IL-PONT Diċembru 2021

Nu. 64 – DIĊEMBRU 2021

werrej L-Editorjal

2

L-Aħbarijiet

3

Reazzjonijiet

10

L-Intervisti: Alfred Palma u Carmel G. Cauchi

14

L-Intervisti: Miriam Sorrell u Felice Pozzo

20

L-Intervista: Matthew Scerri

29

Novella ta’ Joe Axiaq

31

Kitbiet ta’ Agostino Borg u Mario Attard

32

Kitbiet ta’ Therese Vella u Ramon Bonett Sladden

36

Kitba ta’ Vanessa Fenech

39

Charles Briffa dwar L-Aħħar Warda ta’ G. Peresso

40

Kitba ta’ Victor V. Vella

44

Alfred Massa dwar Ġabra ta’ Studji Kritiċi

45

Traduzzjonijiet ta’ Charles Briffa u Toni Aquilina

47

Il-Poeżiji

50

Versi lil hinn minn xtutna

53

Minn fuq l-ixkaffa

54

Min jixtieq jikkontribwixxi f’IL-PONT b’materjal ta’ livell, mhux twil u adatt jista’ jibagħtu direttament lill-Editur flindirizz sammutpatrickj@gmail.com

1

Fost l-emails ta’ ringrazzjament li nirċievi kull darba li noħroġ edizzjoni ġdida ta’ IL-PONT din id-darba rċevejt noti ta’ ħajr mingħand il-Kummissarju Għoli Malti ta’ Canberra u l-Konslu Ġenerali Malti ta’ Sydney. Huma turija li pubblikazzjoni bħal din qed tasal u titqassam ukoll eluf ta’ kilometri ’l bogħod minn xtutna, fost Maltin bħalna li huma mixteqin ħafna li jżommu ruħhom mgħarrfin dwar il-qasam letterarju lokali.

Ix-xahar ta’ Ottubru fakkar il-150 sena mit-twelid talPoeta Nazzjonali Malti, Dun Karm Psaila. Mitt sena ilu Dun Karm kiteb il-poeżija "1921. Lil Ħuti l-Maltin.

Nhar l-Għoti tal-Kostituzzjoni". Minħabba dan ittellgħu bosta inizjattivi ta’ natura letterarja u mużikali fil-gżejjer Maltin, kif wieħed jista’ jaqra filpaġni Aħbarijiet f’din il-ħarġa ta’ IL-PONT. Inkluż ukoll studju qasir imma interessanti dwar Dun Karm bħala traduttur, mill-pinna ta’ Charles Briffa.

Għalkemm Novembru kien ix-xahar li matulu seħħ ilFestival tal-Ktieb, din id-darba f’Ta’ Qali, dan ma jfissirx li kollox waqaf hemmhekk. Anzi, ix-xahar ta’ Diċembru huwa ż-żmien li jġib miegħu l-Milied u lvaganzi għal bosta, u allura huwa x-xahar ideali biex jingħataw kotba bħala rigali lill-persuni li verament napprezzaw. U llum kotba hawn ta’ kull tip, anki bilMalti. Apparti rumanzi, ġabriet ta’ novelli u poeżiji, li għalihom hawn bosta qarrejja, għal min ma jħobbx dawn il-ġeneri jeżistu kotba dwar kwalinkwe suġġett, u dan f’ilsienna u anki f’ilsna oħra. Mela mhemmx skuża biex ma nixtrux xi ktieb bħala rigal li min inħobbu u napprezzaw.

Dejjem f’rabta mal-Festival tal-Ktieb kien hemm min osserva li l-prezzijiet tal-kotba kienu għoljin xorta waħda. Suġġeriment utli hu li ċerti djar talpubblikazzjoni waqt okkażjonijiet u żminijiet bħal dawn għandhom joffru prezzijiet verament vantaġġjużi u mhux ibigħu l-kotba mitbugħin minnhom bl-istess prezz li jitolbu matul is-sena kollha. Hekk biss iħajru lill-poplu Malti jixtri iktar kotba, l-aktar kotba bil-Malti.

Oħra... L-idea li l-Festival Nazzjonali tal-Ktieb isir taħt it-tinda l-kbira f’Ta’ Qali lili għoġbitni, għalkemm forsi għad trid tindara minn bosta. Li m’għoġobnix, u dan m’għandux x’jaqsam mal-organizzaturi tal-Festival, huwa l-fatt li dan l-avveniment kien qisu gżira ta’ dawl u kultura f’nofs il-baħħ u d-dlam. Parti kbira minn Ta’ Qali ilha xhur twal fid-dlam, li jispikka iktar fix-xhur xitwin hekk kif naqilbu s-siegħa u jibda jidlam kmieni. U dan hu nuqqas ta’ rispett kbir lejn

bosta, ibda mis-sewwieqa, u kompli bil-ħafna persuni li ta’ kuljum joħorġu jimxu, jew jiġru jew isuqu r-rota bħala siegħa eżerċizzju fiżiku. Dlam ċappa fejn, kif jgħidu, tista’ toqtol u tidfen. U issa kellna l-Festival Nazzjonali tal-Ktieb li biex tasal għalih trid bilfors tuża vettura bid-dawl għax mad-dawra, hekk kif tinżel ix-xemx, baħħ u dlam biss. Ta’ min lawtoritajiet ikkonċernati jqumu mir-raqda u jekk fiżżona hemm għaddejjin progetti ta’ żvilupp ifittxu jitlestew u nittamaw li Ta’ Qali jiddawwal għas-sena d-dieħla mhux biss għal min iħobb il-ktieb, imma anki għall-bosta li jużaw dan bħala spazju fejn jistgħu jistrieħu fiżikament u mentalment wara jum xogħol.

Mill-ġdid proset u ħajr lill-organizzaturi tal-Festival Nazzjonali tal-Ktieb.

Fuq nota oħra, iva, IL-PONT huwa wkoll vetrina li tberraħ għadd ta’ kotba u kittieba varji, fuq kollox Maltin, imma mhux biss. Dan kien sa mill-bidu nett wieħed mill-għanijiet tiegħu. Ma jonqsux lanqas lintervisti ma’ kittieba diversi, kemm Maltin u Għawdxin li jgħixu fi xtutna, kif ukoll oħrajn li emigraw jew huma wlied Maltin emigranti, imma anki kittieba barranin. X’hemm ħażin f’dan? Wieħed mill-għanijiet ta’ IL-PONT hu li jlaqqa’ lill-qarrejja ma’ għadd ta’ kittieba, isemma’ leħenhom, il-ħsibijiet tagħhom, u jberraħ ukoll l-umanità tagħhom. Il-fatt li l-paġni qed jiżdiedu maż-żmien ma jfissirx li l-kwalità ta’ pubblikazzjoni bħal din qed tonqos. Iċ-ċentru jibqa’ dejjem il-Letteratura, b’dik Maltija fil-qalba nett.

L-Editur ifakkar li l-kittieb xi darba jpassi, imma lintervisti ddokumentati f’rivista bħal din jibqgħu għal kull min hu interessat fil-qasam letterarju u anki għal min ikun irid jagħmel riċerka fil-ġejjieni. F’din il-ħarġa wieħed jista’ jaqra żewġ intervisti interessanti dwar il-qasam tat-traduzzjoni f’rabta ma’ żewġ kittieba ta’ fama internazzjonali. Ifakkar ukoll li għalkemm ilMalti huwa l-ilsien nazzjonali u uffiċjali tagħna, mela ewlieni għalina bħala poplu, l-Ingliż u t-Taljan, u anki l-kulturi ta’ dawn iż-żewġ pajjiżi, huma b’modi differenti parti mill-bagalja kulturali tagħna u għalhekk IL-PONT jinkludi wkoll partijiet iddedikati lil kittieba u xogħlijiet letterarji marbutin ma’ dawn iżżewġ ilsna.

Errata corrige: F’paġna 28 tal-ħarġa ta’ IL-PONT nu. 63, it-titlu kellu jkun hekk: MARIJA NAJTHEFER POPOV – POETESSA SERBA (mhux Siberjana, kif b’mod żbaljat ġie ppubblikat). L-Editur jiskuża ruħu.

2

IMUT IL-FILOSFU FRANĊIŻ JEAN-LUC NANCY

Iliopoulou (poeżija) li tgħix u taħdem f’Ateni; Michael Azzopardi (mużika); u Inua Ellams (poeżija/ drama), imwieled in-Niġerja. Kien hemm ukoll kotba tal-awturi mistiedna u oħrajn għall-bejgħ, u CORE GREEN Organic & Fair Trade ipprovdew inbid tajjeb u xorb ieħor flimkien ma’ xi ħaġa tat-tnaqqir.

