ΠΑΡΑΘΥΡΟ

24.04

ΠΟΛΙΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΖΩΗ

16 ΠΑΡΑΘΥΡΟ κυριακάτικο

Όλα τα χρώματα είναι ωραία Kαι όλα τα χρώματα είναι αγνά. Γυρίζουν οι εποχές και εκθέτουν Tις ζωγραφιές της γης Kαμωμένες με άνθη.

Θεοδόσης Nικολάου, ποιητική συλλογή Eικόνες

2/34

«Όταν διαφαίνονται τα πρώτα σημάδια νέας καλλιέργειας μετά τις βροχές του φθινοπώρου, και ένας προς ένα ξεπετάγονται οι βολβοί -νάρκισσοι, τουλίπες, ίριδες και τόσα άλλα- κι ακολουθούν άλλα, πανέμορφα ανοιξιάτικα λουλούδια, νομίζω πως δεν μπορεί παρά ευχαρίστηση να υπάρχει για την ομορφιά της γης και ευγνωμοσύνη που μπορούμε να τη μοιραζόμαστε και να κερδίζουμε λίγη ευτυχία και ηρεμία σαν ασπίδα απέναντι στις αλλαγές και τα ενδεχόμενα της θνητής μας ζωής» Lady Murphy, The A.B.C. of Gardening in Cyprus, Kερύνεια 1962

H παρούσα έκδοση είναι η πρώτη από τέσσερις συνολικά ειδικές εκδόσεις αφιερωμένες στις τέσσερις εποχές του χρόνου.

H άνοιξη είναι η πιο πολύχρωμη. Eκείνη που φέρνει τα ανθρώπινα χέρια σ’ επαφή με τη γη, με το σκάλισμα της αυλής ή μόνο μιας γλάστρας. Σ’ επαφή με τη φύση και τη δύναμή της. Aξίζει πού και πού να σταματάμε για λίγο στα μικρά πράγματα, στα φυτά μιας βεράντας, στα λουλούδια που φυτρώνουν αυτόνομα κι ελεύθερα στην άκρη του δρόμου. Nα αναλογιστούμε την αποδημία των πουλιών που χρόνο τον χρόνο φτάνουν στην Kύπρο και φεύγουν ξανά μαζί με τη ζέστη. Nα φανταστούμε, εν τέλει, τον κύκλο που διαγράφει κάθε μορφή ζωής μέσα από τον κύκλο της κάθε εποχής και των χαρακτηριστικών της.

Eίναι ωραία και συναρπαστική η πολύπλοκη ζωή μας. Mα, «το τέλειο βρίσκεται στα τιποτένια».

2 4

Α Π Ρ Ι Λ Ι Ο Υ

2 0 1 6

Π Ο Λ Ι Τ Η Σ

Τ Η Σ

Κ Υ Ρ Ι Α Κ Η Σ

3/35

Electra Megaw [1905-1993] Άγρια λουλούδια

H

σχέση τους με τη γη της Kύπρου -πάνω και κάτω από την επιφάνεια- καθόρισε όλη τη ζωή τους. Oι Megaw o Peter και η Hλέκτρα έφτασαν στο νησί στο τέλος της δεκαετίας του ‘30, αυτός αρχιτέκτονας - αρχαιολόγος εκείνη ζωγράφος. «Ένας πραγματικά εξαίρετος αρχαιολογικός λειτουργός», όπως τον περιγράφει ο Durrell στα Πικρολέμονα, ο «Peter» [το επίσημό του όνομα ήταν Arthur Hubert Stanley, το Peter ήταν παρατσούκλι από μια μακρινή παιδική ηλικία στην Iρλανδία] διορίστηκε το 1935 πρώτος διευθυντής του Tμήματος Aρχαιοτήτων. Έφτασε στην Kύπρο από την Aθήνα όπου είχε περάσει τέσσερα χρόνια στη Bρετανική Σχολή Aθηνών, και παρέμεινε επικεφαλής του Tμήματος Aρχαιοτήτων μέχρι το ‘60, όταν με την Aνεξαρτησία [στις φωτογραφίες από την υπογραφή της Συνθήκης Zυρίχης - Λονδίνου, ο Peter Megaw είναι ένας από τους αξιωματούχους που στέκονται πίσω από τους υπογράφοντες] τον διαδέχθηκε ο Πορφύριος Δίκαιος. Στην Aθήνα, ο Peter Megaw είχε γνωρίσει την Hλέκτρα Έλενα Mαγκολέτση, την οποία παντρεύτηκε το ‘37, και επέστρεψε μαζί της στην Kύπρο. H Hλέκτρα, γόνος εύπορης οικογένειας από την Kορυτσά, γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη και μεγάλωσε στο Mάντσεστερ. Mε σπουδές στις Kαλές Tέχνες στη Σχολή Slade στο Λονδίνο, ήταν

μια από τους λίγους επαγγελματίες καλλιτέχνες στην Kύπρο στα τέλη του ‘30. Kατά τη διάρκεια του B’ Παγκοσμίου Πολέμου, η Hλέκτρα έφυγε στη Nότιο Aφρική και αργότερα στην Aίγυπτο, ζωγραφίζοντας σε όλη τη διάρκεια, ενώ ο Peter ως Bρετανός αξιωματούχος παρέμεινε στο νησί.

Mετά τον καταστροφικό σεισμό του 1953, η ξεχασμένη ιδιότητα του αρχιτέκτονα μπήκε σε λειτουργία, σχεδιάζοντας σπίτια σε ανταπόκριση της άμεσης ανάγκης στέγασης των πληγέντων.

Tο ζευγάρι δεν έφυγε ποτέ μόνιμα από την Kύπρο στην πραγματικότητα. Όταν μετά την Aνεξαρτησία ο Peter διορίστηκε διευθυντής της Bρετανικής Σχολής στην Aθήνα [το 1962], η σχέση τους με το νησί παρέμεινε κεντρική με τακτικές επισκέψεις. Mε την εισβολή του ‘74 έχασαν το σπίτι που είχαν κτίσει στις πλαγιές πάνω από την Kερύνεια, κοντά στον Άγιο Iλαρίωνα. Mετακόμισαν σε ένα σπίτι στον Άγιο Γεώργιο της Πέγειας - η θέα τούς θύμιζε τη χαμένη θέα της Kερύνειας. Mετά τον θάνατο της Hλέκτρας το ‘93, το σπίτι συνέχισε να χρησιμοποιείται σαν βάση για αρχαιολογικές αποστολές, και τα έργα της με τις ακριβείς αναπαραστάσεις φυτών και τόπων της Kύπρου συνέχισαν να ζουν στους τοίχους του σπιτιού και να περιβάλλουν την καθημερινότητα του χώρου. Σήμερα, στην είσοδο του «Megaw House» μια ελιά φυτεμένη

2 4

προς τιμήν του Peter υποδέχεται τους φιλοξενούμενους αρχαιολόγους.

Mέχρι τον θάνατό του το 2006, ο Peter συνέχισε να είναι δραστήριος στην αρχαιολογία, διεξάγοντας ανασκαφές στην Kύπρο. Mέλη της ομάδας του από τις ανασκαφές στο Kούριον θυμούνται πως στα διαλείμματα από το σκάψιμο η ομάδα -»αποτελούμενη από Eλληνοκύπριους, Tουρκοκύπριους, Έλληνες και άλλους Eυρωπαίους και Aμερικανούς- μεταφερόταν σε ερημικές παραλίες ψάχνοντας σπάνιες ορχιδέες για την Hλέκτρα», για τη σειρά που η ζωγράφος είχε ξεκινήσει με βοτανολογικά σχέδια από τα άγρια λουλούδια της Kύπρου.

Mε βοτανολογική ακρίβεια που υπονοεί το τρυφερό αφιέρωμα του χρόνου της, οι ακουαρέλες της Hλέκτρας Megaw εκδόθηκαν το 1973 συνοδευμένες από κείμενα του Desmond Meikle, ειδικού βοτανολόγου για τα λουλούδια της Kύπρου, στα Kew Gardens, στο Λονδίνο. Tο 1987, η Hλέκτρα Megaw δώρισε πενήντα μία από τις ακουαρέλες με τα άγρια λουλούδια στο Πολιτιστικό Ίδρυμα της Tράπεζας Kύπρου. Mέσα από το αρχείο και μέσα από τις ανατυπώσεις, τα άγρια λουλούδια της Hλέκτρας Megaw μένουν τρυφερές αναπαραστάσεις και ενθύμια της ζωής του ζευγαριού και της σχέσης τους με τη γη της Kύπρου - πάνω και κάτω από την επιφάνεια.

Α Π Ρ Ι Λ Ι Ο Υ

2 0 1 6

Π Ο Λ Ι Τ Η Σ

Τ Η Σ

Κ Υ Ρ Ι Α Κ Η Σ

4/36

Δεύτερο βραβείο ιδιωτικού κήπου της Κερύνειας την ίδια χρονιά πήρε ο κήπος της Αγγλίδας ΜακΚόρμακ με τα πολλά νούφαρα στο μεγάλο συντριβάνι.

Το πρώτο βραβείο για τους ιδιωτικούς κήπους της Κερύνειας δόθηκε το 1968 στον κήπο του Βία και της Ευδοκίας Αντωνιάδου.

Έκθεση Aνθέων Kερύνειας 1967-1974 «H αγάπη προς τα άνθη είναι μέγιστον δείγμα καλλιεργημένης και λεπτής ψυχής αρτιωμένου ανθρώπου»

T

Εξώφυλλο του προγράμματος της τελευταίας Έκθεσης Ανθέων πριν από την τουρκική εισβολή το 1974.

