneer je langdurig ziek bent en in instellingen verblijft, is het niet vanzelfsprekend dat de omgeving waarin je zit uitzonderlijk opbeurend is. Vaak is er voor de patiënt weinig te kiezen in aankleding of kunst. En dat terwijl kunst juist uitstekend kan helpen een gemoedstoestand te verwoorden, aandacht af te leiden of een onverwacht perspectief te tonen. Een netwerk van kunstenaars uit Leiden maakt zich onder de naam De Kunstverleners hard om voor patiënten in zorginstellingen een kunstwens te vervullen. Dat kan door het lenen van bestaand werk, maar er is ook de mogelijkheid om samen met een kunstenaar een uniek werk ontwikkelen. © Eelkje Colmjon

dekunstverleners.nl

ZORG

is dat familie, vrienden en buren veel meer kunnen betekenen dan dat er op dit moment gebeurt. Daar komt bij dat de gemeenten voor dezelfde opgave minder budget krijgen. Kortom, meer kwaliteit voor minder geld en een grotere inzet van de omgeving. Zonneveld realiseert zich dat er grenzen zijn aan wat een omgeving kan dragen: ‘Wanneer gezinnen met een opeenstapeling van zware problematiek te kampen hebben, dan kun je als hulpverlener natuurlijk niet aankomen met ‘eigen kracht’, dan moet de regie gewoon tijdelijk worden overgenomen. Gelukkig bedraagt dit soort gevallen uiteindelijk maar een heel klein percentage.’ De meeste mensen hebben baat bij de inzet van hun netwerk. Toch kan ook bij zware zaken de omgeving meer doen dan men denkt. Een voorbeeld hiervan kwam Zonneveld tegen bij een pittige casus in Zutphen. ‘Het betrof twee ouders met een peuter, thuisloos, drugsverleden, huiselijk geweld, en zo kan ik nog wel even doorgaan. Naast intensieve inzet vanuit de hulpverlening is er ook in het netwerk van de ouders zelf gezocht naar sterke mensen die kunnen meedenken en meesturen. Een buurvrouw bleek in het belang van het kind bereid in overleg met de ouders een oog je in het zeil te houden. Vooral voor het kind is dat fijn. Zo kan er op tijd worden ingegrepen zonder dat dat als een vorm van verraad ervaren wordt.’ Er is meer dan de traditionele, sociale netwerken in de privésfeer die ondersteuning bieden. De ietwat belegen term noaberschap uit het oosten des lands is recentelijk afgestoft en opgepoetst en doet als nabuurschap momenteel uitstekende zaken in sociaal ondernemend Nederland. In letterlijke zin betekent nabuurschap zoveel als ‘de verstandhouding tussen >>

Nabuurschap

STADMAKERS WILLEMIEN VISSER & MAURICE SMIT

Zoetermeer – Willemien en Maurice wilden na een intensieve periode van ondernemen in de automatisering iets doen met meer maatschappelijk relevantie. Ze ontwikkelden onder de naam Van en Voor zorgcoöperatie Wijzelf en rollen het concept nu uit in andere plaatsen.

vanenvoor.nl wijzelf.nl

SOCIAAL ONDERNEMEND NEDERLAND SPEELT IN OP NOABERSCHA

ZORG

Wie is er nou gek?

>> buren’. In de huidige context wordt

vooral de onderlinge loyaliteit en bereidwilligheid je als burger actief te bekommeren om je medemens in de buurt bedoeld. Al enige jaren groeit het aantal lokale initiatieven die het gat opvullen tussen wat mantelzorg kan bieden en de reguliere zorg. Talloze netwerken vergroten de onderlinge betrokkenheid dermate dat bijvoorbeeld ouderen makkelijker zelfstandig kunnen blijven wonen. Online marktplaatsen als Zorgvoorelkaar en BUUV zijn zeer succesvol. De laatste, ontstaan in Haarlem en inmiddels uitgebreid naar vijf andere gemeenten, koppelt op doodeenvoudige wijze aanbod en vraag aan elkaar. ‘Ben jij even niet mobiel? Dan doe ik de boodschappen. Te veel alleen thuis? Wellicht is er een boekenclub in de buurt.’ Het kan al zo simpel zijn als een praatje maken of een spelletje doen. Maar het kan ook zonder site of app. In de Professorenwijk in Leiden heeft een groep bewoners

