Venster 2012_2 by Henk-Jan Panneman

Kwartaalblad van de Stichting Oude Gelderse Kerken. Jaargang 10, mei 2012

venster Pierre J.H. Cuypers in Gelderland Klein maar opmerkelijk oeuvre,

deel II

Ambachtswerk van leidekkers Voorjaarsexcursie op de Veluwezoom

mei 2012 Inhoud 3 Nieuws van Stichting Oude Gelderse Kerken

Donateurswerving

Voorjaarsexcursie

Interview

17 18

Vier oude kerken op de Veluwezoom

Ambachtswerk van leidekkers

Wetenschap

Pierre J.H. Cuypers in Gelderland (II)

Kerken van de SOGK Zutphen: synagoge van Apeldoorn

Actuele publicaties Zevenaar, Eibergen, Ermelo

Van de redactie Beste lezer,

Nog steeds wordt heel veel informatie verspreid via papier in de vorm van vergaderstukken, kranten, tijdschriften, boeken, etc. Ieder die daarmee te maken heeft, krijgt op zijn tijd de vraag of de desbetreffende informatie ook digitaal beschikbaar is of gedigitaliseerd kan worden. Vanuit die invalshoek heeft de redactie ook eens gekeken naar Venster. Niet met de gedachte om Venster digitaal te gaan uitgeven; het blijft gewoon een papieren uitgave. Maar wel om de oude jaargangen van Venster en zijn voorgangers te digi taliseren. Als je dat namelijk op een goede manier doet, dan kun je vervolgens heel gemakkelijk en heel snel allerlei infor matie opzoeken in die oude jaargangen. En als je de digitale bestanden dan ook nog via een zogenoemde link aan vele belangstellende instanties beschikbaar stelt, zijn die oude jaargangen veel beter bereikbaar en doorzoekbaar dan in hun papieren vorm. De redactie heeft een dergelijk plan tot digitalisering van de oude jaargangen van Venster bij het bestuur van de SOGK ingediend en die is daarmee akkoord gegaan. Voor nadere informatie zie het Nieuws van Stichting Oude Gelderse Kerken.

Agenda Concerten en exposities

Venster — 2

Ben Verheij

Sluitsteen Ruïnekerk in Ammerzoden

Venster is het kwartaalblad van de Stichting Oude Gelderse Kerken. Met dit blad wil de stichting belangstelling wekken voor oude kerken. Venster verschijnt vier keer per jaar (februari, mei, augustus, en november), in een oplage van 1850 exemplaren. Venster wordt toegestuurd aan donateurs van de SOGK, belang stellenden, openbare bibliotheken en gemeentelijke informatiecentra in Gelderland. Stichting Oude Gelderse Kerken Postbus 7005 6801 HA Arnhem Telefoon (026) 35 52 555 (ma. t/m vr. 9.00 – 17.00 uur) info@oudegeldersekerken.nl www.oudegeldersekerken.nl Vaste donatie met tijdschrift Venster: minimaal € 25,– per jaar Bank: Deutsche Bank 53 40 22 642 ing 33 24 614 Redactie: Ben Verheij, hoofdredacteur drs. Karlijn van Onzenoort, eindredacteur drs. Marjan Witteveen, wetenschappelijk redacteur dr. Henk Demoed, vaste medewerker actuele publicaties venster@oudegeldersekerken.nl Grafisch ontwerp en opmaak: Henk-Jan Panneman, Arnhem Fotografie: ©sogk en auteurs, tenzij anders vermeld Druk: Drukkerij Hendrix, Peer (B) issn 1571 – 5957 Afbeelding voorzijde: Ontwerp van het altaar voor de Sint-Willibrorduskerk te Ruurlo, na 1868 (collectie NAi Archief Cuypers). Zie pag. 10.

Nieuws van Stichting Oude Gelderse Kerken Voor u ligt weer een mooi nieuw nummer van Venster. Met zorg samengesteld. In de bloeiende lente op weg naar de zomer. In het groene Gelderse landschap zien wij overal de kerktorens weer prachtig, fris en stralend boven het warme groen uitsteken.

Werk van de SOGK Onze stichting heeft in deze eerste maanden van het jaar voortgang gemaakt met een aantal gesprekken over mogelijke overnames van kerken die naar verwachting dit jaar zullen plaatsvinden. Dit onderstreept nog maals de urgentie waar de SOGK voor staat. Het bestuur is verheugd dat het zich gesteund weet vanuit de provincie. De maand mei is in dit verband bijzon der. Zo zal gedeputeerde Annemieke Traag deze maand de haan terug plaatsen op de recentelijk gerestau reerde toren van Voor-Drempt, die sinds september 2011 eigendom is van onze stichting. Ook krijgen we medio mei enkele Statenleden van de provincie op bezoek. Leden van de commissie Landelijk gebied, Cultuur en Jeugd brengen dan een werkbezoek aan de St.-Antoniusvan-Paduakerk in Kranenburg, waarin het Heiligenbeeldenmuseum is gevestigd. Op deze wijze maken beleidsmakers op concrete wijze kennis met het werk van de SOGK. Dit Heiligenbeeldenmuseum is een mooi voorbeeld van herbestemming van een kerk. Evenals de multimedia presentatie in de Oude Calixtus in Groenlo. Het is u bekend: de oude, vertrouwde kerken hebben het moei lijk. De gebouwen zijn bestendig, maar de kerkbesturen dragen de grote zorgen over de toekomst. De SOGK zet zich zeer actief in voor behoud van het Gelders religieus erfgoed en zoekt

samen met betrokkenen naar mogelijk heden voor neven- en herbestemming. Niet altijd een eenvoudige opgave. Nationaal Programma Herbestemming In 2010 heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed een Nationaal Programma Herbestemming (NHP) in het leven geroepen, bedoeld om herbestemming van karakteristieke gebouwen te bevorderen. Effectief omgaan met onze gebouwen en meer herbestemming zijn nodig om leegstand en verval te voorkomen. Daarom is onlangs een H-team (Herbestemmingsteam) geformeerd, dat eind maart in de voormalige ENKAfabriek in Ede samen met belangrijke organisaties de herbestemmingsopgave heeft besproken. Het religieus erf goed vormt daarvan een zeer specifiek onderdeel. Wij kennen het allemaal: leegstaande kerken komen steeds vaker voor in het straatbeeld. In Nederland zijn nog ongeveer 4.200 kerkgebou wen met een religieuze functie. Door ontkerkelijking en vergrijzing wordt de komende jaren een kwart daarvan aan de eredienst onttrokken. Van de 170 kloosters die nog in gebruik zijn, blijven er waarschijnlijk zo’n 50 over.

Activiteitencommissie: misschien iets voor u? Wij zijn nog op zoek naar mensen die tijd en gelegenheid hebben om met andere enthousiaste vrijwilli gers af en toe een koffieconcert, een lezing in een kerk of een andere speciale activiteit te organiseren. Schroom niet om vrijblijvend hierover informatie in te winnen bij Nico Peek via T (06) 485 326 64 of info@oudegeldersekerken.nl. Uw belangstelling is zeer welkom!

Venster, mei 2012 — 3

Colofon

Nieuws van Stichting Oude Gelderse Kerken (vervolg) Als dit proces zich in de komende tien jaar voltrekt, treft dit twee kerken per week die sluiten. En één klooster per maand. En niet te vergeten de vele, vele religieuze voorwerpen, van orgel tot speciale ornamenten, die verdwijnen. Van 1970 tot 2008 zijn minimaal 900 kerken afgestoten. Een derde daarvan is gesloopt. Tweederde is herbestemd. In de praktijk wordt soms te weinig rekening gehouden met het structu reel onderhoud van een kerkgebouw. Volgens het NPH is een kengetal voor het onderhoud van een gemiddeld kerkgebouw E 50.000 per jaar. Om

sloop te voorkomen moet met vereende krachten gewerkt blijven worden aan het vinden van goede neven- en her bestemming. Daar staat de SOGK voor. ‘Oud dorp zonder kerk is als gezicht zonder neus’ Zoals Marita Mathijsen in haar onlangs verschenen boek Vroeger was ook mooi schrijft: ‘Sloop is wel het laat ste wat je zou moeten doen. Je sloopt niet alleen een kerk als je het gebouw weghaalt. Tegelijkertijd verdwijnt het aanzien van een gehele wijk; het pro fiel van de horizon wordt verstoord,

omringende gebouwen zakken als pud dingen in elkaar. In dorpen is de kerk onmisbaar, zelfs als die zijn oorspronkelijke functie als centrum van een gemeenschap verlo ren heeft. Vroeger troffen de dorps bewoners elkaar in de kerk in de eerste plaats om de nabijheid van God te ervaren. Maar na de kerkdienst was er de sociale functie. Er werden nieuwtjes uitgewisseld, er werd besproken welke boer binnenkort extra knechten nodig had, bij wie de zwangerschap op haar einde liep en de buurvrouwen alert moesten zijn, waar een bejaarde hulp

n ng met i k a m s i kenn adeau! c K G O de S

Geef ee

itief de

en defin

ee kerk

Wist u

eek tw t elke w

Komt er

ming? rbestem

he ssende

een pa gste

in het er

dat denken

oet er p? U m

oo geval sl een oude

kerk of or een

vo maken t plaats

moe

el is niet

nodig

n va

st is da

e toekom

uiten? D

sl moeten

deuren

wis. ak onge Of wordt

het

buur rkje in uw

k ke

pittores

Behoud

k niet aa

toch oo

lpand?

