Kwartaalblad van de Stichting Oude Gelderse Kerken. Jaargang 10, augustus 2012
venster Op zoek naar Maria in de zon Nieuw: PC stelt zich voor
Najaarsexcursie naar Vianen
augustus 2012 Inhoud 3 Nieuws van Stichting Oude Gelderse Kerken
5
PC stelt zich voor
6
Najaarsexcursie
8
Interview
10
17 18 19 20 Venster — 2
Afscheid Erik de Gier
Plaatselijke Commissie van Leur
Kerken en stadwandeling in Vianen
Stadsbeiaardier Gert Oldenbeuving
Wetenschap
Op zoek naar Maria in de zon
Kerken van de SOGK St.-Victorkerk in Batenburg
Actuele publicaties Twello, Horssen, Angeren en meer
Van de redactie Beste lezer,
Voor de instandhouding van religieuze monumenten – en dat is de hoofd doelstelling van de SOGK – is multi functioneel gebruik vaak noodzakelijk. Daarvoor heb je ter plaatse een goed werkend systeem van vrijwilligers nodig. In de SOGK zijn die vooral actief in de zogenaamde Plaatselijke Commissies. Ieder religieus monument dat eigendom is van de SOGK, heeft zo’n Plaatselijke Commissie. De commissies geven prak tisch handen en voeten aan de activi teiten die in en om de betreffende kerk ontwikkeld kunnen worden, zoals het houden van exposities, het organiseren van lezingen en het geven van rondleidin gen. Ook zorgt men bijvoorbeeld voor het ‘bemannen’ én ‘bevrouwen’ van de kerk tijdens opendagen en voor het bewaren en afgeven van de sleutel van de kerk op de ‘sleuteladressen’. Kortom: de PC’s houden zich bezig met alles wat komt kijken bij het ‘draaiende houden’ van de kerk. In een reeks interviews gaan we aandacht geven aan het werk van al die Plaatselijke Commissies van de SOGK. Hun werk is van doorslaggevend belang voor het behoud van het religieus erfgoed in Gelderland!
Ben Verheij Agenda Concerten en exposities
Terugblik voorjaarsexcursie Vier kerken aan de Veluwezoom
Colofon Venster is het kwartaalblad van de Stichting Oude Gelderse Kerken. Met dit blad wil de stichting belangstelling wekken voor oude kerken. Venster verschijnt vier keer per jaar (februari, mei, augustus, en november), in een oplage van 1850 exemplaren. Venster wordt toegestuurd aan donateurs van de sogk, belang stellenden, openbare bibliotheken en gemeentelijke informatiecentra in Gelderland. Stichting Oude Gelderse Kerken Postbus 7005 6801 ha Arnhem Telefoon (026) 35 52 555 (ma. t/m vr. 9.00 – 17.00 uur) info@oudegeldersekerken.nl www.oudegeldersekerken.nl Vaste donatie met tijdschrift Venster: minimaal € 25,– per jaar Bank: Deutsche Bank 53 40 22 642 ing 33 24 614 Redactie: Ben Verheij, hoofdredacteur drs. Karlijn van Onzenoort, eindredacteur drs. Marjan Witteveen, wetenschappelijk redacteur dr. Henk Demoed, vaste medewerker actuele publicaties venster@oudegeldersekerken.nl Grafisch ontwerp en opmaak: Henk-Jan Panneman, Arnhem Fotografie: ©sogk en auteurs, tenzij anders vermeld Druk: Drukkerij Hendrix, Peer (B) issn 1571 – 5957
Nieuws van Stichting Oude Gelderse Kerken Terwijl het gewone werk doorgaat, hebben wij ons als bestuur in de afge lopen maanden vooral beziggehouden met de vacature van de voorzitters functie. We zijn druk op zoek naar een opvolger van Erik de Gier, maar daarover is op dit moment nog niets definitiefs te melden. Op donderdag 5 juli hebben we met een bijeenkomst in Leur afscheid genomen van Erik de Gier. Daar werden twee actuele en belangrijke SOGK-thema’s besproken, te weten de voortzetting van het beleid en de werving van donateurs. Een uiterste inspanning om nieuwe donateurs te interesseren is ook essentieel voor het draagvlak. Deze serieuze inleiding
werd gevolgd door een persoonlijk woord van waarnemend voorzitter Gijs van Reenen, die Erik de Gier dankte voor zijn vele werkzaamheden. Daarop volgde een genoeglijk samenzijn onder het genot van streekproducten van het Land van de Heerlijkheden. Erik dankte de leden van het bestuur, van de Raad van Advies en van de Plaatselijke Commissies voor de pretti ge samenwerking en wenste de SOGK een heel goede en actieve periode toe, met de woorden van de oorlogsposter die Winston Churchill vaak gebruikte: ‘keep calm and carry on’. De stichting zal het advies van Erik graag ter harte nemen. Er is nog een tweede vacature in het
Afbeelding voorzijde: Maria in de zon, de helft van een Marianum (collectie Uitgeverij Fagus IJzerlo-Aalten). Zie pag. 10.
Erik de Gier en zijn echtgenote worden verwelkomd bij de afscheidsbijeenkomst in Leur.
Venster, augustus 2012 — 3
Niets uit deze uitgave mag verveel voudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Waar nodig is getracht de eventuele rechthebbenden van de afbeeldingen te achterhalen. Zij die in dit verband niet konden worden bena derd, kunnen zich met de uitgever in verbinding stellen.
Nieuws van Stichting Oude Gelderse Kerken (vervolg) bestuur ontstaan. Onze secretaris, Mariëlla van Essen, heeft om per soonlijke redenen besloten het bij één termijn te laten. Zij is afgetreden per 1 augustus jongstleden. We zijn haar zeer dankbaar voor al het werk dat ze de afgelopen vier jaar voor de SOGK gedaan heeft als bestuurssecretaris, maar vooral ook als trekker van onze educatieve projecten. We wensen haar alle goeds toe.
Terugblik We kijken terug op zeer goede en actieve maanden en zijn verheugd dat de goede contacten met de provincie van Gelderland onder andere heb ben geleid tot een werkbezoek van enkele Statenleden van de Commissie Landelijk gebied, Cultuur en Jeugd (LCJ) op 16 mei jongstleden aan de St.-Antonius-van-Paduakerk in Kranenburg. Ook kwam gedeputeerde
Gedeputeerde Annemieke Traag wordt in een gondel hoog de lucht in getakeld om de haan terug te zetten op de gerestaureerde toren van Voor-Drempt. Foto: www.regiobodeonline.nl
Venster, augustus 2012 — 4
Business Partners SOGK • Acel te Doetinchem • B.F. van Tienen Aannemersbedrijf te Nijmegen • Boerman Kreek Architecten te Steenderen • Bouwbedrijf Hoffman te Zutphen • Burgers van der Wal te Doetinchem • Conserduc-Renofors b.v. te Sliedrecht (nieuw) • Deutsche Bank Nederland te Arnhem • Dijkman Bouw te Warnsveld • Donatus Verzekeringen te Rosmalen • Elbertse Orgelmakers B.V. te Soest (nieuw) • GlasverwerkingsBedrijf Brabant te Tilburg • Van Hoogevest Architecten, Amersfoort
• Installatiebureau Wiltink te Vorden • Koninklijke Woudenberg te Ameide • Lakerveld ingenieurs- en architectuur bureau te Noordeloos • Leidekkersbedrijf D. Koenders te Neede • Van Lierop te Liempde • MAS Architectuur te Hengelo • Monumenten Advies Bureau te Nijmegen • Orgelmakerij Reil te Heerde • Smederij Oldenhave te Vorden • Steenfabriek Biezeveld te Kerkdriel • Takkenkamp Gevelonderhoud te Zelhem • Van der Vegt Smeed- en constructiebedrijf te Meerkerk • Van Wely Loodgieters en Leidekkersbedrijf te Groessen
Annemieke Traag naar de kerk in Voor-Drempt op 23 mei, waar zij de mooie glanzende haan terugplaatste op de gerestaureerde toren. We zijn zeer verguld met haar bezoek en vooral met haar moedige handeling! Kennismakings/wervingsactie De donateurswerving in de vorm van een (gratis) kennismakings abonnement via het laatste nummer van Venster heeft al vijftig nieuwe contacten opgeleverd. Wij zijn u zeer erkentelijk voor uw hulp hierbij. Mocht u de komende periode in uw familieen kennissenkring nog mensen spreken die het leuk vinden om ons kwartaalblad Venster tot eind 2012 gratis te ontvangen, dan kunt deze alsnog doorgeven, telefonisch (026 – 355 25 55) of via e-mail (info@oudegeldersekerken.nl). Intussen werken we ook aan verbetering van onze website. Voor de kapel van Bronkhorst is al een eerste versie van de vernieuwde site ‘in de lucht’, omdat deze zeer inten sief gebruikt wordt voor exposities en huwelijken. Neem een kijkje op www.kapelbronkhorst.nl. Nieuwe overnames We hebben al eerder gemeld dat het ernaar uitziet dat we aan het einde van dit jaar opnieuw drie kerken zullen overnemen. Daarover vinden al enige tijd concrete onderhandelingen plaats en alles wijst erop dat die overnames waarschijnlijk dit jaar nog zullen door gaan. Ook hebben inmiddels weer nieuwe kennismakingsgesprekken plaatsgevonden met andere kerk besturen die willen praten over een mogelijke overname van een kerk gebouw door de SOGK. Afgesproken is dat we verdergaande gesprekken over die gebouwen pas in 2013 zullen voeren.
