Leermiddelen havo/vwo Make the Link - Climate exChange le
u
od
M
2
Leermiddelen havo/vwo
Module 2
Make the Link - Climate exChange Leermiddelen havo/vwo
e
ul
od
M
2
Module 2: Wie en wat wordt be誰nvloed door klimaatverandering?
Introductie aart (zie pagina 9) dk el er w d? el er w de op r aa W
2
Leermiddelen havo/vwo Make the Link - Climate exChange e
ul
od
M
2
Waar op de wereld-kaarten
✂ Koraalriffen en mangrovemoerassen worden bedreigd met vernietiging (mangroven zijn bomen en struiken die op zoute kustgronden groeien en die belangrijk zijn voor alle andere levende wezens om hen heen).
IJskappen en gletsjers smelten.
Toename van malaria en nieuwe malariavarianten.
Wijnproductie stijgt door warmere en drogere zomers.
✂ Wintersport zwaar getroffen door gebrek aan sneeuw.
Minder drinkwater door minder neerslag.
Stijgend zeewaterniveau resulteert in erosie van stranden en verbleekt koraal (erosie is het afslijten van de grond door wind en regen).
Smeltend ijs veroorzaakt ernstige overstromingen en watergebrek.
✂
3
Make the Link - Climate exChange Leermiddelen havo/vwo
e
ul
od
M
2
✂
✂
✂
4
Leermiddelen havo/vwo Make the Link - Climate exChange e
ul
od
M
2
✂ Door kleinere oogsten als gevolg van droogte en stijgende temperaturen kunnen gevechten en zelfs oorlogen ontstaan.
Een kleine temperatuurstijging kan leiden tot 20% hogere oogstopbrengsten.
In verschillende gebieden zullen minder dierenen plantensoorten voorkomen, zowel in zee als op land. Dit wordt ook wel ‘verlies van biodiversiteit’ genoemd.
Minder toerisme omdat gebieden te heet worden.
Door extreme weersomstandigheden zullen er meer mensen gewond raken en zelfs doodgaan (voorbeelden extreme weersomstandigheden: droogtes, overstromingen, cyclonen).
Tropisch regenwoud maakt plaats voor savanne (een droger gebied).
Droogte en onrust door klimaatverandering zorgen ervoor dat mensen uit bepaalde gebieden zullen wegtrekken om ergens anders te gaan wonen.
Er zullen minder pinguïns zijn.
✂ 5
Make the Link - Climate exChange Leermiddelen havo/vwo
e
ul
od
M
✂
✂ 6
2
Leermiddelen havo/vwo Make the Link - Climate exChange e
ul
od
M
2
✂ Meer UV-straling van de zon vergroot de kans op huidkanker.
Er komt meer druk op watervoorraden voor drinkwater en landbouw.
✂ Doordat er meer hittegolven komen, zijn er meer gezondheidsrisico’s voor de mensen.
✂
7
Make the Link - Climate exChange Leermiddelen havo/vwo
e
ul
od
M
2
✂
✂
✂
8
Leermiddelen havo/vwo Make the Link - Climate exChange e
ul
od
M
2
9
Make the Link - Climate exChange Leermiddelen havo/vwo
e
ul
od
M
bij de ie at rm fo in d n ro rg te ch A wereld? e d p o r a a W ie ct u d o tr in
10
2
Leermiddelen havo/vwo Make the Link - Climate exChange e
ul
od
M
2
De hiernaast afgebeelde themakaarten zijn voorspellingen van het Intergovernmental Platform on Climate Change. Let op: in zwart-wit zijn de kaarten minder duidelijk.
Afrika
Door hogere temperaturen, maar ook door overbevissing, zal er
In bepaalde streken in Afrika bestaat de kans op watertekorten.
minder vis worden gevangen. Dit kan tot extra honger leiden.
Ook komt er meer vraag naar water, omdat er steeds meer mensen komen. Waarschijnlijk heeft dit tot gevolg dat veel mensen te weinig
AziĂŤ
water hebben. Het rapport van het Internationale Platform voor
De smeltende gletsjers van het Himalaya-gebergte zullen in de
Klimaatverandering (IPCC) zegt dat dit invloed heeft op de primaire
komende 20 ĂĄ 30 jaar voor veel problemen zorgen. Er zullen meer
levensbehoeftes. Er is voorspeld dat de hoeveelheid landbouwgrond
overstromingen en rotslawines komen. In dichtbevolkte kustgebie-
zal afnemen en dat het groeiseizoen in Afrika korter zal worden.
den, zoals bij de rivieren de Ganges in India en de Mekong in China,
Hierdoor is het risico op hongersnood groter. In bepaalde gebieden
Burma, Laos, Thailand, Cambodja en Vietnam, zullen er waarschijnlijk
- waar de landbouw niet door mensen wordt besproeid – kunnen de
ook meer overstromingen komen. Door klimaatverandering gecombi-
opbrengsten rond het jaar 2020 zelfs halveren! Steden worden door
neerd met verstedelijking en de snelle groei van de bevolking wordt
het stijgende zeeniveau bedreigd. Ook koraalriffen en mangrovebos-
de economische groei beperkt. De kans op hongersnood neemt toe.
sen takelen af. Dit is slecht voor de plaatselijke visserij en het toerisme.
Dit komt doordat temperatuurstijging en veranderingen in neerslag
11
Make the Link - Climate exChange Leermiddelen havo/vwo
e
ul
od
M
2
de oogsten verminderen. Dodelijke vormen van diarree, veroorzaakt
en de vissoorten in het zuidoostelijk deel van de Stille Oceaan. Er zal
door overstromingen en droogte, zullen vaker voorkomen in Oost-,
minder water zijn om te drinken, minder voor de landbouw en voor
Zuid- en Zuidoost-Azië. In Zuid-Azië kunnen cholera-plagen ontstaan
het opwekken van energie. Dit komt doordat het neerslagpatroon
door hogere temperaturen van het kustwater.
verandert en er gletsjers verdwijnen.