winke modern

n kerken Zoals u weet, ze t de Stich 35 jaar ac ting Oud tief in om e Gelder religieus behoud se Kerken en. Dat erfgoed zich al m kan allee en oude sympath eer dan n dankzij , monum isanten. entale ke steun va Behoud Deze st kerken kunnen van n u en an rken te eun is vo niet zond de or re do on Zoals u weet, zet de er di Stichting s erg beKerken zich alna meer toekom teursdan e steun. Oude Gelderse lan en st te kunn gr O ijk. Ster m t we 35 jaar actief in omenreligieus oude, voortzeterfgoedheen r nog: te rk vamonumentale n de stich kekerken wij ten, hebb tin behouden. Dat kan alleen dankzij en steun g van u en andere donateurs ook in en Kennism we nog de m ee ak r ingDeze sympathisanten. nateurnog: ons erg belangrijk. do metsteun Sterker Kent u in s nowij SOGisKvoor dig. uw familie inhet 20 kunnen die steun. Om werk van de stichting 12 ook in de kunnen niet zonder of vr iendenk genieten ring menwe nog meer donateurs nodig. toekomst vanvoortzetten, hart toed te kunnen Gelderse hebben sen die ragen? Ge – net als kerken en u– ef hen da stichting religieus n een (g cadeau! erfgoed ratis) ke Kennismaking met U SOGK een warm in 2012 kunt als of bekend nnismak do e na zo ingalsmuet– teurmensen nder veofrdvriendenkring Kent u in uw familie een famdie – net kennism onze er e ilie ve aken met lid, vrien rplichtin kunnen genieten van ge ennreligieus de Gelderse een in)warm SOGK, kerken de rest erfgoed d( en/ haar we van dit jaar lat rk en do hart kennismaking met onze Wattoedragen? en elstellin moet u Geef hen dan een (gratis) gen. doUen stichting kunt en/ U vult opcadeau! ? als donateur een familielid, vriend(in) bizonder jgaandeverdere verplichtingen de rest van dit jaar of bekende laten degene kaart uw die u ee eig en gegeen n ke kennismaken met dennSOGK, haar werk vedoelstellingen. kaart na ns in én ismakin ar ons op g cadeau de gege , eventu vens va wilt doen niet nodi eel in ee n . Daar g). Wij zo n envelo Wat moet u doen? rgen ervo brief on p (een po na stuurt u de or dat uw tvangt m stzegel U et ee bijgaande kaart uw eigen gegevens familielid in én plakke de gegevens van uwvult n ve famop n is rdere ui ilie of of kenn tleg. Hwilt is degene dielid u eenkekennismaking ee cadeau nnis tot stuurt n welko u de et kodoen. st u niDaarna niet mstets en he kaart op, eventueel ins.een envelop (een postzegel plakken t verplicis Wat naar krijgons ht tWij hij/zorgen niet zij noervoor dat uw familielid of kennis een welkomstBehanodig). g:27m lve een :31 eer? we 20 lko-20 12 verdere uitleg. Het kost u niets en het verplicht brief met een m • drieontvangt nummer16-04 stbrief ontvangt uw familie uw van ontot of skennis niets. • defamilielid s kwartaalb mogelijkh lid of ke nnis oo lad Vens eid om k: te nemen (tegen he ter t geredu aa n de vonog Wat hij/zij ceerde do orjaameer? excukrijgt rsie (in rsexcurs nateurst septembe ontvangt ieuw Behalve op arook: familielid of kennis ief ) deel Let op! een welkomstbrief za terdag 2 r of okto Als dege ju be ni r). en de na ne •vodrie vandions kwartaalblad Venster eum or denummers jaarset on laa elname aanom t kennism donateurstarief) deel •ande mogelijkheid (tegen hets gereduceerde onze twoo voorjaars aken, zic rdkaart excu wide te nemen stur aaninde voorjaarsexcursie oprszaterdag l innajaarsie, moet 2 junihen en. schrijven u vóór 15 excursie (in september of oktober). mei a.s. de Let op! Als degene die u met ons laat kennismaken, zich wil inschrijven Wervin older2012 voorgsfdeelname aan onze voorjaarsexcursie, moet u vóór 15 mei a.s. de .6.indd 2 antwoordkaart insturen.

v e n s t ee rr venst De transformatie van Ludgerkerk tot Ludgerhof f Ludgerho erkerk tot van Ludg formatie

De trans

v e n s t ee rr venst De totstandkoming van in Groenlo de nieuwe Calixtusvan ndkoming nlo De totsta in Groe e Calixtus de nieuw

v e n s t ee rr venst Kapel van De Molenberg in Groenlo

Kapel van

nberg in

De Mole

Groenlo

v e n s t ee rr venst Pierre J.H. Cuypers in Gelderland Klein maar opmerkelijk oeuvre,

deel II

erland in Geld II Cuypers , deel Pierre J.H.opmerkelijk oeuvre

Venster, mei 2012 — 4

Klein maar

Wervingsfolder2012.6.indd 2

Tot Tot slot slot

Met speciale actie hopen wij anderen te kunnen interesseren voor Met deze deze sp ecial onze eneenthousiast te maken om ons ook na 2012 te steunen. actie ho onze stichting stichting pen wij an deren te mogen we rekenen op een Want metende van vele ensteun donateurs Want alleen thousia kunnen alleen m st te mak inte eten groot en om dekunnen ress we ons inzetten het behoud st groot draagvlak eren vovan eu ons oovoor n van ve blijven draagvlak or k na 2012 le do en religieus erfgoed nateurs in ku Gelderland! religieus te steune nnen we mogen erfgoed n. on we reke s blijven in Gelder ne in n op ee ze tten voor land! n he Meer informatie via de Stichting t Oude Gelderse Kerken, be Meer in houd va formatie n www.oudegeldersekerken.nl, via de St T (026) 355 25 55 of via www.ou ichting degelder Oude Ge sekerken info@oudegeldersekerken.nl. info@ou ld erse Kerk .nl, T (0 degelder en, 26) 355 sekerken 25 55 of .nl. via

Mijn Mijn gegevens*: gege

vens*: Naam: O De heer O Mevrouw Naam: Adres: Huisnummer: Adres: Postcode: Plaats: Postcode : O De he er O Mev Telefoon: Telefoon: rouw Plaats: Huisnum ** Alleen mer: een kennismaking die voor 2012 betaald hebben, hebben de mogelijkheid Alleen donateurs donateur cadeau cadeau te doen. s die voor te doen 2012 be . taald he bben bben de Ik geef kennismaking met de SOGK, he cadeau aan: mogelijkh geef een een kenn eid een kennism Naam: ismakin O De heer O Mevrouw Naam: aking g met de SOGK ca Huisnummer: Adres: Adres: deau aa n: Postcode: Plaats: Postcode : O De he er O Mev Telefoon: Telefoon: rouw Plaats: Huisnum mer: Wilt nog meer mensen laten genieten van SOGK en Venster? Wilt u u nog m eer mantwoordkaart Kopieer en stuur die in een envelop naar ons toe! ensen lat Kopieer dan deze en geniet dan deze en van SO antwoord GK kaart en stuur di naar: en Venster? Stuur kaart (eventueel in een envelop) Stuur deze e in een deze ka enve ar t lop na Stichting (e Oude Gelderse Kerken, Antwoordnummer 57, ventueel 6800 wcar Arnhem Stichtin ons toe! g Oude in een en Gelderse velop) na Kerken, ar: Antwoo rdnumm er 57, 68 00 wc Arnhem 16-04-2012 20:27:55

Bij dit nummer van Venster vindt u een wervingsfolder met antwoordkaart (zie: ‘Maak het werk van de SOGK breder bekend’). 16-04-201