op leeftijd de handen ineen geslagen om te zorgen dat ouderen langer in de buurt kunnen blijven wonen. Door kringen en activiteiten op te zetten en een folder te publiceren met contactgegevens van relevante mensen en organisaties, is in korte tijd een indrukwekkend wijknetwerk gerealiseerd. Naast deze meer informele netwerken schieten ook zorgcoöperaties als paddestoelen uit de grond. Waren de initiële successen nog vooral te vinden in plattelandskernen zoals Hoogeloon of Austerlitz, inmiddels telt Nederland er meer dan honderd, ook in de steden. In Amsterdam zijn bijvoorbeeld Stadsdorpen in opkomst. Naast het bevorderen van het moderne nabuurschap, bemiddelen deze door burgers gedreven lokale organisaties tussen afnemer en aanbieder. Dat variëert van technisch onderhoud tot schoonmaakhulp en thuiszorg.

In Zoetermeer is zorgcoöperatie Wijzelf gevestigd, dat zich in hoge mate heeft weten te professionaliseren. Maatschappelijk ondernemers Willemien Visser en Maurice Smit zagen door ervaringen in hun eigen omgeving de noodzaak voor laagdrempelige bijstand voor mensen die het niet zelf redden en waar hulp van familie niet toereikend is. ‘Commerciële bedrijfjes durven vijftig euro te vragen voor een uurtje gezelschap,’ vertelt Willemien. Dat kan anders vond het echtpaar. ‘Vier maanden lang hebben mijn man en ik met fiscalisten om de tafel gezeten om een juridisch dichtgetimmerd plan te produceren. Vervolgens is het getoetst bij de Belastingdienst en daarna hebben we drie maanden gebouwd aan het online platform. Dat was een intensief proces, maar nu staat het als een huis. Bovendien is het plan heel makkelijk toepasbaar op andere plekken. Oisterwijk is met hetzelfde concept bezig en we zijn momenteel in gesprek met onder andere Delft, Leiden en de ZuidHollandse eilanden.’ >>

WIE IS ER NOU GEK? ROTTERDAM Is gek wel zo gek en hoe dichtbij is gek eigenlijk? Psychiatrische patiënten van Stichting Pameijer en Bavo Europoort maakten samen met professionele acteurs en het rotterdamscentrumvoortheater de voorstelling Wie is er nou gek of ik is een ander. Regisseur Paul Röttger maakte de productie om bezoekers voor te spiegelen wat anders zijn met je an doen en hoe het voelt wanneer je de weg kwijt bent. Het stuk laat zien dat psychiatrische patiënten niet gevaarlijk zijn en dat elk mens meer mogelijkheden heeft dan problemen. Het project kreeg de prijs voor beste zorginitiatief van Zuid-Holland in 2014.

bavo-europoort.nl

rcth.nl

ZORG

Nijnijlân

SCHOTS EN SCHEEF GRONINGEN

schotsenscheef.nl

Op een steenworp afstand van de binnenstad van Groningen wonen met een stevige fysieke beperking? Moet kunnen, vonden initiatiefnemers van Schots en Scheef in het Ebbingekwartier. Het project werd door de huidige bewoners bedacht en opgezet. Het resultaat is een modern appartementengebouw met zeventien ruime woningen en een zorgpost. De Schots en Scheefwoningen zijn uitsluitend bedoeld voor inwoners met een lichamelijke beperking en eventuele partners en kinderen. Ze zijn dan wel afhankelijk van assistentie, maar willen wel zelf regie kunnen voeren over hun leven en de zorg die ze krijgen. De assistentie wordt door de bewoners van het complex gezamenlijk ingekocht en sluit zoveel mogelijk aan bij hun persoonlijke wensen.

STADMAKER JACQUELINE BOUTS Leiden – Jacqueline Bouts zag een gebrek aan geschikte verblijfplaatsen voor ernstig zieke jongeren. Vanuit haar ervaring in jeugdverpleging spande ze zich jaren in om in Leiden Xenia Hospice van de grond te krijgen.

