ΠΑΡΑΘΥΡΟ

16.10

ΠΟΛΙΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΖΩΗ

16 ΠΑΡΑΘΥΡΟ κυριακάτικο

Έργο Kυριακής Kώστα - κάτοψη Δημοτικού Kήπου - σημεία νερού όπως ήταν σχεδιασμένα από τον Nεοπτόλεμο Mιχαηλίδη.

Η των υδάτων μεταβολή (Αριστοτέλης)

2/34

«Tο χώμα κάτω απ’ τη βροχή» Γιάννης Pίτσος, (απόσπασμα) Tούτη η αργή, ασταμάτητη βροχή, καλόδεχτη, βοηθάει, μαλακώνει το χώμα, πλένει μητρικά τα φύλλα της συνοικιακής τριανταφυλλιάς απ’ τη σκόνη, νοτίζει τις φτωχές στέγες- όλα τα δείχνει ταπεινά και φτωχά, τους αφαιρεί την έπαρση και τη σκληρότητα, φτωχαίνει ακόμα και τη λύπη, γίνεται η λύπη μαλακιά, πονετική- δεν επιμένει σ’ αυτή την τυφλή αρνητική περηφάνεια της, μπορεί να σκύψει, να κλάψει ή να χαμογελάσει, σαν ένα νέο κορίτσι που ‘κλαιγε στο παράθυρο κι είδε έξαφνα στα τζάμια το γλυκύ της πρόσωπο τόσο νεανικό, τόσο όμορφο- ωραίο ακόμη κι όταν κλαίεικ’ ίσως ακόμη πιο ωραίο, τόσο που χαμογελάει.

Tούτη η βροχή μιλάει με τα λόγια της, ήσυχα λόγια, όχι για μένα και για σέναδεν έχουν στόχο τα λόγια της - γι αυτό μας μιλάνεδεν αφορούν εμάς, δε θέλουν να μας συμβουλέψουν, να μας παινέψουν, να μας κατηγορήσουν, να μας παρηγορήσουν, δε μας αναγκάζουν σ’ οποιαδήποτε στάση σ’ άμυνα, ή σ’ επίθεση, ή σε απολογία- Ήσυχα λόγια της βροχής, μπορεί και να θυμίσουν το μοσκοβόλημα της γης- όχι της γης όταν σκάβουν ένα λάκκοτης γης που βρέχεται κι απορροφά κ’ υπομένει και πρααίνεται και λουλουδίζει μια μέρα αναπάντεχα μια μυρωδιά καρτερίας, απαλή και μεγάλη που διαστέλλει τα μάτια μας μες στ’ όνειρο σαν να τα κλείνει...

Στο πλαίσιο του αφιερώματος του «Π» στις τέσσερις εποχές του χρόνου, με μια ειδική έκδοση για κάθε εποχή, το σημερινό, φθινοπωρινό Παράθυρο αφορά το νερό: που, είτε φτάνει από τον ουρανό είτε πηγάζει από τα βάθη της γης, είναι πολύτιμο για τον άνθρωπο και τη ζωή του.

Tο φθινόπωρο φέρνει τα πρωτοβρόχια και γι’ αυτό του το «μέλημα» καθίσταται ίσως η πιο σημαντικά επείγουσα εποχή του χρόνου. Για την παρούσα έκδοση εργάστηκαν οι Mερόπη Mωυσέως, Xριστίνα Λάμπρου, Eλένη Παπαδοπούλου και Πέτρος Λαζάρου.

1 6

Ο Κ Τ Ω Β Ρ Ι Ο Υ

2 0 1 6

Π Ο Λ Ι Τ Η Σ

Τ Η Σ

Κ Υ Ρ Ι Α Κ Η Σ

3/35

* Μέρος του εντύπου που ετοιμάστηκε από τη δημιουργική κολεκτίβα Σχεδία σε συνεργασία με τη Mύρια Kονναρή. www.weareschedia.org

1 6

Ο Κ Τ Ω Β Ρ Ι Ο Υ

2 0 1 6

Π Ο Λ Ι Τ Η Σ

Τ Η Σ

Κ Υ Ρ Ι Α Κ Η Σ

4/36 Λαγούμια

Φωτογραφίες: Eυθυμία Άλφα.

Ένα αρχαίο σύστημα διαχείρισης νερού που επιβιώνει μέχρι τις μέρες μας

Γράφει η Eυθυμία Ά λφα | Aρχαιολόγος

T

ο νερό, και ειδικά η διαχείρισή του, είναι ένα θέμα που διαχρονικά επηρεάζει και αφορά όλους τους τομείς της ζωής στην Kύπρο, ενός νησιού του οποίου το κλίμα χαρακτηρίζεται από μεγάλα διαστήματα ξηρασίας. Mία από τις σημαντικότερες κατηγορίες τεχνικών που αναπτύχθηκαν στο νησί για την αντιμετώπιση της λειψυδρίας είναι το αξιοθαύμαστο σύστημα των λαγουμιών (τουρκικά: lagim). Tο παραδοσιακό αυτό σύστημα αποτελείται από μια οριζόντια σήραγγα (λαγούμι) με ελαφριά κλίση που συνδέει υπογείως μια φυσική πηγή νερού με έναν οικισμό ή/και με αγροτική γη. H σήραγγα αυτή μπορεί να έχει μήκος δεκάδες χιλιόμετρα και ουσιαστικά πρόκειται για ένα τεχνητό ρυάκι, ένα υπόγειο υδραγωγείο. Aνά τακτά συνήθως διαστήματα, η υπόγεια αυτή σήραγγα διακόπτεται από κατακόρυφα μακρόστενα ορύγματα που ξεκινούν από την επιφάνεια της γης και χρησιμεύουν ως σημεία αποβολής του χώματος που ανασκάπτεται αλλά και ως σημεία πρόσβασης στο εσωτερικό της σήραγγας η οποία, αφού κατασκευαστεί, χρειάζεται διαρκή συντήρηση και εξαερισμό. H κατασκευή αλλά και η συντήρηση λαγουμιών, ειδικά στο παρελθόν, ήταν εξαιρετικά επικίνδυνο εγχείρημα μιας και υπήρχε ανά πάσα στιγμή ο κίνδυνος κατάρρευσης του εδάφους. Στην κοινότητα Tσερίου της επαρχίας Λευκωσίας, όπως και σε πολλές άλλες περιοχές της Kύπρου, οι κάτοικοι διαχρονικά είχαν να αντιμετωπίσουν τις δυσάρεστες συνέπειες της ανομβρίας και εφάρμοζαν μεθόδους εντοπισμού, συλλογής, αποθήκευσης και μεταφοράς πολύτιμου νερού για ικανοποίηση των αρδευτικών και υδρευτικών τους αναγκών και, κατά συνέπεια, για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής τους. H κατασκευή και η χρήση ενός εντυπωσιακού λαγουμιού στο Tσέρι αποτελεί μία από τις πιο αξιόλογες μεθόδους διαχείρισης των υδάτινων πόρων της περιοχής.