Australië en Nieuw-Zeeland
Noord-Amerika
Rond het jaar 2030 zullen er waarschijnlijk steeds vaker langdurige
Door opwarming van de bergstreken in het westen zullen er sneeuw-
watertekorten zijn, vooral in Zuid- en Oost-Australië. Waarschijnlijk
kappen afsmelten. Hierdoor zijn er ’s winters meer overstromingen
zullen er vele wilde diersoorten uitsterven in belangrijke natuur-
en is er ’s zomers vaker een tekort aan water. Wetenschappers
gebieden, zoals het Great Barrier Reef en Kakadu National Park. In
voorspellen dat er er meer plagen, ziekten en bosbranden ontstaan.
bepaalde kuststreken zullen vaker zeestormen en overstromingen
Steden worden geplaagd door nog meer hittegolven. Dit is slecht
voorkomen. Als het 1 tot 2 graden warmer wordt, is dit waarschijnlijk
voor de gezondheid van de bewoners, vooral voor oudere mensen.
gunstig voor de koelere streken in de wereld zoals Nieuw-Zeeland.
Stijgende zeeniveaus, zwaar weer en vloedgolven zullen, samen met
Hier zullen de groeiseizoenen langer duren en mensen minder
een groei van de bevolking in de kustgebieden, leiden tot grotere
energie verbruiken, omdat de verwarming minder vaak aan hoeft.
economische verliezen.
Stijgt de temperatuur nog verder, dan heeft dit waarschijnlijk alleen maar vervelende gevolgen. Je kunt hierbij denken aan meer kans op
Poolgebieden: Noord- en Zuidpool
droogtes en brand.
Gletsjers en ijsvelden worden waarschijnlijk dunner en kleiner. Ook zal er minder zee-ijs en permafrost zijn. In de zomer zal de perma-
Europa
frost steeds verder wegsmelten. Doordat natuurlijke ecosystemen
Bijna alle gebieden in Europa krijgen te maken met de negatieve
veranderen, krijgen trekvogels, zoogdieren en de grotere roofdie-
gevolgen van klimaatverandering. In Midden- en Oost-Europa zou er
ren het moeilijk. Door de opwarming zullen klimaatzones (dit zijn
in de zomermaanden wel eens minder regen kunnen vallen. Hierdoor
gebieden met een specifiek klimaat) verschuiven. Dit heeft voor de
komen watervoorraden meer onder druk te staan. Meer mensen
oorspronkelijke bewoners positieve en negatieve gevolgen. Positief is
krijgen gezondheidsproblemen door hittegolven. Er wordt verwacht
dat ze minder geld kwijt zijn aan het verwarmen van hun huizen. Ook
dat de productie van de bosbouw zal dalen en het aantal veenbran-
zullen er door het smeltende ijs meer zeeroutes goed bevaarbaar
den zal toenemen. In Zuid-Europese landen worden de watervoor-
zijn De infrastructuur en de traditionele manier van leven worden
raden waarschijnlijk kleiner, zullen er kleinere oogsten zijn, meer
negatief beïnvloed. Door het verdwijnende ijs komen mensen bijvoor-
bosbranden en meer gezondheidsproblemen. De Noord-Europese
beeld minder ver met hun sledes en kunnen zij minder makkelijk op
landen krijgen waarschijnlijk grotere oogsten en bosbouwproductie
ijsberen jagen. Dit komt ook doordat er steeds minder ijsberen zijn.
zal stijgen. Tegen het jaar 2020 zullen de meeste streken in Europa
Kleine eilanden
waarschijnlijk vaker overstromen.
Door de stijgende zeespiegel worden overstromingen ernstiger,
Latijns-Amerika
komen er meer stormvloeden en zal er meer erosie zijn. Dit is slecht
Door een hogere temperatuur en een lagere stand van het grondwa-
voor de economie en het welzijn van de eilandbewoners. Er komen
ter kan het tropische regenwoud in het Oostelijke Amazonegebied
waarschijnlijk minder toeristen omdat het koraal verbleekt en er
veranderen in savannes (dit zijn drogere gebieden). Waarschijnlijk
minder strand overblijft door kusterosie. De verwachting is dat de
zullen er dieren- en plantensoorten uitsterven. In de drogere gebie-
watervoorraden veel en veel kleiner worden. Hierdoor ontstaat een
den worden landbouwgronden steeds zouter doordat er meer water
tekort aan drinkwater en aan water voor landbouw. Waarschijnlijk
verdampt (verzilten). Ook kunnen landbouwgronden veranderen in
komen er meer diersoorten op de eilanden die er niet van nature
woestijn. Hierdoor nemen de oogsten af, net als de opbrengsten uit
voorkomen. Ook is er een kans dat bepaalde eilanden door het
veeteelt. Er zal daardoor minder voedsel zijn. In gebieden met een
stijgende zeewaterniveau geheel in de zee verdwijnen.
gematigde temperatuur zal de sojaproductie wel toenemen. Laag gelegen regio’s – zoals de kuststreek van El Salvador, Guyana en de riviermonding van de Rio de la Plata – zullen vaker overstromen. Een hogere temperatuur van het zeewater is slecht voor het koraal
12
Leermiddelen havo/vwo Make the Link - Climate exChange e
ul
od
M
2
Kustgebieden
Ecosysteem - Het geheel aan planten, dieren en hun omgeving
Er komt meer druk op de bevolking in de kustgebieden door de
(bodem, water, lucht) en hun interacties in een bepaald gebied. Zoals
gevolgen van klimaatverandering en stijgende zeespiegels. Er zullen
een moeras, een bos of een strand.
steeds meer overstromingen komen. Vooral de gebieden waar veel
Erosie - het afslijten van de grond door wind en regen.
mensen bij elkaar wonen en de laag gelegen kustdelen krijgen hier
Mangrove - bomen en struiken die op zoute kustgronden groeien
last van. Deze gebieden worden nu al geplaagd door vele tropenstor-
en die belangrijk zijn voor alle andere levende wezens om hen heen.
men en plaatselijke kustverzakkingen. In de mega-delta’s van Azië
Overbevissing - meer vissen vangen dan er geboren worden.
zullen de meeste mensen getroffen worden. Wel is het zo dat de
Permafrost - ondergrond die het hele jaar bevroren is.
eilanden relatief gezien het grootste risico lopen.