PC stelt zich voor Verena Demoed ‘Je kunt hier niets doen of er staan horden mensen voor de deur’
De Plaatselijke Commissie (PC) van Leur met van links naar rechts: Hugo van Capelleveen (voorzitter en voorlichter), Carel de Vor (secretaris en organist), Pim van Schaik (penningmeester en voorlichter) en Hanny van der Koppel (gastvrouw en contactpersoon bijzondere diensten). Donateurswerver en invalkracht Johannes de Jong ontbreekt op de foto.
Leur is een van de kleinste en meest idyllische dorpjes in het Land van Maas en Waal. Het heeft een beschermd dorpsgezicht met als middelpunt het oude kerkje. De dorpskerk in Leur is klein, maar er gebeurt des te meer. Van oecumenische kerkdiensten tot bruiloften en live concerten. Vaak is het knusse gebouw tot de nok toe gevuld. Daar heeft de PC het maar al te druk mee. ‘Je kunt hier niets doen of er staan horden mensen voor de deur’, aldus voorzitter Hugo van Capelleveen. In 2010 werd het bezoekerscentrum Land van de Heerlijkheden geopend in Leur. In samenwerking met dit informatiecentrum organiseren de
PC’ers elke eerste zondag van septem ber de Leurse jaarmarkt om fruit en streekproducten te promoten. Voor deze jaarmarkt worden ook de buren ingeschakeld: woonzorgboerderij de Hagert en de Leurse Boswinkel. De zondag erop is het Open Monumentendag. De PC van Leur hoopt op mooi weer en veel bezoekers. Groen van Toen is het thema van de Monumentendag van 2012 en dat is de kerk in Leur op het lijf geschreven. ‘Vroeger keken we daar niet naar, maar de kerk vormt een bijzondere eenheid met het omliggende cultuurlandschap’, volgens Van Capelleveen. In het landelijke en bosrijke gebied zijn verschillende fietstochten en
wandelpaden uitgezet. Geheid strijken de vakantiegangers neer onder de eiken- en lindebomen die om de Leurse dorpskerk staan. Dat dat niet altijd even goed uitkomt, daar kan Hanny van der Koppel over meepraten. Zij regelt de huwelijken, doop- en herdenkingsdiensten in het kerk gebouw. Het pittoreske kerkje is een geliefde trouwlocatie. ‘Een half uurtje van tevoren moet ik alle toeristen de kerk uit werken en zorgen dat ze hun fietsen weghalen, want dat staat natuurlijk niet op de trouwfoto’s.’ Vaak komen de newly weds een paar jaar later terug voor een besloten doop dienst. Bij de donateurs van de Stichting Vrienden van de Kerk te Leur valt altijd een uitnodiging in de bus voor de muziekuitvoeringen die in het kerkgebouw georganiseerd worden. Er is een uiteenlopend programma van klassieke muziek tot Ierse folk. Maar ondanks de diverse activiteiten is en blijft de kerk in Leur toch vooral een kerk. In de zomervakantie zijn alle diensten van de Protestantse Kerk Wijchen – Leur – Batenburg in Leur. ‘Dan zijn veel mensen op vakantie en past de gemeente precies in het kerkje’, aldus Van der Koppel. Elke laatste zon dag van de maand is er een oecumeni sche kerkdienst. Dat gebeurt nu al zo’n 25 jaar. Katholieken voelen zich thuis in deze protestantse kerk vanwege de kleurrijke muurschilderingen en ande re oorspronkelijk katholieke elementen die de beeldenstorm overleefd hebben, zoals het sacramentshuisje. Er is zelfs een achttiende-eeuws Mariabeeld uit een Leidse schuilkerk gehaald. ‘We zijn geen scherpslijpers’, legt Van Capelleveen uit. ‘Hier heb je toch al de gemoedelijke Brabantse inslag.’
Venster, augustus 2012 — 5
In deze rubriek halen we een Plaatselijke Commissie (PC) voor het voetlicht. Een PC beheert het kerkgebouw, zorgt voor het dagelijks onderhoud en regelt goed gebruik en verhuur. Daarnaast treedt de PC lokaal en regionaal op als vertegenwoordiger van de SOGK. Deze eerste keer is de beurt aan de PC van Leur, ook wel bekend onder de naam: Stichting Vrienden van de Kerk te Leur.
