Leermiddelen havo/vwo Make the Link - Climate exChange le
u
od
M
1
Leermiddelen havo/vwo
Module 1
Make the Link - Climate exChange Leermiddelen havo/vwo
e
ul
od
M
1
Module 1: Wat is klimaatverandering en wat zijn de hoofdoorzaken?
1; Leermiddelen bij activiteit Wat is klimaatverandering?
2
Leermiddelen havo/vwo Make the Link - Climate exChange e
ul
od
M
1
3
Make the Link - Climate exChange Leermiddelen havo/vwo M
isolatielaag in de atmosfeer waardoor onze aarde warm
1
✂
Elk groepje leerlingen krijgt één van de hieronder beschreven stellingen
Koolstofdioxide (CO2) en andere gassen vormen een
e
ul
od
1. Milieudefensie , een schreeuw om gezamenlijke klim aatoplossingen
blijft. CO2 wordt bijvoorbeeld uitgestoten als we fossiele brandstoffen
Zon
verbranden om hier energie uit te verkrijgen. We stoten nu echter zó veel CO2 uit dat de atmosfeer steeds meer warmte vasthoudt, waardoor het klimaat verandert. Klimaatverandering is een bedreiging voor het milieu waar we allemaal afhankelijk van zijn en dus ook voor de dat we veel minder CO2 moeten gaan uitstoten (tenminste 80% minder
Aarde
gevaar gaat vormen. Waar moeten we dan beginnen?
eer
in 2050), als we willen voorkomen dat klimaatverandering een ernstig
osf
Atm
toekomst van de mens. De meeste wetenschappers zijn het erover eens
✂ 2. Wereld Natuur
Fonds
CO2 in de atmosfeer Emissie
CO2 kringloop
We weten dat klimaatverandering, de onzekerheid hieromheen en de grote ophef erover verwarring veroorzaakt bij mensen.
CO2 opname door bomen
Sommigen vragen zich nog steeds af of het nou echt gebeurt en wat de oorzaken zijn. De afgelopen 150 jaar hebben de geïndustrialiseerde landen van de wereld onbewust de kwetsbare balans
Biomassa
van de CO2-kringloop verstoord. De CO2-kringloop is het proces waarbij CO2 wordt opgenomen en ook weer wordt uitgestoten (om vervolgens weer opgenomen te worden enz.) Het niveau
het opwarmen van onze planeet veranderen de klimaatpatronen.
van de opname en uitstoot werd in zijn geheel stabiel gehou-
Wereldwijd komen er extremere en steeds minder onvoorspel-
den waardoor het klimaat geschikt was voor gezond leven. De
bare weersomstandigheden. Op de ene plek wordt het natter, op
verstoring is veroorzaakt door de verbranding van geweldige
een andere juist droger. Ook kunnen er op eenzelfde plek vaker
hoeveelheden fossiele brandstoffen, het fokken van enorme
droogtes, maar ook overstromingen ontstaan. We weten dat onze
methaanproducerende veestapels en het kappen van bossen die
aarde de afgelopen eeuw gemiddeld bijna 1 ºC warmer is gewor-
grote hoeveelheden CO2 uit de lucht opnemen. De extra CO2 in
den. Dat lijkt misschien niet zoveel, maar een kleine stijging kan al
de atmosfeer heeft de temperaturen wereldwijd laten stijgen. Met
grote problemen veroorzaken voor mens en dier.
4
Leermiddelen havo/vwo Make the Link - Climate exChange e
ul
od
M
1
Er gaat geen dag voorbij of de energie- en klimaatpro-
3. Werkprogramm a ‘Schoon en zuinig’ (Ministeri e van VROM)
blematiek haalt de media wel. Vaak zelfs de voorpagina’s. De milieuexperts die zich vorig jaar nog afvroegen hoe het onderwerp breed zou kunnen worden geagendeerd hoeven niets meer te doen: het probleem agendeert zichzelf. Extreme weersomstandigheden, uiteenlopend van hitte en droogte tot zware regenval en overstromingen, zijn de laatste jaren opvallend. De menselijke invloed is groot, zo rekenen deskundigen voor. De alsmaar stijgende trends in energiegebruik baren zorgen voor de toekomst.