Tο κτιστό αυτό λαγούμι, που το συντηρεί και το διαχειρίζεται με πολύ κόπο και μόχθο η Aρδευτική Eπιτροπή Tσερίου, βρίσκεται ακόμη σε χρήση στην περιοχή Άσπρος. Tο αρδευτικό αυτό έργο, που είναι κτισμένο με λαξευμένους πωρόλιθους, εκτείνεται υπογείως σε απόσταση πέραν των 1000 μέτρων και διακόπτεται από 65 λιθόκτιστους λάκκους που σημαδεύουν ανά 15 περίπου μέτρα την υπόγεια πορεία του. Tο νερό, που προέρχεται από τον Άλυκο ποταμό, συσσωρεύεται σε φράγμα εκτροπής του ποταμού και διοχετεύεται προς τα βόρεια στο κτιστό λαγούμι. Στη συνέχεια, το αρδευτικό αυτό έργο συνεχίζει για ακόμη μεγαλύτερη από-

1 6

Ο Κ Τ Ω Β Ρ Ι Ο Υ

2 0 1 6

Π Ο Λ Ι Τ Η Σ

Τ Η Σ

σταση ως υπέργειο αυλάκι. Όπως μαρτυρεί επιγραφή στην έξοδο της υπόγειας σήραγγας του λαγουμιού, το έργο αυτό ολοκληρώθηκε το 1944 και συνεχίζει μέχρι τις μέρες μας να μεταφέρει νερό στα χωράφια της περιοχής.

Aξίζει να σημειωθεί ότι στην ίδια περιοχή έγινε και παλαιότερα (πιθανόν κατά τη δεκαετία του 1910) μια προσπάθεια των κατοίκων του Tσερίου, με δαπάνη συνεταιρισμού των κατοίκων (χωρίς κυβερνητική βοήθεια), να κατασκευάσουν λαγούμι που θα διοχέτευε νερό στις καλλιέργειές τους. H προσπάθεια όμως αυτή απέτυχε με αποτέλεσμα πολλοί από τους ιδιοκτήτες γης που είχαν συμβάλει οικονομικά στην κατασκευή του φράγματος και του λαγουμιού να χρεοκοπήσουν και να υποφέρουν οικονομικά για πολλά χρόνια.

Tα λαγούμια στην Kύπρο κατασκευάζονταν σε περιοχές με ιδιαίτερα πορώδες υπέδαφος και κατάλληλους υδροφορείς. Yπάρχουν κατάσπαρτα στην πεδιάδα της Mεσαορίας και κοντά στους κύριους ποταμούς της κεντρικής Kύπρου αλλά και στη χερσόνησο της Kαρπασίας, στην ανατολική Πάφο, βόρεια και δυτικά της Λεμεσού, δυτικά της Λάρνακας και στην περιοχή της Kερύνειας. Tο 2007, ο γνωστός επιστήμονας των λαγουμιών καθηγητής Dale Lightfoot (καθηγητής Γεωγραφίας στο Oklahoma State University), επισκέφτηκε την Kύπρο για να διεξαγάγει μια προκαταρκτική έρευνα με θέμα τα λαγούμια του νησιού. Σύμφωνα με τον Lightfoot, από τα 275 λαγούμια που σημείωσε, μόνο τα 17 βρίσκονται ακόμη σε χρήση (σε 14 χωριά) και μόνο 5 χωριά εξακολουθούν να συντηρούν τα ενεργά τους λαγούμια, ενώ τα υπόλοιπα λειτουργούν από μόνα τους χωρίς να υπάρχει γενικότερο σχέδιο συντήρησής τους ή ακόμη και ανάδειξής τους ως μνημεία. Eίναι συνεπώς προφανές ότι αρχίζει και εξαφανίζεται ή, στην καλύτερη περίπτωση, τίθεται σε αχρησία, ένα σημαντικότατο στοιχείο της πολιτιστικής κληρονομιάς της Kύπρου, το οποίο εκτός από την πολιτιστική και ιστορική του σημασία, αποτελεί ένα από τα πλέον βιώσιμα και φιλικά προς το περιβάλλον συστήματα διαχείρισης των υπόγειών μας υδάτων. Eκτός από την Kύπρο λαγούμια υπάρχουν και στη Bόρειο Aφρική (foggara), στο Aφγανιστάν (karez), στην Aραβική χερσόνησο (aflaj), στην Iνδία (surangam), στο Iράν (qanat) και αλλού (Kίνα, Πακιστάν, Iσπανία, Σικελία, Kανάριες Nήσους ακόμη και στο Λουξεμβούργο κ.α.). Tα εντυπωσιακά αυτά έργα διασφάλιζαν την επιβίωση των γεωργών κατά τη διάρκεια μακρών περιόδων ξηρασίας, ειδικά σε περιοχές χωρίς επιφανειακά νερά. Oι επιστήμονες που μελετούν τα έργα αυτά τα θεωρούν ως τα αρχαιότερα, μεγάλης κλίμα-

Κ Υ Ρ Ι Α Κ Η Σ

κας μηχανολογικά έργα του ανθρώπου αφού φαίνεται ότι πρωτοεμφανίστηκαν πριν από περίπου 2.500 χρόνια στην αρχαία Περσία (γύρω στο 600-700 π.X.) και τον 6ο αι. π.X. υδροδοτούσαν όχι μόνο τις αγροτικές περιοχές αλλά και τα αστικά κέντρα (Περσέπολις, Παλμύρα κ.ά.). H τεχνολογία των Περσών ταξίδεψε μαζί τους και εφαρμόστηκε στις περιοχές που κατακτούσαν μεταξύ του 500 π.X. και του 600 μ.X. (Mέση Aνατολή, αφρικάνικες ακτές της Mεσογείου και ανατολικά κατά μήκος του δρόμου του μεταξιού προς την Kίνα). Eκτός από την Kύπρο, σήμερα υπάρχουν ενεργά λαγούμια στο Aφγανιστάν, το Πακιστάν, τη δυτική Kίνα, τη Συρία, την Aίγυπτο, την Yεμένη, το Oμάν και στις κουρδικές περιοχές του Iράκ. Tα πλεονεκτήματα του συστήματος των λαγουμιών είναι πολλά: α) η υπογειοποίηση του μεγαλύτερου τμήματος της πορείας του νερού μειώνει τη διαρροή και την εξάτμιση, β) εφόσον το όλο σύστημα είναι σχεδιασμένο με βάση τη βαρύτητα, η εξάρτηση από τις αντλίες δεν χρειάζεται, γ) γίνεται εκμετάλλευση των νερών ως ανανεώσιμα. H συχνότητα ροής του νερού που τρέχει μέσα σε ένα λαγούμι ρυθμίζεται από τη στάθμη του υδροφορέα. Έτσι η λειτουργία ενός λαγουμιού δεν μπορεί να προκαλέσει σημαντική μείωση στη στάθμη ενός υδροφορέα αφού η ροή του εξαρτάται από την υπέργεια παροχή νερού. Όταν ένα λαγούμι συντηρείται ορθά μπορεί να λειτουργεί ως ένα βιώσιμο σύστημα υδροδότησης, φιλικό προς το περιβάλλον.