JITĦABBRU L-FINALISTI U PREMIO CAMPIELLO 2021

Nhar it-23 ta’ Awwissu miet il-filosofu Franċiż JeanLuc Nancy. Huwa kellu 81 sena. L-ewwel ktieb tiegħu kien ippubblikat fl-1973 bl-isem ta’ Le titre de la lettre (The Title of the Letter, 1992), fejn għamel qari tax-xogħol tal-psikanalista Franċiż Jacques Lacan, miktub f’kollaborazzjoni ma’ Philippe LacoueLabarthe. Nancy kiteb bosta kotba dwar bosta ħassieba, fosthom La remarque spéculative fl-1973 (The Speculative Remark, 2001) dwar Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Le Discours de la syncope (1976) u L'Impératif catégorique (1983) dwar Immanuel Kant, Ego sum (1979) dwar René Descartes, u Le Partage des voix (1982) dwar Martin Heidegger. Irriċerka intellettwali tiegħu bdiet fi ħdan il-moviment Dekostruzzjonista bħala ħabib u dixxiplu ta’ Jacques Derrida. Nancy twieled f’Bordeaux fl-1940, u studja f’Pariġi, filwaqt li waqt il-karriera akkademika twila tiegħu għallem f’universitajiet differenti: Berkeley, Berlin, u San Diego. Imma d-dar vera tiegħu kienet lUniversità Marc Bloch ta’ Strasburgu, belt li fiha kien ilu jgħix sa mill-1968 u li fiha għex sat-tmiem ta’ ħajtu.

IS-16-IL EDIZZJONI TAL-FESTIVAL LETTERATURA MEDITERRANJA

TAL-

Nhar is-27 u t-28 ta’ Awwissu li għadda Inizjamed organizzat is-16-il edizzjoni ta’ dan il-festival li jirritorna kull sajf. Is-sit magħżul kien il-Forti Sant’Iermu. Waqt l-ewwel serata l-parteċipanti kienu Miriam Calleja u Gayath Almadhoun li qraw xi poeżiji minn tagħhom, filwaqt li Kym Pepe pprovda lparti mużikali. Almadhoun hu poeta Palestinjan imwieled f’Damasku, is-Sirja, li fl-2008 emigra lejn lIżvezja. Waqt it-tieni serata, is-Sibt, il-parteċipanti kienu John Portelli (poeżija/proża); Katerina

R-REBBIEĦA

TAL-

Is-sena 2021 rat id-59 edizzjoni ta’ dan il-premju letterarju Taljan prestiġjuż. Għal din is-sena l-ħames rumanzi finalisti kienu dawn: Il libro delle case ta’ Andrea Bajani; Sanguina ancora. L'incredibile vita di Fedor M. Dostojevskij ta’ Paolo Nori; Se l’acqua ride ta’ Paolo Malaguti; L’acqua del lago non è mai dolce ta’ Giulia Caminito; u La felicità degli altri ta’ Carmen Pellegrino. Imbagħad, nhar l-4 ta’ Settembru 2021, ġie mħabbar ir-rumanz ta’ Giulia Caminito bħala dak rebbieħ, li bih kienet finalista anki għallPremju Strega. Malaguti ħa t-tieni post, Nori, it-tielet post, Pellegrino, ir-raba’ post, u fil-ħames post Bajani, il-finalist l-ieħor tal-Premju Strega.

Giulia Caminito

IMUT GUIDO LANFRANCO Nhar it-8 ta' Settembru 2021 tħabbret il-mewt ta' Guido Lanfranco. Huwa twieled fit-18 ta' Ottubru 1930, u kien għalliem tax-Xjenza, Bijoloġija u Ġografija, kittieb u folklorista. Ix-xahar ta’ wara kien se jagħlaq 91 sena. Kien ukoll lecturer f'St. Michael's College of Education għall-għalliema (1966-1973) fejn għallem Metodi għat-Tagħlim tax-Xjenza u lIstudji Soċjali. Kien fuq diversi boards u kumitati edukattivi u membru ta' diversi soċjetajiet xjentifici barranin, u fuq ħafna kumitati kulturali lokali. Kien editur tal-’Maltese Naturalist’ u ‘News and Views’ tal-SSCN, tal-‘Kakti u Sukkulenti Oħra’, għal xi żmien ta' ‘The Teacher’ u ta' ‘L-Imnara’ tal-Għaqda tal-

3

Guido Lanfranco

Folklor. Għamel għadd kbir ta' xandiriet fuq ir-radju (mill-1955) u t-televixin (mill-1962); taħditiet numeruži lil socjetajiet kulturali, skejjel u organizzazzjonijiet oħra u korsijiet (inkluża lUniversità tat-Terza Età); kiteb mijiet ta' artikli u kitbiet f’ħafna perjodiċi u ġurnali u organizza bosta wirjiet ta’ natura differenti. Fost il-kotba ppubblikati tiegħu: Guide to the Flora of Malta (1955, 1960); Maltese Mammals (1969); Field Guide to the Wild Flowers of Malta (1969, 1977); Complete Guide to the Fishes of Malta (1958, 1965, 1974); Il-Ħut Madwar Malta - The Fish Around Malta (2009); Duwa u Semm fil-Ħxejjex Maltin (1975); Ħxejjex Medicinali u Oħrajn (1993, 2000); L-Istorja tatTrasport f'Malta (1999, 2002); Drawwiet u Tradizzjonijiet Maltin (2001 (darbtejn), 2002, 2012); Xogħol, Ġaħġiħ u Snajja' li Spiċċaw (2002, 2003), Ħajjitna fl-Imgħoddi (2004); Logħob, Taqbil u Gugarelli tat-Tfal Maltin (2006); Malta, Bejn Storja u Drawwa (2007); Nagħrfu I-Leġġendi Maltin (2008); Ċajt bil-Limerikki (2008); u Żwieg. Twelid u Mewt Drawwiet u Tradizzjonijiet (2011). Ingħata diversi premijiet mill-Kunsill Nazzjonali tal-Ktieb f'diversi okkażjonijiet, kif ukoll l-ewwel premju Poezija bilMalti tal-Għaqda Poeti Maltin (2007). Fl-1996 ingħata l-Medalja għall-Qadi tar-Repubblika (M.Q.R.). Jistrieħ fis-sliem.

SERATA LETTERARJA FIR-RABAT MILL-HORIZONS

Nhar id-9 ta’ Settembru 2021, Horizons tellgħu serata letterarja fejn ġiet imnedija l-ġabra ta’ poeżiji ġdida ta’ John P. Portelli bl-isem ta’ Dar-Riħ Malizzjuż. Is-sit magħżul għall-okkażjoni kien ilBottegin Palazzo Xara fir-Rabat. Il-poeta John P. Portelli stess mexxa s-serata li matulha pparteċipaw Norbert Bugeja, Aleks Farrugia u Simone Inguanez permezz tal-kummenti kritiċi tagħhom u anki billi qraw xi poeżiji mill-ġabra ta’ Portelli. Qarrejja oħra

kienet Rowena Calleja, filwaqt li Julia Miller, Valentina Bezzina, u Andrel Darnyi ħadu ħsieb lintervalli mużikali. Trevor Borg tkellem fil-qosor dwar il-kunċett artistiku wara din il-ġabra li permezz tal-kodiċi QR wieħed jista’ saħansitra jisma’ kull poeżija inkluża moqrija fuq il-mobile. Wara s-serata dawk li attendew setgħu jixtru kopja tal-ġabra poetika Dar-Riħ Malizzjuż u anki kotba oħra tal-istess awtur ippubblikati mill-Horizons. John P. Portelli ffirma numru ta’ kopji wkoll. Waqt is-serata dawk preżenti setgħu jgawdu wkoll tazza nbid offerta millHorizons stess.

(mix-xellug) John P. Portelli, Norbert Bugeja, Simone Inguanez u Aleks Farrugia (ritratt: Ken Sciculna)

FILM IEĦOR IBBAŻAT FUQ IR-RUMANZI TALKITTIEBA MISTERJUŻA ELENA FERRANTE Waqt it-78 edizzjoni tal-Festival taċ-Ċinema ta’ Venezia wieħed mill-films li ġibed l-attenzjoni kien ‘The Lost Daughter’, b’Maggie Gyllenhaal bħala lproduttrici u kittieba tal-iskript. Dan il-film huwa bbażat fuq it-tielet rumanz tal-kittieba misterjuża Elena Ferrante, ladarba sal-ġurnata tal-lum l-identità eżatta tagħha ħadd ma jafha ħlief l-edituri tagħha.

Ir-rumanz ħareġ fl-2006 bl-isem ta’ La figlia oscura.

Dan hu rumanz qasir imma profond: Leda, mara ta’ 48 sena, tieħu vaganza qrib il-baħar x’imkien finNofsinhar tal-Italja. Hemmhekk tiġi f’kuntatt ma’ omm u tifla ċkejkna u l-familja raffa u storbjuża tagħha minn Napli, il-belt fejn twieldet Leda stess.

Minħabba eventi partikolari, Leda jkollha terġa’ lura għall-imgħoddi tagħha u tifli sewwa r-relazzjoni tagħha maż-żewġ uliedha bniet li fil-preżent kibru u jinsabu ’l bogħod fil-Kanada flimkien ma’ żewġha u missierhom. Rumanzi oħrajn ta’ Elena Ferrante li ġew adattati għaċ-ċinema huma L’amore molesto (1992), u I giorni dell’abbandono (2002), filwaqt li ttetraloġija L’amica geniale ġiet adattata għat-

4

televiżjoni. S’issa ħarġu l-ewwel żewġ staġuni bbażati fuq l-ewwel żewġ volumi, L’amica geniale (2011) u Storia del nuovo cognome (2012). Ferrante llum biegħet iktar minn 15-il miljun ktieb minn tagħha, maqlubin għal 50 ilsien differenti.