✂ 5. PCCC Platform Communication on Clima te Change
4. Plan Bijna alle wetenschappers zijn het erover eens dat klimaatverandering door de mens wordt veroorzaakt. Kliontwikkelingslanden voelen de gevolgen hiervan, terwijl
Er is geen twijfel over; de uitstoot van broeikasgassen door
gevolgen in de toekomst steeds heftiger worden. Het zijn
de mens zal doorgaan in de 21ste eeuw. Hierdoor komen er
dus vooral de kinderen van nu en hun kinderen die hier
nog meer broeikasgassen in de atmosfeer. Hoe gevoelig het
het meeste last van zullen hebben. Het aantal orkanen,
klimaatsysteem precies is voor extra broeikasgassen is onze-
tyfonen, overstromingen en andere klimaatrampen zijn nu
ker. Vanaf 1850 tot nu was de temperatuurstijging ongeveer
al aanzienlijk toegenomen en de gevolgen ervan zijn vaak
0,8ºC. Vanaf nu tot 2100 zal de temperatuur waarschijnlijk
rampzalig. Plan vindt het erg belangrijk dat de ontwikke-
minimaal 1,1ºC tot maximaal 6,4ºC verder stijgen. De stijging
lingslanden de kans krijgen om zich aan te passen aan de
van gemiddelde temperatuur wereldwijd is bepalend voor
gevolgen van klimaatverandering. In de meest risicovolle
klimaatverandering. Maar, de dreiging van klimaatverande-
gebieden werkt Plan samen met de gemeenschappen om
ring wordt vooral bepaald door wat er plaatselijk gebeurt met
hen te leren over de klimaatrisico’s en hoe ze deze kunnen
de temperatuur, neerslag en andere klimaataspecten. Verder
verminderen. Bijvoorbeeld door gewassen te verbouwen
is het belangrijk hoe goed de mens en de natuur zich daaraan
die tegen droogte kunnen, het bouwen van dijken tegen
kunnen aanpassen. In hoeverre de te verwachten dreiging
overstromingen en het opzetten van waarschuwingssyste-
genoeg is om nu al actie te voeren, is en blijft een politieke
men bij rampen. Maar ook als je hier maatregelen neemt
keuze, en dus een keuze van de burger. Verschillende plan-
om verdere klimaatverandering tegen te gaan, is dat goed
nen om klimaatverandering aan te pakken zijn ontwikkeld
voor de mensen in ontwikkelingslanden.
en worden nog steeds ontwikkeld.
✂
zij het minst bijdragen aan de oorzaken. Ook zullen de
5
✂
maatverandering is voor iedereen merkbaar. Maar vooral
Make the Link - Climate exChange Leermiddelen havo/vwo
e
ul
od
M
1
✂
6. Pitara Kids Ne
twork
Onze aarde is een ideale plek voor ongelooflijk veel levensvor-
te kunnen rijden) en ook nog eens bomen omhakken, vergroten
men. De atmosfeer is voor alle levende wezens van levensbelang.
we de hoeveelheid CO2 in de lucht. Daardoor wordt de lucht iets
Hij voorziet ons van de zuurstof die we inademen, functioneert
zwaarder en gaat als een dikkere deken rond onze aarde werken.
als een deken die ons warm houdt en beschermt ons tegen de
Hierdoor warmt de aarde op. Het gaat maar om een paar graden.
dodelijke straling van de zon en tegen meteorieten.
Toch is dat genoeg om de gevoelige balans in de natuur te verstoren: het poolijs smelt, de zeespiegel stijgt, er ontstaan vernieti-
De temperatuur op aarde wordt door de atmosfeer geregeld. De
gende orkanen en diersoorten als de ijsbeer kunnen uitsterven.