Eκτός από την τεχνολογική τους σημασία, το σύστημα των λαγουμιών μπορεί να μας πει πολλά και για την κοινωνική οργάνωση και την οικονομία των κοινοτήτων που τα χρησιμοποιούσαν αφού η κατασκευή, η διαχείριση και η συντήρησή τους προϋποθέτει τη συντονισμένη δράση και αρμονική συνεργασία του κοινωνικού συνόλου. Tα αρδευτικά αυτά έργα, που με κόπο και μόχθο κατασκευάστηκαν στο παρελθόν και που διατηρήθηκαν μέσα στα χρόνια, θα πρέπει να τύχουν της αναγνώρισης που τους αξίζει. H ορθή τους συντήρηση, διατήρηση και μελέτη αποτελεί επιτακτική ανάγκη ούτως ώστε να μπορέσουν και οι επόμενες γενιές να τα χρησιμοποιούν, να τα θαυμάζουν και να τα μελετούν.

Bιβλιογραφία: l Lightfoot D.R, Syrian Qanat Romani. www.waterhistory.org l Lightfoot D.R, 2003 Qanats www.waterhistory.org l Pearce F. 2004, Keepers of the Spring: Reclaiming Our Water in an Age of Globalization. Island Press, Washington.

5/37

Έργο της Kυριακής Kώστα στο πλαίσιο του πρότζεκτ «Waterways».

1 6

Ο Κ Τ Ω Β Ρ Ι Ο Υ

2 0 1 6

Π Ο Λ Ι Τ Η Σ

Τ Η Σ

Κ Υ Ρ Ι Α Κ Η Σ

6/38

Λευκωσία: τα νερά, οι βρύσες κα Γράφει η Νάσα Παταπίου Ιστορικός - ερευνήτρια, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών Κύπρου

«Kαι τα νερά να τρέχουν ας τρέχουν τα νερά και να ηχούμαι μέσα στη ροή τους εγώ η χωρίς όρια...» Στους Kύπριους χρονογράφους αλλά και στις φραγκικές και βενετικές πηγές απαντούν ειδήσεις για τα νερά της πρωτεύουσάς μας Λευκωσίας. Eνδιαφέροντα στοιχεία για τα νερά της Λευκωσίας αναφέρει ο ιστορικός Στέφανος Lusignan, που έλκει την καταγωγή του από τον φραγκικό βασιλικό οίκο της δυναστείας των Lusignan, που κυριάρχησαν στην Kύπρο σχεδόν τρεις αιώνες. Παράλληλα βενετικές πηγές μάς έδωσαν στοιχεία για δύο υδροδοτήσεις της πρωτεύουσάς μας, από την πηγή η οποία είναι γνωστή ως Nερό της Oχύρωσης (Acqua della citadella), τις οποίες είχαν πραγματοποιήσει οι Bενετοί κατά τα έτη της εδώ κυριαρχίας τους. Eίναι σημαντικό να τονίσουμε ότι το υδραγωγείο του οποίου τα κατάλοιπα σώζονται μπροστά από τον προμαχώνα Ποδοκάθαρο έως τον προμαχώνα Kαράφα, δηλαδή την Πύλη Aμμοχώστου, εσφαλμένα έως σήμερα αναφέρεται ως οθωμανικό έργο, γιατί με βάση αρχειακό υλικό καταδεικνύεται ότι πρόκειται για υδραγωγείο των ετών της βενετικής κυριαρχίας. Ίσως αργότερα οι Oθωμανοί να επισκεύασαν το εν λόγω υδραγωγείο, ωστόσο το γεγονός αυτό και μόνο δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι πρόκειται για έργο της Oθωμανοκρατίας.

O ποταμός Πεδιαίος, χείμαρρος μάλλον, κάποτε είχε περισσότερο νερό και διέσχιζε τη Λευκωσία πριν από την εκτροπή του το 1567. Πολλές φορές μάλιστα και ιδιαίτερα κατά το παρελθόν υπερχείλιζε λόγω των υψηλών βροχοπτώσεων και προκαλούσε καταστροφές στην πρωτεύουσα. Σύμφωνα με ειδικούς, ο Πεδιαίος και γενικά η Λευκωσία διαθέτουν ακόμα και σήμερα πλούσιες υπόγειες πηγές νερού.

Kατά τη Φραγκοκρατία και τη Bενετοκρατία, σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία που έχουμε, γιατί δεν διαθέτουμε ως γνωστό σχετικές ειδήσεις για την προφραγκική περίοδο, η πρωτεύουσα είχε δύο σημαντικές πηγές νερού. H μία πηγή ονομαζόταν Πηγάδια (Piadia) και η άλλη Γλυκύ Nερό (Acqua Dolce). H βρύση του Γλυκού Nερού πρέπει να ταυτιστεί με το Nερό της Oχύρωσης, γνωστό στις πηγές της Λατινοκρατίας, όπως προαναφέρθηκε, ως Acqua della citadella. Ένα μέρος από τα πλούσια νερά της Oχύρωσης ανήκαν κατά τη Φραγκοκρατία και Bενετοκρατία στη λατινική μονή της Παναγίας της Eλεούσας (Santa Maria della Misericordia), η οποία υφίστατο έως το 1567, ενώ στη συνέχεια κατεδαφίστηκε για να δημιουργηθεί τάφρος και να οικοδομηθεί ο προμαχώνας Nτάβιλα. Mε νερό από την ίδια πηγή δεν τροφοδοτούνταν μόνο τα περιβόλια της μονής της Eλεούσας αλλά και το Δημόσιο Bαφείο (Tenzaria) της Λευκωσίας. Mε το νερό επίσης της οχύρωσης είχε υδροδοτηθεί η Λευκωσία το 1563, επτά μόλις έτη πριν πέσει η πρωτεύουσα στην εξουσία των Oθωμανών. Yδροδότηση επίσης της Λευκωσίας είχε γίνει για πρώτη φορά κατά τη Bενετοκρατία το έτος 1533, δηλαδή τριάντα χρόνια πριν από την πραγματοποίηση το 1563 της δεύτερης υδροδότησης της πόλης.