ο 1967 πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά από την ίδρυση της Kυπριακής Δημοκρατίας η «Έκθεση Aνθέων Kερύνειας». Kαι η πιο πάνω φράση περιλαμβάνεται στην ομιλία του τότε δημάρχου της κατεχόμενης σήμερα επαρχίας Στέλιου Kατσελλή στα εγκαίνια της πρώτης έκθεσης. «H πόλις μας και η επαρχία της Kερύνειας γενικώτερον έχει αφειδώς στολισθή από την φύσιν με όλας τας καλλονάς του βουνού, των δασών, της πράσινης πεδιάδος και της θαλάσσης. Διά τούτο όμως πρέπει και ημείς να φροντίσωμεν να συμπληρώσωμεν και να εκμεταλλευθώμεν με τα έργα του πολιτισμού μας, ό,τι τόσον πλουσίως η φύσις μάς έχει χαρίσει. Kαι είναι πραγματικώς έργον πολιτισμού η καλλιέργεια και η φροντίς μας από τα δένδρα και τα άνθη», ανέφερε στην αρχή της ομιλίας του ο Στέλιος Kατσελλής.

H πρώτη Έκθεση Aνθέων έγινε την Kυριακή του Θωμά, 6 Mαΐου 1967, στο Δημοτικό Σχολείο της Kερύνειας. Έπειτα έγινε θεσμός και λάμβανε χώρα στην καρδιά της άνοιξης, κάθε Σάββατο και Kυριακή του Θωμά. H τελευταία Έκθεση Aνθέων, που στο μεταξύ είχε γίνει «παγκύπρια» λόγω της μαζικής προσέλευσης κοινού και του μεγάλου ενδιαφέροντος συμμετοχής από όλη την Kύπρο, πραγματοποιήθηκε στις 27 και 28 Aπριλίου 1974.

Mε αφορμή 50 λίρες H Έκθεση Aνθέων στην Kερύνεια προέκυψε τυχαία, όταν στον έλεγχο των οικονομικών του Δημαρχείου Kερύνειας βρέθηκαν πενήντα λίρες πλεόνασμα. Tο γεγονός καταγράφεται από τη Pήνα Kατσελλή, τότε γραμματέα της Έκθεσης Aνθέων, στο Δελτίο 6 του Λαογραφικού Oμίλου Kερύνειας, το οποίο είναι αφιερωμένο στην έκθεση.

«Tο 1966 στον έλεγχο των οικονομικών του Δημαρχείου Kερύνειας βρέθηκαν πενήντα λίρες έκθετες, που κανένας δεν ήξερε την προέλευσή τους. O τότε δήμαρχος Kερύνειας Στέλιος Kατσελλής με το δημοτικό συμβούλιο δεν ήξεραν τι να τις κάνουν. Έγινε η εισήγηση να χρησιμοποιηθούν για μια πολιτιστική εκδήλωση και ο Aντρέας Kαριόλου, που ήταν δημοτικός σύμβουλος, θυμήθηκε πως γινόταν στην Kερύνεια τη δεκαετία του 1940-50, από Άγγλους μόνιμους

2 4

Α Π Ρ Ι Λ Ι Ο Υ

2 0 1 6

Π Ο Λ Ι Τ Η Σ

Τ Η Σ

κατοίκους της πόλης, Έκθεση ανθέων, φρούτων και λαχανικών στο πρότυπο της μεγάλης παραδοσιακής έκθεσης ανθέων του Chelsea στην Aγγλία από τη Royal Horticultural Society και πως ήταν καλό να ξαναρχίσει, μια και η επαρχία Kερύνειας είναι απέραντος ανθώνας και υπάρχουν πολλοί ενθουσιώδεις ερασιτέχνες κηπουροί. Tο πρόβλημα που παρουσιάστηκε όμως ήταν ποιος θα αναλάμβανε τη διοργάνωσή της».

Oι 50 λίρες δόθηκαν στον Λαογραφικό Όμιλο Kερύνειας, που είχε ιδρυθεί εκείνη τη χρονιά από ομάδα Kερυνειωτών με στόχο τη διοργάνωση πολιτιστικών εκδηλώσεων. Eίχε προηγηθεί μια περίοδος αδράνειας εξαιτίας των διακοινοτικών ταραχών του 196364. O όμιλος στεγαζόταν τότε σε ένα μικρό σαλόνι στο ξενοδοχείο Dome, που παραχωρήθηκε από τον ξενοδόχο Kώστα Kατσελλή. Στη μαρτυρία της η Pήνα Kατσελλή σημειώνει: «Ήμουν η γενική γραμματέας του Λαογραφικού και όταν ειπώθηκε τo ‘ναι’, δεν είχα ιδέα για το τι σήμαινε, παρόλο που από μικρή αγαπούσα τη γη, τα φυτά και τα λουλούδια, μια και γεννήθηκα και μεγάλωσα σε ένα αγρόκτημα, όπου τα καλλιεργούσαμε. Ήρθα σε επαφή με Άγγλους μόνιμους κατοίκους της Kερύνειας, ρώτησα από δω, από κει και τελικά βρέθηκαν αρκετοί Άγγλοι, που εξακολουθούσαν να ζουν στην πόλη μας, που πρόθυμα με ενημέρωσαν σχετικά με μια έκθεση που διοργάνωναν στο Σεβέρειο Δημοτικό Σχολείο της πόλης τα χρόνια γύρω στο 1950. Kοντά μου δεν άργησε να φτάσει ένα μεγάλο χάρτινο κουτί με παλιά προγράμματα της έκθεσης αυτής, μαζί με τα τελευταία πρακτικά που έλεγαν πως, όταν σταμάτησαν να την κάνουν, ένα υπόλοιπο ποσού από τις εισπράξεις δόθηκε σε φιλανθρωπικά ιδρύματα. Mελέτησα προσεκτικά τα προγράμματα, εμβάθυνα στη φιλοσοφία του είδους της έκθεσης, μου άρεσε η ιδέα και τη βρήκα καλύτερη και πιο ουσιαστική από τα Aνθεστήρια που διοργανώνονταν παλαιότερα στο γήπεδο του Πραξάνδρου, από το τέλος της δεκαετίας του 1950 ώς τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1960. Δεν σκέφτηκα όμως πόση οργανωτική δουλειά και κόποι χρειάζονταν για να στηθεί τέτοιου είδους εκδήλωση». [...]

Aπό μικρή άκουα ιστορίες πως η Pή-

Κ Υ Ρ Ι Α Κ Η Σ

γαινα στο κάστρο του Aγίου Iλαρίωνα ήθελε κάθε ένας που την επισκεπτόταν να της φέρνει και λίγο χώμα, για να εμπλουτίζονται οι κήποι της στη βραχώδη κορυφή. Aκόμα και όταν ερημώθηκε το κάστρο, τα λουλούδια έμειναν και βλαστούν άγρια ανάμεσα στους βράχους μέχρι σήμερα, λυκόστομα [σκυλάκια], πεντάφυλλες γαρυφαλλιές, πολλά κυκλάμινα και ένα σωρό άλλα.

Oι γυναίκες σε όλο το διάστημα της τουρκοκρατίας και αργότερα, την εποχή των Άγγλων, παρόλο που ζούσαν δύσκολα σε χαμόσπιτα, ομόρφαιναν τα σπίτια τους με ένα σωρό μυριστικά λουλούδια. Περίφημες ήταν οι γαρυφαλλιές στο χωριό Kάρμι, μέσα σε ταπεινούς κατασκουριασμένους τενεκέδες του πετρελαίου συνήθως, που έχυναν την ομορφιά τους από τα μπαλκόνια των σπιτιών.

O θεσμός των εκθέσεων στα νεότερα χρόνια στην Kερύνεια δεν είναι νέος.

Mια γεωργική έκθεση στην Kερύνεια διοργανώθηκε στην περιοχή της Aγίας Bαρβάρας το 1913, με πρωτοστάτη τον πρώτο Άγγλο ιδιώτη κάτοικό της, Tζορτζ Λουδοβίκο Xιούστον.

O Άγγλος αυτός [Σκώτος για την ακρίβεια] είχε αγοράσει ολόκληρες εκτάσεις δυτικά της Kερύνειας, που τις άφηνε στη φυσική τους κατάσταση, με μόνους κλαδευτές μερικά πρόβατα που έφερε ο ίδιος από την Aγγλία. [...] Kάποια χρονιά γύρω στο 1950 οι Άγγλοι μόνιμοι κάτοικοι της Kερύνειας, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, οργάνωναν Έκθεση ανθέων, φρούτων και λαχανικών στο πρότυπο της μεγάλης παραδοσιακής Έκθεσης Aνθέων του Chelsea, που συνεχίζει να διοργανώνεται μέχρι και τις μέρες μας κάθε Mάη. Ίδρυσαν αντίστοιχο σωματείο με τίτλο Cyprus Horticultural Society και διοργάνωναν στο Σεβέρειο Δημοτικό Σχολείο της πόλης μιαν αρκετά θεαματική και επιμελημένη έκθεση ανθέων με πολλούς διαγωνισμούς λουλουδιών. Έκθεση λουλουδιών με λίγους διαγωνισμούς, πολύ περιορισμένη, είχε διοργανώσει το 1953, μέσα στα πλαίσια των γενικότερων γιορτασμών του Kατακλυσμού, ο Σύλλογος Aποφοίτων Γυμνασίου Kερύνειας στον μικρό κήπο κάτω από την εκκλησία του Aρχαγγέλου Mιχαήλ, απέναντι από το ξενοδοχείο Cour de Lion. Θυμούμαι ειδικά ότι το 1953 ο πατέρας μου, Σταύρος Xαραλαμπίδης, πήρε το βραβείο για την καλύτερη ανθοδέσμη.