Najaarsexcursie
Jeroen Krijnen en Karel Emmens
De stadskerken van Vianen
Venster, augustus 2012 — 6
Op zaterdag 29 september aanstaande verzorgt de excursiecommissie een tocht langs twee grote kerken in de stad Vianen. De ene is laatmiddeleeuws, de andere neogotisch; beide zijn het hallenkerken met fraaie interieurs. Tijdens de stadswandeling zal ook de Oude Synagoge bezocht worden. Vianen is ontstaan op de zuidelijke oeverwal van de Lek. De nederzetting kreeg in 1271 marktrecht van de bis schop van Utrecht. In de periode erna blijken de machtsverhoudingen ver anderd, want in 1335-1336 werden de stadsrechten verleend door Willem van Duivenvoorde en zijn vrouw Heilwig van Vianen. In deze periode kan ook de bastidestad zijn ontstaan met de op het oog planmatige stadsuitleg die echter teruggaat op de prestedelijke verkaveling. Kenmerkend voor de plattegrond zijn de Voorstraat als centrale hoofdstraat, met parallel de overige straten en haaks enkele stegen. In de noordwestelijke hoek van de stad werd rond 1370 in de plaats van een ouder kasteel ten zuiden van de stad het kasteel Batestein gebouwd, waarvan na de sloop in 1829 slechts de Hofpoort is overgebleven. Tussen 1414 en 1679 behoorde Vianen aan het geslacht Van Brederode en was het een vrije heerlijkheid. De stad had vermoedelijk in 1444 en met zekerheid in 1540 te kampen met stadsbranden die bekend zijn door de noodzakelijke herstelwerkzaamheden aan de Grote Kerk. De eeuwen erna kenden nauwe lijks wijzigingen en pas de aanleg in 1814 van de hoofdverbindingsweg van Amsterdam via Utrecht, Vianen en Gorinchem naar Breda en van het Zederikkanaal (1825) zorgde voor een bescheiden economische opleving. Kort daarop werden – op de Lekpoort na – de stadspoorten en wallen geslecht. In 1933-1936 werd volgens het Rijkswegenplan de hoge Lekbrug
gebouwd, waardoor de schipbrug uit 1840 zijn functie verloor en later (weer) door een veerverbinding werd vervangen. R.-K. Kerk Onze Lieve Vrouwe Hemelvaart In de binnenstad staan twee grote kerk gebouwen. De R.-K. Kerk Onze Lieve Vrouwe Hemelvaart werd gebouwd ter vervanging van een zaalkerk uit 1807, die op haar beurt een nog bestaand schuilkerkje verving. Aanvankelijk was voor de nieuwe kerk de Zwolse archi tect H.J. Wennekers in beeld, maar om
onbekende redenen werd het contact met hem verbroken. De kerk is uitein delijk ontworpen door Alfred Tepe. Hij diende in eerste instantie een basilicaal opgezet kerkontwerp in, maar pastoor Egbertus Geerdink wenste een hallen kerk in de trant van die te Zwolle. Het aldus vormgegeven ontwerp en bestek werd op 13 december 1877 aanbesteed en het opgeleverde gebouw werd reeds op 1 juli 1879 gewijd door aarts bisschop Schaepman. De sobere baksteenarchitectuur van de kerk is geïnspireerd op de Nederrijnse gotiek. Het torenloze gebouw kent drie tuitgevels aan de westzijde en een driezijdig gesloten koor met een zij kapel en de sacristie aan de oostzijde. Het interieur is in tegenstelling tot het exterieur geheel gepleisterd, een
Interieur van de R.-K. Kerk Onze Lieve Vrouwe Hemelvaart, ontworpen door Alfred Tepe (foto’s: Karel Emmens, 2012).
de plaatsing van de opeenvolgende altaren: eerst het Jozefaltaar in 1884, dan het hoogaltaar in 1886 en ten slotte het Maria-altaar in 1892. Voor deze altaren en de inrichting van de kerk met banken, biechtstoelen, preekstoel (1886) en doopvont (1885) werd het atelier van Friedrich Wilhelm Mengelberg ingeschakeld. Het orgel is afkomstig uit de voorganger van de
De protestantse Grote Kerk met op de voorgrond de stadsmuur.
De Grote Kerk heeft een opmerkelijk rijk interieur, waaronder zestiende-eeuwse koorhekken en herenbanken.
huidige kerk en in 1808-1809 gebouwd door Daniël Nolting uit Emmerik. Het is na een schenking in 1883 aangepast door M. Maarschalkerweerd en van een nieuwe kast voorzien naar ontwerp van Mengelberg. Vermeldenswaard zijn verder de kruiswegstaties uit 1882 en de gebrandschilderde ramen uit 1935 en 1957. Grote Kerk Dominerend in het stadsbeeld is echter de protestantse Grote Kerk, in de middeleeuwen gewijd aan Maria Hemelvaart. De kerk komt voort uit een voorganger waaraan rond 1325 een kapel werd verbonden en die onder de parochie Hagestein ressorteerde. In 1345 werd de kerk tot parochiekerk verheven – tien jaar na de stadsrecht verlening – en in 1433 losgemaakt van Hagestein. In het huidige kerk gebouw zijn enkele grote bouwfasen te herkennen die getuigen van een veertiende-eeuwse pseudobasiliek, een vijftiende-eeuwse lagere hallenkerk en de huidige bijzondere hallenkerk zoals die na de stadsbrand in 1540 tot stand is gekomen. Hoewel de toren enkele romaanse elementen lijkt te bevatten, is deze ook niet ouder dan de vroege veertiende eeuw. De kerk heeft een opmerkelijk rijk interieur. Zo is er nog een natuurstenen altaarretabel uit 1542, een rijk praalgraf van het geslacht Van Brederode uit 1540-1556, verschil lende gesneden zestiende-eeuwse koorhekken en herenbanken, en het in oorsprong Meere-orgel uit 1803.
Belangrijkste literatuur: Cor Bouwstra & Aart van Beek, De Grote Kerk van Vianen. Geschiedenis, interieur, praalgraf en orgels, Vianen [2008] Catharina L. van Groningen, De Vijfheerenlanden met Asperen, Heukelum en Spijk, Den Haag 1989 Ronald Stenvert e.a., Monumenten in Nederland: Zuid-Holland, Zeist/Zwolle 2004 website Reliwiki
Venster, augustus 2012 — 7
kenmerk van de architectuur van Tepe. De polychromie op het pleisterwerk is grotendeels verdwenen, maar dat wordt ruimschoots goedgemaakt door de harmonieuze ruimtewerking van de driebeukige hallenkerk en de fraaie inrichting. Zoals gebruikelijk duurde het na oplevering enige tientallen jaren voordat de kerk volledig was ingericht, hetgeen goed wordt geïllustreerd door
Interview
Karlijn van Onzenoort
Stadsbeiaardier van Zutphen over zijn ambacht
‘De kunst is om de mensen die je horen, te laten luisteren’ Het is geen comfortabele stenen wenteltrap, maar een reeks steile, stalen ladders met 143 spekgladde sporten die we beklimmen in de Zutphense Wijnhuistoren. Eenmaal boven – net boven de Romeinse twaalf van het uurwerk – wachten ons een paar honderd dode vliegen op de grond. Maar dan kruipt beiaardier Gert Oldenbeuving achter het klavier en overstemt de fraaie barokmuziek hoogtevrees, insectenkadavers en andere ongemakken.
Venster, augustus 2012 — 8
Hij had nooit gedacht dat hij stads beiaardier van Zutphen zou worden – ondanks het feit dat hij in zijn jeugd jarenlang pal onder de Wijnhuistoren woonde en dagelijks het carillon
hoorde. ‘Totdat ik in 1973 afstudeerde aan het Utrechtse conservatorium en ter gelegenheid daarvan een orgel concert gaf in de Walburgiskerk. Na afloop kwam de burgemeester naar
Gert Oldenbeuving achter het klavier. Elke ‘toets’ van het stokkenklavier is met een stalen draad verbonden met de klepel van een klok (foto’s: Stichting Vrienden van het Wijnhuiscarillon).