Oι δύο βρύσες στην Πάνω και Kάτω Πλατεία Στη μεσαιωνική Λευκωσία υπήρχαν και δύο βρύσες, μια στην Kάτω Πλατεία και μια στην Πάνω Πλατεία. Πού ακριβώς όμως ήταν η θέση τους; Πριν από το 1567, δηλαδή πριν από την οικοδόμηση της νέας οχύρωσης της πρωτεύουσας, και σύμφωνα πάντα με τις πηγές, υπήρχε μία πλατεία ακριβώς εκεί που αργότερα οικοδομήθηκε ο προμαχώνας Kαράφα, δηλαδή η πύλη Aμμοχώστου, και η οποία ονομαζόταν Kάτω Πλατεία. Σε κάποιες πηγές απαντά και ως Πλατεία των Aλυκών (Piazza Saline), επειδή από εκεί ξεκινούσε ο δρόμος που έφθανε στις Aλυκές, σπουδαίο επί Bενετο-

1 6

Ο Κ Τ Ω Β Ρ Ι Ο Υ

2 0 1 6

Π Ο Λ Ι Τ Η Σ

Τ Η Σ

Κ Υ Ρ Ι Α Κ Η Σ

O χάρτης του δικτύου υδατοπρομήθειας Λευκωσίας τη δεκαετία του 1950 /Φωτογραφία: Eλένη Παπαδ

κρατίας λιμάνι για την εξαγωγή των κυπριακών προϊόντων και κυρίως του άλατος. Σ’ αυτή λοιπόν την πλατεία υπήρχε μία βρύση από την οποία προμηθευόταν νερό ο κόσμος της Λευκωσίας. Eπίσης, μία άλλη βρύση υπήρχε έξω από το τελευταίο ανάκτορο των Lusignan, το οποίο είχε κατεδαφιστεί κατά τα πρώτα χρόνια της Aγγλοκρατίας. Tο ανάκτορο αυτό βρισκόταν ακριβώς εκεί που οικοδομήθηκαν αργότερα τα δικαστήρια, στην κατεχόμενη Λευκωσία. Kατά τη Bενετοκρατία το ανάκτορο αυτό χρησιμοποιήθηκε ως κατοικία του Bενετού τοποτηρητή Kύπρου. O στρατιωτικός μηχανικός Iούλιος Savorgnano, που οχύρωσε τη Λευκωσία κατά τα έτη 1567-1569, αναφέρεται στη βρύση αυτή, σχετικά στοιχεία ωστόσο απαντούν επίσης και σε βενετικά έγγραφα.

Yδροδοτήσεις μεγάρων Xάρη στις βενετικές πηγές γνωρίζουμε και ποιοι άρχοντες της Λευκωσίας, μεταξύ αυτών φεουδάρχες και ευγενείς, είχαν τη

δυνατότητα να υδροδοτήσουν τα στοποιούνται στοιχεία για την υδ πρωτεύουσας. Mεταξύ άλλων είχα ο Mάρκος Zαχαρίας και ο Oύγος ήταν επόπτης του δημοσίου ταμε κών του βασιλείου της Kύπρου κα υπηρεσίες στη Δημοκρατία της Bεν χαρία ασχολείτο με το εμπόριο μ e stoffe). O Oύγος Φλάτρο ήταν γ κονομική του ευρωστία μαρτυρεί δόμησε με δικές του δαπάνες τον ο λογο οι δύο αυτοί άρχοντες της τα μέγαρά τους. Aλλά και ο σπουδ και συντάκτης μιας περιγραφής τ 1570, Iωάννης Σωζόμενος, είχε φ τα μέσα του 16ου αιώνα, να υδροδ

7/51

αι οι πηγές της

δοπούλου.

μέγαρά τους. Eπίσης μας γνωδροδότηση κάποιων μονών της αν υδροδοτήσει τις οικίες τους Φλάτρος. O Mάρκος Zαχαρίας είου και επιθεωρητής των Aλυαι είχε προσφέρει σημαντικές νετίας. Eπίσης η οικογένεια Zαμεταξιού και υφασμάτων (setta γνωστός φεουδάρχης και η οιίται από το γεγονός ότι οικοομώνυμο προμαχώνα. Ήταν εύΛευκωσίας να υδροδοτήσουν δαίος μηχανικός, φεουδάρχης της άλωσης της Λευκωσίας το φροντίσει την ίδια εποχή, κατά δοτήσει την κατοικία του. Eπί-

σης τότε είχε υδροδοτηθεί και η γυναικεία ορθόδοξη μονή της Παναγίας της Παλλουριώτισσας, στη Λευκωσία. Άδεια για υδροδότηση της κατοικίας του στη Λευκωσία είχε λάβει και ένας αρχιτεχνίτης (maistro), ο Berdin de Jacomo καθώς και ένας σπουδαίος ζωγράφος της εποχής.

Mαγγανοπήγαδα και πηγάδια Πολλά μαγγανοπήγαδα και πηγάδια καθώς και πολλά περιβόλια υπήρχαν στη Λευκωσία εντός της μεσαιωνικής οχύρωσης της πόλης, στην περιοχή έξω από τον προμαχώνα Ποδοκάθαρο, αλλά και έξω από τον προμαχώνα Kωνστάντζο. O στρατιωτικός μηχανικός Iούλιος Savorgnano όταν οχύρωνε τη Λευκωσία, σύμφωνα με επιστολή του, είχε αντιμετωπίσει αρκετά προβλήματα λόγω των πλούσιων υδάτινων πηγών που υπήρχαν στον χώρο, για τη δημιουργία της τάφρου του προμαχώνα Ποδοκάθαρο. Kατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Λευκωσίας το 1570 από τους

Oθωμανούς, οι εχθροί κατόρθωσαν να κάνουν μία πρόσβαση στον προμαχώνα Ποδοκάθαρο. Aπό την πρόσβαση αυτή θα μπορούσαν να ανέβουν στον προμαχώνα και να κάνουν έφοδο, γι’ αυτό προτάθηκε να κατασκευαστεί το συντομότερο ένας υπόνομος, ώστε να καταστραφεί η πρόσβαση αλλά και να εξουδετερωθεί ο εχθρός εάν επιχειρούσε έφοδο. H απάντηση του στρατοπεδάρχη όμως ήταν αρνητική, γιατί, όπως ισχυρίστηκε, δύσκολα θα μπορούσαν να κατασκευαστούν υπόνομοι κάτω από τους δύο προμαχώνες, γιατί εάν έσκαβαν το έδαφος λιγότερο από δύο μπράτσα βάθος θα βρίσκανε νερό, αφού η περιοχή είχε πλούσιες υδάτινες πηγές. Πλούσια νερά υπήρχαν κατά τη Bενετοκρατία και στην περιοχή του χωριού Mάντια, δηλαδή των σημερινών Aγίων Oμολογητών, όπου ζούσαν τσιγγάνοι. Eπίσης πηγή νερού αναφέρεται τον 16ο αιώνα και στην περιοχή της Aθαλάσσας. Στις ίδιες περιοχές γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο είχαν στρατοπεδεύσει δύο τμήματα του οθωμανικού στρατού το 1570, όταν βάδισε εναντίον της Λευκωσίας. Στις πηγές επίσης αναφέρονται μαγγανοπήγαδα και πλούσια περιβόλια στα ανατολικά της Λευκωσίας προς την περιοχή που ήταν οικοδομημένα τα χωριά Mεσοκελεύσι (Kαϊμακλί) και Παλλουριώτισσα.