TITNIEDA ĠABRA TA’ NOVELLI FIL-KATIDRAL TAĊĊITTADELLA F’GĦAWDEX

Il-kittieb Joe Camilleri

Nhar l-1 ta’ Ottubru, filgħaxija, id-dar talpubblikazzjoni Horizons nediet il-ġabra ta’ novelli ġdida tal-kittieb Għawdxi Joe Camilleri bl-isem ta’ Dwal mill-Kantini. Peress li t-temp ma kienx stabbli, l-okkażjoni saret fil-Katidral taċ-Ċittadella. Is-serata kienet taħt l-awspiċi tal-Ministru għal Għawdex lOnor. Clint Camilleri, u għal din l-okkażjoni Għawdxin u Maltin attendew bi ħġarhom. Il-Prof.

Charles Briffa tkellem dwar in-novelli ta’ Joe Camilleri mil-lat kritiku letterarju, filwaqt li kien hemm ukoll qari ta’ partijiet minn Dwal mill-Kantini u anki intervalli mużikali.

PROPOSTI LILL -PARTITI AKKADEMJA TAL-MALTI

POLITIĊI

MILL-

Lejn il-bidu ta’ Ottubru l-Akkademja tal-Malti ppreżentat numru ta’ proposti lill-Gvern. Fost dawn: il-Gvern jeħtieġ jimxi kelma b’kelma mal-Att dwar lIlsien Malti u t-taqsima tal-Kostituzzjoni dwar illingwa; il-partit fil-Gvern jara li titwettaq il-wegħda kif imniżżla fl-Att dwar l-Ilsien Malti, Taqsima II (IlKunsill, l-organi tiegħu u t-tmexxija tagħhom), Artiklu 4.2 (i): “iwaqqaf Ċentru Nazzjonali tal-Ilsien Malti li, minbarra li jservi bħala s-sede tal-Kunsill, joffri riżorsi stampati u awdjoviżivi meħtieġa lillmembri tal-għaqdiet tal-Malti, istituzzjonijiet u persuni oħra interessati”; ikun hemm investiment qawwi biex il-Malti jkun aktar preżenti kemm online kif ukoll fuq l-istazzjonijiet televiżivi u radjufoniċi

Maltin, speċjalment programmi edukattivi mmirati għat-tfal li permezz tagħhom ikunu esposti għal Malti tajjeb fuq it-tv; issir kampanja għal Malti tajjeb u idjomatiku indirizzata għall-ġenituri u n-nanniet biex ikellmu lil uliedhom bil-Malti wkoll. Għandhom isiru korsijiet b’xejn fuq il-kitba tal-Malti għallġenituri u n-nanniet f’kull lokalità ta’ Malta u Għawdex; il-Gvern jintrabat li fl-ewwel tliet snin talleġislatura tiegħu jippubblika online dizzjunarju u teżawru tal-Malti; il-Gvern jintrabat li sal-ewwel tliet snin tal-leġislatura tiegħu joffri għajnuna finanzjarja lill-entitajiet privati biex jagħmlu l-verżjoni bil-Malti lis-siti elettroniċi uffiċjali tagħhom; il-Gvern jintrabat li l-entitajiet kollha tiegħu jkollhom taqsimiet speċjalizzati tal-lingwa – li jinkludu tradutturi u qarrejja tal-provi – biex jassigura li t-traduzzjonijiet u l-kitbiet uffiċjali kollha bil-Malti, inkluż fejn tidħol korrispondenza u fuq il-mezzi soċjali, ikunu ppubblikati skont l-ogħla standard; iI-Malti għandu jkun l-ilsien ewlieni u jkun aktar viżibbli fl-attivitajiet uffiċjali meta l-maġġoranza tal-mistiedna jkunu Maltin. Dan jgħodd fost oħrajn, għad-diskorsi, materjal stampat u proġezzjoni ta’ materjal viżiv (eż. preżentazzjonijiet bil-powerpoint). F’każ ta’ ħtieġa tista’ ssir/titqassam verżjoni bl-Ingliż (jew b’xi lingwa oħra) tat-test/diskors bil-Malti u jkun hemm isservizz ta’ interpreti biex il-mistiedna barranin ikunu jistgħu jsegwu bla diffikultà. Proposta oħra kienet dik li s-siti elettroniċi tad-dipartimenti u l-aġenziji kollha tal-Gvern għandhom ikunu bilingwi – l-ewwel il-verżjoni Maltija, segwita mill-verżjoni Ingliża.

LEJLA LETTERARJA B’DIFFERENZA F’RAZZETT F’Ħ’ATTARD Nhar id-9 ta’ Ottubru 2021, tnieda l-ktieb Żweli: IlBidwi ta’ Ħ’Attard miktub minn Joseph Busuttil. Lokkażjoni saret fir-Razzett ta’ Gatt f’Ħ’Attard stess u ħabtet ukoll mal-għeluq tad-90 sena ta’ Żweli.

Antida Grima mexxiet is-serata, filwaqt li l-kittieb Paul P. Borg introduċa l-ktieb b’diskors qasir fejn insista fuq kemm hu importanti li nisimgħu lillanzjani tagħna, niktbu dak kollu li jgħidulna dwar limgħoddi tagħhom, ladarba dan hu dokument importanti l-iktar għal dawk il-Maltin u l-Għawdxin li għad iridu jitwieldu. Kien hemm ħin ukoll fejn tkellem dwar dan il-ktieb-proġett l-istess awtur, Joseph Busuttil, li jiġi n-neputi ta’ Żweli; tkellem anki iben il-kbir ta’ Żweli, Philip Gatt, li rringrazzja dawk kollha preżenti u wera l-gratitudni tiegħu f’isem ħutu lejn missieru. Waqt is-serata kien hemm intervalli mużikali fejn indaqqet l-għana tal-fatt minn Żeppi

5

Spagnol iż-Żejtuni u sħabu. Fl-aħħar tas-serata lmistednin ingħaqdu mal-familjari ta’ Żweli waqt riċeviment li sar biex flimkien awgurawlu għeluq sninu.

Paul P. Borg jintroduċi l-ktieb ta’ Żweli

ĦEJ MAMÀ, 'TINI PIŻELLA…” RAKKONTI U TAQBILIET TAN-NANNIET Nhar it-12 ta’ Ottubru 2021, Anita Vassallo Piccinino, tkellmet dwar rakkonti u taqbiliet tal-imgħoddi b’taħdita bl-isem ta’ “Ħej mamà, tini piżella…”. Din it-taħdita ttellgħet fuq Zoom u fuq Facebook u kienet parti mis-sensiela fuq It-Tradizzjoni Orali organizzata mid-Dipartiment tal-Malti tal-Università ta’ Malta u miftuħa għal kulħadd. Dan il-proġett qed isir bl-għajnuna tal-Fondi ta’ Riċerka tal-Università ta’ Malta u l-Klabb Kotba Maltin. Anita Vassallo Piccinino iffokat fuq stejjer li kienu jirrakkontaw innanniet u l-ommijiet lit-tfal. Kienu rakkonti kemxejn qosra iżda magħrufin ħafna mat-tfal ta’ żmien ilgwerra meta n-nies kienu jkunu miġburin kollha f’kamra waħda, u t-tfal kollha tat-triq kienu jmorru kollha għand il-Bużnanna Rużar biex jisimgħuha tirrakkonta. It-taħdita ħarset lejn kliem li fl-imgħoddi n-nies kienu jużaw biex jikkomunikaw bejniethom u li matul iż-żmien intilef bosta minnu. Fl-aħħar ilkelliema ppreżentat xi taqbiliet li l-ommijiet kienu jkantaw jew jgħidu lil uliedhom biex joqogħdu kwieti. Anita Vassallo Piccinino taħdem bħala producer u script writer mal-kumpanija We Media Ltd. Ħadmet għal 7 snin bħala producer filprogrammi “Xarabank” u “L-Erbgħa fost il-Ġimgħa”.

Kienet parti mit-tim tal-produzzjoni talprogramm “Bijografiji” li kien jixxandar fuq il-PBS.

DUN KARM PSAILA: 150 SENA MINN TWELIDU

Nhar it-13 ta’ Ottubru 2021, il-Kumitat Festi Nazzjonali, fi ħdan Festivals Malta u l-għaqdiet talMalti, organizza kommemorazzjoni f’ġieħ il-Poeta Nazzjonali bl-isem ta’ “Iftaħ Qalbek għall-Kelma tasSliem”. L-okkażjoni fakkret il-150 sena mit-twelid ta’ Dun Karm Psaila, u ttellgħet fil-Mużew talArkeoloġija, il-Belt.

Min-naħa tagħha, l-Akkademja tal-Malti fakkret dan l-anniversarju b’żewġ okkażjonijiet oħra: is-17 ta’ Ottubru 2021 taħt il-patroċinju tal-Arċisqof ta’ Malta Mons. Charles J. Scicluna fil-Kurja Arċiveskovili, ilFurjana; u t-18 ta’ Ottubru 2021 mal-Kapitlu Metropolitan tal-Katidral tal-Imdina taħt ilpatroċinju tal-Arċisqof ta’ Malta Mons. Charles J. Scicluna bit-tnedija ta’ żewġ kotba ġodda: Xejriet talProża bil-Malti ta’ Dun Karm ta’ Marita Cassar u Karmenu: it-Tifel li sar Poeta – Il-Ħajja ta’ Dun Karm irrakkontata għat-tfal minn Rita Saliba. Wara saret l-inawgurazzjoni tal-Ispazju tal-Poeta Nazzjonali fil-Mużew tal-Katidral.