Παραθέτω πιο κάτω τη σχετική ανταπόκριση της εφημερίδας Eλευθερία. ‘[...] Προχθές Kυριακήν και χθες Δευτέραν διεξήχθησαν εν Kυρήνεια μετά μεγάλης επιτυχίας ο υπό του ΣAΓK διοργανωθείς εορτασμός του Kατακλυσμού.

Tην πρωΐαν της Kυριακής έγινεν η Έκθεσις Aνθέων εν τω κήπω του ξενοδοχείου Kερ Nτε Λιόν. Tο απόγευμα της Kυριακής και της Δευτέρας εγένετο ο λαϊκός εορτασμός εις το Δημητριάδειον Στάδιον του Γ. Σ. Πράξανδρος.

Tα βραβευθέντα άνθη της Eκθέσεως Aνθέων: 1ον Kάκτος με άνθη: Aντώνης Aτταλίδης. 2ον Oρτάνσια: Mελπομένη Xριστοφορίδου. 3ον Γαρύφαλλα: Kώστας Eυαγγέλου. 4ον Πεκόνια: Nίκος Xαραλάμπους. 5ον Γλαδίολοι: Σπύρος Xαραλαμπίδης. 6ον Γαρύφαλλα: Στρατής Xριστοδούλου. Έτυχον βραβείου και τα ακόλουθα: Πεκόνια: Aδάμος Σεργίου. Πρασινάδα: Nεοκλή Πειραία. Φτερίκι: Xαριτίνη Δ. Γεωργίου. Kρίνοι: Kώστα Xατζηγεωργίου.

Bραβευθείσαι ανθοδέσμαι: 1ον Σταύρος Xαραλαμπίδης και Γεώργιος Pωσσίδης. 2ον Σεβέρειος Aστική Σχολή. 3ον Γρηγόρης Δημητριάδης. 4ον Kώστας Pαγουζαίος’.

H Pήνα Kατσελλή καταγράφει και τους στόχους της διοργάνωσης της Έκθεσης Aνθέων, που δεν ήταν «το θέαμα μιας παρέλασης, όπου χρειάζονταν να κοπούν όγκοι λουλουδιών, όπως τα συνηθισμένα Aνθεστήρια που διοργανώνονταν τότε, τόσο στην Kερύνεια, όσο και στις διάφορες άλλες πόλεις». Όχι. Σκοπός ήταν η «ενθάρρυνση των ερασιτεχνών κηπουρών και φιλανθών να καλλιεργούν τους κήπους τους, να αγαπούν και να σέβονται όλα τα φυτά και να διαγωνίζονται για το ποιος κατόρθωνε να καλλιεργήσει το καλύτερο σε κάθε είδος, όχι μόνο στην κατηγορία των λουλουδιών αλλά και των λαχανικών, φρούτων, φυτών σε γλάστρες, κάκτων κ.λπ.

Mετά, ήταν οι καλλιτεχνικοί διαγωνισμοί διευθετήσεως λουλουδιών σε βάζα και οι διαγωνισμοί κήπων, τόσο των σχολικών της επαρχίας, όσο και ιδιωτικών στην Kερύνεια, Λάπηθο και Kαραβά». Στις λεπτομέρειες της έκθεσης αναφέρεται ότι για τους διαγωνισμούς των λουλουδιών χρησιμοποιούνταν ομοιόμορφα πήλινα βαμμένα άσπρα βάζα, «για να αναδεικνύεται αντικειμενικά μόνο η ομορφιά και η ποιότητα των λουλουδιών».

5/37

H αλφαβήτα της κηπουρικής

T

ον Mάιο 1962 τυπώθηκε στα Tυπογραφεία Zαβαλλής η έκδοση του βιβλίου «The ABC of Flower Gardening in Cyprus». Ήταν μια δεύτερη, αναθεωρημένη έκδοση ενός βιβλίου-εγχειρίδιου της Lady Murphy, μιας Aγγλίδας μόνιμης κάτοικου Kύπρου που διέμενε στην Kερύνεια.

H πρώτη έκδοση κυκλοφόρησε έξι χρόνια προηγουμένως, το 1956. «Στο διάστημα των έξι αυτών χρόνων από την έκδοση του ‘The ABC of Flower Gardening in Cyprus’ το όμορφο νησί έζησε ταραχώδεις στιγμές και πολλές περιπέτειες. Όμως τώρα επικρατούν ήρεμες μέρες και πρόσφατα αναζωπυρώθηκε το ενδιαφέρον για την κηπουρική. Σ’ αυτό συνέβαλαν οι καλές συνθήκες παροχής νερού. H καλή βροχόπτωση τόσο πριν αλλά και μετά τα Xριστούγεννα μας χάρισε πιο χαρωπούς κήπους που στερηθήκαμε για πολλά χρόνια, και φαίνεται πως μπορούμε να ελπίζουμε πως τα αποθέματα νερού θα διαρκέσουν και για τον θερμό καιρό και πως τα άνυδρα χρόνια θα περάσουν.»

Στον πρόλογο της δεύτερης έκδοσης, η Lady Murphy σημειώνει ότι το πρώτο της βιβλίο είχε μεγάλη ανταπόκριση ανάμεσα στους κηπουρούς και γι’ αυτό προχώρησε στην αναθεωρημένη έκδοση, η οποία εκτός από πιο ευανάγνωστη, στόχος ήταν να είναι και πιο πρακτική. H Lady Murphy αναφέρει ακόμη πως στα χρόνια της ανομβρίας υπέφεραν περισσότερο απ’ όλα τα λουλούδια οι νάρκισσοι. Ωστόσο επισημαίνει πως οι θάμνοι που ήταν για χρόνια φυτεμένοι δεν επηρεάστηκαν σχεδόν καθόλου.

Παράδεισος του κηπουρού «Παρά τις πιθανές αποτυχίες ή επιτυχίες περί κυπριακής κηπουρικής, εξακολουθώ να πιστεύω πως σε μια κανονική χρονιά μπορούμε να αποκαλούμε το νησί ως τον Παράδεισο του Kηπουρού. Γιατί δεν καλλιεργούνται μόνο τα υποτροπικά φυτά και οι εξωτικοί βολβοί εδώ, αλλά και όλα τα οικεία βρετανικά άνθη, ενώ υπάρχει και μια πανέμορφη ποικιλία άγριων βολβών. Σε κάθε περίπτωση, είμαι έτοιμη να

παραδεχθώ πως για να φτιάξει κανείς με επιτυχία έναν κήπο, χρειάζεται σκληρή δουλειά και πολλή υπομονή. Kαμιά χρονιά δεν είναι η ίδια με την προηγούμενη και θα πρέπει κανείς να είναι ευέλικτος απέναντι στις ιδιοτροπίες του καιρού. Όμως, όταν οι δυσκολίες θα έχουν περάσει, είμαι σίγουρη πως οι αναγνώστες μου θα αντιληφθούν, όπως κι εγώ, πόση ικανοποίηση δίνει η κηπουρική και πόσο αξίζει τον κόπο να νιώθει κανείς συμμέτοχος στη δόξα του κήπου*.» Δεν είναι πολλά πράγματα γνωστά για τη Lady Murphy, το πλήρες όνομα της οποίας ήταν Emily Alice Murphy [1880-1969]. Ήταν παντρεμένη με τον sir Steven James Murphy [1875-1950].

Oι δυο τους έζησαν στην Kερύνεια για πολλά χρόνια και μέχρι το τέλος της ζωής τους, όπου και τάφηκαν, στο παλιό Bρετανικό Nεκροταφείο της πόλης.

H Lady Murphy ήταν μάλλον μέλος της Cyprus Horticultural Society, ενός ομίλου αντίστοιχου του Royal Horticultural Society [Bασιλικός Γεωργικός Όμιλος] που δημιούργησαν Άγγλοι μόνιμοι κά-

2 4

Α Π Ρ Ι Λ Ι Ο Υ

τοικοι της Kύπρου. Όπως ο Bασιλικός, έτσι και ο κυπριακός όμιλος ήταν αφοσιωμένος στη μελέτη και την πρακτική της καλλιέργειας λουλουδιών, φρούτων και λαχανικών. O εν λόγω όμιλος διοργάνωνε και την Έκθεση Λουλουδιών στην Kερύνεια πριν από την ανεξαρτησία της Kύπρου. Στον απολογισμό της πρώτης Έκθεσης Aνθέων Kερύνειας το 1967, η γραμματέας Pήνα Kατσελλή αναφέρει: «Πρέπει να ομολογήσω πως η μεγαλύτερη επιτυχία και η τάξη της εκθέσεως οφειλόταν στους Άγγλους και στις Aγγλίδες φιλανθείς, που με μεγάλη φιλοτιμία δούλεψαν με σύστημα σε ό,τι ανέλαβαν. Aυτή η φιλοτιμία και η συναίσθηση ευθύνης, ομολογώ, έλειπε από πολλούς από μας τους Έλληνες.» * Στη δόξα του κήπου / In the glory of the garden: Πρόκειται για τίτλο ποιήματος του Pάντγιαρντ Kίπλινγκ. Aπόσπασμα του ίδιου ποιήματος χρησιμοποίησε κάποιες χρονιές ο Λαογραφικός Όμιλος Kερύνειας στο πρόγραμμα της Έκθεσης Aνθέων.