Primaire levensbehoeftes - alles wat je nodig hebt om in leven
Ook zoutmoerassen en mangrovebossen hebben last van het
te blijven.
stijgende zeewaterniveau. Door een hogere temperatuur van het
Verzilten – het zouter worden van de grond doordat er meer water
zeewater verbleekt het koraal en sterft het af.
verdampt.
woordenlijst
Activiteit 1 ‘Kettingreactie’ Artikelen uit de media over de invloeden van klimaatverandering
Ze zei ook dat arme landen zoals Oeganda een groot deel van hun
‘Bij deze activiteit komen er verschillende natuurrampen aan bod.
je denken aan het herstellen van de schade aan huizen door een
Natuurrampen zijn er altijd geweest. Door klimaatverandering komen
overstroming. Hierdoor blijft er minder geld over voor bijvoorbeeld
er steeds meer natuurrampen. De wetenschap is nog niet zo ver dat
onderwijs en gezondheidszorg. Dit leidt weer tot grotere armoede.
geld besteden aan de gevolgen van klimaatverandering. Hierbij kun
ze aan kunnen wijzen welke naturramp is ontstaan door klimaatverandering en welke natuurramp er ook plaats zouden hebben gevonden
Verder zei Margret dat vrouwen en kinderen extra last hebben van
zonder klimaatverandering. Het is dus mogelijk dat de natuurrampen
deze gevolgen. Dit komt omdat zij grotere afstanden moeten lopen
dij bij deze activiteit aan bod komen er ook zouden zijn geweest
om water en hout te vinden en mee terug naar huis te nemen. Zij
zonder klimaatverandering. De artikelen dienen als voorbeeld’.
vindt dat we verdere schending van mensen en hun rechten in ontwikkelingslanden niet mogen accepteren. Ze vraagt zich af: ‘Waarom
1. Vrouwen en kinderen lijden als eerste aan de gevolgen van klimaatverandering
moeten Afrikaanse landen klimaatverandering accepteren terwijl ze het niet veroorzaakt hebben?’
(Bewerking van informatie op de website van Plan International) 26 juli 2010. In de landen die het meeste last hebben van klimaat-
Alarmerend
verandering lijden vrouwen en kinderen als eerste aan de gevolgen
Phoebe Kasoga, een medewerker van Plan Oeganda, zei dat de situatie
van klimaatverandering. Dit zegt een klimaatactivist op een bijeen-
van Afrikaanse moeders en kinderen nog steeds slecht is. Het is hun
komst die door Plan is georganiseerd.
taak ervoor te zorgen dat hun families voldoende drinkwater hebben. Tegelijkertijd krijgen zij minder gezondheidszorg, vooral in de landelijke
Margret Wewerinke van de organisatie North-South XXI sprak op het
gebieden. Hoewel zij op dit moment het meeste last hebben van
‘The struggle for climate change justice’ (‘de strijd voor rechtvaardig-
klimaatverandering, hebben zij het minst te zeggen. Maar vrouwen,
heid op het gebied van klimaatverandering’) evenement. Dit werd
kinderen en jongeren hebben ook de kracht om het gevecht tegen kli-
georganiseerd door Plan, samen met Climate Action Network-Uganda
maatverandering te leiden. Phoebe roept overheden, ontwikkelingsor-
en Pan African Climate Justice Alliance. Ze zei dat Oeganda (Afrika) een
ganisaties en andere machthebbers op om de behoeften van vrouwen
van de landen zal zijn waar mensenrechten steeds vaker geschonden
en kinderen voorrang te geven bij activiteiten voor rechtvaardigheid
zullen worden. Dit komt door de gevolgen van klimaatverandering.
rondom klimaatverandering.
13
Make the Link - Climate exChange Leermiddelen havo/vwo
e
ul
od
M
2
Margret Wewerinke waarschuwde ook nog dat ontwikkelingslanden
Op deze bijeenkomst is een verklaring opgesteld die naar de
hun Millenniumdoelstellingen niet zullen halen. Voorbeelden van doe-
bijeenkomst van de Afrikaanse Unie in Kampala wordt gestuurd.
len die niet gehaald worden zijn een lager sterftecijfer onder moeders,
Link 2
minder honger, en duurzaamheid. Afrikaanse overheden moeten duidelijk zijn en benadrukken dat er zowel geld nodig is voor het bereiken van de Millenniumdoelstellingen als voor het kunnen omgaan met (de gevolgen van) klimaatverandering.
2. Klimaatverandering en Nederland a) Zorgen over invloed klimaat op gezondheid
b)
2010 evenaart warmste jaar ooit
(Bewerking van informatie op de website van het Planbureau voor de Leefomgeving)
Laatste update: 12 januari 2011 18:15 info
Klimaatverandering heeft niet alleen invloed op de zeespiegel, WASHINGTON - Het jaar 2010 evenaart ‘s werelds warmste jaar ooit, meldde het Amerikaanse National Climatic Data Centra woensdag.
waterafvoeren en de natuur, maar óók op de gezondheid van mensen. Meer hittegolven en zomersmog; meer infectieziekten en meer activiteiten van ziekteverwekkende dieren, insecten en parasieten. Meer kans op infecties door besmet voedsel en water. Ook hooikoorts en andere allergieën nemen toe. De omvang van deze effecten op de gezondheid in Nederland is nog niet goed aan te geven. Dat hangt ook mede af van het vermogen om ons aan te passen.
foto: NU.nl/Els Bax
Beperkte aandacht voor invloed klimaat op gezondheid
De temperatuur was 0,62 graden Celsius boven het gemiddelde van de vorige eeuw. Dat is evenveel als het recordjaar 2005.