TAĦDITA DWAR DUN KARM MINN ADRIAN GRIMA Nhar It-28 ta’ Ottubru 2021, il-Prof. Adrian Grima għamel taħdita dwar il-poeżiji ta’ Dun Karm fissillabu l-ġdid taċ-Ċertifikat tal-Edukazzjoni Sekondarja, iċ-ĊES. It-taħdita, intitolata “Dun Karm u t-Turment tal-Poeżija” ttellgħet fuq il-pjattaforma Teams u kienet organizzata mid-Dipartiment talMalti fi ħdan l-iskejjel tal-Knisja. Grima ħares lejn Dun Karm mhux tant bħala ideologu imma bħala mgħallem kbir tal-arti tal-poeżija, għax fix-xogħol tiegħu kollox jaħdem flimkien: il-forma li jagħżel, ilmetafora, il-vuċi, it-ton, ir-rima, u r-ritmu regolarissimu, qisu arloġġ. Il-poeżiji ta’ Dun Karm fis-

6

sillabu taċ-ĊES huma “L-Arloġġ,” “Żagħżugħ ta’ Dejjem,” “Għaliex?,” “Univers Ieħor,” “LillKanarin,” “Il-Għanja tar-Rebħa,” “Waħdi,” “IlGħodwa,” u “Il-Qalb tal-Bniedem.” Grima ntalab mill-kapijiet tad-Dipartiment, Ann Marie Schembri u Claire Zerafa, biex filwaqt li jirrifletti fuq dak li kien jitturmentah u dak li kien jhennih fi żmienu, jirrifletti wkoll fuq il-validità tiegħu għalina llum, minkejja li qed ngħixu f’kuntest storiku, soċjali u kulturali li f’ħafna aspetti huwa għalkollox differenti minn tiegħu. It-taħdita tqassmet hekk: Riflessjonijiet ġenerali dwar id-dinja poetika li jsawwar Dun Karm f’dawn il-poeżiji, dinja alternattiva għad-dinja reali imma mnebbħa għalkollox minnha; L-umanità fraġli ta’ Dun Karm il-bniedem; Suġġerimenti dwar il-ħila espressiva tiegħu li l-istudenti jistgħu jissellfu mingħandu biex jesprimu ruħhom; Ħarsa partikulari lejn il-metafora f’dawn il-poeżiji; u, Kummenti dwar il-karatteristiċi stilistiċi li jispikkaw f’kull waħda middisa’ poeżiji.

Deputat Chairperson u Daniela Attard Bezzina, Dr Maria Brown, Aleks Farrugia, Joseph Mizzi, Dr Christopher Gruppetta, il-Professur John Portelli u Joseph Debattista bħala membri. Il-bord huwa maħtur għal perjodu ta’ tliet snin. II-Kunsill Nazzjonali tal-Ktieb huwa assoċjazzjoni ta’ pubblikaturi u kittieba li toffri lill-industrija tal-ktieb Malti bosta servizzi importanti. Jirrappreżenta lillkittieba u lill-pubblikaturi f’fora pubbliċi u malistituzzjonijiet biex jagħtu spinta lill-interessi talindustrija tal-kotba.

REBBIEĦ TAL-PREMJU NOBEL GĦAL-LETTERATURA 2021

CHAIRPERSON EŻEKUTTIV ĠDID TAL-KUNSILL NAZZJONALI TAL-KTIEB

Mark Vella

Iċ-Chairperson Eżekuttiv il-ġdid tal-Kunsill Nazzjonali tal-Ktieb huwa Mark Camilleri. Huwa ggradwa flIstorja bil-Baċellerat tal-Edukazzjoni fl-Università ta’ Malta, u ilu jgћallem gћal dawn l-aћћar 17-il sena.

Fil-preżent huwa Assistent Kap fi skola primarja talIstat. Camilleri huwa l-awtur ta’ rumanzi jew novelli polizjeski u anki kotba tat-tfal. Fl-2009 kellu l-ewwel storja qasira, Gallo, ippubblikata fil-kollezzjoni 45 li fiha introduċa mal-qarrejja lill-Ispettur Victor Gallo.

Fl-2010 ippubblika r-rumanz debut Prima Facie.

Ippubblika wkoll tliet rumanzi polizjeski oħra: Volens (2013), Nex (2016) u Alias (2021). Huwa anki l-awtur tal-ktieb Mill-Istorja tal-Futbol Malti (2018). Ilmembri l-oħra tal-bord huma Mark Vella bħala

Il-kittieb Afrikan mit-Tanżanija, Abdulrazak Gurnah, u li ilu joqgħod fir-Renju Unit sa mis-snin sittin tasseklu 20, huwa r-rebbieħ tal-Premju Nobel għalLetteratura 2021. Huwa twieled fl-1948, mela llum għandu 72 sena. Huwa Professur Emeritu tal-Ingliż u tal-Letteraturi Postkolonjali fl-Università ta’ Kent.

Huwa ppubblika mal-għaxar rumanzi, imma żewġ xogħlijiet tiegħu li kisbu ċertu isem huma Paradise (1994) u By the Sea (2001). Iddebutta bir-rumanz Memory of Departure (1987), filwaqt li l-aktar rumanz reċenti huwa Afterlives (2020). Hu interessanti l-fatt li Abdulrazak Gurnah żar Malta darbtejn: fl-2014 ħa sehem fil-Festival Mediterranju tal-Letteratura ta’ Malta organizzat mill-Inizjamed, u fl-2015 kien wieħed mill-parteċipanti tat-tieni edizzjoni tas-Simposju “Mediterranean Fractures” organizzat mill-Istitut Mediterranju tal-Università ta’ Malta f’kollaborazzjoni maċ-Ċentru għall-Istudji Kolonjali u Postkolonjali tal-Università ta’ Kent.

TAGĦRIF ĠDID DWAR DUN KARM Nhar it-3 ta' Novembru 2021, f'Sala Pietru Pawl Saydon (ALT) tal-Università ta' Malta, Tal-Qroqq, isSa Joanne Sciberras tat taħdita pubblika dwar

7

"Monsinjur Carmelo Psaila - Assistent Librar u Direttur tal-Libreriji Distrettwali." Din kienet parti mis-sensiela tal-Konferenza Karmen Mikallef Buħaġar li ssir kull sentejn. Tant hi kbira r-rabta ta’ Dun Karm mad-dinja letterarja, u tant nisimgħu dwaru bħala l-Poeta Nazzjonali, li kważi ninsew għalkollox ħidmitu bħala amministratur. Forsi l-uniċi nies li jafu dwarha, apparti dawk li studjaw lil Dun Karm fl-intier tiegħu, huma dawk li jaħdmu filBibljoteka Nazzjonali ta’ Malta, għaliex kien proprju hemmhekk li Dun Karm għadda snin sħaħ jaħdem bħala Assistent Librar u Direttur tal-Libreriji Distrettwali. Din it-taħdita tat ħarsa lejn ħidmet Dun Karm f’dawn il-karigi uffiċjali. Joanne Sciberras iddiskutiet dokumenti amministrattivi li jixħtu dawl fuq xi aneddoti interessanti dwar il-Poeta Nazzjonali.

Tat wkoll l-istorja tat-twaqqif u l-iżvilupp ta’ Malta Libraries u l-legat li ħalla warajh Mons. Carmelo Psaila, kif kien magħruf fid-dokumenti uffiċjali amministrattivi, fil-qasam tal-Libreriji f’Malta u Għawdex. L-informazzjoni tat is-Sa Sciberras waqt din it-taħdita hija bbażata fuq riċerka li ħarġet minn dokumentazzjoni interna ta’ Malta Libraries u minn pubblikazzjonijiet uffiċjali bħalma huma l-Malta Blue Books. Joanne Sciberras ilha taħdem fis-settur biblijotekarju għoxrin sena u rrappreżentat lil Malta fil-Konferenza CENL f'Londra fl-2010, f’Kopenħagen fl-2011, fi Vjenna fl-2016, u mill-ġdid f’Londra fl2017. Fil-preżent hi d-Direttur tal-Operat talLibrerija. Fl-aħħar snin ikkoordinat numru ta’ wirjiet, taħditiet pubbliċi, u attivitajiet kulturali oħra filBibljoteka Nazzjonali ta’ Malta. Bħalissa tmexxi sSezzjonijiet tal-Finanzi, Amministrazzjoni u Outreach tal-Libreriji Maltin.