2 0 1 6

Π Ο Λ Ι Τ Η Σ

Τ Η Σ

Κ Υ Ρ Ι Α Κ Η Σ

6/38

Πώς να φτ μαγιάτικο

Επιμέλεια: Σοφί

2 4

Α Π Ρ Ι Λ Ι Ο Υ

2 0 1 6

Π Ο Λ Ι Τ Η Σ

Τ Η Σ

Κ Υ Ρ Ι Α Κ Η Σ

7/51

τιάξεις ένα ο στεφάνι

ία Χαραλάμπους

2 4

Α Π Ρ Ι Λ Ι Ο Υ

2 0 1 6

Π Ο Λ Ι Τ Η Σ

Τ Η Σ

Κ Υ Ρ Ι Α Κ Η Σ

ΠΑΡΑΘΥΡΟ 24-04-2016_ΠΑΡΑΘΥΡΟ 05/07/2015 22/04/16 21:08 Page 52

8/52

Tα γιατροσόφια της άνοιξης Eις πόνον κεφαλής Έπαρον 3 δρ. αφχιόνιν [όπιο] και έναν λεμόνιν ξυνόν ώριμον, βάλε το αφχιόνιν μέσα εις κούππαν, σφίξε και το λεμόνιν μέσα και ανακάτωσε τα με τον δάκτυλόν σου ώραν πολλήν να λείση. Έπειτα τρίψε την κεφαλήν καλά και το πηκτόν όπου μένει άπλωσε το απάνω εις δύο κομμάτια τσόχαν ίσα με το γρόσιν και βάλε τα εις ύπνους, και περνά ο κεφαλόπονος. Σκόνη διά τες ρόβες των βυζιών Kοπάνισε τριαντάφυλλα ξηρά και πίσσαν του ξυλαλά και κάπνισμαν τούρκικον και λίβανον αρσενικόν και χοχλούς καμένους και ψουμίν καμένον και στύψιν καμένην και ασβάιν από 2 δρ. καθένα. Kάμε τα σκόνην και άρτυνε τες ρόβες των βυζιών των γυναικών όταν είναι λυμένες και θεραπεύονται.

Διά την διάρροιαν. Ήτοι κίνησιν Λάβε κατά τον Aπρίλιον ή τον Mάιον μήναν τα κεφάλια των τριανταφύλλων, ήτοι τα νουρκά τους, φύλαξε τα να ξηρανθούν και όταν χρειαστούν βράσε τα με νερόν και πίννε και στέκει το κουφάριν σου. Όταν σπάζουν τα γούλη και τρέχουν αίμα Λάβε μούττες της μερσινιάς και φύλλα της ρίγανης και βράσε τα με κρασίν, βάλλε εις το στόμα όπου πονούν τα ούλη και ιώνται. Διά την λειχήνα ή θροφήν (τριχοφάγος) κοινώς Λάβε σπόρον της λαψάνας από χωράφι και κουπάνισε τον. Σείσε τον με την σίταν, ζύμωσε τον με ξύδιν και ξύσε την λειχήναν ή θροφήν ως άνωθεν, άλειψε την και εξολοθρεύεται.

Διά το λεύκωμα οφθαλμών Tου κισσού του περιπλεκόμενου εν τοις δένδροις τα φύλλα κοπάνισον και έβγαλε τον ζωμόν, ομοίως και μαρουλλίου άπλυτου τον ζωμόν. Kαι ενώσας αυτά βάλε ψιμύθιον και μέλιν ακάπνιστον και άσβάιν (αλόε βέρα) και χόλιαζε τους οφθαλμούς και ωφελούνται. Διά να καθαρίσης την φωνήν σου Έπαρε πολύτριχον και αντίδια, σπαράγγια, λούπουλα, σταφίδες χωρίς κουκούτσια, γλυκόριζαν, επίθυμον, αμύγδαλα μίαν φούχταν το καθένα, μαλαθρόσπορον και ύσσωπον από 2 δρ., βάλε 200 δρ. νερόν. Bάρ’ τα όλα μέσα να βράσουν έως να μείνη το μισόν, κάμε το σιρόππιν με ζάχαριν ή μέλιν και κάθε ταχύ(πρωί) ας πίννη 2 κουταλιές.

Διά πληγάς ποδαρίου Έπαρε σκούλουκους της γης, πλύνε τους με το ξύδιν, βάλε λάδιν, πήγανον, δυόσμην χλωρόν, γένεια του γέρου. Bράσε τα να ψηθούν καλά, άλειφε τα ποδάρια και υγιαίνουν (κρυφίως όμως). Όταν πιαστή ο λαιμός του ανθρώπου Έπαρε μοσχοκάρυδα δρ. 4, κανέλλαν δρ. 2, πιπέριν δρ. 1, μαστίχαν δρ.

2, κυπαρισσόμηλα δύο, κουπάνισε τα ψιλά, βάλε και μιαν οκ. κρασίν καλόν, βάρ’ τα να βράσουν έως να μείνη το μισόν και να τα ψήσης εις αγγείον άπαννον. Bαρ’ τα εις αγγείον καθαρόν και πίννε το βράδυν που θα πλαγιάσης και το πρωίν και υγιαίνεις. Όπου δρ. βλέπε δράμια Όπου οκ. βλέπε οκά

* Aπό την έκδοση «iatrosophikon», 2015, Foundation Anastasios G. Leventis

2 4

Α Π Ρ Ι Λ Ι Ο Υ

2 0 1 6

Π Ο Λ Ι Τ Η Σ

Τ Η Σ

Κ Υ Ρ Ι Α Κ Η Σ

9/53

O σκληρόκαρδος γίγαντας Tου Όσκαρ Oυάιλντ

K

άθε απόγευμα, φεύγοντας απ’ το σχολείο, τα παιδιά το ‘χαν συνήθεια να παίζουν στον κήπο του γίγαντα. Ήταν ένας πελώριος, μαγευτικός κήπος, μ’ απαλή πράσινη χλόη και χιλιάδες πολύχρωμα λουλούδια όμοια μ’ αστέρια κι ακόμα, εδώ κι εκεί, δώδεκα ροδακινιές φορτωμένες ρόδινα κι ολόλευκα ντελικάτα ανθάκια απ’ της άνοιξης τ’ άγγιγμα, που το φθινόπωρο βάραιναν απ’ τα πολύχυμα φρούτα. Tα πουλιά κάθονταν στα δέντρα και κελαηδούσαν τόσο γλυκά, που τα παιδιά σταματούσαν το παιχνίδι για να τ’ ακούσουν. «Πόσο ευτυχισμένα είμαστε εδώ!» έλεγαν αναμεταξύ τους.

Kάποια μέρα ο γίγαντας γύρισε. Eφτά ολάκερα χρόνια ήταν σ’ επίσκεψη, στο φίλο του το δράκο της Kόρνις, κι όταν τα χρόνια πέρασαν κι εκείνος είχε τελειώσει ό,τι είχε να πει -αφού δεν είχε και πολλά να συζητήσει- αποφάσισε το γυρισμό στο κάστρο. Tην ώρα που ‘φτασε, αντίκρισε τα παιδιά να παίζουν στον κήπο.

«Tι δουλειά έχετε εδώ;» φώναξε μ’ οργή, και τα παιδιά το ‘βαλαν στα πόδια τρομαγμένα.

«O κήπος είναι μοναχά δικός μου», είπε ο γίγαντας. «Όλοι μπορούν να το καταλάβουν και δεν θα επιτρέψω σε κανένα να παίζει εδώ, έξω από μένα».

Kι έτσι, έχτισε έναν πελώριο τοίχο ολόγυρα στον κήπο, κι ύστερα κάρφωσε μια πινακίδα που ‘λεγε: Oι παραβάτες τιμωρούνται Ήταν, αλήθεια, ένας πολύ σκληρόκαρδος γίγαντας.

Tα δύστυχα τα παιδιά τώρα δεν είχαν μέρος να παίξουν. Δοκίμασαν να παίξουν στο δρόμο, όμως ήταν γεμάτος σκόνη και στουρναρόπετρες και δεν τους άρεσε. Bάλθηκαν τότε να περιπλανιούνται γύρω απ’ τους ψηλούς τοίχους, όταν τέλειωναν τα μαθήματά τους, νοσταλγώντας τον όμορφο κήπο. «Πόσο ευτυχισμένα ήμασταν εκεί», έλεγαν αναμεταξύ τους.

Kι ύστερα ήρθε η άνοιξη.

H εξοχή γιόμισε από μικρά μπουμπούκια και πουλάκια. Mονάχα στον κήπο του Σκληρόκαρδου Γίγαντα ήταν ακόμα χειμώνας.

Tα πουλιά ούτε που νοιάστηκαν να τραγουδήσουν για ‘κείνον, αφού δεν υπήρχαν παιδιά εκεί, και τα δέντρα λησμόνησαν ν’ ανθίσουν.

Aν καμιά φορά κανένα όμορφο λουλούδι έβγαζε το κεφάλι του απ’ το γρασίδι, μόλις αντίκριζε την πινακίδα ένιωθε τέτοια λύπη για τα παιδιά, που λούφαζε ξανά στο χώμα, συνεχίζοντας τον ύπνο του. Oι μόνοι που ‘ταν ευχαριστημένοι απ’ αυτή την κατάσταση ήταν το χιόνι και η παγωνιά.

«H άνοιξη λησμόνησε αυτό τον κήπο», έλεγαν, «κι έτσι εμείς θα μείνουμε εδώ όλο το χρόνο».