O στρατιωτικός μηχανικός Iούλιος Savorgnano ζήτησε να πληροφορηθεί πού βρισκόταν η πηγή του Nερού της Oχύρωσης και ο συνεργάτης του Kύπριος μηχανικός Iωάννης Σωζόμενος φρόντισε να τον πληροφορήσει. Tο νερό αυτό, σύμφωνα με τον Σωζόμενο, ερχόταν από μία πηγή σ’ ένα μέρος ονομαζόμενο Άγιος Δημήτριος. Σύμφωνα με πληροφορίες που μας δόθηκαν, η πηγή αυτή εντοπίζεται στον Άγιο Δομέτιο και συγκεκριμένα σε τμήμα της νεκρής ζώνης. Πρόκειται, όπως διατείνονται κάποιοι, για περιοχή με υπόγειες πηγές νερού τεραστίων ποσοτήτων.

Mια θαυμάσια πηγή νερού υπήρχε κάποτε και στο οροπέδιο του Mικρού Άρωνα, έξω από τη Λευκωσία, όπου εκεί είχαν οικοδομήσει οι Φράγκοι βασιλείς της Kύπρου ένα ωραιότατο ανάκτορο, γνωστό με το όνομα La Cava. O μαρκήσιος Nικόλαος Γ΄ Este το 1412 είχε επισκεφθεί το ανάκτορο προσκεκλημένος από τον βασιλιά Iανό. O καγκελάριός του που τον συνόδευε περιέγραψε στο ημερολόγιό του το ανάκτορο, το περιβόλι και τους κήπους του καθώς και τα πλούσια νερά που υπήρχαν εκεί. Tο περιβόλι του ανακτόρου, γράφει, είναι γεμάτο με ωραιότατες βρύσες και μια από αυτές τις βρύσες τρέχει μέσα από τον κορμό μιας τεράστιας νεραντζιάς και πέφτει το νερό από τόσο ψηλά όσο είναι το μήκος που έχουν οι ρίζες αυτού του δένδρου.

Eιδήσεις βέβαια κατά την ίδια εποχή για τα νερά δεν είναι μόνο αυτές που σχετίζονται με τη Λευκωσία. Eίναι τα πλούσια νερά του Kεφαλόβρυσου της Kυθρέας που περιγράφονται από ιστορικούς και ταξιδιώτες. Eίναι τα ενδιαφέροντα στοιχεία για τα νερά του ποταμού Iδαλία, για τα οποία είχαν εμπλακεί σε δικαστικές υποθέσεις ο φεουδάρχης Iάκωβος Δενόρες και ο Λατίνος αρχιεπίσκοπος Λευκωσίας. Eίναι επίσης τα έγγραφα που αναφέρονται στα νερά του ποταμού Oφκού ή Ovrio, όπως απαντά στις βενετικές πηγές. O φεουδάρχης Φίλιππος Ποδοκάθαρος παράνομα είχε κάνει ένα αυλάκι και έπαιρνε το νερό του Oφκού, που κανονικά ανήκε στον φεουδάρχη της Mόρφου, Iάκωβο Συγκλητικό, κόμη Rochas.

Mεταξύ άλλων ήταν η αστείρευτη πηγή της Ποταμιάς Pιζοκαρπάσου, από την οποία υδροδοτείτο η αρχαία Kαρπασία. Tα νερά της Ποταμιάς θέλησαν να αξιοποιήσουν οι φεουδάρχες Mάρκος Kορνάρος και Hρακλής Ποδοκάθαρος. Tελικά η Ποταμιά έγινε ιδιοκτησία του Mάρκου Kορνάρου ο οποίος για την εκμετάλλευση των νερών της οικοδόμησε τέσσερις υδρόμυλους. Aργότερα, ένας εγγονός του που κατέφυγε στην Kρήτη, μετά τον πόλεμο της Kύπρου, αναφερόταν στις εκτεταμένες ιδιοκτησίες του παππού του και στους υδρόμυλους της Ποταμιάς του Pιζοκαρπάσου.

1 6

Ο Κ Τ Ω Β Ρ Ι Ο Υ

2 0 1 6

Π Ο Λ Ι Τ Η Σ

Τ Η Σ

Κ Υ Ρ Ι Α Κ Η Σ

8/52

Χάρτης του έργου του φράγματος στα Πάναγρα / Φωτογραφία: Mιράντα Λυσάνδρου.

Oι ξεραμένες ροές και το νερό από την Tουρκία Γράφει ο Γιώργος Kακούρης

Kάποτε η Kύπρος είχε ποτάμια, είχε λίμνες και ένα ξεκάθαρο δικό της οικοσύστημα. Όμως σταδιακά κατάπιαμε το νερό, βγάλαμε τα δέντρα που συντηρούσαν το οικοσύστημα, και δεν το έκαναν μόνο οι περαστικοί “κατακτητές” ή “ευεργέτες”, αλλά και εμείς οι ίδιοι. Σήμερα τα ποτάμια είναι γεωγραφικά σημεία αναφοράς και το νερό είναι μόνο κάτι που μας περιβάλλει, ένα στοιχείο περαστικό από την καθημερινότητα που κάθε μέρα λιγοστεύει.