NUMRU REKORD TA’ EŻEBITURI TAL-FESTIVAL TAL-KTIEB 2021 Din is-sena pparteċipaw 37 esebitur waqt il-Festival Nazzjonali tal-Ktieb. Il-biċċa l-kbira tagħhom organizzaw varjetà ta’ attivitajiet relatati mal-kotba, fosthom tnedijiet u preżentazzjonijiet ta’ kotba ta’ interess, qari, u attvitajiet oħra mmirati għal nies ta’ età differenti. Din is-sena l-Festival sar fiċ-Ċentru għall-Fieri u l-Konvenzjonijiet (MFCC) f’Ta’ Qali. Din id-deċiżjoni wieġbet għat-talbiet loġistiċi talimsieħba tal-Festival u tal-pubbliku minn snin preċedenti. L-MFCC ipprovda aktar flessibiltà u spazji akbar għal dan l-avveniment nazzjonali li kulma jmur qed jikber, kif ukoll joffri serħan il-moħħ lill-viżitaturi u l-esebituri għall-parkeġġ jew għal mawra sigura fuq l-istands differenti tal-Festival. B’aktar spazju

ġewwieni disponibbli, l-istands kienu akbar, ilkurituri usa’, u l-aċċessibiltà garantita. L-inħawi għall-attivitajiet kienu wkoll aktar spazjużi u saru f’post separat minn fejn kien hemm l-esebituri.

Il-lista tal-esebituri tal-Festival Nazzjonali tal-Ktieb 2021 kien fiha pubblikaturi lokali u internazzjonali, bejjiegħa tal-kotba, organizzazzjonijiet studenteski, Għaqdiet mhux Governattivi, u aġenziji pubbliċi b’rabtiet mal-industrija tal-kotba. Għall-ewwel darba fil-Festival kien hemm spazju ddedikat għal awturi awtoppubblikati li ppromwovew u biegħu l-kotba tagħhom. Minbarra l-attivitajiet organizzati mill-KNK, l-esebituri organizzaw għexieren ta’ attivitajiet għallqarrejja ta’ kull età, mifruxin fuq ħamest ijiem (3-7 ta’ Novembru). L-attivitajiet varjaw minn tnedijiet u preżentazzjonijiet ta’ kotba, konferenzi, gruppi ta’ ħidma, diskussjonijiet tematiċi, seminars, u attivitajiet ta’ gost għat-tfal u l-familji.

Il-Kunsill Nazzjonali tal-Ktieb segwa d-direttivi talawtoritajiet nazzjonali tas-saħħa dwar il-miġemgħat pubbliċi sabiex ġiet assigurata esperjenza kemm jista’ jkun sigura.

MISTEDNIN SPEĊJALI GĦAL WAQT IL-FESTIVAL NAZZJONALI TAL-KTIEB 2021 Din is-sena l-attivitajiet tal-Festival Nazzjonali talKtieb saru bejn it-3 u s-7 ta’ Novembru 2021 taħt ittinda tal-MFCC f’Ta’ Qali. Il-mistednin lokali ewlenin waqt il-Festival Nazzjonali tal-Ktieb - Il-Ħanut talKotba kienu Trevor Żahra, Immanuel Mifsud, Loranne Vella u Walid Nabhan, kollha rebbieħa ta’ premji letterarji varji. Din kienet pjattaforma unika għal avvenimenti li fihom il-pubbliku ltaqa’ ma’ awturi lokali li qed jagħtu kontribut siewi lilletteratura fuq livell nazzjonali. Vella u Nabhan ipparteċipaw fi tnedijiet ta’ kotba minn tagħhom maqlubin f’ilsna oħra. Bħalma ġara fis-snin ta' qabel, dawn l-attivitajiet ipprovdew lill-pubbliku ċans

8

sabiex jiltaqgħu ma’ dawn l-awturi rinomati u jiskopru x-xogħol tagħhom.

J ITĦA BBRU R -REBBIEĦA TERRAMAXKA 2021

T A L - PR E MJ U

Nhar it-2 ta’ Novembru, fi ftuħ il-Festival Nazzjonali tal-Ktieb f’Ta’ Qali, tħabbru r-rebbieħa tal-Premju Terramaxka 2021. Fil-kategorija “Xogħlijiet oriġinali 0-7 snin” il-premju ngħata lil Noel Tanti u lillillustratur Matt Stroud għall-kitba u l-illustrazzjoni tal-ktieb Tal-Forn, rispettivament. Il-premju filkatergorija “Xogħlijiet oriġinali 8-12-il sena” ingħata lil Simon Bartolo u lill-illustratur José Luis Oscaña għall-kitba u l-illustrazzjoni tal-ktieb Il-Kreatura talBir, rispettivament. Clare Azzopardi ingħatat ilpremju fil-kategorija “Xogħlijiet maqlubin għall-Malti 0-7 snin” għall-ktieb Ors fl-Ispazju, oriġinarjament ta’ Deborah Abela u Marjorie Crosby-Fairall bħala illustratur. Il-premju fil-kategorija “Xogħlijiet maqlubin għall-Malti 8-12-il sena” ingħata lil Simone Inguanez għall-ktieb Il-Familja Frattarija u d-Dar li Tagħtas, oriġinarjament ta’ Kari Smeland u Francesca Grech bħala illustratur. Il-premju għall”Aħjar Produzzjoni ta’ Ktieb bl-Isbaħ Dehra” ingħata lill-Amazing Maltese Women, miktub minn Kristina Chetcuti u llustrat minn Marisa Attard. Il-kotba kollha ppremjati kienu tal-Merlin Publishers.

DAMON GALGUT JIRBAĦ IL-PREMJU BOOKER

Damon Galgut rebaħ il-Premju Booker 2021- premju ta’ 50 elf sterlina Ingliża - permezz tar-rumanz tiegħu The Promise fejn jagħtina stampa ta’ kif familja Sud Afrikana b’ġilda bajda tkampa fl-aħħar snin talapartheid. The Promise huwa d-disa’ rumanz tiegħu.

B’din ir-rebħa Galgut huwa t-tielet kittieb Sud Afrikan li qed jirċievi dan il-premju prestiġjuż, wara JM Coetzee u Nadine Gordimer. Ir-rumanz ta’ Galgut ġie deskritt bħala kummentarju b’saħħtu u ċar dwar l-istorja tal-Afrika t’Isfel u anki tal-istess umanità, fejn mistoqsija ewlenija hija: teżisti fid-dinja il-

ġustizzja vera? Galgut trabba fi Pretorja u issa joqgħod f’Cape Town. Fost l-aħħar rumanzi li kiteb u ppubblika: The Impostor (2008), In a Strange Room (2010) u Arctic Summer (2014).

JITĦABBRU R-REBBIEĦA TAL-KONKORS NAZZJONALI TAL-POEŻIJA DOREEN MICALLEF 2021

Carmel Scicluna

Nhar il-5 ta’ Novembru tħabbru r-rebbieħa talKonkors Nazzjonali tal-Poeżija Doreen Micallef 2021 waqt ċerimonja ppreżentata minn Claudia Gauci bħala parti mill-programm tal-Festival Nazzjonali talKtieb – Il-Ħanut tal-Kotba 2021. Il-poeżija ‘Submersi Filii’ ta’ Carmel Scicluna ntgħażlet bħala r-rebbieħa tal-Konkors 2021, li għaliha Scicluna ngħata €1,000.

B’kollox kien hemm 50 sottomissjoni eliġibbli, u lġurija tal-Konkors kienet magħmula minn Dr Josette Attard, Prof. Carmel Borg, u Karl Schembri. Il-poeżija ta’ Scicluna tittratta t-telfa ta’ tifel u skont il-ġurija “taħfen tajjeb l-uġigħ tat-traġedja u l-vojt li ġġib magħha b’lingwaġġ personali, dirett u ċar”. It-tieni premju ngħata lil Ritianne Frendo għall-poeżija ‘MasSikta tal-Ħarifa’. It-tielet premju ħadu Jonathan Balzan għall-poeżija tiegħu ‘Hawala’.

Il-Konkors Nazzjonali tal-Poeżija Doreen Micallef iseħħ kull sena u jkun miftuħ għal kittieba tal-poeżija ta’ kull età, u jrebbaħ poeżija waħedha bil-Malti, oriġinali u mhux ippubblikata li ma tkunx itwal minn 36 vers.

9

binha ta' seba' snin tkellmu kollox kollox bl-Ingliż u tibagħtu għall-privat "spoken Maltese"! U koppja oħra qablu magħha u hekk fiħsiebhom jagħmlu meta jkollhom lil uliedhom. U għadni mħasseb fuqha dilbiċċa għax smajtha aktar minn darba.

Wasal il-waqt li jkun hemm il-programmi popolari fuq kanali popolari tat-TV li jaraw it-tfal bl-Ingliż jarawhom ukoll maqlubin għall-Malti? Għaliex programmi popolari TV għat-tfal ikunu bl-Ingliż li tTaljani jaqilbu għat-Taljan għat-tfal tagħhom, li lĠermaniżi jaqilbu għall-Ġermaniż għat-tfal tagħhom u l-bqija? Jekk għal sigħat sħaħ it-tfal Maltin jaraw biss, jitkellmu biss, jisimgħu biss ilsien barrani kif sa jkunu midħla tal-ilsien Malti?

Email mingħand Paul P. Borg, l-1 ta’ Settembru 2021 Grazzi Patrick,

Biżżejjed tmur sa fejn il-baħar tisma' taħdit b'Malti ġdid li mhux idjomatiku. Ħasra kbira. Jekk hemm kelma Maltija lanqas il-ġenituri ma jużawha u t-tfal ma jisimgħuha qatt u qed jintilfulna ħafna idjomi, qwiel, kelmiet, sistemi grammatikali u l-bqija. Mhux qed inkun negattiv. Imma l-ħsara li l-Maltin qed jagħmlu lil ruħhom hi bla tarf. Suwiċidju nazzjonali li jidher mhux biss fit-taħdit imma wkoll fl-ambjent hu liema hu l-ambjent.