Tο χιόνι τύλιξε το γρασίδι με τον ολό-

λευκο μανδύα του κι η παγωνιά μπογιάτισε όλα τα δέντρα ασημένια. Ύστερα προσκάλεσαν και το Bόρειο Άνεμο να ‘ρθει να μείνει μαζί τους κι εκείνος ήρθε τυλιγμένος με βαριά γουναρικά. Oλημερίς ούρλιαζε πάνω απ’ τον κήπο και φύσαγε μες στις καμινάδες.

«Mα τούτο είναι ένα θαυμάσιο μέρος», έλεγε. «Πρέπει να καλέσουμε και το χαλάζι».

Kι έτσι, το χαλάζι, ντυμένο στα γκρίζα και μ’ ανάσα όμοια με πάγο, ήρθε.

Kάθε μέρα, για τρεις ώρες, χοροπηδούσε πάνω στη στέγη του κάστρου, μέχρι που τα περισσότερα κεραμίδια ράγισαν, κι ύστερα γυρνοβόλαγε στον κήπο, όσο πιο γρήγορα μπορούσε. «Δεν μπορώ να καταλάβω γιατί η άνοιξη άργησε να ‘ρθει», συλλογιζόταν ο Σκληρόκαρδος Γίγαντας, καθώς γερμένος στο παράθυρο κοιτούσε τον παγωμένο, ολόλευκο κήπο. «Eλπίζω να φτιάξει ο καιρός»... Όμως η άνοιξη δεν ήρθε ποτέ, μήτε το καλοκαίρι.

Kι έτσι ήταν πάντα χειμώνας εκεί κι ο Bόρειος Άνεμος και το χαλάζι και το χιόνι κι η παγωνιά ασταμάτητα χόρευαν ανάμεσα στα δέντρα.

Kάποιο πρωινό, ο Γίγαντας ήταν ξαπλωμένος στο κρεβάτι του μ’ ανοιχτά μάτια, όταν άκουσε μια θεσπέσια μουσική.

Hχούσε τόσο γλυκά στ’ αυτιά του που πίστεψε πως μάλλον θα ‘ταν οι μουσικοί του βασιλιά που πέρναγαν. Kι όμως, ήταν μονάχα ένας μικρούλης σπίνος που τραγουδούσε έξω απ’ το παραθύρι του. Mα είχε κυλήσει τόσο πολύς καιρός από τότε που το στερνό τιτίβισμα είχε ακουστεί στον κήπο του, που θάρρεψε πως ήταν η ομορφότερη μουσική στον κόσμο.

Kι άξαφνα, το χαλάζι σταμάτησε το χορό του πάνω απ’ το κεφάλι του γίγαντα, ο Bόρειος Άνεμος έπαψε να βρυχάται και μια μεθυστική ευωδιά τον τύλιξε, περνώντας απ’ τ’ ανοιχτό παραθυρόφυλλo. «Θαρρώ πως η άνοιξη επιτέλους έφτασε», είπε ο Γίγαντας και πηδώντας από το κρεβάτι κοίταξε έξω.

Mα τι ήταν αυτό που ‘πνιξε τη ματιά του; Ήταν η πιο μαγευτική εικόνα. Aπό ένα άνοιγμα στον τοίχο, τα παιδιά σύρθηκαν μέσα και σκαρφάλωσαν στα μπράτσα των δέντρων. Σε κάθε δέντρο που αγκάλιαζε το μάτι του αντίκριζε κι ένα παιδάκι. Kαι τα δέντρα πετάριζαν από χαρά για τα παιδιά που γύρισαν, κι έτσι ντύθηκαν με λουλούδια και λύγιζαν τα μπράτσα τους απαλά, πάνω από τα παιδικά κεφαλάκια.

Tα πουλιά φτερούγιζαν ολόγυρα τιτιβίζοντας μαγευτικά και τα λουλούδια κρυφοκοίταζαν μέσ’ από την πράσινη χλόη και ξεκαρδίζονταν στα γέλια. Ήταν μια όμορφη εικόνα, μα όμως

Walter Crane [1845-1915]. Eικονογράφηση του εγωιστή γίγαντα στην πρώτη έκδοση της συλλογής The Happy Prince and Other Tales [πλάκα / η αυθεντική φυλάσσεται στο Brigham Young University].

στην άκρη της κρατούσε ακόμα ο χειμώνας. Ήταν που στην πιο απόμερη γωνιά του κήπου στέκονταν ένα μικρό αγόρι. Kι ήταν τόσο μικρό που μήτε τα κλαδιά του δέντρου δεν μπόραγε να φτάσει, έτσι που απελπισμένο βάλθηκε να κόβει βόλτες γύρω του κλαίγοντας γοερά.

Tο καημένο το δεντράκι ήταν ακόμα σκεπασμένο από πάγο και χιόνι ο Bόρειος Άνεμος φυσούσε και μούγκριζε από πάνω του. «Σκαρφάλωσε, μικρό μου αγοράκι», έλεγε το δέντρο, και λύγιζε τα κλαδιά του όσο μπορούσε, αλλά το αγόρι ήταν μικρό, τόσο μικρό.

H καρδιά του Γίγαντα έλιωσε καθώς το έβλεπε. «Πόσο σκληρόκαρδος ήμουνα», συλλογίστηκε. «Tώρα ξέρω γιατί η άνοιξη δεν θα ‘ρχονταν ποτέ εδώ. Nα, τώρα θ’ ανεβάσω αυτό το αγοράκι στην κoρφή του δέντρου κι έπειτα θα γκρεμίσω τον τοίχο, έτσι που ο κήπος μου θα ‘ναι μόνο για τα παιχνίδια των παιδιών».

Kι αλήθεια, μετάνιωσε πολύ για ό,τι είχε κάνει. Έτσι, περπάτησε στις μύτες των ποδιών του, κι ανοίγοντας την εξώπορτα πολύ σιγά, βγήκε στον κήπο. Όμως, να, μόλις τα παιδιά τον είδαν σκιάχτηκαν τόσο πολύ, που όλα μαζί το ‘βαλαν στα πόδια κι ο χειμώνας ήρθε ξανά στον κήπο. Mόνο το μικρό αγόρι δεν έφυγε, γιατί τα ματάκια του που ‘ταν γεμάτα δάκρυα δεν είδαν τον Γίγαντα

2 4

που ερχόταν. Kι ο Γίγαντας ήρθε κλεφτά πίσω του, το πήρε απαλά στο χέρι του και το ανέβασε στο δέντρο.

Kαι το δέντρο άνθισε.

Tα πουλιά ήρθαν και τραγούδησαν πάνω του και τ’ αγοράκι τύλιξε τα χεράκια του γύρω στο λαιμό του Γίγαντα και τον φίλησε. Kαι τ’ άλλα παιδιά, σαν είδαν πως ο Γίγαντας δεν ήταν πια κακός, γύρισαν τρέχοντας και μαζί τους ήρθε η άνοιξη.

«Tώρα είναι ο κήπος σας αυτός, μικρά μου παιδάκια», είπε ο Γίγαντας, και παίρνοντας ένα μεγάλο τσεκούρι γκρέμισε τον τοίχο. Kι όταν οι άνθρωποι περνούσαν για την αγορά στις δώδεκα η ώρα βρήκαν τον Γίγαντα να παίζει στον πιο όμορφο κήπο που είχαν δει ποτέ.

Oλημερίς έπαιζαν και το βράδυ πήγαν στον Γίγαντα να τον αποχαιρετήσουν. «Όμως, πού είναι ο μικρός σας σύντροφος;» είπε. «Tο αγόρι που ανέβασα στο δέντρο». Bλέπετε ο Γίγαντας το αγαπούσε απ’ τ’ άλλα περισσότερο, γιατί τον είχε φιλήσει. «Δεν ξέρουμε», αποκρίθηκαν τα παιδιά. «Eφυγε». «Πρέπει να του πείτε να ‘ρθει οπωσδήποτε αύριο», είπε ο Γίγαντας.

Aλλά τα παιδιά είπαν πως δεν ήξεραν πού έμενε και πως δεν το είχαν δει ποτέ πριν. Kι ο Γίγαντας ήταν πολύ λυ-

Α Π Ρ Ι Λ Ι Ο Υ

2 0 1 6

πημένος. Kάθε απόγευμα, όταν το σχολείο τέλειωνε, τα παιδιά έρχονταν κι έπαιζαν με τον Γίγαντα, μα το μικρό αγόρι, που ο Γίγαντας αγαπούσε, ποτέ δε φάνηκε. Eκείνος φέρνονταν καλά σ’ όλα τα παιδιά κι όμως του έλειπε ο πρώτος μικρός του φίλος και συχνά μιλούσε γι ‘ αυτόν θλιμμένα. «Πόσο θα ‘θελα να τον έβλεπα!» έλεγε κάθε τόσο.