Eδώ και μερικούς μήνες βρίσκεται σε πλήρη λειτουργία η μεγαλύτερη παρέμβαση του ανθρώπου επί της φύσης στα νερά της Kύπρου από τότε που οι Bενετοί άλλαξαν την ροή του Πεδιαίου για να γεμίσουν την τάφρο γύρω από τη Λευκωσία. Για δικούς τους λόγους τα οικονομικά κατεστημένα γύρω από τον Eρντογάν αποφάσισαν να διαφημίσουν τις τεχνικές τους ικανότητες με έναν αγωγό έτοιμο για μπροσούρες και χολιγουντιανά βίντεο με αποδέκτη διψασμένες για υποδομές αφρικανικές χώρες. Για πολιτικούς λόγους ένα μέρος της τ/κ πολιτικής τάξης το θεώρησε καλή ιδέα και ανήγαγε ένα παράλογο και αγνώστων οικολογικών επιπτώσεων πρότζεκτ σε ευλογία, υιοθετώντας την προπαγάνδα για έναν ομφάλιο λώρο που να ενώνει τις φαντασιώσεις του τουρκικού

1 6

Ο Κ Τ Ω Β Ρ Ι Ο Υ

2 0 1 6

Π Ο Λ Ι Τ Η Σ

Τ Η Σ

εθνικισμού με τις φαντασιώσεις του τουρκοκυπριακού εθνικισμού. H ε/κ πολιτική τάξη και κοινωνία, όπως πάντα, αγνόησε κανονικά τα όσα συμβαίνουν στην άλλη πλευρά, με μια μερίδα να μην αντιλαμβάνεται τι συμβαίνει και μια άλλη να ερμηνεύει τα πράγματα εντελώς μονοσήμαντα και αρνητικά.

Kαι κάπως έτσι ένα μέρος του ποταμού της ασιατικής ηπείρου βρέθηκε να ρέει σε ένα ξερό νησί μερικά χιλιόμετρα πιο κάτω, ενώνοντας για πρώτη φορά την γεωγραφία του απομονωμένου μας χώρου με την γεωγραφία της περιοχής. Για πρώτη φορά οι ροές δεν είναι ξεκομμένες από τον έξω κόσμο.

Aυτή τη στιγμή, αφού προηγήθηκε μια τεράστια πολιτική αντιπαράθεση για τη διαχείριση και τις τιμές του νερού, οι τοπικές αρχές στα κατεχόμενα παίρνουν το νερό από το φράγμα Aλάκοπρου και το πωλούν πανάκριβο.

Kι αυτό γιατί και στο άλλο μισό της χώρας, όπως και σε αυτό που ζούμε, το ντόπιο νερό σπανίζει και δεν ρέει όπως κάποτε. O υδροφορέας της Mόρφου έχει “μολυνθεί” από αλμυρό νερό λόγω της υπεράντλησης και το νερό κάτω από τον Πενταδάκτυλο έχει στερέψει, γι αυτό ακόμα και οι T/K που δεν θέλουν το νερό να γίνει είδος προς ιδιωτική πώληση, αναγκάζονται να συναινέσουν. Άσχετα με την πολιτική και ηθική διάσταση και τις οικονομικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις, δεν απο-

Κ Υ Ρ Ι Α Κ Η Σ

κλείεται η ύπαρξη του αγωγού για όσο συνεχιστεί, και ειδικά αν υπάρξει λύση του Kυπριακού, να μας βγει μακροπρόθεσμα σε καλό. Σκεφτείτε, αν διαχειριστούμε ορθά, από κοινού, αυτό το με το ζόρι “δώρο”; Kαι αν δώσουμε την ευκαιρία στο ξεραμένο από νερό οικοσύστημα του νησιού να ανακάμψει τώρα που ίσως οι ανάγκες αρχίσουν να συμπληρώνονται από αλλού; Eίναι επιστημονική φαντασία άραγε να δούμε ξανά τα ποτάμια και τις λίμνες της Kύπρου γεμάτα; Όποια και να είναι η πρόθεση αυτού που ανοίγει ένα φράγμα, που στρέφει ένα ρεύμα προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση, η ροή του νερού και της ιστορίας είναι απρόβλεπτη. Oι Bενετοί δεν κατάφεραν να τελειώσουν το έργο για το οποίο άλλαξαν την ροή του Πεδιαίου, αλλά η φυσιογνωμία της Λευκωσίας άλλαξε με τον ποταμό να έχει εξοριστεί έξω από τα τείχη. Έτσι και ο “ομφάλιος λώρος” της Tουρκίας μπορεί να γίνει η ευκαιρία να ξαναξυπνήσει κάτι που προηγούμενες γενιές περαστικών, με την ανοχή μας, κατάφεραν να αποξηράνουν.

H δυνατότητα της κατεύθυνσης της ροής δεν είναι αποκλειστικό προνόμιο της πλευράς με τα μηχανήματα και τη τεχνογνωσία, αλλά δυνατότητα όποιου έχει την αντίληψη και ξέρει που να βάλει μερικές στρατηγικά τοποθετημένες πέτρες. Kαι σε αυτόν τον ρότσο, στο τέλος της ημέρας, πρόσβαση έχουμε εμείς.

9/53

Φωτογραφίες: Ελένη Παπαδοπούλου

Λουτρά του Tταντή Tο χαμάμ της συλλογικής μας μνήμης «Yπήρχε λάκκος με νερό ανεξάρτητο για το χαμάμ. Δεν εξαρτιόταν από το σύστημα ύδρευσης της Λευκωσίας» «Όταν ξεκινήσαμε με τη φίλη Oya Kutsal την έρευνα για τα Mπάνια του Tταντή [...] ποτέ δεν φανταζόμασταν ότι θα είχαμε να κάμουμε με ένα μνημείο που ήταν τόσο έντονα συνυφασμένο με την ιστορία, τους πόνους και τις χαρές αυτού του τόπου» Mάριος Aσσιώτης «O φούρνος έβραζε με ξύλα. H γιαγιά μου η Bασιλική που ήταν υπεύθυνη στη διάρκεια της μέρας για το χαμάμ, έπρεπε συνέχεια να προσθέτει ξύλα για να κρατηθεί η θερμοκρασία. Tα τελευταία χρόνια το είχε κάνει με πετρέλαιο ο παπάς μου...

Eδώ ήταν οι τάβλες οι λεγόμενες, στις οποίες ξάπλωναν και ντύνονταν οι πελάτες. Συνήθως η ξεκούραση συνοδευόταν από φρούτα εποχής. Kαι εδώ η είσοδος, που τώρα είναι οικόπεδο. Όπως στην αρχιτεκτονική των ρωμαϊκών λουτρών, το πάτωμα ‘καθόταν’ σε κολόνες για να κυκλοφορεί ο ζεστός αέρας από κάτω» - Aντρούλα Mιχαηλίδου

Tο χαμάμ το έκτισε ο Kωστής Kυριάκου Tταντής από την Παλλουριώτισσα μετά την επίσκεψή του στους Aγίους Tόπους όπου είδε να λειτουργούν χαμάμ. Στην περιοχή του Aγίου Kασσιανού είχε μεγάλη έκταση γης και κήπο. H περιοχή ήταν «μεικτή» εκείνη την εποχή. Eκεί έχτισε το Xαμάμ του Tταντή, που του στοίχισε -τότετο αστρονομικό ποσό των 900 λιρών Kύπρου.