2 20:27: 55

Maak het werk van de SOGK breder bekend Wij allen kennen de waarde van een kerk. Een kerk is meer dan een object of een stapel stenen. Een kerk verenigt al hetgeen wat heeft plaatsgevonden in een gemeenschap, vaak over een eeuwenlange periode. Om de SOGK vitaal en actief te houden zijn dona teurs en mensen die de stichting een warm hart toedragen, van wezenlijk belang. Daarom vragen wij u om, samen met ons, het werk van de stich ting breder bekend te maken. Laat een

Business Partners SOGK • Acel te Doetinchem • B.F. van Tienen Aannemersbedrijf te Nijmegen • Boerman Kreek Architecten te Steenderen • Bouwbedrijf Hoffman te Zutphen • Burgers van der Wal te Doetinchem • Deutsche Bank Nederland te Arnhem • Dijkman Bouw te Warnsveld • Donatus Verzekeringen te Rosmalen • GlasverwerkingsBedrijf Brabant te Tilburg • Van Hoogevest Architecten te Amersfoort • Installatiebureau Wiltink te Vorden • Koninklijke Woudenberg te Ameide

vriend of bekende kennismaken met de SOGK en met dit bijzonder mooie kwartaalblad. Wij maken het u gemak kelijk. Geef via de antwoordkaart in dit nummer een kennismaking cadeau aan een vriend of bekende, zonder kosten voor beiden. Zo hopen wij ons enthousiasme en onze betrokkenheid met anderen te delen. En vooral ook te laten zien wat wij doen! Natuurlijk hopen wij dat uit de kennismaking een warme, jarenlange interesse voort vloeit. Wij blijven ons actief inzetten voor het belang van het Gelders reli gieus erfgoed!

Digitalisering van Venster en zijn voorgangers In het Voorwoord is hier ook al aan dacht aan besteed. Er is inmiddels een werkgroep Digitalisering Venster gevormd met als leden Nico Peek, Jean Gardeniers en Ben Verheij. Deze werkgroep initieert en begeleidt de uitvoerende werkzaamheden. Men is nu bezig met het zeer nauwkeurig bij elkaar zoeken en vervolgens controle

• Lakerveld ingenieurs- en architectuurbureau te Noordeloos • Leidekkersbedrijf D. Koenders te Neede • Van Lierop te Liempde • MAS Architectuur te Hengelo • Monumenten Advies Bureau te Nijmegen • Nossent Bouw te Winterswijk • Orgelmakerij Reil te Heerde (nieuw) • Smederij Oldenhave te Vorden • Steenfabriek Biezeveld te Kerkdriel • Takkenkamp Gevelonderhoud te Zelhem • Van der Vegt Smeed- en constructiebedrijf te Meerkerk • Van Wely Loodgieters en Leidekkersbedrijf te Groessen

ren van het losbladige systeem dat van 1975 tot 1996 als publicatiemedium van de SOGK heeft gefunctioneerd. Het verzamelen van de katernen die sinds 1997 zijn verschenen, is gelukkig weinig problematisch. Tegelijkertijd wordt ook al naar de technische kant van de digitalisering gekeken, name lijk op welke manier kun je de tekst uiteindelijk digitaal lezen en hoe gaat de zoekfunctie precies in zijn werk. Het digitaal publiceren heeft ook nog een juridische implicatie en ook dat heeft de aandacht van de werkgroep. Zodra er een compleet exemplaar van Venster en zijn voorgangers is en de discussie over de technische kant van de digitalisering is uitgekristalliseerd in een gebruiksgerede methodiek én de juridische implicaties voldoende zijn gewogen, zal de feitelijke opdracht tot digitalisering verstrekt worden. En dan pas zijn we toe aan de eigenlijke digitale publicatie. Maar daarover later meer.

Geen tweede termijn voor Erik de Gier Zeer tot onze spijt heeft onze voor zitter, Erik de Gier, besloten zich niet beschikbaar te stellen voor een tweede termijn. Dat heeft, zoals u zult begrij pen, vooral te maken met de naweeën van zijn ernstige ziekte in het vorige jaar. En dat betekent dat Erik per 1 mei aanstaande, het tijdstip waarop zijn eerste vierjaarstermijn als voorzit ter afloopt, zijn voorzitterschap zal neerleggen. We vinden het bijzonder jammer, maar hebben er wel natuurlijk wél begrip voor. We zijn Erik veel dank verschuldigd voor zijn inzet en toe wijding in de afgelopen jaren. In afwachting van het – naar wij hopen spoedige – aantreden van een opvolger, zal Gijs van Reenen het voorzitterschap waarnemen.

Venster, mei 2012 — 5

nodig had. Kerken waren oriëntatie punten voor de wandelende reizigers die van kerk naar kerk liepen en wisten hoe ver het nog was zodra ze de vol gende toren boven de bomen uit zagen steken. De toren was niet alleen een vorm van machtsvertoon of een poging tot in de hemel te reiken, hij fungeerde ook als een luxueuze wegwijzer in een tijd waarin de ANWB nog geen borden plaatste. Een oud dorp zonder kerk is als een gezicht zonder neus.’

Voorjaarsexcursie

Karel Emmens en Jeroen Krijnen

Vier oude kerken op de Veluwezoom

Venster, mei 2012 — 6

Op zaterdag 2 juni 2012 verzorgt de excursiecommissie een tocht langs vier ker ken die op de vruchtbare grens van de Veluwezoom en de IJsselvallei liggen. De te bezoeken kerken getuigen van een bouwgeschiedenis die ruwweg de afgelopen duizend jaar beslaat. Niet alleen zijn er verschillende bouwstijlen en -technieken te bewonderen maar ook unieke interieurstukken. Dorpskerk van Ellecom De oudste kerk van deze excursie komen we tegen in Ellecom. Tijdens archeologisch onderzoek in 1948 zijn onder de vloer de paalfunderingen ont dekt van een rechthoekig houten kerk gebouw, dat nog vóór het jaar 1000 zal zijn gebouwd. De funderingen van een tufstenen opvolger blijken daarom heen te zijn gelegd. Aan dit ‘nieuwe’ schip is op een later moment de nog bestaande romaanse tufstenen toren toegevoegd. Graaf Gerard van Gelre schonk deze kapel in 1130 aan het Walburgiskapittel van Zutphen en vóór 1375 is het een parochiekerk geworden. Opmerkelijk zijn de voorstellingen op de kapitelen en de sluitstenen in het netgewelf in het laatgotische koor van omstreeks 1500: ze getuigen van een nauwe band met de bewoners van kasteel Middachten. Ook uit de latere herenbank en de verschillende rouwborden blijkt dat deze heren de kerk van Ellecom als hun eigen kerk beschouwden en gebruikten. Nog in de late negentiende eeuw is onder het koor een grafkelder voor hen aange legd, waarin in 1912 de laatste kist is geplaatst. In die eeuw (1859) is ook een nieuw, breed schip van baksteen gebouwd. Op het kerkhof naast het koor staat bovendien een van de oudste grafmonumenten in Nederland: een kruis uit 1575. Oude Mauritiuskerk in Rheden De grootste van de drie middeleeuwse kerken staat in Rheden. Dit geldt voor

het schip, dat een driebeukige pseudo basiliek vormt en overdekt is door net gewelven, maar ook voor de romaanse tufstenen toren, die groter, hoger en rijker gedecoreerd is dan de andere twee. Hier is zelfs romaans beeldhouw werk te zien. Inwendig is een ander uitzonderlijk romaans beeldhouwwerk opgesteld, namelijk een timpaan van kalksinter voorzien van inscripties en heiligenvoorstellingen. Wellicht hangt dit samen met het feit dat de kerk al in 1028 tot de bezittingen van de Utrechtse Paulusabdij behoorde. Het weinig gangbare patrocinium daarentegen zou onder invloed van

Het interieur van de kerk in Rheden.

Een van de opmerkelijke kapitelen in de kerk van Ellecom (foto’s: Karel Emmens, 2012).