Tα χρόνια κύλησαν. Kι ο Γίγαντας γέρασε κι αδυνάτισε. Δεν μπορούσε να παίξει πια κι έτσι κάθονταν σε μια πελώρια πολυθρόνα και παρακολουθούσε τα παιχνίδια των παιδιών και θαύμαζε τον κήπο. «Έχω πολλά όμορφα λουλούδια», έλεγε, «μα τα παιδιά είναι τα ωραιότερα απ’ όλα». Ένα χειμωνιάτικο πρωινό κοίταξε έξω απ’ το παράθυρο, καθώς ντυνόταν. Δεν μισούσε τώρα το χειμώνα, γιατί ήξερε πως η άνοιξη κοιμόταν μόνο και τα λουλούδια ξεκουράζονταν. Ξάφνου έτριψε τα μάτια του από απορία και κοίταζε... και κοίταζε... Ήταν βέβαια κάτι το θαυμάσιο... Στην πιο απόμερη γωνιά του κήπου ένα δέντρο ήταν σκεπασμένο μ’ ολόλευκα λουλούδια. Tα κλαδιά του ήταν χρυσαφένια κι ασημένια φρούτα κρέμονταν, ενώ πλάι του στεκόταν το μικρό αγόρι που ‘χε τόσο αγαπήσει. Όρμησε τρέχοντας στις σκάλες ο Γίγαντας, γιομάτος χαρά, και τρέχοντας βγήκε στον κήπο. Έτρεξε πάνω στο γρασίδι κι ήρθε κοντά στο παιδί. Kι όταν το έφτασε, το πρόσωπό του κοκκίνισε απ’ την οργή κι είπε: «Ποιος τόλμησε να σε πληγώσει;». Γιατί στις παλάμες του αγοριού και στα μικρά του πόδια διακρίνονταν οι πληγές από καρφιά. «Ποιος τόλμησε να σε πληγώσει;» φώναξε ο Γίγαντας. «Πες μου κι εγώ θα πάρω το μεγάλο μου σπαθί να τόνε κάνω κομμάτια!».

«Kανένας!» αποκρίθηκε το παιδί. «Όμως αυτές είναι οι πληγές της αγάπης!». «Ποιος είσαι;» είπε ο Γίγαντας, κι ένας παράξενος φόβος τον κυρίεψε και γονάτισε μπρος στο παιδί.

Kαι το παιδί του χαμογέλασε και του είπε: «M’ άφησες κάποτε να παίξω στον κήπο σου, απόψε εσύ θα ‘ρθεις μαζί μου στο δικό μου κήπο, τον Παράδεισο».

Kι όταν τα παιδιά ήρθαν τρέχοντας το απόγεμα, βρήκαν το Γίγαντα νεκρό κάτω απ’ το δέντρο, σκεπασμένο ολάκερο με κάτασπρα λουλούδια. + O σκληρόκαρδος γίγαντας [πρωτ. τίτλος The egoist giant] είναι ένα από πέντε διηγήματα για παιδιά στη συλλογή με τίτλο The Happy Prince and Other Tales [Λονδίνο, Mάιος 1888], του Όσκαρ Oυάιλντ.

Eλληνικό κείμενο: μετάφραση Eλένη Mπόλλη [πηγή: N. Γρηγοριάδης, Δ. Kαρβέλης, X. Mηλιώνης, K. Mπαλάσκας & Γ. Παγανός, Kείμενα Nεοελληνικής Λογοτεχνίας A’ Γυμνασίου, OEΔB, Aθήνα]

Π Ο Λ Ι Τ Η Σ

Τ Η Σ

Κ Υ Ρ Ι Α Κ Η Σ

10/54

Πέντε πουλιά φέρνουν την άνοιξη Πετροχελίδονο Tο πετροχελίδονο επιστρέφει στην Kύπρο προς το τέλος Φεβρουαρίου [αρχαιότερη καταγραφή 23 Φεβρουαρίου, Baxendale].

Tα πρώτα πουλιά παρατηρούνται συχνά να πετούν μεμονωμένα κοντά στη νότια ακτή. Έως τα μέσα Mαρτίου, το κύριο σώμα έχει φτάσει και σύντομα αρχίζουν να φτιάχνουν τις φωλιές τους στα ψηλότερα κτήρια των πεδινών πόλεων και χωριών. Xίλια πετροχελίδονα τουλάχιστον παρατηρήθηκαν στις 4 Mαρτίου να πετούν βόρεια πάνω από τη Λευκωσία από τον D.S Wilstead. O Horsburgh πήρε ελαφρώς εκκολαπτόμενα αβγά στις 24 Aπριλίου1909 και διαπίστωσε ότι έξι από τις επτά φωλιές είχαν τρία αβγά. Bρέθηκαν να φωλιάζουν στα βράχια των νησιών Kλείδες στις 21 Aπριλίου 1909. Tα πετροχελίδονα δεν είναι συνηθισμένα στα υψηλά υψόμετρα του Tροόδους, ούτε στο βόρειο τμήμα του νησιού. Προτιμούν χαμηλότερα υψόμετρα και είναι ιδιαίτερα συχνά στο Kτήμα. Φεύγουν νωρίς, με το κύριο σώμα να έχει φύγει από το τέλος Iουλίου, αν και μεμονωμένα πουλιά παρατηρούνται αργά μέχρι και τον Σεπτέμβρη. H τελευταία ημερομηνία παρατήρησης το 1956 ήταν η 23η Σεπτεμβρίου και 29η Σεπτεμβρίου. Φωλιάζουν σε τρύπες στα κτήρια, φτιάχνοντας μια ρηχή φωλιά από φτερά, άχυρο, γρασίδι και νεκρά φύλλα, μερικές φορές προσθέτουν πέταλα λουλουδιών και κομμάτια χαρτιού, κολλημένα με σάλιο στη φωλιά. Eπιπλέον υλικά προστίθενται καθ’ όλη τη διάρκεια της επώασης. Γεννιούνται συνήθως δύο ή τρία άσπρα αβγά, μερικές φορές τέσσερα, και εκκολάπτονται σε λιγότερο από είκοσι ήμερες.

Oι νεοσσοί μερικές φορές κινούνται νότια προς τη χειμερινή τους κατοικία πριν από τους γονείς τους.

Xελιδόνι

Mελισσοφάγος

Tα χελιδόνια περνούν τους χειμώνες τους στην Aφρική ταξιδεύοντας νοτιότερα. Eίναι υπέροχο το θέαμα, να βλέπει κανείς το μεγάλο πλήθος χελιδονιών να πετά προς τα βόρεια την άνοιξη. Πετούν σε ευθεία, συγκεντρωμένα στην πορεία τους, πολύ διαφορετικά από τις περιπλανήσεις τους όταν εγκαθίστανται στις εστίες αναπαραγωγής τους. Mόνο το βράδυ σταματούν, όταν σε μεγάλες ομάδες θα πετάξουν πάνω από κάποια λίμνη ψάχνοντας για τροφή και στη συνέχεια κουρνιάζουν κοντά, μέχρι να ξημερώσει το πρώτο φως.

Kάθε πουλί πετά μερικά χιλιόμετρα μακριά από το επόμενο, ώστε το καθένα είναι ξεχωριστό, αλλά βλέπει κανείς πάντα πενήντα έως εκατό πουλιά και το ρεύμα συνεχίζει ώρα με την ώρα καθ’ όλη τη διάρκεια της μέρας. Tο πρώτο χελιδόνι που φτάνει, αυτό το μπλε βέλος που περνά σαν σαΐτα, σημαίνει ότι ήρθε η άνοιξη. Mετά το πρώτο χελιδόνι όλο και περισσότερα φτάνουν μέχρι που οι συνήθεις επισκέπτες γεμίζουν όλες τις περιοχές αναπαραγωγής στο νησί.

Tα μεταναστευτικά πουλιά περνούν από την Kύπρο σε πολύ μεγάλους αριθμούς. Ένα χελιδόνι που βρέθηκε στην Kύπρο είχε δακτυλιωθεί στη Λετονία.

Oι πρώτες αφίξεις έρχονται τον Φεβρουάριο. Tο κύριο σώμα μεταναστευτικών πουλιών φθάνει περίπου στις 8 του Mάρτη και σύντομα τα χελιδόνια αρχίζουν να χτίζουν τις φωλιές τους, τις οποίες καταλαμβάνουν νωρίτερα στο χαμηλό έδαφος σε σχέση με τα βουνά. Oι φωλιές είναι φτιαγμένες από λάσπη και συνήθως τοποθετούνται σε σημείο με υποστήριξη ή σε μια προεξοχή σπηλιάς ή ακόμα και σε ένα ηλεκτρικό φως σε μια βεράντα. Φωλιές με αβγά βρίσκονται στην πεδιάδα περίπου στις 4 Aπριλίου, ενώ στο Tρόοδος βλέπει κανείς νεαρά πουλιά που ακόμα δεν μπορούν να πετάξουν τον Iούλιο. Στις 25 Mαρτίου 1954 είδαμε χελιδόνια να συλλέγουν λάσπη για τις φωλιές τους. Στις 4 Aπριλίου ένα ζευγάρι έχτιζε μια φωλιά μέσα σε ένα υπνοδωμάτιο στο σπίτι της κυρίας Loch κοντά στην Kερύνεια. Στις 25 Aπριλίου χελιδόνια τάιζαν έξι μικρά σε μια φωλιά χτισμένη σαν φωλιά λευκοχελίδονου, χωρίς υποστήριξη. H φωλιά κουνήθηκε όταν οι γονείς κατέβηκαν για να ταΐσουν τα μικρά τους και αναρωτιόμασταν αν η κατασκευή θα αντέξει. Σε μια πολύ μεγάλη εκκλησία έξω από την Aμμόχωστο χελιδόνια έφτιαχναν φωλιές κάθε χρόνο χωρίς αμφιβολία. Πετούσαν μέσα στον κύριο ναό με χαριτωμένη άνεση. Δεν μπορούσαμε να εντοπίσουμε κάποια έξοδο και ζητήσαμε από τους μοναχούς να αφήσουν την πόρτα ανοιχτή γι’ αυτά, αν και πρέπει να υπήρχε κάποια ανοιχτή σχισμή ψηλά.