In Nederland is er weinig aandacht voor de invloed van klimaatverandering op de volksgezondheid. Beleid om hier goed mee om te gaan is er bijna niet. Op 18 september spraken tijdens een debat zo’n
Ondanks een koude winter in Europa en Amerika was het juist erg heet op veel plaatsen als Rusland en Pakistan. Van half juni tot half augustus woei er een ongebruikelijk warme straalstroom van West-Rusland naar Pakistan. Dat leidde tot een twee maanden durende hittegolf in Rusland, waarbij veel bosbranden ontstonden. Het leidde ook tot overstromingen in Pakistan. De gegevens van het bureau gaan terug tot 1880.
100 wetenschappers en deskundigen hun bezorgdheid hierover uit. Ze concludeerden dat we in Nederland niet klaar zijn voor een grote uitbraak van klimaatgerelateerde infectieziekten of voor hittestress als gevolg van langdurige hittegolven. Bron: Link 2
bron: nu.nl, 12/01/11
14
Leermiddelen havo/vwo Make the Link - Climate exChange e
ul
od
M
2
c)
bron: Parool, 04/08/10
15
Make the Link - Climate exChange Leermiddelen havo/vwo
e
ul
od
M
2
d)
bron: NRC, 17/07/11 + 18/07/11
16
Leermiddelen havo/vwo Make the Link - Climate exChange e
ul
od
M
2
3. Klimaatverandering maakt jaarlijks 300.000 doden
Bron: Link 3
(Citaat van de website Het Belang van Limburg)
4. Overstromingen in Malawi (bewerking van informatie op de DFID website – Action Aid) De kinderen van de Thangadzi-1 basisschool in het zuiden van Malawi weten maar al te goed wat klimaatverandering inhoudt. Ieder jaar opnieuw staat hun school onder water als een rivier dichtbij buiten zijn oevers treedt. De school kan de kosten voor reparaties aan het schoolgebouw niet betalen. Thuis hebben de kinderen hier ook mee te maken. Samen met hun ouders moeten ze toezien hoe het water de oogst en al hun bezittingen wegspoelt. Sinds begin jaren ‘90 hebben mensen in Malawi vaak voedselteFoto: Erica Marshall
korten gehad. Dit komt door veranderlijke regenval en regelmatige overstromingen. De leefgemeenschappen zijn nog niet hersteld van
29/05/2009. Ieder jaar zorgt de opwarming van de aarde voor
bijvoorbeeld een droogte als de volgende overstroming er al weer
zo’n 300.000 dodelijke slachtoffers. Zo’n 300 miljoen mensen lijden
aankomt.
onder de klimaatveranderingen die bovendien jaarlijks maar liefst 90 miljard euro kosten. De voormalige VN-secretaris Kofi Annan heeft
Hierdoor zijn veel mensen nog armer en kwetsbaarder geworden
die waarnemingen vrijdag bekend gemaakt in Londen.
voor klimaatverandering. Maar nu pakt de scholengemeenschap het probleem aan. Kinderen bereiden zich samen met de plaatselijke
Het aantal doden zal de volgende jaren wellicht nog oplopen volgens
gemeenschap beter voor op toekomstige overstromingen. Dit doen
het Global Humanitarian Forum (GHF), een organisatie uit Genève
zij bijvoorbeeld door:
waarvan Kofi Annan voorzitter is. Het GHF verwacht tegen 2030 een
• het volgen van nieuwe eerste-hulpcursussen en de opzet van
half miljoen doden per jaar. 660 miljoen mensen zullen dan negatieve
ontruimingsplannen;
gevolgen ondervinden door de opwarming van de aarde. De klimaat-
• het aanplanten van bomen die een natuurlijke hindernis vormen
verandering kan immers zorgen voor watertekort, hongersnood en
voor het water;
ziektes.
• vertrouwd te raken met nieuwe landbouwmethoden die beter passen bij het veranderende neerslagpatroon.
Alarmerend De meeste slachtoffers wonen momenteel in ontwikkelingslanden, terwijl zij samen minder dan 1 procent van de broeikasgassen produceren. ‘Velen denken dat klimaatverandering over de toekomst gaat’, zei Annan. ‘Maar het heeft nu al echte impact op de levens van vele miljoenen mensen. Het beeld is alarmerend.’ Als oplossing willen de wetenschappers dat de uitstoot van broeikasgassen tegen 2050 gehalveerd wordt. De industrielanden moeten hun uitstoot daarom reduceren met 25 tot 40 % tegen 2020. Het rapport, dat claimt het eerste te zijn dat zich focust op de menselijke kant van de klimaatverandering, kreeg ook heel wat kritiek. Jongens in Malawi
Het rapport zou bijvoorbeeld niet gebaseerd zijn op betrouwbare informatie.
17
Make the Link - Climate exChange Leermiddelen havo/vwo
e
ul
od
M
2
Bosbranden verschroeien VS Laatste update: 22 juni 2011 17:54 info
WASHINGTON - Een enorme bosbrand in de Amerikaanse staten Arizona en New Mexico heeft inmiddels ruim 210.000 hectare grondgebied verschroeid, meldde de tv-zender CNN woensdag.