xeniahospice.nl

ZORG

Schots en Scheef

ZELFREGIE IS HET UITGANGSPUNT >> Hoewel uiterst professioneel, wordt

Wijzelf volledig door vrijwilligers bestuurd. De aanbieders die onder contract staan zijn wel professionals en verlenen hun diensten naast hun bestaande baan of zijn bijvoorbeeld al gepensioneerd. Het uitgangspunt van de organisatie is de zelfregie van burgers. Via het online platform treden mensen zelf in contact met aanbieders en onderhandelen ze over het bedrag dat ze voor de hulp willen betalen. Mocht er onverhoopt een conflict bestaan, dan staat het bestuur klaar om te bemiddelen. ‘Persoonlijk vind ik het helemaal niet erg dat het mes wordt gezet in een aantal regelingen’, zegt Willemien. ‘Wanneer iemand een douchebeugel nodig heeft moet daar nu nog eerst een ambtenaar aan te pas komen

NIJNIJLÂN

en is het nodig allerlei formulieren in te vullen. Dat is zonde van de tijd en dat kan allemaal een stuk minder bureaucratisch. Daar kan de directe omgeving van iemand toch best wat betekenen?’ De organisatie groeit langzaam maar organisch. ‘Momenteel zitten we op tweehonderd uren dienstverlening per maand. Wel houd ik mijn hart vast nu op 1 januari de decentralisatie is ingegaan. Wanneer pak ‘m beet tien procent ineens zonder huishoudelijke hulp komt te zitten zou de vraag bij ons ineens enorm toe kunnen nemen.’

Als zorgcoöperatie zijn warme relaties met de reguliere zorginstellingen sterk aan te raden. Wanneer zich zaken voordoen die de dienstverleners van een coöperatie niet aan kunnen, moet een beroep kunnen worden gedaan op deze instellingen. ‘Gelukkig zijn die contacten goed,’ geeft Visser aan, ‘ik zie die samenwerking dan ook zonnig in. Een zorgcoöperatie alleen is natuurlijk niet de oplossing en de reguliere zorg is dat ook niet. En hoewel de verschillende overheden dit soort initiatieven van harte ondersteunen, moet ik zeggen dat het hier en daar een stuk minder stroperig mag. Zolang we in elk geval allemaal maar beseffen dat we het samen moeten doen.’ ŤŤ

integrale-aanpak.nl buuv.nu stadsdorpenamsterdam.nl

LEEUWARDEN

In de wijk Nijlân in Leeuwarden zijn zes bedrijven en instellingen met bewoners aan de slag gegaan om de zorgtaken naar aanleiding van de decentralisaties samen vorm te geven. De twee thema’s zijn Wonen & Omgeving en Zorg & Welzijn. Door vrijwilligersprojecten en aanpassingen in woningen zorgt de wijk er gezamenlijk voor dat ouderen langer thuis kunnen wonen. Ook wordt de wijk opgeknapt en toekomstbestendig gemaakt door het opknappen van een winkelcentrum en de realisatie van een eerstelijns zorgcentrum. De werkgelegenheid die dat oplevert gaat als het even kan bij voorkeur naar bewoners uit de wijk.

nijnijlan.nl

STADMAKER

Frans Soeterbroek

‘I K WIL GRA AG D E OVER HEI D U I T D E T EC H N O C R AT I E T R E KKE N.’ Frans Soeterbroek is een van de oprichters van Utrechtse Ruimtemakers, een netwerk van lokale stadmakers in Utrecht. De Ruimtemaker is tevens werkzaam als adviseur van gemeenten en wil meer ruimte in de systeemwereld voor de samenleving. Zijn hart ligt bij de publieke zaak en bij het bundelen van krachten in de netwerksamenleving. ‘Ik ben voortdurend bezig met de vraag: hoe dicht je de kloof tussen mensen die de stad kleuren en de wereld waar de grote beslissingen vallen?’ zegt Frans. ‘Netwerksturing is een mooi begrip maar ondertussen is er veel ontwijkend gedrag en worden de echte dingen in de wandelgangen en achterkamers besproken en niet aan tafel.’ Wat volgens Frans ook beter kan is het consequent meebewegen met wat er uit de samenleving wordt gevraagd: ‘Initiatiefnemers zullen zelf moeten knokken voor een prominente plek naast andere spelers.’ Met dat doel voor ogen hebben de Utrechtse Ruimtemakers een spraakmakend vast-

goeddiner georganiseerd onder de titel ‘Nieuwe Tafelschikking’. Op het terrein van gebiedsontwikkeling is Frans ook bezig met het project Zwolle Kampen Netwerkstad. ‘Organisch ontwikkelen, bewoners in contact brengen met grotere partijen en de gemeente laten wennen aan een nieuwe praktijk. Stap voor stap samen knutselen noem ik dat.’ Nieuw Nederland is wat Frans betreft een netwerk om gezamenlijk een krachtiger geluid te laten horen. ‘Ik ben bij verschillende Stadexpedities geweest en zag daar mooie dingen. We hebben de neiging te veel van hot naar her te hollen. En sommige projecten hebben in de ogen van de systeemdenkers nog een hoog knuffelgehalte. Hopelijk leidt dit netwerk vol initiatieven tot een invloedrijke beweging op nationaal niveau.’ deruimtemaker.nl zwollekampennetwerkstad.nl