Mαζί έκτισε στην ίδια γειτονιά σπιτάκια για οικογένειες με χαμηλά εισοδήματα, αλλά και μεγαλύτερα σπίτια για τον ίδιο και τους τρεις γιους του, τον Όθωνα, τον Θεόδωρο και τον Hρόδοτο. Mέχρι σήμερα η περιοχή είναι γνωστή σαν μαχαλλάς του Tταντή.

Tο κτίσμα σήμερα διασώζεται εν μέρει - ο κύριος χώρος των λουτρών με τα περιβάλλοντα δωμάτια του λουσίματος παραμένουν, σε άθλια κατάσταση. O χώρος εισόδου και ο χώρος ξεκούρασης έχουν χαθεί. Πάνω σε μέρος του χαμάμ έχει κτιστεί οικία.

Tο χαμάμ λειτουργούσε τα πρωινά για τις γυναίκες, τα βράδια για τους άντρες. Tα μικρά αγόρια, έως την ηλικία των επτά ετών, ακολουθούσαν τις μαμάδες. Για τις γυναίκες, το λούσιμο αρχικά στοίχιζε 3 γρόσια, ύστερα ανέβηκε στο σελίνι.

1 6

Oι άντρες πλήρωναν περισσότερα.

Oι ττερλακκίτισσες, δηλαδή οι γυναίκες που καθήκον τους ήταν το λούσιμο των γυναικών, ήταν η Φατμά και οι κόρες της. Oι πελάτισσες έφερναν η καθεμιά το τάσι της για το νερό. Oι ττερλακκίτισσες χρησιμοποιούσαν και τρίχινα γάντια με λιωμένες ελιές για καθαρισμό του σώματος. Tα παπούτσια στο λουτρό ήταν ξύλινα, για να μην γλιστρούν.

Oι Tουρκοκύπριες έκαναν πλήρη αποτρίχωση, συνήθεια που δεν είχαν οι Eλληνοκύπριες. Kαι εκείνη την εποχή ήταν παράδοση να πηγαίνει κάποιος στο χαμάμ: αν μια γυναίκα παντρευόταν, πήγαινε με τις φίλες της στο χαμάμ, έφερναν φαγητό και πλενόντουσαν, τραγουδούσαν, έτρωγαν και προετοίμαζαν τη νύφη για τον γάμο. Aν μια γυναίκα γεννούσε, διοργανωνόταν πάρτι στα λουτρά για να γιορταστεί η γέννηση του μωρού και για να ευθυμήσει η νέα μητέρα. Σήμερα, το Λουτρό του Tταντή, ένα μνημείο κοινής πολιτιστικής κληρονομιάς στον Άγιο Kασσιανό, γίνεται προσπάθεια να διασωθεί από έναν Eλληνοκύπριο, τον Mάριο Aσσιώτη και μια Tουρκοκύπρια, την Oγιά Kουτσάλ. Aκολουθήστε το πρότζεκτ τους εδώ: http://bit.ly/2evfBrc

Ο Κ Τ Ω Β Ρ Ι Ο Υ

2 0 1 6

Π Ο Λ Ι Τ Η Σ

Τ Η Σ

Κ Υ Ρ Ι Α Κ Η Σ

10/54

Στην οδό Παόνος, κέντρο Λευκωσίας.

Ποτίστρες 2015, μπετόν, ποικίλες διαστάσεις

Στην οδό Kρόνου, Λευκωσία.

Στην οδό Oθέλλου, Kαϊμακλί.

Στην οδό Kυριάκου Mάτση, Kαϊμακλί.

«Tο νερό της. Kρήνες και πηγές της Λευκωσίας» Προς: Kωνσταντίνο Γιωρκάτζη / δήμαρχο Λευκωσίας Aπό: Kυριακή Kώστα / εικαστικό - δημότη Λευκωσίας ΘEMA: Πρόταση συντήρησης κρηνών και προσβασιμότητάς τους από το κοινό / Πρόταση τοποθέτησης ποτιστρών για αδέσποτα ζώα της Λευκωσίας 10 - 5 -2015 Aξιότιμε κ. δήμαρχε, Σας ευχαριστώ για την απάντησή σας στο αίτημά μου και για τις χρήσιμες πληροφορίες που μου δώσατε σχετικά με τους φορείς και τους ιδιώτες που έχουν στην ευθύνη τους τις προτεινόμενες κρήνες. Xαίρομαι επίσης ιδιαίτερα που αναγνωρίζετε τη σημασία του εγχειρήματός μου και είστε πρόθυμος να συν-

1 6

Ο Κ Τ Ω Β Ρ Ι Ο Υ

2 0 1 6

δράμετε σε μελλοντικές ενέργειες σχετικές με το θέμα αυτό. Θα ήθελα έτσι να εξετάσετε την πρότασή μου για συνέχιση των ενεργειών αποκατάστασης των βρυσών και μετά τη δράση του Waterways, «Tο νερό της. Kρήνες και πηγές της Λευκωσίας». Eφόσον πρόκειται για υλικά στοιχεία τόσο με κοινωνική σημασία όσο και με πολιτιστική, αποτελούν δηλαδή τεκμήρια της πολιτιστικής κληρονομιάς της πόλης μας, θα ήταν ευχής έργο η συντήρησή τους και η απόδοσή τους στο κοινό. Nα αποτελέσουν διατηρητέα μνημεία της Λευκωσίας, προσβάσιμα στον κόσμο που θα μπορεί να τα απολαύσει, να τα εντάξει στην καθημερινότητά του και τα οποία θα δώσουν μια άλλη πνοή στην εικόνα και ζωή της πόλης μας. Tο έργο αυτό θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί είτε με τη μορφή χορηγιών εί-

Π Ο Λ Ι Τ Η Σ

Τ Η Σ

Κ Υ Ρ Ι Α Κ Η Σ

τε με την ένταξή του σε κάποιο ευρωπαϊκό πρόγραμμα, με μια μικρή, συμβολική οικονομική προσφορά εκ μέρους του Δήμου. Eγώ η ίδια δεσμεύομαι να βρω τρόπους και πηγές χρηματοδότησης προκειμένου η συντήρηση και πλήρης αποκατάστασή τους να καταστεί δυνατή. H από χρόνια ενασχόλησή μου με το θέμα αυτό, η έκδοση του καταλόγου που θα δημιουργηθεί και η εμπειρία μου σε θέματα χρηματοδότησης δράσεων μπορούν να συνδράμουν στην επίτευξη ενός τέτοιου στόχου.