Bosbranden in de VS Fotoserie
In tien andere staten woedden nog bosbranden, die samen al circa 575.000 hectare hebben verwoest: iets meer dan de oppervlakte van de provincie NoordBrabant. Het aantal verschroeide hectares is drie maal hoger dan het gemiddelde van de afgelopen 10 jaar, meldde het VS-bureau US Forest Service. Circa 10.400 brandweerlieden bestrijden de vlammen. Bewoners in delen van Arizona en New Mexico zijn geëvacueerd. Elders is de stroom uitgevallen, omdat de kabels zijn verbrand. Jerome Seebeger, die 16 hectare bezit in Grimes County, sprak over een apocalyps, toen het vuur voorbij raasde. ‘’Zoiets heb ik nog nooit gezien. Zo’n mooi bos twee dagen geleden en kijk nu eens.’’
bron: nu.nl, 22/06/11
18
Leermiddelen havo/vwo Make the Link - Climate exChange e
ul
od
M
2
bron: nrc.nl, 06/02/11
19
Make the Link - Climate exChange Leermiddelen havo/vwo
e
ul
od
M
6. Jongeren aan het woord
2
7. Blog Oeganda: klimaatverandering dagelijkse realiteit
(Onderstaande uitspraken van jongeren zijn vertaald uit het rapport (Citaat van de website van Lokaal Mondiaal)
van Plan International over het belang van jongerenparticipatie bij klimaattops)
Het is nog donker als ik mijn tas pak voor een reis van lokaalmon‘Klimaatverandering is erg belangrijk voor iedereen, maar om-
diaal. De herfst is begonnen en de zon komt veel te laat op. Snel de
dat ik jong ben, ben ik extra bezorgd. Ik moet met de gevolgen
lamp aan en inpakken, want ik heb nog maar een uurtje. Het is een
ervan leven.’
koude ochtend en het liefst bleef ik nog even liggen, maar ter com-
Annie, 15 jaar uit Engeland (zij is ook vanuit Plan naar de klimaattop
pensatie van het leed zet ik de verwarming op twintig. Klimaatveran-
in Kopenhagen geweest om verslag te doen van de onderhandelin-
dering of niet, wie in Nederland wil overleven heeft stroom nodig.
gen).
Door Thomas Hurkxkens Samen met Michel ben ik op weg naar Oeganda, want ‘de parel van
‘De wereld is nu erg vervuild en dat is de schuld van de mensen.
Afrika’ staat op het punt gedeeltelijk haar glans te verliezen. In de
Zonder dat we het doorhebben, vernielen we de natuur, bran-
Nijl, net boven het Victoriameer, is de overheid een grote dam aan
den de bossen af, vervuilen de rivieren, de lagunes en de lucht.
het bouwen om elektriciteit op te wekken. Oeganda kampt met
We kunnen dit veranderen. Het is aan ons om ons milieu schoon
een chronisch tekort aan stroom, waardoor de overheid dagelijks
en gezond te houden.’
gedwongen is delen van het netwerk af te sluiten. Vooral voor onder-
Ana Caroline, 13 jaar uit Sao Luis do Maranhao in Brazilië.
nemers is de situatie verre van ideaal. Om de economie een impuls te geven moet de dam worden aangelegd die volgens overheidsberekeningen voor een extra 250 megawatt moet zorgen.
‘De opwarming van de aarde heeft een hele grote invloed op ons in Sierra Leone. Het regent niet wanneer we de regen
Eenmaal in Oeganda op weg naar de dam, blijkt hoe lijnrecht de
eigenlijk verwachten en het regent juist te veel wanneer we
economische belangen tegenover de belangen van mens en milieu
weinig regen verwachten….
zijn komen te staan. Onze gids Robbert van de milieuorganisatie
In maart 2009 regende het heel heftig….een grote steen begon
NAPE (National Association of Professional Environmentalist) legt uit
te rollen en viel op een huis waar mensen lagen te slapen...’
dat de impact op de bevolking in het gebied enorm is: ‘Mensen die in
Mjalloh uit Sierra Leone.
vruchtbare gebieden woonden, worden verplaatst naar droge grond dieper het land in. Vrouwen moeten veel langer lopen voor water en brandhout en de onvruchtbare grond brengt minder op.’ Daarnaast
‘Eerst spraken mensen over klimaatverandering, nu moeten we
hebben bewoners te maken met klimaatverandering, waardoor
echt dingen gaan DOEN.’
regenval vermindert.
Harry van het Verenigd Koninkrijk De kwalijke effecten van de dam worden door de overheid voor lief genomen, omdat de dam veel geld moet opbrengen. Maar de ‘Als we even een paar stappen terugnemen, leren van onze
verandering van het klimaat lijkt ook de productie van de dam te
fouten en maatregelen nemen om kinderen goed onderwijs te
bedreigen. ‘Als absoluut maximum komen wij in onze berekeningen
geven, dan leven we in een betere wereld.’
op een productie van 160 megawatt’, stelt Robbert. ‘Maar het zal
Parina uit Indonesië
waarschijnlijk minder zijn.’ Een recente studie naar de waterstanden van het Victoriameer - dat de dam van water moet voorzien -, lijkt de
Rapport Plan International: Link 4
problemen te bevestigen. Het water van het meer staat nu meer dan een meter onder het 10-jaarlijkse gemiddelde. Robbert is duidelijk: ‘Deze dam had er nooit mogen komen.’