me toe en vroeg of ik stadsbeiaard van Zutphen wilde worden.’ Pas toen ging er een belletje rinkelen bij Gert Oldenbeuving. En nadat hij op een dag mee naar boven was gegaan met de zeventigjarige beiaardier van destijds, gaf hij de burgemeester een bevesti gend antwoord en schreef hij zich in aan de Nederlandse Beiaardschool in Amersfoort. Primeur voor Zutphen Het oorspronkelijke carillon van de Wijnhuistoren uit 1644 – dat ver loren gegaan is – wordt algemeen beschouwd als het klinkende debuut van de gebroeders Hemony. ‘Het was de start van de beiaardcultuur in de Lage Landen tijdens de Gouden Eeuw’, vertelt Oldenbeuving. ‘Alle steden wilden toen een klokkenspel in hun kerktoren of stadhuistoren hebben.’ Nederland telt nu bijna tweehonderd carillons, die worden bespeeld door ongeveer zestig beiaardiers, vaak in dienst van de gemeente. Een carillon, beiaard of klokkenspel bestaat uit enkele tientallen op elkaar afgestemde klokken. De beiaardier bespeelt het instrument met zijn vuis ten op een stokkenklavier en met zijn voeten op de pedalen. Ook kan het carillon automatisch bespeeld worden door middel van een speelwerk of com puter. Groot publiek ‘De eerste beiaardmuziek bestond vooral uit dansen en volkswijsjes en uit barokmuziek’, vervolgt Oldenbeuving. ‘Vanaf 1700 ontstaan de eerste com posities voor carillon, bijvoorbeeld van de hand van de Belg Matthias van den Gheyn. In Nederland heeft de onlangs
overleden Wim Franken veel voor caril lon geschreven.’ Twee keer per week, op zaterdag en donderdag, bespeelt Oldenbeuving het Wijnhuiscarillon. Hij stelt dan een programma van een uur samen. ‘Ik probeer natuurlijk aan te sluiten bij de actualiteit, dus in december zijn het Sinterklaasliedjes en kerstmuziek. En als Het Gelders Orkest in Zutphen Mozart komt spelen, doe ik dat ook. Je hebt het grootste publiek dat je je kunt voor stellen. Maar ik zeg altijd: er zijn veel mensen die je horen, maar weinig die naar je luisteren. De kunst is ervoor te zorgen dat de mensen die je horen, ook gaan luisteren.’ Dat is anders tijdens de zomeravondconcerten. Die hebben meer het karakter van een concert, met een programma boekje en zitplaatsen in de luistertuin van het Wöhrmannshofje tussen de Bakkerstraat en de Kuyperstraat. Op de website www.wijnhuiscarillon.nl is het programma van de wekelijkse bespe lingen en de concerten te vinden. De hele wereld over Het beiaardsvak heeft Oldenbeuving over de hele wereld gebracht. Zo maak te hij concertreizen door vele landen in Europa, door Japan en door Amerika.
Met Gdansk in Polen ontstond een bij zondere band. ‘In 1998 kwam ik daar voor het eerst. Ik was uitgenodigd om het vernieuwde carillon van de St.-Catharinakerk in te spelen. Dat gebeurde op 25 november, de naamdag van de Heilige Catharina. Ondanks twintig graden onder nul stond het plein afgeladen vol met drieduizend mensen. En toen ik het Poolse volks lied inzette, huilden ze bijna allemaal van ontroering omdat ze het carillon voor het eerst weer hoorden. In de jaren daarna heb ik met het stads bestuur de beiaardcultuur in Gdansk nieuw leven ingeblazen, onder andere door de start van de beiaardopleiding aan de muziekacademie, waar ik gast hoogleraar ben.’ Tot besluit wil Oldenbeuving nog graag kwijt dat de recente overheids bezuinigingen in Nederland hem zorgen baren. ‘De gemeente, mijn werkgever, vindt dat het carillon net zo goed automatisch bespeeld kan worden en heeft mijn baan sinds afgelopen mei gehalveerd. Die bezuinigingen dreigen niet alleen hier in Zutphen, maar in heel veel steden. En dat terwijl het carillon en het beiaardspel bij ons cultureel erfgoed horen.’
In de Wijnhuistoren hangen 48 klokken. De grote (luid)klokken op de hoogte van het uurwerk, de kleinere klokken boven in de toren.
Gert Oldenbeuving is niet alleen stadsbeiaardier van Zutphen, maar ook van Lochem. Tot zijn pensionering in 2011 bekleedde hij die functie ook in Winterswijk, Nijmegen en Groenlo (in de Oude Calixtuskerk). Daarnaast is hij organist van de Oude St.-Helenakerk in Aalten. Van 1982 tot 1994 was Oldenbeuving voorzitter van de Nederlandse Klokkenspelvereniging. Als klokkendeskundige is hij verbonden aan de
Katholieke Klokken- en Orgelraad (ingesteld om ‘klinkende monumenten’ te beschermen) en als beiaardadviseur was hij betrokken bij diverse beiaardprojecten in o.a. Stuttgart, Dallas, München, Melle en Gdansk. Sinds 2007 is Oldenbeuving actief binnen de SOGK, de laatste jaren als lid van de Raad van Advies. In april 2011 is Gert Oldenbeuving benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau.
Venster, augustus 2012 — 9
Carrière klinkt als een klok
Op zoek naar Maria in de zon Hans de Graaf
In de Sint-Mauritiuskerk in Silvolde bevindt zich een Mariabeeld dat gelovigen inspireert tot het ontsteken van een kaarsje en dat kenners van religieuze kunst aanzet tot onderzoek naar de maker en de herkomst. Bij de eerste groep staat de devotie voorop en daarin klinken verhalen mee over de wonderbaarlijke redding van het beeld tijdens de reformatie in Varsseveld. De tweede groep buigt zich over de geschiedenis van het beeld en de liturgische betekenis ervan. In dit artikel wordt op beide ingegaan.
Venster, augustus 2012 — 10
Het Marianum Het laatmiddeleeuwse Mariabeeld uit omstreeks 1480 is de helft van een dubbelbeeld, een Marianum, dat vanuit het gewelf in het midden van een kerk hangt, tussen het schip en het priesterkoor. De bijna identieke Mariabeelden van een Marianum hangen ruggelings tegen elkaar. De beide helften tonen Maria met het kind op haar linkerarm en staande op de maan. Zij zijn omgeven door een stralenkrans en twaalf sterren. Het is de verbeelding van een fragment uit het boek Openbaringen, hoofdstuk 12:1: ‘Een groot teken verscheen aan de hemel: een vrouw, omkleed met de zon, de maan onder haar voeten en op haar hoofd een kroon van twaalf sterren.’ Maria, de moeder van Christus, vervult een bemiddelende rol tussen de gelovigen en haar Zoon. Ook een Marianum is daarvan het zinnebeeld. De stralenkrans verbeeldt de zon; daarom is het beeld ‘Maria in de zon’ gaan heten. De devotie van Maria in de zon ontstond omstreeks 1435.1 Paus Sixtus IV gaf in 1476 opdracht een officie met dit thema voor haar samen te stellen. De populariteit van Maria in de zon drong door tot in de verste uithoeken van Europa, mede Afbeelding omslag: Maria in de zon, de helft van een Marianum (collectie Uitgeverij Fagus, IJzerlo-Aalten).
doordat aan het gebed Ave Sanctissima Maria – uitgespro ken voor een afbeelding van Maria in de zon – een aflaat van elfduizend jaren verbonden werd.2 Deze ‘Maria in de zon’ in Silvolde werd in het verleden toegeschreven aan een onbekende meester die de nood naam Meester van Varsseveld kreeg. Het huidige onderzoek schrijft het beeld toe aan Arnt van Kalkar of een van zijn leerlingen.3 Arnt de ‘beeldensnijder’ was tot 1484 werkzaam in Kleef en verhuisde toen naar Zwolle. Daar vervaardigde hij onder meer het grote altaar in de Michaelskerk en over leed hij in 1492. Het beeld was uiteraard beschilderd, maar de huidige polychromie is van veel later datum.
Maria naar Silvolde Na het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in 1853 en de calvinistische protesten in de Aprilbeweging zocht de katholieke kerk naar geloofsuitingen die haar identiteit versterkten. Het was de tijd van het nieuwe zelfbewust zijn van de katholieken. Het feest van de Onbevlekte Ontvangenis van Maria was weliswaar al door paus Sixtus IV ingevoerd, maar het dogma werd pas in 1854 door de paus afgekondigd. Dat ging gepaard met een hausse aan Mariavereringen en -devoties. Pastoor Bluemers, de eerste herder van de tot parochie verheven Silvoldse geloofs
De torens van de Oude H.-Mauritiuskerk, nu de hervormde kerk (links) en van de katholieke Sint-Mauritiuskerk (rechts) in Silvolde (foto’s: Carel van Gestel, 2012, tenzij anders vermeld).