Twee kerken in Velp Uit de zogenoemde Urbar (oudste goederenlijst) van de abdij in Prüm (D.) uit 893 blijkt dat er destijds in Arnhem al een kerk was, maar in Velp alleen hoeven (boerderijen). Het oudste kerkgebouw van Velp getuigt met zijn tufstenen romaanse schip en toren toch van een hoge ouderdom. De exacte ouderdom van de ‘Oude Jan’, oorspronkelijk gewijd aan de evangelist Mattheus, is niet te bepalen, maar als oudste bouwdeel zou het schip nog uit

De neogotische O.L.V.-Visitatiekerk in Velp.

de late elfde eeuw kunnen dagtekenen terwijl de toren in de twaalfde eeuw is toegevoegd. De stichting zou heb ben plaatsgevonden vanuit de abdij Deutz bij Keulen. Aan de noordzijde van het schip is omstreeks 1500 een kapel aangebouwd, overwelfd met net gewelven. Het bakstenen deel van de toren is omstreeks 1630 opgemetseld en de spits werd tweehonderd jaar later geplaatst, nadat de vorige verbrand was. In 1841 verloor de kerk zijn func tie, doordat voor het groeiend aantal gemeenteleden op een steenworp afstand de Grote Kerk was gebouwd. Na de restauratie door architect J.G.A. Heineman in de jaren 1949-1952, noodzakelijk vanwege verval en oor logsschade, is de kerk weer voor de ere dienst in gebruik. Dit verklaart waarom veel inrichtingsstukken uit de tweede helft van de twintigste eeuw stammen. Na de reformatie in 1580 is er eeuwen lang geen katholieke kerk meer in Velp

De ‘Oude Jan’ in Velp.

geweest. Pas met de noodkerk uit 1840 kwam er weer een eigen kerkgebouw. De neoclassicistische opvolger daarvan uit 1848 werd in 1884-1885 vervangen door de bakstenen, neogotische OnzeLieve-Vrouwe-Visitatiekerk, ontworpen door architect J.W. Boerbooms uit Arnhem. Het is een hoge kruisbasiliek met rijzige toren en naaldspits met kruisribgewelven. In het rijke inte rieur staat onder meer een hoogaltaar van het beroemde atelier CuypersStolzenberg uit Roermond van omstreeks 1890. Geraadpleegde literatuur Ronald Stenvert e.a., Monumenten in Nederland: Gelderland, Zwolle/Zeist 2000 P. Glazema, ‘Oudheidkundige onderzoekingen in de provincie Gelderland gedurende de jaren 1946 tot en met 1950’, in: Gelre LI (1951), 1-120 H.J. Kok, Enige patrocinia in het middeleeuwse bisdom Utrecht, Assen 1958 P.J. den Boer-Pinxter e.a., Canon van Rheden, Velp/Rozendaal 2011 E.J. Kruiswijk Jansen, Geschiedenis van de Oude Jan, Velp 1989 www.reliwiki.nl

Venster, mei 2012 — 7

de Mauritiusabdij in Magdeburg (D.) tot stand gekomen zijn. Na de refor matie in 1580 zijn in de zeventiende eeuw de classicistische preekstoel en het koorhek, en een eeuw later ver schillende barokke herenbanken in de kerk geplaatst. Het orgel uit 1816 van A. Meere is in 1878 door de firma Leichel uitgebreid – die overigens ook het orgelfront (1874) in de kerk van Ellecom heeft vervaardigd.

Interview

Karlijn van Onzenoort

Bij Koenders in Neede gaat het over leien dakjes

Ambachtswerk dat een leven lang meegaat Tik, tik… plok – met drie geroutineerde tikken slaat Harrie te Lintelo met een punthamer een gaatje in een platte leisteen. Hij mag dan al jaren niet meer zelf op de steiger staan, de specifieke leidekkersslag is hij niet kwijtgeraakt. ‘Het kriebelt nog elke dag’, bekent hij. Te Lintelo begon in 1981 zijn loopbaan als leidekker en nu is hij een van de twee directeuren van Leidekkersbedrijf Koenders in Neede. Met veel passie vertelt hij over het vak van leidekken.

‘Mijn zwager Dinant Koenders stond in 1978 aan de basis van Leidekkersbedrijf D. Koenders’, vertelt Te Lintelo. ‘In de jaren daarvoor had hij ervaring opgedaan door zelf op het dak te werken bij andere leidek kersbedrijven. Eind jaren zeventig van de vorige eeuw begon hij een een manszaak vanuit zijn ouderlijk huis in Neede.’ Het bedrijf groeide snel en daarom betrok Koenders twee jaar later al een bedrijfshal op het industrieter rein van Neede. Het pand bestond uit een rechthoekige hal, natuurlijk gesierd met een leien dak. In 1981 kwam Harrie te Lintelo in het bedrijf werken. Eerst als leidekker en vanaf 1996 als calculator en inkoper. Toen in 2000 Dinant Koenders onverwacht overleed, zette zijn echtgenote Francis de zaak voort met broer Harrie.

Venster, mei 2012 — 8

Arbeidsintensief werk Leisteen is een meestal donkergrijs, fijnkorrelig gesteente dat in bepaalde gebieden in de bergen wordt gevonden. Leidekkersbedrijf D. Koenders werkt met lei uit groeves in Frankrijk, Spanje en het Verenigd Koninkrijk, maar ook met Chinese, Braziliaanse en ZuidAfrikaanse leisteen. ‘Leidekkerswerk is nog echt een ambacht’, stelt Te Lintelo

De Lambertikerk in Zelhem, waar Thüringer De katholieke kerk in Rietmolen met leien uit Wales, gelegd in ruitdekking (foto: Theo Temmink,

leien in oud-Duitse dekking zijn gebruikt (foto:

2011).

Theo Temmink, 2008).

niet zonder trots. ‘Een leidekker bevestigt elke steen één voor één op het dak, ofwel met een haakje in het dakbeschot, ofwel met een koperen spijker die hij in het dakbeschot slaat. Bij dat laatste moet hij eerst met een punthamer in elke lei een gaatje tikken. Ook moet een leisteen vaak handmatig op maat worden gemaakt. Omdat de stenen relatief klein zijn, is het leidekkerswerk behoorlijk arbeids intensief. Per vierkante meter heb je 40 tot 45 leien nodig, tegenover 12 gewone dakpannen.’

Vertrouwen in toekomst De toekomst ziet Te Lintelo met ver trouwen tegemoet. In de twee zoons van Dinant schuilt een mogelijke belof te voor de komende jaren, vermoedt

Harrie te Lintelo vormt samen met zijn zus de tweekoppige directie van Leidekkersbedrijf D. Koenders in Neede (foto: Henk Bruring, 2012).

hij, want Willem en Robbert hebben hun eerste leien al verwerkt. ‘Daarnaast hebben we het geluk gehad dat bij ons bedrijf onlangs drie jonge knapen zijn komen aanwaaien. Ze volgden een restauratiecursus bij een aannemer, maar konden niet bij hem blijven. Bij ons gingen ze vanaf dag één met de mannen het dak op en ze waren direct verkocht.’ En ze bleken gelukkig geen hoogte vrees te hebben... ‘Nee, dat klopt, zegt

Te Lintelo lachend. ‘Dat hebben we wel eens meegemaakt. Dat zo’n jonge knul, die heel graag leidekker wilde worden, de kerk zag en zei: maar dáár ga ik niet op. Tja, dan is het helaas einde verhaal. En dan is het werk in deze tijd nog relatief makkelijk met een steiger. In mijn tijd hingen we in een schuitje aan de kerktoren. Dat was pas mooi werk’, kijkt hij terug met een stralende blik, ‘maar dat mag tegenwoordig niet meer.’

Vooral restauratiewerk Leisteen wordt aangebracht op daken en gevels. Vooral kerken en kastelen hebben een leistenen dak. Maar ook gewone huizen, zelfs nieuwbouw. ‘Onlangs hebben we in een nieuw bouwwijk in Eibergen leistenen aan gebracht op de gevels van veertien woningen’, vertelt Te Lintelo. ‘Het geeft een mooie uitstraling, heeft een lange levensduur en het onderhoud

is minimaal. Ik zeg wel eens geksche rend: we graven ons eigen graf, want leisteen gaat zo’n tachtig tot honderd jaar mee.’ Het bedrijf uit Neede is een van de grotere leidekkersbedrij ven in Nederland. Er werken twintig mensen. Negentig procent van de opdrachten bestaat uit restaura tiewerk. Meer informatie via www. leidekkersbedrijf-koenders.nl.

Venster, mei 2012 — 9

Lood-, zink- en koperwerk Naast leidekkerswerk is het bedrijf uit Neede ook gespecialiseerd in loodgie terswerk, dat wil zeggen: het originele lood-, zink- en koperwerk. In de werk plaats in Neede liggen grote platen van die materialen opgestapeld. ‘Hiervan maken we met de hand dakgoten en afvoerpijpen’, vertelt te Lintelo. ’Dit gebeurt vooral bij nat weer en in de winter, als de mannen niet het dak op kunnen.’ Want daar komt een spreek woordelijk geworden eigenschap van leisteen om de hoek kijken: het wordt spekglad. Ook wordt koper gebruikt, onder andere voor het maken van schoor steenkappen en als dakbedekking, zoals bij de synagoge in Enschede. En de opengewerkte lantaarn van de Oude Calixtus in Groenlo is, ook door Leidekkersbedrijf Koenders, van lood gemaakt. Dit gevarieerde handwerk maakt het vak uitdagend, volgens Te Lintelo, evenals de verschillende details die in dakhoeken en torentjes te vinden zijn.