STADSAMBASSADE ROTTERDAM

Eeva Liukku Hoofdredacteur online tijdschrift Vers Beton

versbeton.nl

Ook in Rotterdam, waar ooit de allereerste Stadsambassade van Pakhuis de Zwijger werd gevestigd, is op allerlei sectoren, in allerlei wijken, van onderop én bovenaf een nieuwe DIY beweging van burgerparticipatie opgekomen. De DIY-mentaliteit is altijd al kenmerkend geweest voor de havenstad waar iedereen wordt ‘geboren met opgestroopte mouwen’. Dit gebeurt niet slechts uit noodzaak, maar ook uit het idee dat het zelf doen eenmaal béter is dan vertrouwen op de oude instellingen. Wie vormt deze nieuwe beweging in Rotterdam? Wie zijn de vernieuwers, de eigenwijze makers die denken dat zij het beter kunnen?

STADSAMBASSADE ROTTERDAM

Eigenwijze makers

krijg: ik ben een beter mens geworden. Het is heel simpel, ik vind het leuk om dingen te doen waarvan mensen zeggen: dat kan toch niet.’ Waarom werkt hij in Rotterdam? ‘De crisis is een soort draaikolk. Hoe kom je daar uit? Je laat je afzakken tot het laagste punt en je snijdt schuin af. Nou, dat laagste puntje ligt in Rotterdam. In Rotterdam is het altijd nog tien keer erger dan in de rest van Nederland, maar dat maakt het ook tien keer leuker.’ Biemans ziet zijn methode als de toekomstige standaard van wijkaanpak, die plaats moet maken voor de, zoals hij het verwoordt, ‘catastrofale koker waarin ambtenaren zitten achter hun bureau’. Het moet anders, zo vertelt hij, want ‘alles wat belangrijk is, is tegenwoordig een kostenpost geworden en daardoor stervensduur.’

HET BUURTHUIS IS WEER HIP Veel DIY- en burgerinitiatieven zijn ontstaan uit kritiek op het gemeentebeleid. Neem bijvoorbeeld de Leeszaal Rotterdam West van Joke van der Zwaard en Maurice Specht. Toen in 2011 bekend werd dat 18 van de 24 Rotterdamse wijkbibliotheken zouden sluiten protesteerde Joke, een socioloog die al 30 jaar in het Oude Westen woont. Maar ook de bibliotheek in haar eigen wijk moest er aan geloven. Samen met Maurice heeft zij een alternatief opgezet. Na een korte testcase in de vorm van een festival bleek de leeszaal te voorzien in de behoefte aan een publieke ontmoetingsplek in de buurt. De boeken en het meubilair kwamen vanzelf binnenstromen. Met de woningcorporatie Woonstad sloten ze een deal voor de huur van een leegstaande hamam aan het Rijnhoutplein.

Rinie Biemans is al meer dan tien jaar bezig op het gebied van vernieuwende wijkprojecten in Rotterdam. De gemeente heeft de groenvoorziening in de kansarme wijk Bloemhof uitbesteed aan zijn bedrijf Creatief Beheer dat voor dit geld echter nog veel meer doet: bewonersparticipatie, wijkontwikkeling en het versterken van sociale verbanden. Zo hebben ze het Oleanderplein in de kansarme wijk Bloemhof opnieuw ingericht, kindvriendelijker gemaakt en vergroent samen met de buurtbewoners. Maar Biemans wil geen idealist genoemd worden: ‘Ik verdien er gewoon aan, we zijn geen stichting. Wat ik ervoor terug