Hoe was het Marianum in Anholt gekomen? In 1562 kwam de Gelderse Heerlijkheid Bredevoort in pand schap van Dietrich van Bronckhorst-Batenburg, Heer van Anholt – een positie die hem meer kopzorgen dan profijt bezorgde. Op 19 oktober 1566, toen hij meende dat de Beeldenstorm ook naar zijn gebied zou kunnen overslaan, verordonneerde de pandheer al bij kerkespraak, wegens de ‘Zwispaltigen gefährlichen Tiden’ om ‘Chorkappen, Ciboriën, Monstrantiën, Celchen’ en wat verder tot de kerk sieraden behoorde, op het kasteel Bredevoort in veiligheid te brengen.4
Op twee kilometer buiten de vesting Bredevoort lag op een eenzaam plateau het klooster Domus Beatae Mariae in Nazareth (1429 – ca. 1610) gewoonlijk ‘klooster Schaer’ genoemd of ‘Nazareth’. Het was een rechtstreekse stichting van het hoofdklooster Windesheim. Bij deze kanunniken van Sint Augustinus, volgelingen van Geert Grote van Deventer en de Moderne Devotie, genoot Maria een bijzon der verering. De drie grootste kloosters van de Moderne Devotie – Windesheim, Frenswegen en Nieuwlicht in Hoorn – besteedden veel aandacht aan Maria. Met het grote Frenswegen, waar een Marianum hing,5 had het 1 F.J. Kruitwagen, Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde 1918, bijlage II. 2 S. Ringborn, ‘Maria in Sole and the Virgin of the Rosary’ in Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, London 1962, 326 e.v.; N. Paulus, ‘Der Ablass in den Gebetbüchern’ in Geschichte des Ablasses am Ausgang des Mittelalters, herdruk van 1923, Darmstadt 2000, 251. 3 F. Gorissen, Der Meister von Varsseveld und Kersken Woyers, gen. van Ringenberg, Krefeld 1965; W. Sundermann, ‘Bedrückte
Muttergottes von Varsseveld’, in Unser Bocholt 166, Heft 4; G. Lemmens, catalogus De Gouden Eeuw van Gelre 2001, 117 en 118. 4 Fürstlich Salm-Salmscher Archiv Anholt (FSSA) Kriegsakten no. 256. 5 R.Th.M. van Dijk en A.J. Hendrikman, Tabellarium chronologicum Windeshemense, Middeleeuwse Studies 12, Nijmegen 1996, 186-210; K. Veelenturf red., Geen povere schoonheid, laat-middeleeuwse kunst in verband met de Moderne Devotie, Nijmegen 2000, 298 e.v.
Venster, augustus 2012 — 11
gemeenschap, wist in 1856 van Alfred I zu Salm-Salm, uit het nabije Duitse Anholt, de helft van het dubbelbeeld te verkrijgen. De vorst had de eerste helft (zonder de stralenkrans) vier jaar eerder aan het Anholter Ziekenhuis geschonken, dat gesticht was door zijn vrouw. Deze helft bevindt zich nu nog in de kapel van de opvolger van de oude stichting. In Silvolde kreeg het andere Mariabeeld, met de stralenkrans, een plaats in de eenvoudige katholieke kerk uit 1837 en het verhuisde mee naar de nieuwe kerk die in 1931 gereed kwam. Dat is een grote driebeukige kerk met een rond gesloten koor en een hoog dwarsschip, naar een ontwerp van J.H. Sluijmer.
iddelgrote Nazareth zakelijke connecties. Ook Nazareth m was aan haar gewijd. Het kloosterzegel is daarvan een bewijs.6 De bloeiperiode van Nazareth begon met de komst van prior Johannes Nicolausz. van Beerhem (1472-1506) uit Hoorn, waar eveneens een intense Mariadevotie was.7 Bij zijn komst werd een nieuwe kloosterkerk met elf altaren ingewijd. Tot in de jaren vijftig van de zestiende eeuw heeft Nazareth die bloei kunnen vasthouden. Maar een nieuw sei zoen diende zich aan. Reformatorische invloeden bereikten ook Nazareth. De kloosterdiscipline kalfde af en een gebrek kige, zelfs corrupte procuratie bracht Nazareth aan de rand van de afgrond. Bijna tien jaar na de aanvaarding van het pandschap van Bredevoort door Dietrich van BronckhorstBatenburg, Heer van Anholt, sloeg de vlam in de pan. Willem van den Bergh, aan Staatse zijde, kreeg de stad Bredevoort op 12 juni 1572 in de schoot geworpen door stag nerende pogingen tot onderhandelingen, maar vooral ook door het weifelen van de drost Jaspar van Broickhuysen.8 De bezetting ging gepaard met plunderingen, ook van de kerkgebouwen. Een schaapherder van het klooster getuigde hoe een troep muitende soldaten op 21 juni het klooster was binnengedrongen, kasten en kisten openbrak en de kanun niken met de dood bedreigde en meenam wat waardevol scheen.9 De kloosterlingen vluchtten via Bredevoort naar het Sint-Agnesklooster of Marienberg in Bocholt.10 Zij zouden ruim een jaar later terugkomen en hun kloosterleven weer beginnen, maar dan achter de omwallingen van Bredevoort. De ‘Geuzerie van Bredevoort’ en de heerschappij van Willem van de Bergh hadden maar kort geduurd. Al op 10 november 1572 nam Dietrichs zoon, Jakob van BronckhorstBatenburg, Bredevoort weer in. Dat inspireerde zijn vader om dankdiensten af te kondigen in alle kerken van de heerlijk heid en zo mogelijk ook in het klooster Nazareth, dat toch wel zeer geleden had onder de barbarij van Van den Bergh en zijn kapitein ter plaatse Giesbert Heerde: ‘mit gedechtenisse Het zegel met een afbeelVenster, augustus 2012 — 12
ding van Maria met Kind, van het klooster Domus Beatae Mariae in Nazareth (1429 – ca. 1610), gewoonlijk ‘Klooster Schaer’ genoemd of ‘Nazareth’, uit 1460 (collectie Gelders Archief Arnhem, no. A 44, reg. 848).
De Sint-Mauritiuskerk in Silvolde uit 1931 is ontworpen door J.H. Sluijmer (1894-1979).
der presentatien der heiligen moder Marie, und Godt almechtich dancken und laeven van der Victorien, oeck der hymmelsche Konyngynene tho bidden … thott sterckung der alder catholischer und christlichen geloeven’.11 In de nasleep van de plunderingen werden op 21 november 1572 de 6 H. Prinz, ‘Geschichte zur inneren Ausgestaltung der Klosterkirche’ in Klosterleben, Nordhorn 1994, 195; dit Marianum bevindt zich nu in de Katharinenkapelle Burg Bentheim. 7 Veelenturf, 304-308. 8 A.G van Dalen, Graaf Willem IV van den Bergh, een Gelderse geschiedenis uit de opstand tegen Spanje, Doetinchem 1998, 35 e.v; J.N. Bakhuizen van den Brink en B. Stegeman, Het Ambt Breedevoort tijdens het Anholter Pandschap
1562-1612, Arnhem 1933, 22-46. 9 FSSA Kriegsakten Band I 26 v., Schrijven vanuit Bredevoort aan de pandheer. 10 W. Kohl, Germania Sacra, Die Schwesterhäuse, Neue Folge 3, Berlin 1968, 13, 135; dit klooster hoorde ook bij de beweging van de Moderne Devotie; het klooster Nazareth leverde jaarlijks een visi tator. 11 Bakhuizen van den Brink en B. Stegeman, 49.
Interieur van de Mauritiuskerk, met links in de noordelijke zijbeuk Maria in de zon, rechts het hoofdaltaar in het middenschip, vervaardigd door J.J. (Hans) Mengelberg (1885-1945).
is eveneens aan te nemen dat de voorwerpen uit de kist in het bezit van Anholt bleven, ook na de opheffing van het pandschap van Bredevoort in 1612. Het moeten deze twee Maria’s zijn die zich nu in Anholt en Silvolde bevinden, dus de herkomst van het beeld is het klooster Nazareth.