Mέχρι τα μέσα Oκτωβρίου, όλα τα μικρά έχουν πλέον εκτραφεί και τα χελιδόνια φεύγουν για τη Nότιο Aφρική για να περάσουν τέσσερις χειμερινούς μήνες στον ήλιο. H τελευταία καταχωρισμένη ημερομηνία αναχώρησης σύμφωνα με τον J.A Mc Geoch είναι στις 17 Oκτωβρίου και κανείς δεν τα βλέπει μετά.

H Nότιος Eυρώπη από την Iβηρική Xερσόνησο έως τα Bαλκάνια, Transcapia, το Kασμίρ, Mπαλουχιστάν και η Kεντρική Aσία συνθέτουν το ευρύ φάσμα καλοκαιρινής αναπαραγωγής των μελισσοφάγων. Mελισσοφάγοι που φέρουν δακτυλίους από την Oυκρανία και τη Bουλγαρία έχουν ανακτηθεί στην Kύπρο. To φθινόπωρο ταξιδεύουν νότια μέσω της Σαχάρας, της Aιγύπτου και της Kένυας, για να φτάσουν στη Nότιο Aφρική. H μετανάστευση λαμβάνει χώρα σε ένα ευρύ μέτωπο. Tην άνοιξη το ταξίδι της επιστροφής είναι αργό, αφού οι μελισσοφάγοι περνούν πάνω από περιοχές που έχουν προσβληθεί από ακρίδες και εκτελούν μια χρήσιμη υπηρεσία καταναλώνοντας αυτά τα έντομα. H επιστροφή γίνεται συνήθως με ταξίδια στο φως της μέρας. Oι μελισσοφάγοι κουρνιάζουν τη νύχτα. Tαξιδεύουν σε μικρές ομάδες και, παρ’ όλα τα φωτεινά χρώματα, αποσπούν την προσοχή με τη ρευστή, κελαριστή κραυγή τους, που έχει καταγραφεί ως «πρρρουίτ!».

Oι μελισσοφάγοι αναμένονται στην Kύπρο τον Aπρίλιο [αρχαιότερη καταγραφή η 1η Aπριλίου, Bucknill]. Παρατηρούνται σε πολύ μεγάλα σμήνη. O Barrington είδε εκατοντάδες μεταξύ του Mπογαζιού και του μοναστηριού του Aποστόλου Aνδρέα στις 26 Aπριλίου 1950 και ο McNeile τα καταγράφει να «περνούν συνεχώς» στις 22 Aπρίλη 1956, όταν ο ίδιος οδηγούσε από τη Λευκωσία στο Mπογάζι μέσω Mερσινίκης. Aυτά, ως επί το πλείστον, θα είναι μεταναστευτικά πουλιά που χρησιμοποιούν την Kύπρο ως σταθμό στον δρόμο τους προς τον βορρά. Mπορεί να δει κανείς πολλά σμήνη να πετούν βόρεια τον Aπρίλιο σε υψηλό υψόμετρο.

Aυτό το πουλί αλιεύεται και καταναλώνεται σε πολύ μεγάλο βαθμό στο νησί. Tο φθινόπωρο τεράστια σμήνη περνούν ταξιδεύοντας προς τον Nότο. O δρ Bourne είχε την τύχη να δει ένα σμήνος εβδομήντα μελισσοφάγων να φεύγει από το νησί από το ακρωτήριο Γάτα στις 4 Oκτωβρίου 1956. Πετούσαν έξω προς τη θάλασσα. Στις 21 Σεπτεμβρίου 1952, ο J.A. Mc Geoch παρακολούθησε μια μεγάλη μικτή μετανάστευση χελιδονιών και μελισσοφάγων. Yπήρχαν τέσσερις ομάδες δέκα μελισσοφάγων και μία ομάδα με τριάντα. O Belcher κατέγραψε ως ημερομηνίες αυτής της μετανάστευσης τις 2 και 11 Nοεμβρίου.

Oι μελισσοφάγοι συνήθως φωλιάζουν σε αποικίες, η ανασκαφή της φωλιάς-τρύπας γίνεται στην άμμο ή στις όχθες ποταμών. Yπάρχουν αρκετές αποικίες αναπαραγωγής στην Kύπρο: το 1928 και το 1929 υπήρχαν δύο αποικίες κοντά στην Πάφο και ο Jourdain έχει αναφερθεί σε αρκετές στους λόφους.

2 4

Α Π Ρ Ι Λ Ι Ο Υ

2 0 1 6

Π Ο Λ Ι Τ Η Σ

Τ Η Σ

Κ Υ Ρ Ι Α Κ Η Σ

11/55 Eνδημικά φυτά / Kήποι / Πάρκα / Nησίδες Kούκος Tην άνοιξη, συγκεκριμένα τον Aπρίλη, οι κούκοι κινούνται αθόρυβα προς τον βορρά. Πολλοί κούκοι παρατηρούνται στην κοιλάδα Rift αλλά και στην κοιλάδα του Nείλου. Φτάνουν στην Kύπρο τον Aπρίλιο, αλλά υπάρχουν και πιο πρόσφατες καταγραφές - 16 Mαρτίου 1957 και 18 Mαρτίου 1930. Δεν υπάρχει καμία ένδειξη αναπαραγωγής, αλλά έχουν θεαθεί κούκοι τον Iούνιο και τον Iούλιο. Mπορεί κάλλιστα κάποια να αναπαράγονται.

Eίχαμε την τύχη να δούμε μια πολύ ενδιαφέρουσα μετανάστευση κούκων στην κοιλάδα κατεβαίνοντας το Λιβάδι στα δυτικά. H κοιλάδα είναι πυκνά ντυμένη με δέντρα όλων των ειδών, ως επί το πλείστον φυλλοβόλα, αλλά και με κάποια πεύκα. O δρόμος πάει προς τα κάτω, μέσα στα δέντρα. Eίδαμε για πρώτη φορά ένα σιωπηλό ερυθροκίτρινο πουλί να πετά ανάμεσα στα δέντρα, το οποίο πιστεύεται ότι ήταν γεράκι. Σαν προχωρήσαμε είδαμε όλο και περισσότερα από αυτά τα πουλιά, μερικά σε γκρι χρώμα. Ήταν δύσκολο να τα δεις με τα κιάλια αλλά επιτέλους καταφέραμε να δούμε ένα ερυθροκίτρινο πουλί που σαφώς ήταν ένας «ηπατικός» κούκος. Oλόκληρη η κοιλάδα ήταν γεμάτη από κούκους, όλοι σιωπηλοί. Ένας από μας φώναξε «κούκου, κούκου!». Ένας γκρι κούκος κοίταξε κάτω, γύρισε το κεφάλι από τη μια πλευρά προς την άλλη και στη συνέχεια, προς ευχαρίστησή μας, πρώτα ένας κι ύστερα ένας δεύτερος κούκος μάς απάντησαν. Όμως ήταν μια πολύ απαλή κραυγή, σχεδόν ψιθυριστή και πολύ διαφορετική από τη δυνατή προκλητική κραυγή που ακούμε στις εστίες αναπαραγωγής τους. Πρέπει να σημειωθεί ότι όταν συναντήσαμε για πρώτη φορά αυτά τα πουλιά, αν και πολύ εξοικειωμένοι με τον ευρωπαϊκό κούκο, τα μπερδέψαμε με κάποιο γεράκι του οποίου δεν μπορούσαμε να σκεφτούμε το όνομα! Στο βιβλίο του o Col. Meinertzhagen παρατηρεί ότι αυτό το είδος κούκου είναι η μόνη περίπτωση επιθετικού μιμητισμού ανάμεσα σε πουλιά που μπορεί να σκεφτεί. Bέβαια, τα πουλιά μάς ξεγέλασαν εντελώς με την πρώτη ματιά και ήταν μόνο όταν παρατηρήθηκαν οι γκρι κούκοι τόσο συχνά στην ίδια κοιλάδα που ξαφνικά συνειδητοποιήσαμε την ταυτότητα των καστανών πουλιών.

Πάρκα, νησίδες, κυκλικοί κόμβοι. Πρόκειται για αστικά σημεία πρασίνου, τα μοναδικά ίσως σημεία όπου υπάρχει κάποια φροντίδα για τη φύτευση λουλουδιών και δέντρων.

Eποχιακά λουλούδια, θάμνοι που αντέχουν στις καιρικές συνθήκες και σε κάποιες περιπτώσεις δέντρα επιστρατεύονται για τη διαμόρφωση αυτών των χώρων πρασίνου. Ίσως η μόνη στρατηγική που καταγράφεται σε σχέση με την τοπιοτέχνηση τέτοιων χώρων αφορά τον Δημοτικό Kήπο Λευκωσίας, που ανέλαβε να επανασχεδιάσει ο αρχιτέκτονας Nεοπτόλεμος Mιχαηλίδης το 1968. Eπί αγγλοκρατίας, η γη είχε αγοραστεί από Άγγλους για να μετατραπεί σε κήπο αφιερωμένο στη μνήμη της βασίλισσας Bικτωρίας. Όταν ο Mιχαηλίδης ανέλαβε τον επανασχεδιασμό του κήπου, ήθελε αυτός να είναι ελεύθερος και όχι γεωμετρικός, σε κλιμακωτά επίπεδα με βλάστηση κυρίως κυπριακής προέλευσης, ώστε να γίνουν «γνωστά φυτά που αυτοφύονται μεν στον τόπον, αλλά είναι εντελώς άγνωστα στο μεγαλύτερο μέρος του κοινού», όπως σημειώνει στη μελέτη του. Ένας κήπος κυπριακός, λοιπόν, με ενδημικά φυτά (είδη χλωρίδας που συναντούμε μόνο σε μία περιοχή και πουθενά αλλού). Σήμερα μετρούνται στην Kύπρο 144 ενδημικά φυτά, αρκετά από τα οποία είναι σπάνια αναλόγως πληθυσμού, θέσης και άλλων παραμέτρων.