De leeszaal is geen vervanging van de oude bibliotheek, maar iets nieuws, zo stellen de initiatiefnemers. De leeszaal wordt gerund op basis van zelfbeheer door buurtbewoners en vrijwilligers, de boeken mag iedereen mee naar huis nemen (ze hoeven niet terug), er is koffe voor 1 euro. ZZP’ers komen er flexwerken tussen de buurtkinderen die internetten op de computers. De ruimte wordt gebruikt voor allerlei activiteiten zoals filmavonden, voorlees- en cursusdagen. De leeszaal is niet het enige initiatief dat het oude buurthuis weer nieuw leven inblies. Op Rotterdam Zuid zit RAAF, wat staat voor Rotterdam Art Adventure Food, naast station Rijnhaven. RAAF is een tourist information voor Zuid, maar ook een lunchroom en een podium voor talent. >>

STADSAMBASSADE ROTTERDAM

Wijkcoöperatie Afrikaanderwijk

>> Iets verderop in de Afrikaanderwijk vind je het de Wijk-

coörporatie Afrikaanderwijk in het Gemaal aan het Afrikaanderplein. Dit is een vervolg op het Wijkwaardenhuis, een initiatief van kunstenaar Jeanne van Heeswijk. Jeanne heeft met het Wijkwaardenhuis op een mooie manier de productiekrachten en -talenten uit de wijk gekoppeld aan expertise van buiten de wijk. Zo hebben vrouwen van het Wijkatelier een couturejurk voor de Jean Paul Gaultier tentoonstelling gemaakt, die in 2013 in de Kunsthal te zien was. De Wijkcoöperatie functioneert nu als een ontmoetingsplek met als basis de Wijkkeuken, gerund door buurtbewoners. De Wijkcoöperatie wil de kwaliteiten van de wijk meer zichtbaar maken en promoten. Zo proberen ze hier een kapitaalkrachtiger gebied van te maken met betrokken bewoners en ondernemers, waarbij de opbrengsten direct aan de wijk zelf toekomen.

ER HEERST EEN SOORT CHAUVINISTISCHE URGENTIE Er vinden ook allianties plaats tussen initiatieven en corporaties. Zoals Stipo, adviesbureau voor stedelijke ontwikkeling, dat samen met woningcorporatie Havensteder het Zomerhof-kwartier aanpakt. Dit enigzins troosteloze kantoorgebied vlakbij het centrum stond oorspronkelijk op de slooplijst, tot de crisis roet gooide in de nieuwbouwplannen. Zo herontwikkelde Stipo, een kantoorgebouw volgens een ‘keten-aanpak’ waarin de bedrijven elkaar versterken én moeten investeren in het gebied. Ze hebben al veel partijen aan het gebied weten te binden, zo vertelt

Jeroen Laven: ‘De snelheid en het ‘gewoon-doen’, dat past bij Rotterdam. Hier zit een enorme drive om de stad beter te maken, een soort chauvinistische urgentie.’ Opvallend is dat deze herontwikkeling niet vanuit de dienst Stadsontwikkeling werd gestuurd. In plaats daarvan faciliteert de gemeente, zo schrijft de wethouder bijvoorbeeld een aanbevelingsbrief als het nodig is. Volgens Laven was het vertrouwen dat ze hebben gekregen van verschillende partijen vijftien jaar geleden nog onmogelijk, de crisis heeft daar duidelijk verandering in gebracht.

DE GEMEENTE STELT BURGERS CENTRAAL ‘Faciliteren, niet regisseren’ is dan ook het adagium van de gemeente Rotterdam. Met het Stadsinitiatief liet de gemeente de afgelopen jaren zien dat het burgerparticipatie serieus neemt. Het Stadsinitiatief gaf 3 jaar achter elkaar 2,5 miljoen euro aan tenminste één goed plan dat door burgers is aangedragen. Het publiek kon zelf bepalen naar wie het geld gaat via een openbare stemronde - zo kregen Rotterdammers directe inspraak in het verdelen van subsidiegelden. De kritiek waar het Stadsinitiatief mee te maken had, is dat het slechts symboolpolitiek betrof. Maar misschien was dat ook wel de belangrijkste functie: de gemeente liet zien dat de burgers zélf net zulke waardevolle ideeën kunnen bedenken als hun ambtenaren. In 2014 was RiF010 de gelukkige winnaar van het stadsinitiatief. Met het geld realiseert het initiatief midden in de binnenstad een watersportgebied met schoon water en hoge golven. >>

STADMAKER JEANNE VAN HEESWIJK Jeanne is beeldend kunstenares, activist, ondernemer en transformeerder en zet projecten op waarbij lokale economieën en sociale netwerken bekrachtigd worden. Het project Wijkwaardenhuis van Stichting Freehouse, dat inmiddels is overgegaan in Wijkcoöperatie Afrikaanderwijk, is hier een voorbeeld van.