12 W. Kohl, Germania Sacra, Neue Folge 5, Berlin 1971, 203, 214; Gelders Archief Arnhem, Inventaris van het archief Van der Capellen no. 0467-156. 13 L. Bogaers, Aards, betrokken en zelfbewust: de verwevenheid van cultuur en religie in katholiek Utrecht, 1300-1600. Utrecht 2008, 216. 14 FSSA Bredevoort no. 3.11, 21 nov. 1572; K.O. Meinsma, ‘Geschiedenis van een kazuifel’ in Oud-Hollandia 2e afl., jaargang
XIX 1901 (het liturgische kleding stuk was vervaardigd in opdracht van de kerkmeesters, onder wie Coenraad Slindewater, nazaat van de medestichter van Nazareth; dit Zutphense kledingstuk is later ook teruggevonden in Anholt en kan onmogelijk deze twee familiewa pens gedragen hebben omdat het in opdracht van de kerkmeesters gemaakt en met kerkelijke gelden is betaald).
Venster, augustus 2012 — 13
oederen die in het kasteel Bredevoort lagen, door Anholtse g ambtenaren geïnventariseerd. In diverse bij name genoem de vertrekken troffen zij meubilair en keukengerei aan uit het klooster Nazareth. Ook waren goederen achtergebleven van kapitein Heerde: een koffer met kleding en een grote kist met kerkelijke attributen, waaronder koorkappen en kazuifels. Onder in de grote kist lagen twee identieke ‘lieve frouwen werken’. Ook onder andere een kazuifel met daar op de wapens van Slindewater en Schimmelpenning. Die kazuifel is als een ‘gidsfossiel’, want de patriciërsfamilie Slindewater uit Zutphen was met schenkingen bij de stich ting van het klooster Nazareth betrokken.12 Het is daardoor aannemelijk dat de inhoud van de kist uit Nazareth komt.13 De twee Maria’s waren ‘gestoffeerd’ (beschilderd), zoals de beschrijving luidde. De ene was als van wit damast met een zinnebeeldige omlijsting met roeden, en de andere daaraan gelijk als van zwart fluweel en goudgerand.14 Het
Maria in de zon, de helft van een Marianum, in een opstelling uit de bouwtijd van de kerk met beelden van J.J. Mengelberg.
Venster, augustus 2012 — 14
Legenden De romantisering van de geschiedenis van het Silvoldse beeld begon toen het beeld naar Silvolde kwam, in het mid den van de negentiende eeuw. Waarschijnlijk heeft de pas toor het beeld een naam willen geven en zich daarbij laten leiden door de bedroefde gelaatsuitdrukking van Maria. Hij noemde haar de Bedrukte Moeder Gods. De verhalen rondom haar droefheid ontstonden snel. Het Marianum zou oorspronkelijk in de Laurentiuskerk van Varsseveld hebben gehangen. Nadat de pastoor in Varsseveld tot de reformatie was overgegaan, zou het beeld letterlijk uit de kerk gegooid zijn, waarna een devote kapelaan het in een boerenschuur in veiligheid bracht. Vervolgens belandde het kunstwerk in de Antoniuskapel in Sinderen bij Varsseveld. Een variant op dat verhaal is heftiger. Een vrome vond de hevig wenende Maria in de opschietende rogge waarna het in de kapel van Sinderen een veilige plaats kreeg. Toen zou het beeld de huidige naam gekregen hebben: de Bedrukte Moeder Gods van Varsseveld. Ook de katholiek gebleven familie Bodlenberger van huis Sinderen zou de beschermer van het beeld geweest kunnen zijn.15 Met ongeveer dezelfde elemen ten komen nog meer variaties voor over de wonderbaarlijke redding van het beeld. De feitelijke geschiedenis van ‘Maria in de zon’ zoals hier beschreven, bleef echter duister.
De kritische zienswijze op de volksverhalen rond de Bedrukte Moeder Gods van Varsseveld verwoordde dr. F. Gorissen in een brief aan ds. P. Kuyper in Zeist: ‘Ik vrees nl., dat we, verleid door de 19e eeuwse legende naar een verkeerde kant gaan uitkijken. En wat betreft deze 19e eeuwse legenden, ben ik stilaan tot de overtuiging gekomen, dat ze meestal geen echte mondelinge traditie weergeven, maar voortbrengsels zijn van min of meer dilet tantische beoefening van streekgeschiedenis door onder wijzers, dominees en pastoors. Ik ken te veel voorbeelden van zulk ontstaan van ‘tradities’, om nog in alle naïviteit daaraan geloof te schenken. Anders wordt dit, wanneer we (bij) zulk een traditie tot voor 1800 kunnen teruggaan.’16 Gorissen twijfelde ook zeer aan de Varsseveldse oorsprong van het Marianum, en dus ook aan het feit dat het tijdens de reformatie daar verwijderd werd. De pastoorsfunctie van de Varsseveldse kerk kwam namelijk vanouds toe aan het klooster Bethlehem bij Gaanderen. In dit klooster klonken reformatorische geluiden: de kloosterling en pastoor van Doetinchem Henrik Hoeselman preekte rond 1567 tegen de Mariaverering, en de laatste herder in Varsseveld, Gerhard van Aert, zou tegen het eind van de jaren zeventig met zijn schapen massaal overgegaan zijn tot de reformatie.17 Het convent Bethlehem vluchtte in 1579 voor het oorlogsgeweld
Detail van Maria in de zon, ook wel de Bedrukte Moeder Gods, een beeld van Arnt van Kalkar, omstreeks 1480, de rozenkrans is een tijdelijke toevoeging.
Detail van Maria in de zon met het Christuskind.
naar Emmerik. Het lijkt onwaarschijnlijk dat deze klooster gemeenschap met reformatorische sympathie een eventueel aanwezig Marianum uit de Laurentiuskerk van Varsseveld zou meevoeren. Bovendien waren daar geen beelden weg gehaald, want nog in 1608 vroeg de classis in Zutphen dringend aan de kerkmeesters de beelden en altaren uit het Godshuis eindelijk eens te verwijderen. Dat de Laurentiuskerk, zoals elke kerk, over een Mariabeeld beschikte, is overigens zeker door een gebeurtenis in 1549. Een verlopen persoon uit Limbricht, die kok geweest was in diverse kloosters, drong op een middag de kerk van
Varsseveld binnen en ontvreemdde daar, hengelend met een stok, diverse attributen die het Mariabeeld sierden: twee gordels van fluweel, elk met een zilveren gesp en oorringen, een rozenkrans met zes zilveren stenen en een gouden ring (‘twe fluelen gordelen, elx myt eyn sylveren gesp und oirijseren, eynen krallen noster myt ses sylveren stenen und enen golden rinck’).18
van eerbied en gebedsverhorin gen; J.W. de Breukelaer, ADW Contactorgaan dec. 1990, geeft de gebeurtenis geromantiseerd weer en neemt voetstoots aan dat het corpus delicti het Marianum betrof. 19 Het Bisschoppelijk Museum is overgegaan in het Catharijneconvent in Utrecht. 20 Van Hans Mengelberg zijn diverse creaties in de Silvoldse kerk aanwezig. 21 ECAL Mauritius.