Pierre J.H. Cuypers in Gelderland, een klein maar opmerkelijk oeuvre (II) Dr. Lidwien Schiphorst

In Venster van april 2011 verscheen het artikel ‘Pierre J.H. Cuypers in Gelderland, een klein maar opmerkelijk oeuvre, deel I’. Dat ging over de ontwerpen uit zijn beginperiode. Nu komen vooral zijn latere kerken in Gelderland aan bod.

Venster, mei 2012 — 10

Vóór 1870: kerken in Ulft, Doetinchem en Ruurlo In 1860 ontwierp Pierre Cuypers een nieuwe kerk voor de parochie in Ulft, zijn achtste neogotische dorpskerk.1 Een bemiddelende rol tussen de architect en bouwpastoor J.H. Nijkamp speelde de Amsterdamse redemptorist pater Bernard Hafkenscheid, wiens vader uit Ulft afkomstig was. Het bestek van de plaatselijke aannemer Gebr. Gerritsen werd in 1862 goedgekeurd, de panoven van Aalders in Varsselder was in staat één miljoen bakstenen te produce ren en twee jaar later stond er al een bakstenen kruiskerk met stenen kruisgewelven en een overwelfd koor.2 In die tijd was Cuypers geregeld zowel in Vorden (voor de Antoniuskerk) en Huissen (het klooster) te vinden als in Nijmegen (het grote altaar voor de jezuïeten en de kerkver groting voor de dominicanen). Hij reisde dan ook geregeld door naar Ulft om toezicht op de bouw te houden. Het gebouw was een sobere kruiskerk met lage zijbeuken. In het interieur was het vier traveeën lange schip van de zijbeuken gescheiden door pijlers met florale kapitelen. Mogelijk was dit bloemmotief ontleend aan de kapitelen in de toren van de Zutphense Walburgiskerk.3 De toren was tot in de verre Afbeelding omslag: Ontwerp van het altaar voor de Sint-Willibrorduskerk te Ruurlo, na 1868 (collectie NAi Archief Cuypers).

omtrek zichtbaar. De H.H.-Petrus-en-Pauluskerk zou met zevenhonderd zitplaatsen een centraal punt worden voor de omliggende buurtschappen en gehuchten.4 In de eerste helft van de twintigste eeuw werd de kerk al te klein en de oorlogsschade in 1945 gaf de aanzet voor sloop van het gebouw. Cuypers heeft in 1860 ook tekeningen vervaardigd voor een nieuwe kerk in het centrum van Doetinchem: het zou een traditionele kruiskerk worden, zoals de dorpskerken, maar met een ingang aan de zijkant en een forse vieringtoren, opgeluisterd door hoektorentjes en gevelspitsen.5 Voor het Doetinchemse stadscentrum zou het de eerste, nieuwe katholieke kerk worden. Tot een uitvoering van dit ontwerp kwam het niet, want in 1863 is de opdracht voor een nieuwe kerk aan H.W. Wennekers gegeven.6 De kleine Sint-Willibrorduskerk die in 1868 in Ruurlo werd gebouwd, profiteerde van een legaat van de Vordense baron Th.J.M.H. van Dordt tot Medler die in 1863 was overleden. Hij had daartoe in zijn testament bepalingen opgenomen. Cuypers maakte de tekeningen7 en in 1869 werd de eerste steen gelegd voor een dorpskerk met 150 zitplaatsen in een enkelvoudig schip, gedekt met een spitsbogig houten

De Sint-Willibrorduskerk te kerk te Ruurlo, met de uitbreiding uit

De Augustijnenstraat met de Sint-Augustinuskerk in Nijmegen

1938 door Joh.H. Sluijmer (collectie Stichting Kerkelijk Kunstbezit in

ca.1900 (collectie SKKN Utrecht).

Nederland, Utrecht).

1 H. Behrens (red.), P.J.H. Cuypers (1827-1921). Het complete werk, Rotterdam 2007, 172; A.J.C. van Leeuwen, Pierre Cuypers architect (1827-1921), Zwolle/Zeist 2007, 284, 285; NAi Archief Cuypers S48, 125; Brieven P. Cuypers – Ant. Cuypers-Alberdingk Thijm, dd.1-5-1860. 2 Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers, Archief R.K. Parochie van de H.H.-Petrus-en-Pauluskerk te Ulft 1623-1995, Stukken betref fende de bouw van de nieuwe kerk 1861-1862, nr. 400; B. Kroesen, Varsselder-Veldhunten,Kroniek van een dorpsgemeenschap, Ulft 2001, 58. 3 Behrens 2007, 172; NAi Brieven P. Cuypers – Ant. CuypersAlberdingk Thijm dd. 18-9 1860.

4 J. Kalf, P.J.H. Cuypers, De Katholieke kerken in Nederland, Amsterdam 1906, 98. 5 Behrens 2007, 172; A. Oxenaar, P.J.H. Cuypers en het gotisch ratio nalisme. Architectonisch denken, ontwerpen en uitgevoerde gebouwen 1845-1878, Rotterdam 2009, 147. 6 Kalf 1906, 103. 7 J.H. Tomij, G.J.A. Gotink, Ruurlo door de jaren heen, Ruurlo 1988, 47. 8 Kalf 1906, 167, 168. 9 Kalf 1906, 50; Stenvert/Kolman 2000, 286. 10 M.J.J. Bergervoet, J.G.W. Dekkers, Parochiekroniek uitgegeven bij gelegenheid van het 100-jarig jubileum van de H.H.-Ewaldenkerk te Druten, Druten 1977, 42.

een roosvenster ‘in kleurig fonkelend glas’ aangebracht en schitterden op de triomfboog polychrome beeltenissen van de kerkvader Ambrosius en de apostel Thomas. Cuypers ontwierp ook het altaar en een altaarstuk met dubbelzijdig beschilderde luiken. Tegen de westwand, onder de tribune voor het orgel en de zangers, was het wapen van de weldoe ners te vinden met het jaar van inwijding 1884. Met legaten en schenkingen werden het onderhoud en de inrichting van de kerk op peil gehouden. In 1937-1938 volgde een verbreding van het kerkschip met zijbeuken, waarvoor Joh. H. Sluijmer uit Enschede aangetrokken werd.9 De oude toren bleef intact en is nog steeds een ‘landmark’ aan de Groenloseweg.

Dorpse kathedraal voor Druten en een ‘eenvoudig bedehuis’ voor Neerbosch Al in 1847 was in Druten in het Land van Maas en Waal sprake van een nieuw kerkgebouw. Herhaalde over stromingen waren oorzaak van een ‘onsierlijk en slordig’ aanzien van het bestaande katholieke godshuis.10 Met de benoeming van bouwpastoor Jacobus Crouvers in 1874 kwam nieuwbouw in zicht en werd P.J.H. Cuypers benaderd. Het ontwerp volgde het bekende en vertrouwde basilicale model van een middenschip met zijbeuken en

Venster, mei 2012 — 11

t ongewelf. In Cuypers’ oeuvre is dit de eerste zó simpele dorpskerk. De vierkante toren aan de westzijde heeft onder de spits drie geledingen. Het was ‘een voorbeeld van fris sche oorspronkelijkheid van een model van een kerkje in landelijke omgeving’.8 In het interieur was veel kleur toe gepast. Zo werd het smallere koor ‘in diepgroene en witte verglaasde steen’ overwelfd, was boven in de achterwand

De voormalige Sint-Petrus-en-Pauluskerk van Ulft (collectie SKKN Utrecht).