20
Leermiddelen havo/vwo Make the Link - Climate exChange e
ul
od
M
2
We rijden verder naar de beroemde Bujagali watervallen, watervallen
is voor de gevaren van een stijgend zeewaterniveau, dat veroorzaakt
die door de dam zullen verdwijnen, en dalen af langs de oevers van
wordt door het opwarmen van de aarde. ‘Dit is zeker een gevolg van
de Nijl. Bij de watervallen staan honderden jongens, meisjes vrouwen
de opwarming van de aarde,’ aldus professor Sugata Hazra van de Ja-
en mannen te kijken. Of zoals Robbert zegt: ‘Zij komen de watervallen
davpur University in Kolkata. ‘Het zeewaterniveau is in de periode van
de laatste eer bewijzen.’ Hij wijst naar het gras langs de rivier, vlak
2002 tot 2009 tweemaal zo snel gestegen als in de periode daarvoor.
eronder is een strook stenen te zien. ‘Tot daar stond het water, maar
Het zeewaterpeil stijgt naarmate het warmer wordt.’ Het eiland dat
je ziet dat het al twintig centimeter gezakt is. Het effect van klimaat-
in India ‘New Moore Island’ genoemd wordt en in Bangladesh wordt
verandering’, volgens Robbert.
aangeduid met ‘South Talpatti’, was een onbewoond rotsoppervlak in het deltagebied van Sundarbans. Het had een lengte van nauwelijks 3
Op weg naar het hotel realiseren Michel en ik ons dat er een ingewik-
kilometer en een breedte van 2,5 kilometer. Toch leverde het eilandje
keld verhaal op ons wacht. Wat is het effect van klimaatverandering op
jarenlang onenigheid op tussen de twee landen, eigenlijk al sinds Ban-
de mensen, het milieu en de dam? Wat is het economische belang van
gladesh in 1971 onafhankelijk werd van Pakistan.
het project? Wat is de impact van de dam op de mensen die wonen in het gebied? Kan het project inderdaad een motor van economische
De verdwijning van New Moore Island, dat nooit meer dan twee
ontwikkeling worden en is het daarom de investering waard?
meter boven de zeespiegel uitstak, zou weleens een slecht voorteken kunnen zijn voor heel wat eilanden in de delta. Professor Hazra zei dat
Het filmen moet nog beginnen, maar het wordt me duidelijk dat hier
er talloze eilanden bedreigd worden door het zeeniveau. In de laatste
in Oeganda klimaatverandering geen abstract begrip meer is, maar
10 jaar is het zeeniveau met ongeveer 5 millimeter per jaar gestegen.
een dagelijkse realiteit.
Voor die tijd steeg het niveau jaarlijks met ongeveer 3 millimeter. Nu is het al eerder gebeurd dat mensen gedwongen waren verschillende eilanden in de Baai van Bengalen te verlaten. Zo werd het eiland Lohachara al in 1996 verlaten, terwijl het eiland Ghoramara voor 48% beneden zeeniveau ligt. Duizenden zogeheten klimaatvluchtelingen zijn inmiddels al op de vlucht geslagen. Van ten minste 10 andere eilanden wordt beweerd dat ze in onmiddellijk gevaar verkeren. Bangladesh, dat ongeveer 160 miljoen inwoners heeft, zou weleens een van de landen kunnen zijn die het meest te vrezen heeft van klimaatverandering. Officiële bronnen schatten dat ongeveer 20% van de kuststreek door de zee bedolven zal worden en er wel 20 miljoen mensen genoodzaakt zullen zijn om te verhuizen als het zeeniveau tegen 2050 met een meter gestegen is. Sommige klimaatmodellen voorspellen dat deze stijging van een meter in 2050 werkelijkheid zou kunnen zijn.
Bujagali watervallen (Oeganda), foto: Sameer Vasta.
8. Stijgend zeewaterpeil (Artikel uit dagblad ‘The Independent’ van 25 maart 2010) Stijgend zeeniveau vaagt eiland weg dat al 30 jaar lang de inzet vormt van een geschil. Ruzie tussen India en Bangladesh over stipje land in de Golf van Bengalen ten einde. Een laaggelegen eiland in de armen van een mangrove delta, leverde al al bijna dertig jaar lang een strijd op tussen India en Bangladesh. Nu is het echter geen aanleiding tot ruzie meer. Het eiland werd onlangs opgeslokt door de golven. Experts zeggen dat dit alarmerend
Verdwenen eiland. Foto: Ashok Prabhakaran
21
Make the Link - Climate exChange Leermiddelen havo/vwo
e
ul
od
M
9a.
2
9b.
‘IJskappen smelten sneller door warmere oceanen’
Nederland slecht af na smelten ijs Zuidpool
WASHINGTON - Het smelten van de ijskappen wordt niet alleen versneld door warmere lucht, een gevolg van de opwarming van de aarde, maar ook door warmer water onder het ijs.
DE BILT - Als de ijskap van Antarctica een meter smelt, dan krijgt Nederland te maken met een zeespiegelstijging van 120 centimeter. Het is voor ons land gunstiger als het ijs op Groenland smelt. Dan stijgt het niveau van de Noordzee met 40 centimeter.
Laatste update: 4 juli 2011 23:24 info
Laatste update: 15 april 2011 20:36 info
foto: Thinkstock foto: Thinkstock
Dat blijkt uit een onderzoek, waarover zondag een artikel is gepubliceerd in het tijdschrift Nature Geoscience. De rol van warmer water onder de ijskappen is tot dusverre onderbelicht geweest, stellen Jianjun Yin van de Universiteit van Arizona en zijn collega’s. Zij denken dat het ijs in Groenland en Antarctica door warmer water sneller smelt. De zeespiegel stijgt niet als drijvende ijskappen smelten, maar dat gebeurt wel wanneer landijs in zee belandt. “Het opwarmen van de oceanen is veel belangrijker dan het opwarmen van de atmosfeer, omdat water een veel grotere warmtecapaciteit heeft dan lucht”, aldus Yin. “Als je een ijsklont in een warme kamer plaatst, is deze na enkele uren gesmolten. Maar als je dezelfde ijsklont in een bak water plaatst, is deze na enkele minuten al verdwenen.”