atmosfeer zorgt ervoor dat de stralingswarmte van de zon (die door de donkere aarde geabsorbeerd wordt) ’s nachts niet terug de koude ruimte in kan ontsnappen. Dit noemen we het broeikaseffect. Wellicht heb je dit al eens ervaren in een kas (bijvoorbeeld CO2 in de atmosfeer
van een plantenkwekerij) waar het behoorlijk warm kan zijn, ook als het buiten koel is. Emissie
Telkens wanneer we ademen of iets verbranden, zetten we
CO2 kringloop
zuurstof in CO2 om. Die CO2 wordt op zijn beurt door planten
CO2 opname door bomen
gebruikt om te ademen, waarbij ze de CO2 weer omzetten in zuurstof en zo een kringloop vormen die goed in balans is. De totale hoeveelheid CO2 in de atmosfeer is vrij klein. Wanneer we meer koolstof verbranden (bijvoorbeeld door veel steenkool of
Biomassa
olie te verbranden om stroom te produceren of om in onze auto
7. Het Stern-rapp o
rt
Er is een indrukwekkende hoeveelheid wetenschappelijk bewijs dat klimaatverandering een ernstige en dringende zaak is. Het klimaat op aarde verandert snel. Dit komt vooral doordat er extra broeikasgassen in de atmosfeer komen door menselijke activiteiten. De meeste klimaatmodellen voorspellen dat een verdubbeling van de hoeveelheid broeikasgassen (in vergelijking met de situatie de gemiddelde temperatuur 2°C tot 5°C zal laten stijgen. Zo’n verdubbeling van de hoeveelheid broeikasgassen wordt waarschijnlijk tussen 2030 en 2060 bereikt. Een opwarming van 5°C
zou kunnen stijgen. Wanneer de jaarlijkse uitstoot van broeikas-
wereldwijd is veel meer dan wat de mens tot nu toe heeft beleefd.
gassen op het niveau van nu blijft, zouden er tegen het jaar 2100
Zo’n stijging is vergelijkbaar met het verschil in temperatuur
meer dan drie keer zo veel broeikasgassen in de atmosfeer kunnen
tussen de laatste ijstijd en nu. Er zijn meerdere nieuwe studies die
zitten als vóór de industriële revolutie. Dit zou betekenen dat de
zeggen dat er 20% kans is dat de temperatuur zelfs meer dan 5°C
wereld 3°C tot 10°C warmer wordt.
6
✂
van vóór het industriële tijdperk) zeer waarschijnlijk wereldwijd
Leermiddelen havo/vwo Make the Link - Climate exChange e
ul
od
M
1 8. Leerlingen van het Shamaneigymnasium in Ke nia
Klimaatverandering betekent: - Opdrogen van rivieren door ontbossing - Hogere temperaturen door toegenomen broeikaseffect - Toerisme neemt af omdat ons mooie groene land niet meer groen is - Voedselgebrek door te weinig neerslag - Huidkanker door UV-straling van de zon - Problemen tussen mens en dier vanwege vertrek van dieren uit hun natuurlijke habitat door een tekort aan water en plantengroei - Veranderingen in neerslagpatronen doordat er minder verdamping is
✂
9. Leerling van de ol in India Vidya Valley-scho
Klimaatverandering is de grootste uitdaging van de wereld van nu. Stijging van de temperaturen wereldwijd heeft onomkeerbare veranderingen in de nabije toekomst tot gevolg. “Degrees of Separation”: Hiermee wordt bedoeld dat als de gemiddelde temperatuur op
✂
aarde nog iets meer dan 1,0 0C verder stijgt, we te maken zullen krijgen met erg gevaarlijke klimaatverandering. We worden nu dus eigenlijk alleen door iets meer dan 1,0 0C gescheiden van die gevaarlijke klimaatverandering. De gevolgen hiervan zijn vooral in arme landen rampzalig. Armoede zal namelijk toenemen en de ontwikkeling zal weer achteruit zal gaan.
Links bij de gebruikte stellingen (zie bijgeleverde document)
5. PCCC Platform Communication on Climate Change:
1. Milieudefensie:
Link 8
Link 1
6. Pitara Kids Network:
Jongerenorganisatie van Milieudefensie:
Link 9 & Link 10
Link 2
7. Het Stern-rapport:
2. Wereldnatuurfonds (WNF):
Link 11
Link 3
8. Leerlingen van het Shamaneigymnasium (Kenia) (ICC)
Jongerensite:
Brochure “Hear our voices” over de International Climate Challenge
Link 4
9. Leerling van de Vidya Valley-school (India)
3. Britse wet over de CO2-uitstoot:
Brochure “Hear our voices” over de International Climate Challenge
Link 5
10 “Degrees of Separation”: Department for International Development
Werkprogramma schoon en zuinig:
Climate Change publication
Link 6
Link 12
4. Plan: Link 7
* zie ook groep ‘Documenten bij het lespakket’ op de website
7
Make the Link - Climate exChange Leermiddelen havo/vwo
e
ul
od
M
1
iteit 2; iv ct a ij b n le e d id rm e e L maatli k r e v o at w t d in v ie W verandering? 1. Wanneer ik door het dal loop, zie ik alleen
t we dering is iets wa 2. Klimaatveran gaan we n nen en daaraa eigenlijk ontken n mening nt natuurlijk va ten onder. Je ku we aan de mate waarin verschillen over er van de van de atmosfe de opwarming e er een en in welke mat aarde bijdragen r de wetenaak voor is. Maa natuurlijke oorz ken van fossiele t blijven gebrui he t da en et ez w t. Als we ons ni schap heeft be no return’ duw of nt oi ‘p n ee s naar niet brandstoffen on toffen en we er fossiele brands ze de n va zaen ak krijgen, veroor onafhankelijk m urzame energie du d el be or jvo t we bi s. voor zorgen da stige generatie mp voor toekom ra e ijd dw el er ken we een w
maar droge grond die ieder beetje water opslokt. Ik schreeuw om water, ik aan. Wat moet ik doen als ik, jij, wij dit hebben veroorzaakt?