In de jaren dertig van de twintigste eeuw kreeg de wat ingeslapen verering van de Bedrukte Moeder Gods van Varsseveld nieuwe impulsen onder de energieke pastoor W.E.A. Ahsmann (1927-1954) die het beeld liet restaure ren. A.E. Rientjes, die leiding gaf aan het Bisschoppelijk Museum in Utrecht, en conservator J.E. Brom maakten zich daarover zorgen.19 In een ongedateerde brief uit 1931 rapporteerde Rientjes over de werkzaamheden van res taurateur Hans Mengelberg.20 Het beeld zou in juni 1931 gereed moeten zijn voor een tentoonstelling in Utrecht. Op 31 maart 1931 schreef Brom: ‘Van de Heer Mengelberg hoor ik niets, maar Pastoor Rientjes vertelde mij, dat hij de mond van het beeld wilde bijsnijden om er een meer treu rende uitdrukking aan te geven. Ik maak mij wel een beetje bezorgd voor een aldus opgevatte restauratie.’21 Overigens
Venster, augustus 2012 — 15
15 B.J. Dorrestijn, ‘De parochies Varsseveld en Silvolde en De bedrukte Moeder Gods van Varssveld’ in ADW Contactorgaan dec. 2004. 16 Erfgoed Centrum Achterhoek en Liemers (ECAL) in Doetinchem, Archief Wisch, Mauritiusparochie 30 juni 1966, map Bedrukte Moeder Gods. 17 Gorisssen, 8 voetnoot 1. 18 Gelders Archief Arnhem, Hof van Gelre inv. no. 907; met kostbare doeken en sieraden omhangen Mariabeelden waren ook uitingen
Moderne verering
Detail van het mariabeeld in Anholt (foto: Hans de Graaf, 2012).
Het beeld dat samen met Maria in de zon het Marianum vormde, maar nu in Anholt staat, in de kapel van het Augustahospital (foto: Hans de
Venster, augustus 2012 — 16
Graaf, 2012).
had Mengelberg zelf al aan Rientjes verteld dat de mond niet meer in de oorspronkelijke staat was en vermoedelijk eerder was bijgewerkt.22 Het was Rientjes en Brom nooit opgevallen. Wat er precies tijdens deze restauratie en even tuele vorige behandelingen gebeurd is, blijft ongewis. Dat de treurende mond, passend bij de door Arnt van Kalkar aange brachte en kenmerkende zware wangzakken, onderwerp van aandacht was, moge duidelijk zijn. De verering van de Bedrukte Moeder Gods van Varsseveld in Silvolde kreeg tijdens de oorlogsjaren nog een impuls. Bedevaarten naar Kevelaer waren niet mogelijk en pastoor Ahsmann kreeg het voor elkaar Silvolde als bedevaartsoord te promoten: vierhonderd tot achttienhonderd pelgrims trokken jaarlijks naar het beeld.23 Het jaar 1954 was een Mariajaar en de kerk van Silvolde was aangewezen als een van de Mariaheiligdommen mits het beeld ook aanwezig was, aldus de bisschop.24
De feitelijke geschiedenis van de Bedrukte Moeder Gods van Varsseveld is nu wel duidelijk. Daarnaast hebben verschil lende elementen een rol gespeeld en elkaar beïnvloed in de profilering van het heiligdom, te weten het toenemend zelfbewustzijn van de katholieken tegenover de protestan ten, de promotie van het Mariabeeld en de romantisering ervan, waarin zelfs enige manipulatie bij de restauratie niet uit te sluiten is. Mocht tegenwoordig de romantiek rond de Bedrukte Moeder Gods van Varsseveld in de verdrukking zijn gekomen, haar charme is er niet minder om. Zij vormt bovendien met haar evenknie in Anholt een topstuk in de laatmiddeleeuwse religieuze kunst. De Silvoldse Maria in de zon zal ook in de toekomst gelovigen blijven inspireren om een kaarsje te ontsteken en haar voor te leggen al wat hen bezwaart en bedroeft. Over de auteur Hans de Graaf is oud-voorzitter van de Aaltense Musea, betrokken bij de culturele uitwisselingen tussen de Achterhoek en West-Münsterland, medeschrijver van het boek Erfenis voor vandaag en morgen, R.-K. Kerken in Oost-Gelderland, betrokken bij de erfgoededucatie in de stichting De Gaostok Gemeente Aalten, lid van de gemeentelijke erfgoedcommissie aldaar, lid van het parochiebestuur St.-Ludger en penningmeester van de Ludgerkring Oost-Gelderland. Van hem verschijnt in de herfst van 2013 een boek over het verdwenen klooster Nazareth of Schaer bij Bredevoort.
22 ECAL Mauritius, ongedateerd schrijven, 1931
23 ECAL Mauritius, brief 5 dec. 1953. 24 ECAL Mauritius, brief 8 dec, 1953.
Kerken van de SOGK Hommage aan een jonge timmerman
Jan van de Bovenkamp
Stoeltekst van de kleine klok in de St.-Victorkerk in Batenburg (foto: Yola de Lusenet).
Vóór de Tweede Wereldoorlog hingen in de toren van de Oude of St.-Victorkerk te Batenburg twee luid klokken. Een grote van duizend kilo en een kleinere van vierhonderd kilo. Het klokkentouw van de zware klok was onderaan gesplitst in drieën omdat hij vanwege zijn gewicht door drie man nen geluid moest worden. Dit gebeur de alleen bij begrafenissen. Door de bezetter werden ze allebei gestolen met de bedoeling er, na omsmelting, oorlogstuig van te maken. Kleine klok Na de oorlog werd de kleine klok teruggevonden en kon die weer in zijn ‘stoel’ gehangen worden. Met zijn bescheiden geluid vermeldt hij weer de halve en hele uren en begeleidt hij rouw- en trouwgelegenheden. Het randschrift van de kleine klok luidt:
henricus mvers me fecit 1600 soli deo gloria Dit betekent: Henricus Muers heeft mij gemaakt (in) 1600, alleen aan God de eer. Grote klok Voor de grote klok kwam de bevrijding te laat. Omdat er geen geld was om een nieuwe klok aan te schaffen, werd begin jaren zestig van de vorige eeuw de leegstaande klokkenstoel gesloopt. Van de dikke eiken balken werden planken gezaagd. Hiervan werd een avondmaalstafel gemaakt, die nu in het liturgisch centrum van de kerk staat. In de poten zijn twee gestileerde klokjes uitgezaagd, als verwijzing naar de vroe gere functie van dit hout. Op een van de planken is de volgende inscriptie te lezen:
Waarschijnlijk heeft de timmerman een fout gemaakt en op deze manier de zaak hersteld. Wellicht heeft hij in het kader van zijn opleiding een werk stuk moeten maken om daarmee een proeve van bekwaamheid af te leggen en zodoende weer een stapje hoger in het gilde van de timmerlui te komen. Als een hommage aan deze jonge timmerman heeft deze plank met inscriptie een ereplaatsje gekregen in de entree van onze kerk.
anno jacobus de bont 1758 heeft desen stoel gemackt out 19 jare Proeve van bekwaamheid Opmerkelijk is dat de letter s, die drie keer voorkomt, apart in een ingelegd stukje hout is uitgebeiteld.
Avondmaalstafel van de St.-Victorkerk in Batenburg (foto: Wim de Valk).
Venster, augustus 2012 — 17
In elke uitgave van Venster wordt een van de gebouwen van de SOGK belicht. Door middel van een markant verhaal of van bijzonder speurwerk staan we stil bij onze eigen monumenten. Dit keer bij de avondmaalstafel van de St.-Victorkerk in Batenburg.
Actuele publicaties
Henk Demoed leven in Horssen, over pastoors, organisaties, instellingen en geloofs beleving. Het is rijk geïllustreerd.
Venster, augustus 2012 — 18
Angeren ‘‘Un keuje vur de kerk’. De wederopbouw van de St.-Bavo na 1944’, door Chris van Asperen in WAG, Werkgroep Angerense Geschiedenis, eerste jaargang, nummer 1, voorjaar 2011, p. 8-12. Op 14 oktober 1944 werden zowel de rooms-katholieke als de nederlandshervormde kerk door oorlogs handelingen verwoest. Hier gaat het over de noodkerk die na de oorlog fungeerde, de financiering en herbouw van de nieuwe St.-Bavo in 1951 van architect Nico van der Laan.