Dat meldt het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut KNMI vrijdag op zijn website. De gegevens komen uit een gezamenlijke studie van de Universiteit Utrecht, de TU Delft en het KNMI naar regionale verschillen van de zeespiegelstijging Volgens de onderzoekers zullen de veranderingen als gevolg van de opwarming van de aarde niet overal even groot zijn. De regionale verschillen in zeespiegelstijging hangen onder meer samen met oceaanstromingen. Ook de aantrekkingskracht tussen oceaan en ijs speelt een rol. ‘’Als de ijsmassa afneemt wordt er minder water naar de ijskap toegetrokken terwijl er tegelijkertijd meer water in de oceaan terechtkomt’’, aldus de onderzoekers.
Drijfijs
Daar komt bij dat gletsjerijs sneller in zee verdwijnt als drijfijs voor kusten smelt. Er komt dan steeds meer ijs in zee terecht. “Dit betekent dat zowel Groenland als Antarctica waarschijnlijk sneller smelt dan de wetenschappelijke gemeenschap voorheen dacht”, zei Jonathan Overpeck van het Insituut voor Milieu van de Universiteit van Arizona en medeauteur van het artikel. “Dit artikel draagt bij aan het bewijs dat de zeespiegel tegen het einde van de eeuw mogelijk een meter gestegen is en nog veel meer in de daaropvolgende eeuwen”, voegde hij hieraan toe. Volgens de onderzoekers stijgt de temperatuur van het zeewater langs de kust van Groenland tot 2100 met twee graden Celsius. Langs de kust van Antarctica stijgt de temperatuur in dezelfde periode 0,9 graad Celsius, denken zij.
Rijzende aardkorst
Ze ontdekten ook dat de regionale verschillen in zeespiegelstijging te maken hebben met de rijzende aardkorst. Tijdens de laatste ijstijd, zo’n 20.000 jaar geleden, heeft het ijs de aardkorst naar beneden gedrukt. De korst onder IJsland, Canada en Scandinavië is daarvan nog steeds aan het terugveren en daarmee stijgt het zeeniveau. De ene locatie heeft daar meer last van dan de andere.
bron: nu.nl, 15/04/11
bron: nu.nl, 14/07/11
22
Leermiddelen havo/vwo Make the Link - Climate exChange e
ul
od
M
2
10. Klimaatverandering kan voor meer aardbevingen zorgen
11. Opwarming aarde bedreigt voedselvoorziening Aziaten
(Van de website van het Algemeen Dagblad, 19 april 2010)
(Citaat van de website van het Algemeen Dagblad, 15 juni 2010)
Foto: Eddy Van 3000 ROTTERDAM - Een kleine verandering in het klimaat kan meer aardbevingen, grondverschuivingen en vulkaanuitbarstingen veroorzaken.
UTRECHT - Door klimaatverandering dreigt de hoeveelheid smeltwa-
Volgens wetenschappers kunnen smeltend ijs, de stijging van het
ter van sneeuw en ijs in delen van het Himalaya-gebergte sterk af te
zeeniveau en zwaardere stormen een invloed hebben op de aardkorst.
nemen. Tientallen miljoenen mensen in Pakistan, India en Bangladesh
Er is volgens het onderzoek van Royal Society niet veel nodig om
worden daardoor de komende decennia bedreigd in hun voedselze-
voor meer geologische activiteit te zorgen. Op sommige plaatsen,
kerheid.
zoals in Alaska, zou de klimaatverandering nu al een impact heb-
Dat schrijven onderzoekers van de Universiteit Utrecht in de jongste
ben. Doordat het ijs smelt, komt er meer water in de oceaan terecht.
editie van het toonaangevende wetenschapsblad Science.
Het vasteland komt intussen omhoog aangezien het gewicht van de De wetenschappers hebben de afname van gletsjers en sneeuwbe-
ijsmassa afneemt.
dekking bepaald in de stroomgebieden van vijf grote rivieren, De In Groenland en op Antarctica zou het land zo over stukken van een
Indus, de Ganges, de Brahmaputra, de Yangtze en de Gele Rivier.
hele kilometer kunnen bewegen. En zo zouden er op sommige plaat-
Mede aan de hand daarvan voorspelden zij de toekomstige wateraf-
sen meer aardbevingen kunnen ontstaan. Vooral onder ijs kan zo’n
voer en de gevolgen daarvan voor de landbouw. Sommige rivieren
aardbeving gevaarlijk zijn. Als ijsschotsen afbreken kunnen ze op hun
zijn namelijk vrijwel volledig afhankelijk van smeltwater, en vormen
beurt tsunami’s veroorzaken.
ook een essentiële schakel in de voedselproductie.
Ook de aardkorst kan worden beïnvloed door een andere verdeling
Zestig miljoen mensen
van het gewicht. En zo zijn er meer vulkaanuitbarstingen mogelijk.
Vooral de stroomgebieden van de Indus en de Brahmaputra lijken
Professor Bill McGuire van University College London zegt dat hij
kwetsbaar voor opdroging. ,,We schatten dat zestig miljoen men-
bewijzen heeft van situaties waar er meer aardbevingen ontstonden
sen rond 2050 in hun voedselzekerheid worden bedreigd in deze
sinds er kleine veranderingen in het klimaat plaatsvonden. “Er is veel
gebieden’’, aldus hydroloog Walter Immerzeel. Elders in de Himalaya
minder voor nodig dan we denken.”
gebeurt evenwel het omgekeerde; het stroomgebied van de Gele
In het verleden, zoals op het einde van de vorige ijstijd, werd toege-
Rivier lijkt volgens de wetenschappers juist natter te worden door
nomen geologische activiteit ook opgemerkt in perioden waarin het
een toename van de hoeveelheid neerslag in de winter.
klimaat veranderde. Maar de gevolgen van de huidige klimaatveranDe wetenschappers gebruikten voor hun onderzoek onder meer hy-
dering zijn geologisch nog niet in kaart gebracht. (BVDL)
drologische modellen, voorspellingen uit vijf verschillende klimaatmodellen en satellietbeelden van de ontwikkeling van sneeuw en ijs. Zij
Bron: Link 5
erkennen dat in hun berekeningen grote onzekerheden zitten, onder meer wat betreft het tempo waarin gletsjers in omvang afnemen.