✂
en zorgen ervoor dat we hen meer geld het geven. Niet alle wetenschappers zijn erover eens dat er op het ogenblik echt
✂
✂
eren 5. Klimaatwetenschappers blijven ham de van op de gevaren van de opwarming blijaarde. Dit doen ze om geld te kunnen ek pani ven verdienen. Ze zaaien daarmee
✂
kan de dorst niet meer
3. Klimaatveranderi ng biedt een unieke uitdaging vo or economen: het is immers het groots te voorbeeld van een falende markt dat we ooit hebben meegemaakt. Er mo et een wereldwijde economische analy se komen die uitga at van de lange termi jn (de komende 60 tot 100 jaar). Het be langrijkste in deze analyse moeten de economische risico ’s en onzekerheden zij n. Er moet onderzo ek komen dat leidt tot grote, wezenlijke veranderingen. Vo or zo’n analyse mo eten verschillende ideeë n en technieken uit de economische we tenschap gebruikt worden.
4. Veel landen staan voor het dilemma dat het verbranden van fossiele brandstoffen weliswaar niet duurzaam is, maar dat ze
akte sprake is van door de mens veroorza dat de klimaatverandering. Ik heb gehoord s. cyclu verandering deel uitmaakt van een
er wel hun welvaart mee hebben bereikt. Sinds omstreeks 1800 is de economische ontwikkeling gebaseerd op het verbranden van fossiele brandstoffen. Zover als we nu
De aarde heeft altijd schommelingen tot gehad in temperatuur (van heel warm en heel koud). Menselijke activiteiten hebb daar maar heel weinig invloed op.
✂
in de toekomst kunnen kijken, zal dit nog zo blijven. Natuurlijk zal het gebruik efficiënter worden, maar er is niet echt een alternatief voor het gebruik van deze brandstoffen voor de economische vooruitgang. CO2 blijft lang in de atmosfeer hangen en voorlopig zullen we nog CO blijven uitstoten. Daardoor is het onvermijdelijk dat er in de 21e 2
eeuw nog veel meer extra CO2 in de atmosfeer zal komen.
8
Leermiddelen havo/vwo Make the Link - Climate exChange e
ul
od
M
1
✂ 6. Mijn tocht naar Nepal en Sri Lanka heeft mij ervan bewust gemaakt dat klimaatverandering veel grotere gevolgen heeft dan ik hier vanuit Washington kan waarnemen. Het is heel hard nodig om dit probleem op wereldniveau te bekijken en
7. Inheemse volkeren uit het poolgebied zijn gedwongen om goed waar te nemen en te begrijpen. Ze leggen veranderingen in het we er, het gedrag en zelfs de smaak van bep aalde dieren vast. Veel inheemse volker en hebben dus een veel intensievere relatie met de wereld om hen heen dan wij in Nederland. Daarom hebben veranderingen in het mil ieu grotere gevolgen voor hen . Voor hun levensonderho ud moeten zij kunnen vertro uwen op wat ze kunnen vangen, jagen, hoeden en oogste n.
✂
gezamenlijk aan een oplossing te werken.