Venster, mei 2012 — 12

vensters boven in de wanden van het schip. Met iets meer dan zeshonderd plaatsen hield de kerk wat afmeting betreft het midden tussen een stads- en dorpskerk. Deze H.H.-Ewaldenkerk kreeg ook een breed en hoog transept en een ruim, halfrond gesloten koor. De toren heeft een zware onderbouw en een spits met slanke hoektorentjes. Het schip kreeg een spits, houten tongewelf en de zijbeuken kregen bakstenen gewelven met kleurige ribben. Cuypers’ opzichters J.J. van Langelaar en J. van der Drift brachten het bouwproces ondanks vele strubbelingen tot een goed einde. De dorpelingen werkten om niet en de bakstenen werden in eigen beheer gebakken.11 Twee actieve leden van het kerkbestuur, A. Geldens en A.C. Dericks, drongen aan op de bouw van een stenen fabrieksgebouw met vijf brand openingen, zodat er continu geproduceerd kon worden. Ook het ontwerp van die steenfabriek kwam van het bureau van Cuypers.12 In 1877 werd de kerk feestelijk in gebruik genomen. Krantenberichten spraken met welgemeende bewondering van ‘een dorpse kathedraal’. De baksteenen pannenfabriek, die intussen ook aan anderen leverde, werd eigendom van Dericks en Geldens en heeft onder die naam nog bijna een eeuw bestaan met een bijzonder uitgebreid assortiment. Zo droeg de bouw van de kerk bij aan de industriële ontwikkeling en de werkgelegenheid in de streek. Na 1880 bestelde de kerk bij atelier CuypersStoltzenberg een complete nieuwe serie kerkmeubels, altaren, communiebanken, biechtstoelen en kerkbanken. Intussen was in Neerbosch ten westen van Nijmegen reeds een begin gemaakt met de Sint-Antonius-Abtkerk.13 De bouw was mogelijk door een gift van douairière Th. van Rijckevorsel van Kessel, geboren barones M.J.H.C. van Lamsweerde, bewoonster van Neerbosch. Het

Ontwerptekeningen voor een nieuwe kerk in Doetinchem, 1860 (collectie NAi Archief Cuypers).

kerkbestuur formuleerde in 1874 de opdracht aan Cuypers met enkele kritische opinies over de recente scheppingen van de architect. Het diende geen miniatuurkathedraal (zoals Druten) te worden, geen aanmatigende stadskerk (denk aan Eindhoven) maar een eenvoudig bedehuis. Het werd een driebeukige bakstenen kerk met een miniem transept en een fraai oprijzende toren.14 In het interieur is het middenschip met een houten tongewelf gedekt. De zijbeuken zijn van vrijwel gelijke hoogte en overwelfd in steen. De kerk vertoont aan de buitenzijden reeksen top geveltjes, elk met een hoog en spits venster. De hoogte van de zijbeuken en de steekkappen leggen duidelijk verband met Nijmeegs grote stadskerk, de laatmiddeleeuwse SintStevenskerk. Aannemer Van Groenendaal besloot tijdens de bouw, na overleg met pastoor Van Dietvors, de kerk met één travee te vergroten, wat aan de proporties afbreuk deed.15 De nieuwe parochianen verleenden hand- en spandiensten

Portret van P.J.H. Cuypers ter gelegenheid van zijn negentigste verjaar dag, potloodtekening door M. de Klerk 1917 (collectie Stedelijk Museum Roermond).

Archief Cuypers).

bij de totstandkoming. Mevrouw Van Rijckevorsel tastte nogmaals in de beurs voor een nieuw hoofdaltaar en een preekstoel, en een Maria-altaar werd uit de parochiekas bekostigd. Uit Nijmegen kwam een groot zestiendeeeuws houten crucifix, oorspronkelijk uit Kalkar. Mogelijk gemaakt door de grote raamoppervlakken in de zijbeu ken werden tegen het eind van de eeuw de eerste grote figuratieve, gebrandschilderde vensters besteld bij de Roermondse firma Nicolas. In 1923 arriveerden de laatste, met een Passie- en Pinkstervoorstelling.16

Nijmeegse stadskerken P.J.H. Cuypers’ betrokkenheid bij de Nijmeegse expansie drift na de afbraak van de wallen in het laatste kwart van de eeuw kwam in het eerste artikel reeds ter sprake, evenals beide vergrotingen van de vijftiende-eeuwse kerk van de dominicanen aan de Broerstraat. Tijdens een laatste bouw

campagne in 1885 werd nog de voorgevel van die kerk aan gepast en werd een slanke toren gebouwd.17 Deze volgde het drie jaar oudere model van de toren van de Amsterdamse Dominicuskerk, met een zeshoekige basis en met venster openingen en richels die de gevellijn volgen.18 De toren had een bescheiden trans en de spits werd met leien gedekt. Het hoofdaltaar, de kleine altaren en vijf biechtstoelen met figuratieve voorstellingen kwamen alle uit de werkplaats van Cuypers-Stoltzenberg evenals de meer dan tien houten heiligenbeelden. Verscheidene wandvlakken waren kleurig beschilderd met medaillons, ranken en tekstbanderollen, eveneens uitgevoerd door schilders van de Roermondse werkplaats. Tijdens de bouw en de inrichting van de kerk 11 Bergervoet/Dekkers 1977, 50 e.v. 12 Behrens 2007, 230. 13 P. Wolfs, Sint Antonius-abt Neerbosch, Nijmegen 1980; Elmer Kolfin, Het werk der gehele gemeente. De St.-Antonius-Abt: een neogotische kerk van Cuypers en haar kunst voorwerpen in Hees-Neerbosch 1826-1996, Nijmegen 1997.

14 Wolfs 1980, 13; Behrens 2007, 232. 15 Kalf/Cuypers 1906, 434. 16 Kolfin 1997, 35-43. 17 M.C. Nieuwbarn, Officieele kerkgids van Nijmegen, Nijmegen 1908, dl 1, 177. 18 Behrens 2007, 277.

Venster, mei 2012 — 13

Vooraanzicht van de H.H.-Ewaldenkerk te Druten, 1874 (collectie NAi

Venster, mei 2012 — 14

De H.H.-Ewaldenkerk in Druten (foto: Carel van Gestel, 2007).

De Sint-Antonius-Abtkerk in Neerbosch (foto: Piet Bron, 2008).

verving opzichter L. van der Landen architect Cuypers, die met het Rijksmuseum en na 1881 ook met het Centraal Station in Amsterdam bezig was.19

assisteerde bij de decoratie en de aankleding. Mogelijk was de mozaïekvloer met medaillons met wapens van kerkelijke grootheden en het stadswapen een van zijn voorstellen.23 Als gevolg van oorlogshandelingen onderging een groot gedeelte van de Nijmeegse binnenstad in 1944 een tragisch lot. Ook de twee Cuyperskerken, de Broerskerk en de monu mentale Augustinus, werden zwaar beschadigd. Ondanks een burgeractie tot behoud werden zij in 1951 gesloopt.24

Van der Landen was ook nauw betrokken bij de bouw van Cuypers’ Sint-Augustinuskerk in Nijmegen. Hiervoor had de stad reeds enkele percelen, inclusief een oude kapel, aan de Augustijnenstraat aangekocht.20 In 1885 diende de architect veel inventiviteit in te zetten op het beperkte en door bebouwing ingesloten, hellende grondstuk. Een vondst in Nijmegen was een kloeke toren van 72 meter hoog op de kruising van schip en dwarsschip, wat mogelijk werd door dunne, gietijzeren spanten te gebruiken. Die toren ging daarmee openlijk de competitie aan met de nabij gelegen Sint-Stevenskerk. Reeksen speelse hoektorentjes, verschei dene bouwvolumes en verschillende kleuren baksteen verlevendigden het beeld. De inrichting bestond uit een zogenaamde benedenkerk voor de speciale devoties en daar boven een kerkruimte met galerijen boven de zijbeuken. Dat bracht het aantal zitplaatsen op vijftienhonderd.21 De Antwerpenaar R. Looymans voerde een aantal schilderingen uit van de kerkelijke feestdagen op grote, koperen pane len tegen de koorwanden.22 Tegen de pijlers vonden vele heiligenbeelden een plaats. Cuypers’ zoon Joseph Theodoor (1861-1847), juist afgestudeerd in de bouwkunde in Delft,

Restauraties in Netterden en Zutphen Over afbraak van de dertiende-eeuwse dorpskerk werd in Netterden al sinds 1840 gepraat, maar een nieuwe herder, H. Nieuwenhuis, bracht daar schot in. Hij nodigde Cuypers uit en die stelde voor de oude kerk te herstellen en fors te vergroten. In 1875-1876 werd het schip van één naar drie beuken verbreed en verlengd tot vijf traveeën inclusief een overwelfd koor en een bescheiden transept. Zo kon de ruimte 248 zitplaatsen bevatten, met links in het zijkoor een Maria-altaar en rechts de sacristie. De zijbeuken zijn in steen overwelfd met dwarsgeplaatste steekkappen. De toren, door twee kapellen geflankeerd, werd een slag verhoogd en bekroond met een spits.25 J.J. van Langelaar, die Cuypers al vaker vervangen had, hield de uitvoerende werkzaam heden van de plaatselijke aannemer Ed. Kroes in het oog. Een neogotisch hoofdaltaar uit Emmerich kreeg een nieuwe