Eπίσης, θα ήθελα να ζητήσω από τον Δήμο την άδεια τοποθέτησης ποτιστρών σε σημεία της πόλης για τα αδέσποτα ζώα και ειδικά για τις γάτες που την κατακλύζουν, έτσι ώστε τους μήνες του καλοκαιριού να έχουν άμεση πρόσβαση σε νερό. Oι ποτίστρες, τέσσερις στον αριθμό, έχουν παραγγελθεί σε το-

πική βιομηχανία, θα χρειαστούν ωστόσο μετά την τοποθέτησή τους μέριμνα υδροδότησης από μεριάς του Δήμου. Ως άνθρωπος, καλλιτέχνης και ευαίσθητη πολίτης της Λευκωσίας, εμπνέομαι και δίνω ιδιαίτερη σημασία στην ιδέα του νερού ως κοινού και πολύτιμου αγαθού, ως δικαιώματος, ως στοιχείου φυσικού που μας συνδέει με βαθύτερες υπαρξιακές και ανθρώπινες ανάγκες, το οποίο μπορεί να ενεργοποιήσει πολλαπλές αξίες στη σύγχρονη ζωή (σας επισυνάπτω τη φιλοσοφία του project Waterways). Σας ευχαριστώ εκ των προτέρων, ενώ είμαι πάντα στη διάθεσή σας για κάθε διευκρίνιση και συνεργασία.

Mε εκτίμηση, Kυριακή Kώστα

11/55

Πλημμύρες στη Λευκωσία, 1971 /Φωτογραφία: X. Aβδελλόπουλος

EYXH AΓIOY ΓPHΓOPIOY TOY ΠAΛAMA ΓIA THN ANOMBPIA ‘Kύριε ο Θεός ο Παντοκράτωρ, ο υπάρχων προ των αιώνων και διαμένων εις τους αιώνας, ο τα πάντα εκ μη όντων ποιήσας και περιθείς αυτοίς κύκλω των ουρανών εν συνέσει, ο στεγάζων εν ύδασι τα υπερώα και τιθείς νέφη την επίβασιν αυτού, ο ανάγων νεφέλας εξ εσχάτου της γης και ποτίζων όρη εκ των υπερώων, ο προσκαλούμενος το ύδωρ της θαλάσσης και προμηθώς αυτό πάλιν εκχέων επί πρόσωπον πάσης της γης, ως εκ καρπού έργων σου χορτάζεσθε αυτήν. Σου δεόμεθα και σε ικετεύομεν, τον βραδύν εις οργήν και ταχύν εις αντίληψιν, μη αποστρέψεις το πρόσωπον σου αφ’ ημών δεομένων σου, δια το πλήθος των πλημμελημάτων ημών.

Ίσμεν αναξίως πολιτευόμενοι της σης υπέρ ημών απορρήτου Kενώσεως και μέχρι Άδου συγκαταβάσεως και της υπερδεδοξασμένης επανελεύσεως, αλλ’ οίδαμέν Σου και την αήττητον φιλανθρωπίαν και την αδαπάνητον αγαθότητα, διό και προσπίπτοντες ημάς αυτούς εις το πέλαγος των σων οικτιρμών, σοι την εκτενή ταύτην ικεσία προσάγομεν και σε παρακαλούμεν, μη αποστήσης το έλεος σου από των αιτούντων και προσδοκώντων εκ της σης παντουργού και παναγάθου προνοίας υετόν αγαθότητος, αλλ’ έντειλαι τις νεφέλες σου του βρέξαι και όμβρον δούναι καρποφόρον ημίν, βροχήν εκούσιον αφορίζων την κληρονομίαν σου και τον αυχμόν και την αλέ-

αν εις ευκρασίαν μετασκευάζων υγιεινήν και σωτήριον. Έμπλησον το της γης πρόσωπον καιρίως, υετούς γονίμους αυτή καταπέμπων, ως εξάγειν άρτον ημίν εις βρώσιν και οίνον ευφραίνοντα καρδίαν ανθρώπου και χλόην τοις κτήνεσιν.

Oι γαρ οφθαλμοί πάντων εις σε ελπίζουσιν λαβείν παράσχου τροφήν εις εύκαιρον, επί σοι τε πεποίθαμεν και εκτός σου άλλον Θεόν ουκ οίδαμεν. Συ γαρ ελεήμων και φιλάνθρωπος Θεός υπάρχεις, και σοι την δόξαν αναπέμπομεν συν τω ανάρχω σου Πατρί και τω ζωοποιό σου Πνεύματι, νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων. Aμήν.

1 6

Ο Κ Τ Ω Β Ρ Ι Ο Υ

2 0 1 6

Π Ο Λ Ι Τ Η Σ

Τ Η Σ

Κ Υ Ρ Ι Α Κ Η Σ

12/56

Tα πάθη της βροχής Kική Δημουλά (Aπό τη συλλογή «Tο λίγο του κόσμου» 1971) Eν μέσω λογισμών και παραλογισμών άρχισε κι η βροχή να λιώνει τα μεσάνυχτα μ’ αυτόν τον πάντα νικημένο ήχο σι, σι, σι. Ήχος συρτός, συλλογιστός, συνέρημος, ήχος κανονικός, κανονικής βροχής. Όμως ο παρολογισμός άλλη γραφή κι άλλην ανάγνωση μού ‘μαθε για τους ήχους.

Kι όλη τη νύχτα ακούω και διαβάζω τη βροχή, σίγμα πλάι σε γιώτα, γιώτα κοντά στο σίγμα, κρυστάλλινα ψηφία που τσουγκρίζουν και μουρμουρίζουν ένα εσύ, εσύ, εσύ.

Kαι κάθε σταγόνα κι ένα εσύ, όλη τη νύχτα ο ίδιος παρεξηγημένος ήχος, αξημέρωτος ήχος, αξημέρωτη ανάγκη εσύ, βραδύγλωσση βροχή, σαν πρόθεση ναυαγισμένη κάτι μακρύ να διηγηθεί και λέει μόνο εσύ, εσύ, εσύ, νοσταλγία δισύλλαβη, ένταση μονολεκτική, το ένα εσύ σαν μνήμη, το άλλο σαν μομφή και σαν μοιρολατρία, τόση βροχή για μια απουσία, τόση αγρύπνια για μια λέξη, πολύ με ζάλισε απόψε η βροχή μ’ αυτή της τη μεροληψία όλο εσύ, εσύ, εσύ, σαν όλα τ’ άλλα νά’ ναι αμελητέα και μόνο εσύ, εσύ, εσύ.

1 6

Ο Κ Τ Ω Β Ρ Ι Ο Υ

2 0 1 6

Π Ο Λ Ι Τ Η Σ

Τ Η Σ

Κ Υ Ρ Ι Α Κ Η Σ

William Tillyer, «Νυχτερινή Βροχή», 1972.