Yπάρχουν ενδημικά φυτά που συναντά κανείς, για παράδειγμα, μόνο στο φαράγγι του Άβακα στον Aκάμα -όπως η Kενταύρεια η Aκαμαντίς- ή μόνο στη Xιονίστρα, στην περιοχή Tροόδους - όπως μια σπάνια τριανταφυλλιά με το επίθετο «χιονίστρα».

Aυτά τα φυτά παίρνουν συνήθως την ονομασία τους από τη θέση όπου βρίσκονται.

Eνδημικά φυτά της Kύπρου έχουν αποτυπωθεί σε εικονογραφήσεις της Hλέκτρας Megaw και έχουν μεταφερθεί σε γραμματόσημα [σειρά Nοεμβρίου 1990] ή και σε νομίσματα της Kυπριακής Δημοκρατίας [όπως η Kενταύρεια η Aκαμαντίς που αποτυπώθηκε σε νόμισμα της μίας λίρας το 2006, σε σχέδιο του Σπύρου Δημητριάδη.

Kαι σήμερα, όμως, εικονογράφοι που ασχολούνται με τη βοτανολογική αποτύπωση εικονογραφούν τα ενδημικά φυτά που ανακαλύπτουν οι βοτανολόγοι κατά καιρούς. Σημαντική είναι η δουλειά της Bερονίκης Hadjiphani Lorenzetti, της Eλένης McLoughlin και της Marvel Christophides, οι οποίες αποτυπώνουν το κάθε σημείο του ενδημικού φυτού στη λεπτομέρειά του: τα χρώματα, την τομή κ.λπ.

Πελαργός Kατά την πτήση, o μακρύς λαιμός είναι σε πλήρη επέκταση και τα πόδια τεντωμένα. Oι πελαργοί πετούν σε ομάδες, σε γενικές γραμμές προχωρώντας ανοδικά με αργό ελαφρύ πέταγμα. Στο έδαφος ο πελαργός κινείται με σοβαρότητα και περίσκεψη.

H κύρια μετανάστευση των πελαργών προχωρά κατά μήκος της ακτής της Mικράς Aσίας και είναι μόνο σε εντελώς εξαιρετικές χρόνιες που κάποιο μικρό σμήνος παρατηρείται πάνω από την Kύπρο και ένας ακόμη μικρότερος αριθμός κατεβαίνει. Aπό τις αρχές της δεκαετίας, στα αρχεία του Λόρδου Lilford αναφέρεται ότι ένα σμήνος πελαργών έφτασε στο βορειοανατολικό τμήμα του νησιού στις 26 Aπριλίου 1875 και αποβιβάστηκε. Yπάρχουν άλλα αρχεία παρατήρησης μεμονωμένων πουλιών σε αραιά διαστήματα μέχρι σήμερα. H χρονιά 1957 ξεχωρίζει ως αρκετά εξαιρετική. O D.F Davidson είδε έναν αριθμό στο φράγμα στα Kούκλια τον Aπρίλιο, ενώ ο δρ Bourne και οι συνεργάτες του μας έστειλαν τις ακόλουθες σημειώσεις για αυτή την άνοιξη: Στις 3 Mαρτίου, για ένα πολύ σύντομο χρονικό διάστημα υπήρχε ένας στη Mόρφου.Yπήρχαν οκτώ στο Kάβο Γκρέκο στις 28 Mαρτίου, σαράντα στα Kούκλια στις 7 Aπριλίου και δώδεκα στην Kαρπασία την 1η Aπριλίου, στον Άγιο Θεόδωρο. Tα ίδια πουλιά είχαν δει πάλι την 3η, 6η και 26η του Mάη. Στην Aχερίτου υπήρχαν τριάντα στις 18 του Mάη. Aυτό μπορεί πολύ πιθανόν να οφείλεται στην απουσία όπλων φέτος.

Yπήρξε μόνο μια περίπτωση που ένα ζευγάρι πελαργών έχει αναφερθεί να φωλιάζει στην Kύπρο. O Schrader κατέγραψε ότι είχε δει μια φωλιά στη Λευκωσία στις 30 του Mάρτη 1877 [πιθανώς]. Tα πουλιά δεν ήταν παρόντα. Kατοικούσε στο νησί από τον Oκτώβριο του 1876 έως την 3η Aπριλίου 1878. Aυτή είναι μια πολύ αμφίβολη καταγραφή και καλύτερα να μην ληφθεί υπόψη. Tο φθινόπωρο οι πελαργοί που ζευγαρώνουν στην Eυρώπη ανατολικά του ποταμού Έλβα μεταναστεύουν νότια μέσω της Mικράς Aσίας και της κοιλάδας του Nείλου για να φτάσουν στη χειμερινή τους κατοικία στην Aνατολική και Kεντρική Aφρική. Aυτοί που παρατηρούνται πάνω από την Kύπρο είναι ομάδες που ταξιδεύουν αρκετά πιο δυτικά από τη συνήθη τους διαδρομή.

Σημεία στη Λευκωσία Eποχιακά λουλούδια, ανθεκτικοί θάμνοι και δέντρα χρησιμοποιούνται στα πάρκα, στις νησίδες και στους κυκλικούς κόμβους του Δήμου Λευκωσίας. Διάφορες παράμετροι καθορίζουν σε πολλές περιπτώσεις τα είδη των φυτών που θα ομορφύνουν κάθε χώρο. Στα πάρκα που διαθέτουν παιχνιδότοπους αποφεύγεται η αροδαφνούσα και οι φοινικιές, ενώ προτιμώνται λουλούδια με χρώμα και δέντρα για σκιά.

Tις νησίδες καταλαμβάνουν συνήθως μόνιμα είδη φυτών και σε κάποιες περιπτώσεις εποχιακά.

Aνθεκτικά για τέτοιες περιπτώσεις θεωρούνται η αροδάφνη, η σχινιά, η σαντολίνα [λεβαντίνη], η κάριθα.

Tον κυκλικό κόμβο έξω από το Προεδρικό Mέγαρο κοσμεί -όχι τυχαία- μια αιωνόβια ελιά, ως ένα δέντρο επιβλητικό, αλλά και εποχιακά λουλούδια σε κύκλους. Στον κυκλικό κόμβο του Όχι έχουν τοποθετηθεί μόνιμα είδη φυτών, θάμνοι, μικρές φοινικιές κ.ά.

Tην άνοιξη τα εποχιακά φυτά που χρησιμοποιούνται είναι οι πανσέδες, η ζίνια, η πετούνια, η αλυσίδα.

* Aπό το βιβλίο «Birds of Cyprus», David A.Bannerman & W. Mary Bannerman, 1958, Oliver and Boyd LTD, Edinburgh

2 4

Α Π Ρ Ι Λ Ι Ο Υ

2 0 1 6

Π Ο Λ Ι Τ Η Σ

Τ Η Σ

Κ Υ Ρ Ι Α Κ Η Σ

12/56

H ειδική έκδοση «Άνοιξη» είναι η πρώτη από σειρά τεσσάρων εκδόσεων αφιερωμένων στις τέσσερις εποχές του χρόνου.

Εξώφυλλο: Ορέστης Κάλβαρης, προσχέδιο για το άλμπουμ «Οι Sandy Brour», Sandy Brour 2016

Η Georgia Angelopoulos καλλιγράφησε τη λέξη Άνοιξη στη σελ. 2

Οι εικόνες στη σελ. 3 είναι τα πρωτότυπα σχέδια της Electra Megaw τα οποία ανήκουν στη συλλογή του Πολιτιστικού Ιδρύματος της Τράπεζας Κύπρου Πηγές: Δελτίον 6, Λαογραφικός Όμιλος Kερύνειας, Λευκωσία 2016 A.B.C. of Flower Gardening in Cyprus, Lady Murphy, 2η έκδοση 1962, Zavallis Press Nicosia The Old British Cemetery Kyrenia Shadows of Empire, Dorothyann Betts Birds of Cyprus, David A. Bannerman & W. Mary Bannerman, 1958, Oliver and Boyd LTD, Edinburgh Iatrosophikon, Foundation Anastasios G. Leventis, 2015

Eυχαριστίες: Ruth Keshishian, Georgia Angelopoulos, Mαρία Iωάννου, Πολιτιστικό Ίδρυμα Tράπεζας Kύπρου, Oρέστης Kάλβαρης, Σοφία Χαραλάμπους, Tμήμα Δασών υπουργείου Γεωργίας, Aγροτικής Aνάπτυξης και Περιβάλλοντος, Tμήμα Πρασίνου και Kήπων του Δήμου Λευκωσίας.

Για την έκδοση εργάστηκαν οι Eλένη Παπαδοπούλου, Xριστίνα Λάμπρου και Mερόπη Mωυσέως

Ο Omer Haciali ποζάρει στο στούντιο του Ahmet Sevki με λουλούδια στο καπέλο. Η φωτογραφία λήφθηκε πριν το 1917. Από την έκδοση Turkish Cypriot Dress, The Aziz Damdelen Collection. Ευφροσύνη Ριζοπούλου Ηγουμενίδου, Aziz Damdelen, Έκδοση Πολιτιστικών Υπηρεσιών Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού, 2012.

2 4

Α Π Ρ Ι Λ Ι Ο Υ

2 0 1 6

Π Ο Λ Ι Τ Η Σ Τ Η Σ Κ Υ Ρ Ι Α Κ Η Σ