Kultant naħseb jaqbilli nipprintjah IL-PONT ħalli nkun nista' nġorru miegħi fejn inkun biex jekk ikolli siegħa ħin inkun nista' naqra minnu. Qed insib li minn darba għal oħra ma jkollix ħin naqra kollox!

Mhux għax laburist qed nitktiblek hekk. Mhux għax nazzjonalist qed nitiblek hekk. Imma għax Malti mħasseb. Forsi għax xjaħt. Tabilħaqq. Jista' jkun ukoll. Anzi nixtieq. X'ġara biex m'aħniex nifhmu dak li qed jiġri?

Intant, dan mhux nuqqas tiegħek għax kif għedtlek kemm-il darba hu tant siewi għax qiegħed jimla vojt kbir!

Il-bqija sliem u saħħa.

Ħajr mill-ġdid ta' dan is-sabar u din il-qalb f'din ilħidma volontarja b'riżq il-kitba.

Madankollu wisq nibża' li minkejja l-għadd kbir ta' kotba bil-Malti, minkejja l-għadd kbir ta' poeżiji bilMalti, minkejja l-għadd kbir ta' poeti ġodda u poeti żgħażagħ, minkejja l-isforzi ta' ħafna għalliema... xi ħaġa ħażina hemm li għadu ma rnexxilniex insibu tarfha. U naraha qed tiggrava sewwa. Kemm u kif qed nilħqu sewwa lit-tfal Maltin?

Il-Ħadd kont il-baħar nitkellem ma' mara żagħżugħa li qatt ma kont rajt qabel, Maltija titkellem bil-Malti daqsi u daqsek, u qaltli li Malta tinħtieġ nies jitkellmu bl-Ingliż sewwa, mhux Malti sewwa: u lil

Ħabibek, Paul P. Borg Email mingħand Mario Griscti, l-1 ta’ Settembru 2021 Għażiż Patrick,

Irċevejt IL-PONT tax-xahar ta' Settembru. Niżżik ħajr ħabib. Prosit tal-ħajku tieghek u l-editorjal. U talbqija tal-kontenut għoli li fih. Inħsadt naqra li Maurice Mifsud Bonnici telaqna. Kien poeta bravissimu. U uman. Grazzi mill-ġdid ħabib, u tislijiet mill-qalb.

B'imħabba, Mario

10

Grazzi għall-ħarġa friska ta' IL-PONT. Sibt interessanti ferm l-intervista mal-kittieba MaltijaKanadiża. Fil-fatt semmiet żewġ kotba li jidħlu filkategorija ta' kotba favoriti tiegħi - qed nirreferi għal The Religion u The Sword and the Scimitar - ġmiel ta' kitba, speċjalment it-tieni wieħed ta' David Ball li kiteb b'passjoni kbira dwar l-istorja ta' Malta u nnies tagħha waqt il-ħbit tal-1565.

Grazzi għal dil-intervista interessanti ħafna u għallartikli l-oħrajn li kollha fihom x' tixtarr.

Tislijiet, Mary Chetcuti

Email mingħand Joe Borg, it-2 ta’ Settembru 2021 Għażiż Patrick,

Email mingħand Charles Bezzina, it-2 ta’ Settembru 2021 Għażiż Patrick, Bħal dejjem IL-PONT ta' din id-darba mimli tagħrif letterarju lokali u internazzjonali. Nitgħallem minnu x-xejriet letterarji kif inhuma sejrin bħalissa, u flistess waqt insir naf kittieba internazzjonali. Iżda laktar ħaġa importanti f’IL-PONT huma rriċensjonijiet u kitbiet dwar kotba ġodda li jkunu ħarġu dan l-aħħar. Forsi għal bosta dan mhux daqshekk neċessarju, imma hawn Għawdex, fejn għad hawn apatija kbira letterarja, mhux il-kotba kollha letterarji li jkunu ħarġu jaslu. U dan huwa għajb, għax minn jaf kemm-il darba kelli nirrikorri għall-ħwienet f'Malta biex nixtri ktieb.

Filwaqt li nifraħlek għall-ħidma sfiqa u bla heda tiegħek b'risq il-letteratura, nixtieqlek kull saħħa u sliem.

Insellimlek Charles Bezzina Email mingħand Mary Chetcuti, it-2 ta’ Settembru 2021 Hello Patrick,

IL-PONT mill-ġdid żamm l-appuntament tiegħu u għax-xahar ta' Settembru għandna ħarġa oħra mimlija daqs bajda b'għażla sabiħa ta' kitbiet u tagħrif. Ħarġa oħra li bħal dejjem issellem lil dawk li ħallewna (fosthom il-mibki u għażiż ħabib ta' kulħadd, l-Inġ. Maurice Mifsud Bonnici). Ħajr ta' din il-ħidma kollha tiegħek, li bla dubju ta' xejn tieħu ħafna ħin u dedikazzjoni. Se ngħaddiha lill-imsieħba tal-Akkademja tal-Malti u persuni oħra li naf li jsibuha ta' interess.

Tislijiet u saħħiet, Joe Email mingħand Frank Zammit, it-3 ta’ Settembru 2021 Għażiż Patrick, Ħajr u prosit għal IL-PONT ta' Settembru, li sibtu interessanti ħafna, bħal dejjem.

Jien, wara t-telfa ta' Oliver qiegħed jiġrili kif ġrali meta ħalliena Valentin Barbara, u minħabba llockdowns aktar qiegħed bla ma rrid niffoka, forsi żżejjed, fuq hekk. Ħassejtni ridt nerġa' nittawwal lejn xi kitbiet ta' Oliver. Fosthom ġew f'idejja Aktar Stejjer Għal Qabel Jidlam u skantajt kemm b'dak li ħaseb u kiteb donnu pprofetizza t-tluq tiegħu nnifsu! eż. fl-istorja "Dan il-lejl taċ-ċomb" p.66 jikteb:

11

Email mingħand Michael Zammit, it-3 ta’ Settembru 2021 Għażiż Sur Sammut, Minn qalbi nirringrazzjak tal-ħidma tiegħek favur ilsien pajjiżna. Qed jirnexxilek iżżomm il-fjamma ta' lsienna tixgħel li qed tagħti d-dawl lil tant nies.

Għal darb'oħra bqajt skantat bit-talenti ta' firxa wiesgħa ta' awturi li bis-saħħa ta' kitbiethom qegħdin tant iħajruna nitilgħu fuq IL-PONT nitpaxxew bid-dehriet meraviljużi tal-madwar. Bla dubju, id-determinazzjoni tiegħek hija l-iskrun ta' ħafna minna li qiegħed isuq id-dgħajsa tagħna, imqar dik l-aktar żgħira. Kemm nixtieq li dawk fostna li ngħidu li nħobbu l-Malti, niddeċiedu li nagħtu ssehem tagħna wkoll imqar billi IL-PONT inxerrduh fost ħbiebna u persuni oħra li nafu.

Grazzi grazzi grazzi, Michael "Aħjar tmut meta jistgħu jibkuk u mhux meta anki mewtek tkun laħqet saret skomdu żejjed, anzi inti stess tkun sirt xi ħaġa żejda." F'p.68 jgħid: "Limportanti li tkun eżistejt. Kemm jekk tkun għext għal għoxrin sena jew disgħin sena, inti dejjem tista' tgħid 'Jien eżistejt'." Fl-istess paġna, bħala avviż talmewt ta' Ivan jissuġġerixxi: "Inħabbru l-mewt ta' Ivan ta' ħamsa u disgħin sena li miet b'inċident ... wara li tfixkel fil-lazz maħlul taż-żarbun u ħabat rasu." F'p.69, għal Ivan jgħid: "Ma riedx jgħix mingħajr ma jaħseb, u ma setax jgħix mingħajr ma jaħseb. Jew tgħix u taħseb, jew tmut ..." Lura għal p.67, fejn Oliver jikkwota lill-awtur Pascal: "Ma kontux toqogħdu tfittxuni li kieku ma sibtunix diġà."

Meta Oliver Friggieri sawwar din l-istorja kien qiegħed jirrifletti fuq il-mewt ta' student tiegħu żagħżugħ intelliġenti, li jidher li miet b'disgrazzja waqt maltempata. Iżda dak li ħaseb u kiteb, kemm jurina kif kien jaħsibha hu nnifsu dwar mewt bikrija u kif din tista' taffettwa lilu stess u lil ta' madwaru! U kemm joħroġ ċar il-ħsieb, ħieles minn kull ħjiel ta' egoiżmu, li hu qatt ma ried ikun ta' skomdu jew piż għal ħaddieħor! Ħabibek, Frank Zammit.

Email mingħand Trevor Żahra, it-3 ta’ Settembru 2021 Grazzi Patrick.

Bħal dejjem ... rivista mill-aktar interessanti li qiegħda timla vojt kbir. Prosit ta' din l-inizjattiva li ċertament qed teħodlok ħafna ħin, iżda li fiha tinħass id-dedikazzjoni tiegħek.