jeanneworks.net freehouse.nl

STADSAMBASSADE ROTTERDAM

Belvédère Verhalenhuis

>> Het Stadsinitiatief – de bekende Luchtsingel van het

architectenbureau ZUS is het eerste gerealiseerde project was het meest zichtbare bewijs dat de gemeente bezig is zich om te vormen naar een faciliterende overheid. Het stadsinitiatief is niet opgenomen in het nieuwe collegeakkoord, wel is bepaald dat binnen elk beleidsveld één procent van het budget wordt gereserveerd voor initiatieven uit de stad. Het platform De Makers van Rotterdam, zorgt voor kennisuitwisseling tussen enerzijds de initiatieven (De Makers) onderling én anderszijds tussen De Makers en de gemeente. Dit is opgericht door Maurice Specht, Erik Sterk en Rineke Kraaij. Erik, zelf betrokken bij de Voedseltuin aan de Keilestraat, benadrukt dat het niet gaat om een belangenorganisatie. ‘Ik kan niet namens iedereen praten. Wél kunnen we mensen bij elkaar brengen, debatten organiseren, onderzoek doen en zo organiseren dat De Makers gehoord worden.’ Als ik vraag wat volgens hem De Makers kenmerkt, komt hij met een hele waslijst, veelal zijn het eigenzinnige betweters: ‘Mensen die zonder dat ze het wilden, zonder businessplan, tóch een onderneming leiden’. Sommigen zie je zelfs aandelen uitgeven zoals het Verhalenhuis Belévèdere op Katendrecht. De opvallende rode draad is dat deze initiatieven allemaal zelf risico dragen. Veel initiatieven worden inderdaad geleid door veelal eigenwijze, hoogopgeleide, zelfs gepromoveerde, kartrekkers. En wat opvalt: ze bemoeien zich ook op een theoretisch niveau met het publieke debat. Joke en Maurice schreven een artikel over burgerkracht. Maurice is gepromoveerd op bewonersinitiatieven in krachtwijken en publiceerde de Community Lovers Guide to Rotterdam. >>

BELVÉDÈRE VERHALENHUIS Het geluk van mensen bevorderen, dat is het doel van Belvédère. Door middel van tentoonstellingen, publicaties en ontmoetingsprogramma’s worden verhalen vertelt die mensen aan elkaar binden. Verschillende kunstvormen komen hier samen en iedereen is welkom om zijn eigen verhaal te delen of te komen luisteren naar verhalen van anderen. Het pand, dat staat in de wijk Katendrecht, was in het verleden een beruchte nachtclub, tot dat de wijkbewoners er museum Katendrecht vestigen. Een pand met een verhaal, in een buurt met een geschiedenis. De perfecte plek voor een verhalenhuis.

belvedererotterdam.nl

STADMAKER JEROEN LAVEN Jeroen is partner bij Stipo en werkt aan de ontwikkeling van de stad, met projecten zoals ZoHo en Tussentijd Rotterdam. Daarnaast is Jeroen bestuurslid van het Architectuur Filmfestival Rotterdam waar hij zijn passie voor film en stedelijke ontwikkeling met elkaar combineert.

zohorotterdam.nl affr.nl

STADSAMBASSADE ROTTERDAM

Fenix Food Factory

>> En samen met Erik publiceerde hij in 2013 Sociaal onder-

nemerschap in de participatiesamenleving. Rinie was vroeger arts en kunstenaar, en staat nu bekend als branieschopper en opiniemaker. Jeanne is internationaal werkend kunstenaar die buitenlandse prijzen in de wacht heeft gesleept. Het bekendste voorbeeld is waarschijnlijk Henk Oosterling, als filosoof jarenlang verbonden aan de Erasmus Universiteit. Oosterling heeft zijn baan gedeeltelijk opgezegd om zich in te zetten voor Vakmanstad, dat doet aan de ontwikkeling van grootschalige en langdurige projecten in wijken. Basisschool Bloemhof biedt onder leiding van Oosterling sinds een aantal jaar een onderwijspakket met judolessen, tuinier- en kookles én filosofie. De school, gelegen in één van de meest kansarme wijken van de stad, behaalden drie jaar op een rij een cito-score die hoger ligt dan het Rotterdamse gemiddelde. Daarmee wordt sterk aannemelijk gemaakt dat deze integrale onderwijsaanpak vruchten aflevert.