De vernieuwde Sint-Walburgiskerk te Netterden 1869-1875 (collectie SKKN Utrecht).

plaats en in de loop van de tijd werden twee zijaltaren, een doopvont, een preekstoel, communiebanken en een tiental beelden uit het Roermondse atelier Cuypers-Stoltzenberg aangeschaft. Ten slotte schilderden de Roermondse kerk decorateurs J. & A. Lücker op de hoge wandvlakken van het schip oud- en nieuwtestamentische voorstellingen en in de gewelven bloemen en ranken.26 Tegen het eind van de eeuw, in 1889, was P.J.H. Cuypers als deskundige gevraagd te adviseren bij de Nederlandshervormde Grote of Sint-Walburgiskerk van Zutphen.27 De uit de elfde eeuw daterende vroeg-romaanse kapittel kerk was in de loop der tijd in gotische vormen vergroot en verhoogd. In de eerste helft van de negentiende eeuw werd de kerk opnieuw verbeterd en hersteld. Rond 1820 waren vele venstertraceringen door hout en gietijzer ver vangen. Pas toen werden de meeste gewelfvlakken gewit en de aanwezige schilderingen, op een enkele na, aan het zicht onttrokken. De latere negentiende-eeuwse discussies over het terugbrengen van de middeleeuwse toestand van de kerk betroffen dan ook de vensters, de gewelven, de buitenwerkse balustrades en een nogal verfomfaaid noor delijk Mariaportaal. Stadsarchitect G.N. Itz had al een plan gemaakt dat verwijdering van alle gietijzer en vervanging door Bentheimersteen inhield. Cuypers, in 1889 officieel

Nieuwbarn 1908, 177. Nieuwbarn 1908, 157. Kalf 1906, 434. Nieuwbarn 1908, 162-164. Behrens 2007, 280; Nieuwbarn 1908, 174. 24 J.M.G.M. Brinkman, Nijmegen vroeger en nu, Bussum 1971, 113. Geen van de genoemde kunstwer ken zijn op een of andere wijze in Nijmegen bewaard, vriendelijke mededeling mevr. dr. B. Kruijsen, museum Het Valkhof, Nijmegen. 19 20 21 22 23

25 Kalf 1906, 107; W.J. Winands, Het Kerspel en Gemeente Netterden, Ulft 1976, 106 e.v.; Stenvert/Kolman 2000, 177. 26 Winands 1976, 108; Behrens 2007, 242 noemt alleen het atelier Cuypers-Stoltzenberg. 27 A.J.C. Van Leeuwen, De maakbaarheid van het verleden. P.J.H. Cuypers als restauratiearchitect, Zwolle/Zeist 1995, 108; Stenvert/Kolman 2000, 353 e.v.; Behrens 2007, 292. 28 Van Leeuwen 1995, 11.

Venster, mei 2012 — 15

Interieur van de H.H.-Ewaldenkerk in Druten (foto: Piet Bron, 2008).

belast met de restauratiewerken, liet beginnen met het Mariaportaal. De dagelijkse leiding was toevertrouwd aan B. Peteri, die drie jaar later vervangen werd door W.C.L. Scheepens. De dichtgemetselde vensters in het ruime portaal werden geopend, veel traceerwerk werd bij gemaakt en het gerepareerde in het zicht gebracht. Op de middenstijl werd een Mariabeeld met Kind in ere hersteld, hetgeen bij de hervormde gebruikers van de Walburgiskerk op weinig waardering stuitte. Pas in 1903 werd het portaal inclusief het beeld op een voetstuk met een engel in gebruik genomen.28 Cuypers’ plan om op de wanden van het portaal schilderingen uit het leven van Maria aan te brengen werd niet gehonoreerd. Het verwijderen van de witkalk in de gewelven en op de pijlers gebeurde in een langdurige campagne tussen 1890-1925 waarbij onder meer de schilders E. Lücker en H. Helwegen uit Roermond betrokken waren. Cuypers maakte de voltooiing van de werkzaamheden van bloot leggen, bijwerken en conserveren niet meer mee; de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg had zijn sturende taak al eerder overgenomen. Er kwam een grote

De schilderingen van het gewelf van de Sint-Walburgiskerk in Zutphen werden mede dankzij Cuypers tussen 1890-1925 blootgelegd. Op deze vier gewelfvelden zijn, te beginnen bovenaan en tegen de klok in afgebeeld: de Bewening van Christus, de Verrijzenis uit het graf, de Verschijning op Paasmorgen en Hemelvaart (foto: Carel van Gestel, 2010).

Venster, mei 2012 — 16

hoeveelheid schilderingen uit de veertiende tot zestiende eeuw tevoorschijn, waaronder een aantal scènes uit het leven van de Moeder Gods, wat alsnog een rechtvaardiging was voor Cuypers voorgestelde portaalschilderingen. De iconografische rijkdom en bijzondere details in het interieur en de diversiteit van decoraties en motieven ontlokten vooral aan latere kunsthistorici bewonderende uitspraken.29 Zonder deze restauratie zouden de schilderingen in de Zutphense Walburgiskerk de kwalificatie van rijkste wanden gewelfschilderingen in Nederlandse kerkgebouwen niet gehaald hebben. In het begin van de twintigste eeuw ont stond kritiek op de Cuyperiaanse werkwijze; al dat aanvul len leidde, zo werd gesteld, naar het ‘steile en glibberig pad der fantasie’.30 Het latere, op waardering berustend oordeel bracht evenwicht.

eeuwse wanden gewelfschilderingen van Nederland. Een van zijn fraaiste kerktorens was die van de Sint-Augustinus te Nijmegen. Een van de slechts twee nieuw gebouwde eenvoudige dorpskerken stond te Ruurlo en de vergrote dorpskerk van Netterden bezit nog het meest gave en intacte neogotische kerkinterieur. Cuypers ontwierp maar één preekstoel, die in de Arnhemse Sint-Walburgiskerk. Zijn oeuvre in Gelderland was klein, maar opmerkelijk. Over de auteur Dr. Lidwien Schiphorst (Heerlen 1942) is freelance kunsthistoricus. Na een loopbaan in het middelbaar onderwijs volgde ze de studie kunstgeschiedenis aan de KU, nu Radboud Universiteit Nijmegen. Haar specialisatie Nieuwere Tijden sloot ze af met het proefschrift ‘Een toevloed van werk van wijd en zijd’. De beginjaren van het Atelier CuypersStoltzenberg Roermond 1852 – ca. 1865. Momenteel is zij werkzaam als vrijwilliger, onder andere bij de Stichting Kerkelijk Kunstbezit Nederland (SKKN) te Utrecht.

Tot slot Enkele restauraties van Cuypers in Gelderland nemen binnen zijn gehele oeuvre een bijzondere plaats in. In de Sint-Walburgiskerk in Zutphen betrof het de rijkste middel

29 P.M. le Blanc, ‘De restauratie van de muur- en gewelfschilderingen in de St.-Walburgiskerk te Zutphen opnieuw bezien’, in Bulletin

Stichting Oude Gelderse kerken, 1 (1984), 151-172, m.n. 151-152. 30 Le Blanc 1984, 163.

Kerken van de SOGK Het onroerend bezit van de joodse gemeenschap in Apeldoorn

Toen zich aan het einde van de negentiende eeuw meerdere joodse gezinnen in Apeldoorn vestigden, lieten zij aan de Paslaan een synagoge bouwen met een ritueel bad en met aangrenzend een leerruimte. Ook de school voor joods onderwijs werd in 1890 opgericht. In de eerste decen nia van de twintigste eeuw vestigden zich enige geneeskundige instellingen van het Nederlandse jodendom in Apeldoorn, centraal in het land. Zo werd in 1909 aan de Zutphensestraat Het Apeldoornse Bosch geopend, het Centraal Israëlitisch Krankzinnigen gesticht met een eigen synagoge. In 1925 kwam daar het Paedagogium Achisomog (‘mijn broeder tot steun’) bij dat zorgdroeg voor de opvoe ding van geestelijk achtergebleven joodse kinderen. Aanvankelijk was het gehuisvest in vier villa’s, maar in 1934 betrok het op het terrein van Het Apeldoornsche Bosch een eigen gebouw. Dat door dit alles de joodse gemeen schap groeide, zal duidelijk zijn. De synagoge werd in 1932 dan ook aan zienlijk vergroot. In augustus 1941 werd het gebouw echter in brand gesto ken en moesten de synagogediensten

en de joodse lessen aan kinderen aan huis worden gehouden. Na de oorlog werd de synagoge herbouwd en in 1960 weer in gebruik genomen. Een reliëf aan de gevel herinnert nog aan deze geschiedenis. Zowel van de instelling Het Apeldoorn sche Bosch als van het Paedagogium Achisomog werden in januari 1943 alle bewoners en stafleden gedepor teerd. Achisomog kon al in 1946 de

werkzaamheden hervatten maar in 1966 ging de instelling op in het Sinaï-centrum te Amersfoort. Het Apeldoornsche Bosch was na de oorlog te groot voor een joodse psychiatrische inrichting. Het kleinere Sinaï-centrum nam de zorg over. Het terrein werd in 1951 verkocht aan wat nu de ‘s Heeren Loo zorggroep is. Bron: website van het Joods Historisch Museum

Synagoge aan de Paslaan in Apeldoorn (foto: Karlijn van Onzenoort, 2012).