23
Make the Link - Climate exChange Leermiddelen havo/vwo
e
ul
od
M
2
‘Koraalrif kan in 2050 verdwenen zijn’
,,De voorspelde trend in rivierafvoeren is echter ongevoelig voor deze onzekerheid’’, stelt hoogleraar Hydrologie Marc Bierkens. (ANP)
Laatste update: 23 februari 2011 21:16
Bron: http://www.ad.nl
WASHINGTON - Als de wereld niet snel actie onderneemt tegen de bedreigingen, kunnen koraalriffen in 2050 van de zeebodem zijn verdwenen.
foto: ANP Het koraal kampt met steeds warmer zeewater, dat ook steeds zuurder wordt. Ook scheepvaart en kustbebouwing bedreigen de kleurrijke onderzeese heuvels die zijn opgebouwd door levende koraalpoliepen.
Steeds blekere koraal ‘’Alle bedreigingen van de koraalriffen komen nu samen’’, zei Jane Lubchenco, bestuurder van de National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA) woensdag in Washington bij een presentatie van haar studie naar de toekomst van de riffen. Volgens het rapport is ruim 90 procent van de riffen in 2030 bedreigd. In 2050 zou dat gelden voor alle riffen. Vooral de opwarming van de zee leidt tot steeds blekere koraal. De groei neemt af door de verzuring, een gevolg van het toenemende hoeveelheid CO2 in het water.Bovendien tast overbevissing de koraalriffen aan.
Herstellen De onderzoekers roepen op om snel de CO2-uitstoot te verminderen en overbevissing te bestrijden. De riffen hebben in het verleden getoond dat ze zich snel kunnen herstellen. “Als het koraal echt verdwijnt, bedreigt dat wereldwijd de inkomstenbronnen van zo’n 500 miljoen mensen”, zei onderzoekster Lubchenco. Vooral in Zuidoost-Azië en rond de Indische Oceaan leven veel mensen van de koraalriffen. Dat varieert van toerisme tot visvangst. Zonder riffen zijn kustgebieden bovendien minder beschermd tegen hoge golven.
bron: nu.nl, 23/02/11
24
Leermiddelen havo/vwo Make the Link - Climate exChange e
ul
od
M
2
13. Ergste droogte in afrikasinds 1951
NRC, 6 juli 2011 Op de website is een fragment te vinden uit het NOS-journaal van 13 juli 2011 (groep ‘Documenten en filmpjes bij het lespakket’). Hierin wordt de honger in de Hoorn van Afrika en de problemen die daarbij komen kijken besproken.
25
Make the Link - Climate exChange Leermiddelen havo/vwo
e
ul
od
M
2
14. ‘Wapengekletter rond de Noordpool’
NRC Handelsblad, 23 juli 2011
26
Leermiddelen havo/vwo Make the Link - Climate exChange e
ul
od
M
2
15. V-raad ‘verzaakt plicht’ over klimaat
NRC Handelsblad 21 juli 2011
woordenlijst Adaptatie - aanpassing Biodiversiteit – alle planten en dieren en andere levende wezens van een bepaald gebied Ecosysteem – de wisselwerking tussen alle levende wezens en de levenloze natuur in een bepaald gebied Klimaatactivist – iemand die zich inzet tegen klimaatverandering, bijvoorbeeld door mee te doen aan acties en campagnes, maar bijvoorbeeld ook door zelf milieubewust te leven. Milennium-doelstellingen - Bij de eeuwwisseling ondertekenden vertegenwoordigers van 189 landen de Millenniumverklaring. Zij spraken af zich actief in te zullen zetten om de wereldwijde armoede te bestrijden. Hiervoor werden acht heldere en meetbare doelstellingen geformuleerd, die in 2015 gehaald moeten zijn (zie bijvoorbeeld http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/onderwijsin-ontwikkelingslanden/vraag-en-antwoord/wat-zijn-de-millenniumontwikkelingsdoelen.html Rechtvaardigheid – eerlijkheid, gerechtigheid Schenden – aantasten, beschadigen, breken
27
Make the Link - Climate exChange Leermiddelen havo/vwo
e
ul
od
M
2
Voorbeeld van een webdiagram
kleinere oogst
VERANDERLIJKE NEERSLAG
honger
niet voldoende ma誰s om gezin te voeden
minder landbouwopbrengsten
vrouwen/meisjes moeten verder lopen om water te halen
mensen trekken weg om werk te zoeken gemeenschappen vallen uiteen
zij kunnen minder/niet meer naar school
28
Leermiddelen havo/vwo Make the Link - Climate exChange e
ul
od
M
2
Activiteit 2 ‘Kompasroosvel’ Wat zijn de gevolgen voor de natuurlijke omgeving? Denk aan landschap, planten, dieren, zee en weer.
N
E Economie –
W staat voor Wie Beslist – W Waar worden de politieke besluiten gevormd rondom dit verhaal? Wie heeft de macht om te beslissen hoe er met de situatie wordt omgegaan? Wie heeft de macht over zijn eigen lot?
Welke economische gevolgen brengt de situatie met zich mee? Wat verandert er voor het bedrijfsleven en het levensonderhoud van mensen? Wie kan zich een verhuizing of een wisselend inkomen permitteren?
S Sociaal – wie wordt erdoor beïnvloed en op welke manier? Denk in het bijzonder na over de vraag hoe verschillende mensen erdoor beïnvloed worden – vrouwen, mannen, kinderen, politici, arme en rijke mensen? Reageert iedereen op dezelfde manier op de situatie?
29