Grazzi mill-qalb, Trevor Email mingħand Narcy Calamatta, l-4 ta’ Settembru 2021 M’hawnx għalik sieħbi Patrick, Kull ħarġa ta’ IL-PONT tisboq lil ta' qabilha. Ħajr li sellimt lil Edward De Bono: dan żgur ħaqqu monument għaliex wassal isem Malta fl-ibgħad irkejjen tad-dinja. Sieħbi Maurice Mifsud Bonnici ħalliena u ħallielna l-imħabba għall-poeżija Maltija.

Dawn żewġ niċeċ li qajla ssib min ser jimliehom.

Ibqa’ ferraħna.

Sliem, Narcy

12

Għal numru ta’ raġuni aħna nibżgħu mill-kritika.

Neħduha biss bħala ilma li jxarrab u joqtol minflok ma hi xi ħaġa li tagħti l-ħajja. Għax mal-kritika jidħol ukoll l-apprezzament. U flimkien jagħmlu jew juru s-sbuħija tal-kitba għax toħroġ mhux l-ikrah biss imma wkoll is-sabiħ. Wara li deher l-ewwel artiklu tiegħi fuq Raġel bil-Għaqal, ħadt pjaċir li ċempluli xi tlieta li kienet sorpriża, fejn qalu li, iva, kienu qrawh il-ktieb imma kellhom jerġgħu jaqrawh għax ittendew li donnhom kien hemm xi ħaġa jew xi aspetti oħra tar-rumanz li qabżulhom mil-lenti tagħhom. Bdew jarawh u japprezzawh u fehmu iżjed se insejjaħlu is-sabiħ tar-rumanz... il-plot, l-istil, id-deskrizzjonijiet, iż-żifna bejn il-karattri u n-natura, kif inhuma mpinġijin mill-awtur.

Email mingħand Victor V. Vella, l-14 ta’ Settembru 2021 Inħoss li jkolli nibda bħalma jibdew ħafna mill-ittri li jidhru f’IL-PONT: "Prosit u grazzi tax-xogħol." Nifhem li mhix ħaġa ħafifa li tiġbor dak li jiġi ppubblikat fih, meta toqgħod tqis il-materjal u x-xogħol volontarju u d-dedikazzjoni li jirrikjedi xogħol bħal dan.

Naħseb li daqshekk biżżejjed ... inċens floku. Meta ġie f'idejja IL-PONT għall-ewwel darba ħadt ir-ruħ għax rajt xaqq ta’ dawl qawwi li din se tkun pubblikazzjoni li kienet se tkun ibbażata fuq lapprezzament u l-kritika letterarja, direttament jew indirettament, mal-mogħdija taż-żmien. IL-PONT donnu qiegħed jieħu iżjed id-dehra ta' “vetrina” ta’ xogħlijiet u ta’ kittieba Maltin u barranin. Ġie qisu wieħed minn dawk il-katalogi kollha stampi li joħorġu sikwit il-ħwienet il-kbar biex jgħidulna u juruna x'għandhom għall-bejgħ.

Il-kitba letterarja toqgħod ħafna u għandha bżonn dawn iż-żewġ elementi: apprezzament u kritika. Linċens jagħmel sabiħ u jfuħ, imma jiġi żmien meta jkollkok toħroġ ’il barra mill-'knisja' jekk u meta jisħel li l-inċens ikun qawwi tant li jaħbat jifgak.

Bħalma qiegħed jiġri f’IL-PONT... li qiegħed jinħanaq bl-intervisti u wkoll bil-kittieba barranin.

Ikolli ngħid li sirt nieħu pjaċir meta nsib editur jew producer jew preżentatur ta’ xi stazzjon tar-radju li jiktibli lura u jgħidli: Skużani imma m'iniex se nippubblikaha jew inxandarha għax hekk u hekk ma hu. Jurini li għandu sens ta’ kritika u għandu sens ta’ għażla, basta meta l-iskuża jew ir-raguni li tinstema’ sikwit ma tkunx għax indħalt fil-politika!! Il-bqija xxandir jew il-gazzetta, il-magażin u x'inhu jiġu jixbhu l-magażin tal-festi li issa draw jippubblikaw il-kazini: l-importanti hu li tal-każin tagħna hu eħxen minn taloħrajn. Allura tista’ ssib artiklu fuq kif iżżomm innaħal, li tibqa’ b'ħalqek miftuħ jekk tipprova ssib ilkonnessjoni mal-festa ta’ Santa Liena jew malVitorja.

Perjodiku bħal IL-PONT jista’ jiswa ta’ forum fuq ideat fuq il-kurrikulum tal-iskejjel, fuq l-Università (b'xejn!) fejn sejra?, fuq l-Ilsien Malti /il-letteratura Maltija u kif qiegħed jiġi mgħallem jew tigi mgħallma, u jservi ta’ termometru professjonali fuq letteratura u wkoll edukazzjoni letterarja inġenerali.

Kont ħadt l-idea li IL-PONT kien se joħroġ mit-torri akkademiku u joqrob xi ftit lejn in-nies komuni li jixtiequ jaslu biex japprezzaw u jikkritikaw rumanz, jew poeżija, jew artiklu jew film jew x'naf jien. Ma tistenniex mirakli! Imma naħseb li hemm ċans li bittixrid u t-tkabbir tal-edukazzjoni ġenerali tistenna wkoll li jkun hemm iżjed tixrid u apprezzament talkitba Maltija.

Victor V. Vella (L-Awstralja)

13

diffiċli, ebsin u skabrużi, dejjem offrietli sodisfazzjon li paxxa lil moħħi, lil qalbi u lil ruħi daqs kwalunkwe namra oħra.

Xi jġagħlek tittraduċi xogħol letterarju ta’ kittieb partikolari u mhux ieħor?

Kittieba kbar u xogħlijiet dejjem ammirajthom, ikunu min ikunu; iżda bħalma jiġrili fil-mużika u l-pittura, dawk il-kittieba li jolqtuni l-aktar insir inħobbhom u jkunu proprju huma u kitbiethom li mbagħad ikebbsu fija l-kilba għat-traduzzjoni; il-preferenza tiegħi tibqa’ dejjem għal dawk l-awturi kolossali li oriġinarjament kebbsu fija l-lehma letterarja bħal Dante, Shakspeare, Oscar Wilde, Thomas Mann, D.H. Lawrence u Voltaire.

Tippreferi tittraduċi direttment mil-lingwa oriġinali jew ġieli rajt ukoll verżjonijiet tradotti f’ilsna oħra tal-istess xogħol qabel ma tibda t-traduzzjoni tiegħek?

IL-PONT JINTERVISTA LIL ALFRED PALMA DWAR IT-TIENI EDIZZJONI TADDIVINA COMMEDIA BIL-MALTI Meta bdejt bl-ewwel traduzzjonijiet tiegħek?

It-traduzzjoni hija Arti u, bħal kull Arti oħra, titwieled ma’ dak li jkun. Minn jiem l-iskola, kulmeta xi xogħol letterarju kien jolqotni, kont inħoss xewqa stramba u irresistibbli li nittraduċih, u kollox wassal sa meta fl1954, waqt il-kors Sekondarju fil-Kuleġġ De La Salle, bdejna nistudjaw id-Divina Commedia fil-verżjoni poe-proża ta’ Tito Casini Per Loco Eterno. U fl-fatt kienet id-Divina Commedia l-ewwel traduzzjoni tiegħi li ntfajt b’ruħi u ġismi għaliha fl-1966, meta kelli 26 sena; l-ewwel traduzzjoni li fetħitli t-triq għal dak kollu li ġie warajha!

Għalik it-traduzzjoni hija sengħa, xogħol, jew namra?

Għalija hija t-tlieta kollha f’daqqa! Hija sengħa, Arti, għax minn dejjem kienet fija u l-iskop ta’ ħajti kien li nħaddimha; hija xogħol, għax dejjem għenet lillmoħħi jkun aktar attiv u ħaj fil-ħidma intellettwali tiegħu, u hija namra għax, ukoll fl-aktar waqtiet

Sa minn meta bdejt it-traduzzjoni tad-Divina Commedia, dejjem qist li l-ewwel naqra l-orġinal birreqqa, u mbagħad nara tradutturi oħra kif kienu ndaħlu għax-xogħol u kif fehmu ċerti passaġġi. Qabel ma b’mod misterjuż ksibt l-edizzjoni oriġinali tal1880 ta’ Eugenio Camerini, fl-1966, jien kont ġa familjari ma’ edizzjonijiet oħra, kemm oriġinali kif ukoll mat-traduzzjoni bl-Ingliż ta’ Dorothy L. Sayers u Barbara Reynolds, kif ukoll mat-traduzzjoni bil-Malti tal-Infern ta’ Erin Serraċino Inglott (1964). Iżda meta ksibt l-edizzjoni ta’ Camerini, miżgħuda blannotamenti, primarjament ħdimt it-traduzzjoni tiegħi kollha fuqha, kultant nirreferi għattraduzzjonijiet li semmejtlek biex sempliċiment nara kif dawn it-tradutturi kienu interpretaw ittraduzzjoni tagħhom mill-oriġinal, partikolarment filpassaġġi l-aktar diffiċli tal-poema.