Twello Onder één dak. Veelkleurige geloofs gemeenschappen verenigd in de Dorpskerk van Twello, samengesteld door Joke Noorlag-de Koning e.a. en uitgegeven door de Protestantse Gemeente Twello, Twello 2012 (128 blz.; afb.; lit. opg.; ISBN 978-90-9026673-2). Dit is het verhaal van zeven eeuwen dorpskerken en het geestelijk leven in Twello en Teuge, tot en met het Samen-op-Wegproces. De laatste ontwikkeling is het ontstaan van de Protestantse Gemeente Twello in 2009. Verschillende kerken in Teuge en Twello namen hierin deel. Hun kerkgebouwen werden daardoor over bodig. Zo werd het gebouw van de Gereformeerde Kruisgemeente een galerie en cultureel centrum en de kerk van de Vrijzinnig Protestanten een uitvaartcentrum. De Rehobothkerk in Teuge uit 1907 is een rijksmonument. De kerk van Twello is gebouwd rond 1400, het gotisch koor dateert uit 1450 en de toren kreeg rond 1550 een derde
geleding. In het boek is ook aandacht besteed aan de gewelfschilderingen uit het begin van de zestiende eeuw, het middeleeuwse doopvont, het inte rieur en een tiental zerken. Het slot hoofdstuk gaat over de herinrichting van 2011. Horssen De R.K. Parochie Sint-Antonius-Abt te Horssen, samengesteld door Jan Herckenrath in eigen uitgave, Horssen 2012 (512 blz.; afb.; reg.; lit. opg.). In 1910 werd de Sint-Antoniuskerk gebouwd. Het interieur is beschreven, evenals de begraafplaats en de pastorie. Het boek geeft ook de geschiedenis van de oude Bonifatiuskerk, die na 1800 weer rooms-katholiek werd. Deze oude Bonifatiuskerk werd gemeenschaps ruimte en in 1985 opslag- en expositie ruimte voor kerkelijke kunst Fluminalis. Sinds 2008 herbergt hij een centrum voor persoonlijke groei en bewustwording. De rest van het boek gaat uitvoering in op het kerkelijk
Drumpt ‘150 jaar hervormde kerk te Drumpt’, door Wim Veerman in De Nieuwe Kroniek, jaargang 3 nummer 2, februari 2012, p. 3-10. De kerk dateert uit 1861; van de oude dertiende-eeuwse kerk zijn alleen een grafsteen en de luidklok over. Het verhaal gaat voornamelijk over de nieuwbouw in de jaren zestig van de negentiende eeuw. Eerbeek ‘Geschiedenis der Eerbeekse kerk’, door Marianne van Zadelhoff in De Marke, oudheidkundig mededelingen blad, jaargang 36, nummer 1, maart 2012, p. 14-27. Het verhaal gaat over de stichting van de kerk in Eerbeek en de perikelen die dat gaf met Hall. Het initiatief tot de kerk was uitgegaan van het hoofd der school Steenbeek. In 1857 werd de gemeente erkend en van 1859 dateert het eerste kerkgebouw. Het boek geeft aandacht aan de richtingenstrijd tussen vrijzinnig en orthodox, de verschil lende dominees en de bouw van een nieuwe kerk in 1930.
Agenda Open Monumentendag 2012
Oude Calixtus in Groenlo
Op Open Monumentendag gaan we doorgaans ergens naar binnen. Maar dit jaar gaan we op zaterdag 8 en zondag 9 september ook naar buiten. Het thema van dit jaar is Groen van Toen. Hierin staat de relatie tussen het monument en zijn directe omge ving centraal. Ons gebouwde erfgoed kan niet los gezien worden van de omgeving waarin het is opgetrokken. Vrijwel alles wat we in Nederland aan groen hebben, is immers door men sen bedacht en aangelegd in relatie tot de gebouwde ‘stenen’ omgeving. Met ‘Groen van Toen’ wordt die relatie centraal gesteld. Alle groene monu menten komen aan bod: van hofjes tot plantsoenen, van begraafplaatsen tot kloostertuinen, van stadswallen tot stadsparken, van grafheuvels tot terpen, van villaparken tot tuindorpen, van lanen tot houtwallen. Veel kerken van de SOGK doen ook mee aan de Open Monumentendag en zijn open.
Op zaterdag 8 september staat de zogenoemde circumvallatielinie van Groenlo volop in de belangstelling. Om 10.00 en om 13.00 uur wordt op een groot scherm in de Oude Calixtus een presentatie getoond van deze linie die in 1627 is aangelegd door Frederik Hendrik en voorkwam dat de stad ver sterking van buitenaf kreeg. De presen tatie wordt gevolgd door een fietstocht (met gids) langs de linie. Zaterdag 8 september van 10.00 tot 16.00 uur. Locatie: Oude Calixtus aan de Markt in Groenlo
In het weekend van 19, 20 en 21 oktober vindt de Slag om Grolle plaats. Dat is de inmiddels zeer bekende reenactment waarbij dit keer ruim 1200 (!) reenactors ten overstaan van duizenden bezoekers drie keer de veldslag naspelen waarmee Frederik Hendrik Groenlo in 1627 veroverde.
Expositie in Ettense kerk
De Oude Calixtuskerk in Groenlo.
Jaarmarkt in Leur (foto: Ton Rothengatter).
Werk van Marion Schepers in Ettense kerk.
Leurse jaarmarkt Het landelijke dorp Leur vormt het decor voor een streekmarkt met regio nale lekkernijen om te proeven en te kopen. Ook voor kinderen is er genoeg te doen, zoals middeleeuwse spelletjes, speurtochten en mandenvlechten. Meer informatie via T (024) 645 15 58. Zondag 2 september van 10.00 tot 17.00 uur. Locatie: Van Balverenlaan in Leur. Entree is gratis, parkeren € 2,00
Marion Schepers-Lovendaal uit Doetinchem schildert met olieverf. In 1994 is zij begonnen met realistisch schilderen in olieverf. Haar ideaal was om met anderen samen te werken en in 2010 is zij daarom gestart met het geven van schilderlessen. Tijdens de herfstexpositie in de Oude Kerk zijn schilderijen van zowel Marion als haar cursisten te zien in een variatie aan stijlen. Voor meer informatie zie haar website: mjhg-lovendaalart.magix.net/ website/#Startpagina. Zondag 7, 14, 21 en 28 oktober van 13.00 tot 17.00 uur. Locatie: Maartenskerk, Oude Kerkstraat 2a, 7075 AB Etten
Venster, augustus 2012 — 19
De Slag om Grolle
Daarnaast zijn er nog tal van andere activiteiten, óók in de Oude Calixtus. Zie www.slagomgrolle.nl en www.oudecalixtus.nl.
Voorjaarsexcursie 2012 Vier kerken aan de Veluwezoom De donateurs van de Stichting Oude Gelderse Kerken bezochten op 2 juni vier kerken aan de Veluwezoom. De ‘Oude Jan’ in Velp met klampankerwerk in de tufstenen gevel, was omstreeks 1950 door gedeeltelijke
Foto’s: Carel van Gestel en Marjan Witteveen.
reconstructie opnieuw voor gebruik geschikt gemaakt. In dezelfde plaats zorgde de grote Onze-Lieve-VrouweVisitatiekerk uit de negentiende eeuw voor een boeiend contrast. Daarna was ook de opvallende versiering van de
Marjan Witteveen
romaanse toren van de Mauritiuskerk in Rheden een prettige verrassing. Ten slotte bezochten we het vriendelijke dorpskerkje in Ellecom met een kruis uit 1575 op het kerkhof en een zonnig uitzicht op de laaggelegen IJsselvallei.