✂
9. Stel je eens een manier voor waarop de tropische regenbossen gered kunnen worden zonder de broeikasgassen terug te moeten dringen. Stel je eens een manier voor hoe milieubehoud geld op kan leveren. Er zijn mensen die zeggen dat handel in CO2 voor grote ondernemingen de beste manier is om te betalen voor ver-
8. Wereldwijde uitdagingen als armoede en klimaatverandering veroorzaken nog grotere verschillen. Ze laten immers
vuilende uitstoot. Bij de CO2-handel is het bijvoorbeeld mogelijk om een bos te kopen of een programma voor milieubehoud in een ontwikkelingsland op te zetten. Hiermee wordt de door jou geproduceerde CO2-uistoot dan weer opgenomen op een andere plek. Maar sommige mensen zeggen dat alleen de banken en investeerders
de kloof zien tussen mensen die de middelen hebben om
met de gevolgen om te gaan en mensen die dit niet kunnen. Maar, deze uitdagingen kunnen ook ver uit elkaar wonende gemeenschappen samenbrengen, wanneer ze zich samen tegen bedreigingen verenigen. Hoewel het de armste landen ter wereld zijn die voor de grootste uitdaging komen te staan,
✂
profiteren van zo’n handel en dat de vervuilers blijven vervuilen. Het gaat om heel veel geld in de handel in CO2. De markt voor CO2 breidt zich werd reldwijd uit, vooral in Azië. Maar wordt de uitstoot er wel door verminde en biedt het eigenlijk wel echte oplossingen voor klimaatverandering?
zitten we allemaal in hetzelfde schuitje. Het bestrijden van armoede en klimaatverandering heeft voorrang voor ons
allemaal.
✂
10. Er zijn heel veel huizen die minder dan vijf meter bov en zeeniveau zijn gebouwd. Als de zeespiegel stijgt, komen veel huizen onder water te sta an en zou het eiland in drieën wo rden opgedeeld. Dit komt doo rdat er dan nog maar drie del en van het eiland boven de zeespie gel liggen. Veel weideland wo rdt nutteloos voor de boeren. We zullen allemaal schade ondervind en van klimaatverandering. Het is dan ook onze taak om voor de natuur te zorgen.
✂
11. Klimaatverandering wordt door regeringen gebruikt om
mensen te onderdrukken. Het is een sprookje dat de mens een gevaar vormt voor de atmosfeer. Klimaatverandering is te onzeker om bepalend te zijn voor overheidsbeleid. Plannen voor klimaatwetgeving in de VS betekenen het faillissement van het land.
9
Make the Link - Climate exChange Leermiddelen havo/vwo
e
ul
od
M
13. De enorme groei van de wereldbevolking is te danken aan één ding: het gebruik van fossiele brandstoffen. Het gebruik van fossiele brandstoffen heeft geleid tot economische groei en welvaart in de ontwikkelde landen. Daarnaast heeft het ook veel mensen uit de armoede gehaald, bijvoorbeeld in China en India. De Westerse landen hebben fossiele brandstoffen gebruikt om zich te ontwikkelen. Moeten we de ontwikkelingslanden niet toestaan om dit ook te doen?
gevolgen. Dit geldt niet alleen voor ecosystemen, maar ook voor de gezondheid, de arbeidsmarkt en de sociale ontwikkeling. Samen kunnen we een verschil maken.
Agenderen – onder de aandacht brengen van veel mensen in de hoop dat er actie wordt ondernomen.
woordenlijst
Atmosfeer – gasvormige luchtlaag om de aarde, ongeveer 60 kilometer dik. Ecosysteem – geheel van planten en dieren die voor hun leven afhankelijk zijn van elkaar. Faillissement – wanneer niet meer voldaan kan worden aan financiële verplichtingen. Al het geld is dan op en een bedrijf stopt dan met bestaan. Fossiele brandstoffen - brandstoffen die zijn ontstaan door samenpersing van bijvoorbeeld plantenresten in de aarde (gedurende meer dan een eeuw). Voorbeelden zijn olie en kool. Gemiddeld – waarde die je krijgt als je de totale waarde deelt door het aantal opgetelde. Habitat – plaats waar een soort leeft en groeit. Klimaatmodel – een computermodel die kan berekenen wat de toekomstige gevolgen zijn van klimaatverandering. UV-straling – Ultra Violet straling. Niet-zichtbare straling van de zon, kan gevaarlijk zijn. Zeespiegel – oppervlakte of niveau van de zee.
10
✂
✂
en en minder praten. 12. We moeten nu meer actie ondernem allemaal. We moeten Klimaatverandering is een zaak van ons aanpassen en maatreer efficiënter mee omgaan, ons eraan ring tegen te gaan. gelen nemen om verdere klimaatverande Klimaatverandering heeft ernstige
1