leeszaalrotterdamwest.nl voedseltuin.com

raafrotterdam.nl

Deze kartrekkers beschikken over een groot netwerk en kennis dat de bewoners die meedoen met de projecten die ze leiden vaak ontberen. Ze weten hun project, de bewoners en de wijk succesvol te ‘verkopen’ en andere partijen te enthousiasmeren. Zoals Erik het formuleert: dit zijn mensen zonder economisch, maar mét sociaal kapitaal die zich inzetten voor de stad. ‘Zo’n voortrekker heeft ook een artistieke rol, het is een soort curatorschap. Het zijn mensen die meerwaarde creëren waardoor anderen willen investeren.’ Voor de overheid betekent dit: besef dat burgerkracht niet overal spontaan ontstaat als er voorzieningen wegvallen, maar dat het afhankelijk is van dit soort ondernemende individuen. Veel succesvolle Rotterdamse initiatieven kenmerken zich namelijk niet alleen door de hands-on mentaliteit waar ze in Rotterdam bekend om staan, maar tegelijkertijd ook door kennisuitwisseling en reflectie over de rol en richting van burgerparticipatie in de stad. Het zijn denkers met opgestroopte mouwen. ŤŤ

stipo.nl

demakersvanrotterdam.nl

rif010.nl

luchtsingel.org

vakmanstad.nl

STADSAMBASSADE ROTTERDAM

Foodcurators

FOODCURATORS De Foodcurators zijn ontstaan uit afstudeerproject Het Tijdrestaurant van landschapsontwerper Lucas Mullié. De groeiende collectie voedselconserven die Lucas verzamelde, staan nu in de oude dossierkasten van het voormalige kantoorgebouw Katshoek. Samen met kok Digna en vormgever René, geeft hij nu vorm aan The Foodcurators, waarmee ze zich samen richten op voedsel en de omgeving. Het gereguleerde kantoorklimaat bleek ideaal om vruchten te drogen. In hun werkruimte in de oude keuken wordt tevens geëxperimenteerd met andere oude technieken zoals zouten en persen.

foodcurators.wordpress.com

FENIX FOOD FACTORY De voormalige havenloods op Katendrecht, waar vroeger balen met koffie, gerst en cacao lagen opgeslagen, biedt nu ruimte aan zeven ondernemers die op ambachtelijke wijze producten maken en verkopen. Met groenten rechtstreeks van de boer, het lekkerste brood van Rotterdam, een paté-atelier en ambachtelijke slagerij met vlees uit de regio loopt het water je al snel in de mond. Je kunt er ook terecht voor een vers gebrande kop koffie op de kade buiten of je nestelt je binnen naast de houtkachel van de Kaapse Brouwers.

fenixfoodfactory.nl

STADMAKER

Egid van Houtem

EGID VAN HOUTEM ENERGIE UIT HEILIG BROOD

‘CULTUUR GEEFT DE STAD IDENTITEIT EN ZELF VERTROUWEN.’ Onder de naam Rhizome ontwikkelt Egid van Houtem creatieve communicatie, games en geeft hij advies op het gebied van technologie, media en internet. In 2009 richtte hij samen met Maurice Hermans, Theo Ploeg en Tjeu Seeverens Stichting Social Beta op, een platform dat zich focust op de impact en kracht van digitale cultuur op de stad. ‘Zoiets als WiFi of digitale schermen in de openbare ruimte, dat vraagt om mediawijze burgers en bedrijven’, zegt Egid. Zelf maakt hij voor zijn werk vaak gebruik van nieuwe technologieën waarmee hij bijvoorbeeld interactieve urban games ontwikkelt. Hoewel Egid zelf in Reijmerstok woont, heeft Heerlen een speciale plek in zijn hart veroverd en maakt hij zich hard om de Heerlense creatieve industrie een nieuwe impuls te geven en letterlijk op de kaart te zetten. Samen met ontwerpbureaus Woodcut en Homo Ludens maakte hij een alternatieve stadskaart voor Heerlen-Centrum. Ook is Egid een van de Heerlense aanjagers van het wereldwijde Smart Citizen project, waarbij burgers via sensors bijhouden hoe het gesteld is