Links: De synagoge die aan het eind van de negentiende eeuw aan de Paslaan werd gebouwd (collectie CODA Archief, ca. 1927). Rechts: Dezelfde synagoge na een vergroting in 1932; in 1941 is het gebouw door brand verwoest (collectie CODA Archief, ca. 1937).

Venster, mei 2012 — 17

In elke uitgave van Venster wordt een van de gebouwen van de SOGK belicht. Dit keer komt van de synagoge in Zutphen een bijdrage die gaat over de sjoel van Apeldoorn. Apeldoorn is samen met Zutphen en Deventer sinds 2000 verenigd in de Gemeente NIG (Nederlands Israëlitische Gemeenschap) De Stedendriehoek. De synagoge in Zutphen, in 1982 overge dragen aan de SOGK en gerestaureerd, is weer in gebruik. De synagoge in Apeldoorn staat momenteel te koop.

Venster, mei 2012 — 18

Actuele publicaties

Zevenaar Kerk aan de Markt. Ontmoetingskerk te Zevenaar, door Leen den Besten. Uitgegeven door de Cultuurhistorische Vereniging Zevenaar, Zevenaar 2011 (143 blz.; afb.; lit. opg.; ISBN 978-90-79864-15-7). De kerk werd als protestantse kerk in 1660 gebouwd. Na een geschiedenis van Zevenaar in vogelvlucht volgt die van de stichting van de gemeente en van het kerkgebouw. Het gaat daarbij vooral om het rijke interieur in al zijn facetten, zoals de preekstoel, de leze naar en de kanselbijbel, de banken met snijwerk, het doopvont, het avond maalsstel en de consistoriekamer. Eerder publiceerde deze auteur over de kerk in Zevenaar kleine uitgaven in eigen beheer.

Henk Demoed

Eibergen De St.-Mattheuskerk van Eibergen. Kroniek van een parochie in het Berkelland 1795-2010, door Bennie te Vaarwerk. Uitgegeven door Fagus, IJzerlo 2012 (388 blz.; afb.; lit. opg.; ISBN 978-90-78202-85-1). Een belangrijk deel van het boek gaat over de pastoors en kapelaans en het geestelijk leven, maar uiteraard komen ook de gebouwen aan bod. De parochie is begonnen in 1795, in de BataafsFranse tijd en kerkte aanvankelijk in een schuur. Van de eerste kerk, uit de periode 1824-1876, is weinig bekend. In 1872 kwam er een bijkerk in Rekken, ontworpen door architect G. te Riele uit Deventer. In Eibergen werd een nieuwe parochiekerk gebouwd in 1876 met als architect Alfred Tepe. Deze kerk deed dienst tot 1935 toen de huidige kerk gebouwd

werd onder architectuur van J.H. Sluijmer. De schrijver besteedt onder meer aandacht aan het interieur, het glas en de klokken. Ermelo Hoog van de toren. Gebundelde columns geschreven door ds. A.Th. Rothfusz. Uitgegeven door Oudheidkundige Vereniging Ermeloo, Ermelo 2011 (318 blz.; afb.). Dit is de kroniek die ds. Abraham Theodorus Rothfusz onder de naam Klaas de torenwachter vanaf 1967 schreef. Hij maakte de restauratie van de Oude Kerk in de jaren zeventig van de vorige eeuw van dichtbij mee, met alle acties die daarmee waren verbon den. Aan het slot van het boek wordt een overzicht gegeven van die omvang rijke restauratie.

Agenda Van 17 tot en met 19 mei a.s. is in de St.-Lambertuskerk te Kerk-Avezaath een expositie en creativiteitsmarkt. Maar liefst 21 kunstenaars tonen hun werk en op de markt worden veelal handgemaakte artikelen verkocht. Een deel van de opbrengst komt ten goede aan het restauratiefonds van de kerk. Gratis toegang. Donderdag 17 mei, vrijdag 18 mei en zaterdag 19 mei, van 13.00 tot 16.30 uur. De expositie is ook te bezichtigen op zondag 20 en 27 mei van 14.00 tot 16.30 uur. Locatie: St.-Lambertuskerk, Daver 15, 4012 BA Kerk-Avezaath

Kamermuziekfestival in Leur Tijdens het eerste weekend van juni vindt het jaarlijks Kamermuziekfestival tussen Maas en Waal plaats. De Nederlandse violist Christiaan Bor speelt met zijn Reizend MuziekGezelschap drie concerten in het kerkje van Leur. Met hem zullen ook enkele prijswinnaars van het Prinses Christina Concours optreden. Ook volgen zij open bare masterclasses bij Bor en andere gerenommeerde musici van het Reizend MuziekGezelschap, zoals pianist Jean-Claude Vanden Eynden,

altvioliste Francien Schatborn en cellist Godfried Hoogeveen. Meer informatie over programma en prijzen via www.muziekgezelschap.com. Vrijdag 1, zaterdag 2 en zondag 3 juni. Locatie: Kerk van Leur, Van Balverenlaan 4, 6615 AH Leur

Engelen in Kranenburg In het Heiligenbeeldenmuseum wordt als speciaal thema aandacht besteed aan engelen in allerlei vormen. Naast mooie engelenbeelden uit de eigen collectie worden ook engelen getoond uit de collectie van Henk Ensink en het Museum voor Religieuze Kunst te Uden. Ook enkele particulieren hebben markante engelenfiguren aan het museum in bruikleen afgestaan. Tot 31 oktober iedere dinsdag, donderdag en zondag van 11.00 uur tot 17.00 uur. Locatie: Heiligenbeeldenmuseum, Ruurloseweg 101, 7251 LD Kranenburg-Vorden

Nederlands Blazersensemble in Leur Elf blazers bieden een programma van klassiek tot romantiek. Na afloop een streekborrel in het naastgelegen bezoekerscentrum. Reserveren (met of zonder borrel) noodzakelijk via T (024) 645 15 58. Concert: E 7,50, streekborrel: E 7,00. Zondag 13 mei, 16.00 uur. Locatie: Kerk van Leur, Van Balverenlaan 4, 6615 AH Leur

Gitaarconcert in Ettense kerk Het slotconcert van het Gelders Gitaristenpodium wordt verzorgd door de jonge en expressieve Servische gitariste Sabrina Vlaskalic. Zij speelt al vanaf haar zevende gitaar en wordt wel ‘de nieuwe Ida Presti’ genoemd. Meer informatie via www.gitaristenpodium.nl. Zondag 3 juni, aanvang 11.30 uur. Locatie: Maartenskerk, Oude Kerkstraat 2a, 7075 AB Etten

Creativiteitsmarkt in de St.-Lambertuskerk te

Een van de engelen in het Heiligenbeelden

Gitariste Sabrina Vlaskalic treedt op in de

Kerk-Avezaath.

museum.

Ettense kerk.

Venster, mei 2012 — 19

Expositie en creativiteitsmarkt in Kerk-Avezaath

Sluitsteen De ruïnekerk in Ammerzoden In deze rubriek richten we de aandacht op een bijzonder element van een nietSOGK-kerk in Gelderland. Deze keer op de ruïnekerk in Ammerzoden.

Foto’s van de auteur (2011).

De Hervormde Gemeente in Ammerzoden gebruikt al sinds 1632 alleen het koor van de middeleeuwse kerk als kerkruimte. Het schip en het brede transept werden aan de natuur

Marjan Witteveen

overgelaten. Onder het hemelgewelf herinneren de afbrokkelende muren, ronde pijlers en hoge bomen aan de oude kerk.