met de luchtvervuiling en geluidshinder in de stad. ‘Ik vind het fascinerend wanneer burgerschap en technologie bij elkaar komen.’ Heerlen ligt dicht bij de Duitse grens en relatief ver weg van het politieke centrum waar de nationale beslissingen vallen. ‘Daar liggen kansen en kan ZuidLimburg een bruggenhoofd vormen. In Heerlen wordt de nationale overheid toch vooral als een ‘Randstad regering’ gezien’, zegt Egid. ‘Wat een platform als Nieuw Nederland interessant maakt is hoe de landsdelen en steden zich tot elkaar verhouden en wat we van elkaar kunnen leren.’ Heerlen kent bijvoorbeeld een sterke krimp, veel jonge mensen trekken weg uit het gebied. ‘Daar móéten we een antwoord op vinden’, zegt Egid. ‘En omdat we hier al veel te maken hebben met een thema als vergrijzing, kunnen we daar als eerste nieuwe oplossingen voor aandragen.’ egidvanhoutem.nl socialbeta.eu

bezoek een tegenlicht meet up bij u in de buurt m a rd

te s m

rt o fo

rs e m

de rnh

t h c tri

s a a

n e v ho

n e g

in n ro

ind

n e z ui

b n e

t f l e

aag

h c s o

e t t ro

m a rd

t h c e r ut

tegenlicht.vpro.nl/meetups

COLOFON

VOLGENDE UITGAVE

Nieuw Amsterdam #5 / Nieuw Nederland #1 is een uitgave van Stichting Pakhuis de Zwijger, Piet Heinkade 181K, 1019 HC Amsterdam, tel.: 020 - 62 46 380

NIEUW AMSTERDAM #6 LENTE 2015

dezwijger.nl

MET ONDER ANDERE:

Hoofdredactie: Egbert Fransen Eindredactie Nieuw Amsterdam: Dymphie Braun Eindredactie Nieuw Nederland: Dymphie Braun en Quirine Winkler

redactie@stedenintransitie.nl Redactie Nieuw Nederland: Jelmer van der Bij en Sabine Wong Met bijdragen van: Elise Baeriswyl, Harm Ede Botje, Paul de Bruijn, Christel van de Craats, Cees Donkers, Sander Donkers, Frum van Egmond, Gijsbert van Es, Maarten Essenburg, Khashayar Ghiabi, Jan Heijns, Ariane Kleijwegt, Jitske van der Kooi, Marie Krop, Robin de Kruijff, Eeva Liukku, Roos van der Markt, Misha Melita, Floor Milikowski, Richard Mooyman, Floortje Opbroek, Marit Overbeek, Henk Ovink, Jan Willem Petersen, Arian van Rijssen, Nicole Santé, Jeroen Saris, Charlot Schans, Mark Sekuur, Saar van der Spek en Joost Zonneveld Columnisten: Annemiek Onstenk, Gert-Joost Peek en Laurens Ivens Art Direction & Design: josschoonis.com i.s.m. xpublishers, Amsterdam Coverbeeld Nieuw Amsterdam: OGA Nieuw Nederland: yume.nl

DE STAAT VAN DE STAD #3 TEGENGAAN VAN TWEEDELING IN DE STAD ALS ONTWERPOPGAVE GAAT DE INFORMELE ZORG DE FORMELE OVERVLEUGELEN? NEELIE KROES GEEFT ONTWIKKELING MARINETERREIN BOOST MET STARTUPDELTA HOE VERBINDEN WE CENTRUM EN NOORD AAN ELKAAR?

EUROPA KATERN: ATHENE AAN DE SLAG MET FUNDING BLOOMBERG MAYORS CHALLENGE LISSABON KOMT MET STERKE BURGERBEWEGING CRISIS LANGZAAM TE BOVEN MADRID ZET IN OP SOCIALE INNOVATIE OP WEG NAAR VOORZITTERSCHAP EUROPESE UNIE 2016 IN AMSTERDAM

Dit magazine verschijnt 4 keer per jaar en is een verdiepend verlengstuk van de online platforms stedenintransitie.nl en citiesintransition.eu. Hier brengen wij de mensen samen die de stad maken. Stadmakers noemen wij ze. Een eretitel. Zij staan centraal in de verhalen over nieuwe initiatieven, proeftuinen, stadslaboratoria en broedplaatsen in de steden én in de programmering van Pakhuis de Zwijger.

stedenintransitie.nl

citiesintransition.eu

De uitgave Nieuw Nederland #1 is financieel mede mogelijk gemaakt door het Ministerie van Binnenlandse Zaken.