Kemm huma importanti l-isfond storiku u l-ħajja tal-kittieb li tiegħu qed taqleb ix-xogħol? Kemm huma importanti l-annotazzjonijiet li spiss naraw jakkumpanjaw traduzzjoni tajba?

L-isfond storiku u l-kittieb innifsu huma importantissimi fi traduzzjoni. Kull awtur jirrifletti żmienu u l-karattru tiegħu fix-xogħol oriġinali, u ttraduttur irid ikun fidil lejn dawn il-fatturi wkoll; prattikament irid isir l-awtur innifsu u jgħix miegħu l-ħin kollu. Hemm differenza enormi bejn it-Taljan ta’ Dante u dak tal-lum; bejn l-Ingliż ta’ żmien

14

Shakespeare u I-Ingliż tal-lum, u għalhekk ittraduttur ikun marbut li jżomm mal-awtur oriġnali f’kollox, u dejjem joqgħod attent li jevita lanakroniżmi. U dan hu li jagħmel traduzzjoni tajba ta’ kwalunkwe xogħol letterarju, klassiku jew modern: il-fedeltà assoluta lejn l-awtur oriġinali, HU personali, żmienu u lsienu! Naturalment, lannotazzjonijet f’xogħol tradott, speċjalment wieħed klassiku, jgħinu biex jiffaċilitaw l-intoppi li joffru ċ-ċirkostanzi li semmejtlek, kemm għallqarreja kif ukoll għall-istudjużi.

X’kienet l-ikbar sfida li affaċċjajt matul dawn issnin twal bħala traduttur?

Naturalment l-ikbar sfida kienet it-traduzzjoni tadDivina Commedia, li bdejt fl-1966 u temmejt fl-1986, fejn kelli nittraduċi u nirrima 14,233 vers tal-ħdax u fl-istess ħin nibqa’ fidil lejn il-’viżjoni Danteska’. BIttraduzzjoni tiegħi tal-Commedia nista’ ngħid li bdejt bil-kbir mill-ewwel; kien pass ardit li, forsi għax kont għadni żagħżugħ, qistu wkoll bħala avventura u sfida. Iżda nemmen li minkejja kollox kien pass għaqli wkoll, għax id-drammi ta’ Shakespeare u lbosta traduzzjonijiet ta’ kapolavuri letterarji oħra kbar li ġew wara, ħassejt li b’xi mod stajt nidħlilhom b’aktar kuraġġ, wara 20 sena ta’ ħidma sfiqa u dedikata fuq l-aqwa xogħol letteraju ta’ kull żmien!

Liema huma l-iktar xogħlijiet għal qalbek fost dawk li ttraduċejt, u għaliex?

Emminni, Patrick, jiena ma nittraduċi l-ebda xogħol jekk ma nsirx inħobbu tant li nitħajjar nittraduċih.

Għalhekk ix-xogħlijiet kollha li ttraduċejt sal-lum kollha jinsabu f’qalbi. Iżda l-aktar għal qalbi fosthom hija, naturalment, it-traduzzjoni tad-Divina Commedia, li mhux biss fetħitli orizzonti ġodda li fasslu ħajti, iżda li saħansitra għenet biex isseħħ ilħolma ta’ ħajti li xi darba, minbarra li nżur il-qabar ta’ Chopin f’Pariġi, inżur ukoll il-qabar ta’ Dante f’Ravenna. U dakinhar, f’Ravenna, meta inti ġentilment seħibtni għall-Progetto Dante – La Divina Commedia nel Mondo 2008, jien ġarrabt għallewwel darba l-katarsi li bdiet ittaffi bosta mit-tbatija fiżika, mentali u emozzjonali li kont ili nġarrab snin sħaħ, sa mill-1966!

Liema huma l-fażijiet differenti li tgħaddi minnhom meta tiddeċiedi li tittraduċi xogħol ġdid għallMalti?

L-ewwel nett, ix-xogħol irid jolqotli l-muża u nsir inħobbu. Wara jibda l-proċess komuni. Naqra xxogħol oriġinali darba tnejn, nara min kitbu u nidħol f’ħajtu u fi żmienu, u meta nkun lestejt kollox nibda t-traduzzjoni per se. Importanti dejjem għalija huwa l-kwiet waqt ix-xogħol għax ma nkun irrid xejn itellifli l-konċentrazzjoni.

Traduttur awtodidatta u ta’ esperjenza bħalek qatt ġejt mistieden minn entitajiet bħall-Università u simili biex titkellem mal-istudenti li qed jitħarrġu fit-traduzzjoni? X’taħseb dwar dan?

Jien qatt ma rfist universitajiet, u meta ttraduċejt idDivina Commedia r-reazzjoni kienet waħda mħallta.

L-intellettwali raw xogħli, fehmu li kont għamilt dak li huma qatt ma setgħu jagħmlu, u mill-ewwel użaw l-aktar arma faċli. Dik li jinjoraw lili u lil xogħli. Bosta oħrajn, li verament fehmu u apprezzaw dak li kont għamilt, għenuni kif u kemm setgħu, u min ma fehemx x’kont għamilt baqa’ għaddej qisu ma ġara xejn. Kif għidtlek, l-Università qatt ma tat kasi, baqgħet dejjem tinjorani għax ma kontx wieħed minn uliedha! U meta fl-2008 l-Università stiednet lil Roberto Benigni għall-Honoris Causa, intqal li ma kellniex id-Divina Commedia bil-Malti, meta fl-istess serata tqassmu fuljetti b’silta mbagħbsa mittraduzzjoni tiegħi (iffirmata) ta’ Canto XXXIII talĠenna. Affarijiet ma jitwemmnux! Eventwalment Benigni sar jaf li kellna d-Divina Commedia bl-Malti!

Kienet biss Miriam Cassar li ftit wara dan kollu ħadet l-inizjattiva u organizzat laqgħat għal studenti tasSystems of Knowledge fil-Mużew tas-Santwarju ta’ Ħaż-Żabbar, fejn jien fissirtilhom l-ewwel 12-il Canto tal-Infern permezz tat-traduzzjoni tiegħi.

Naf li inti ttraduċejt għall-Malti mill-Ingliż, mitTaljan u mill-Franċiż. X’inhi r-relazzjoni tiegħek ma’ kull wieħed minn dawn l-ilsna? X’inhi lisbuħija u d-dgħjufija ta’ kull wieħed minnhom meta tiġi biex tittraduċi?

Dawk il-lingwi dejjem ħabbejthom, partikolarment ilMalti, u fil-Kulleġġ De La Salle, l-erba’ kienu l-forte tiegħi daqskemm ma kinetx il-matematika! Mitfugħ dejjem fuq it-traduzzjoni dejjem rajt li nistudjahom bir-reqqa, u b’hekk f’kull xogħol li nittraduċi dejjem ingawdi l-ġmiel tal-lingwa rispettiva, u rari, jekk mhux qatt, insib xi ħaġa li b’xi mod iddgħajjef linteress u l-entużjażmu tiegħi f’dik li hi traduzzjoni.

Kemm huwa importanti li jinqalbu fil-lingwa

15

Maltija iktar xogħlijiet letterarji kbar ta’ pajjiżi oħrajn?

Fil-qasam letterarju, it-traduzzjoni tilgħab parti importantissima. Xogħlijiet letterarji u kbar jafu jiżolqu minn idejn dawk li, għax forsi ma jafux ilFranċiż allura ma jistgħux japprezza lil Dumas et al; ma jafux it-Taljan allura ma jistgħux japprezzaw lil Dante et al; forsi l-Ingliż ta’ Shakespeare tqil wisq għalihom. Għaldaqstant it-traduzzjoni ssolvi din ilproblema, u dan mhux biss ikabbar l-għarfien letterarju tax-xogħlijiet in kwistjoni iżda jżid jarrikkixxi l-lingwa li tkun intużat fit-traduzzjoni.

Hawn Malta sal-bidu tas-seklu l-ieħor ftit li xejn kellna traduzzjonijiet ta’ xogħlijiet letterarji mondjali kbar, tipo d-Divina Commedia, drammi ta’ Shakespeare u Oscar Wilde, Lawrence, Mann eċċ., u jien inħossni sodisfatt ħafna li għent u għadni ngħin biex l-Ilsien Malti, permezz tat-traduzzjonijiet tiegħi, flimkien ma’ xogħlijiet oħrajn minn tradutturi oħra Maltin li, bħali u miegħi, għenu biex l-Ilsien Malti jsir dejjem aktar sinjur, u joħroġ minn ġol-kċina darba għal dejjem!

Temmen li x-xogħlijiet kreattivi tradotti għall-Malti huma: i. xogħlijiet fihom innifishom, u ii. parti milletteratura Maltija?

Iva, nemmen, u kif! Xogħlijiet tradotti, minnhom infushom, huma kreattivi u jseddqu l-għerf u l-ġmiel letterarju mad-dinja kollha. Minnu li l-orġinal jibqa’ fuq quddiem; iżda t-traduzzjoni tiftaħ bibien ġodda u thenni lil min verament ikun irid jaqra u japprezza xogħol letterarju, ikun b’liema lingwa jkun, u barra minn hekk, kull traduzzjoni (f’kull xorta ta’ kitba) dejjem tqarreb popli u nazzjonijiet sħaħ lejn xulxin!

Alfred Palma (fuq xellug tal-powster ta’ Dante) flimkien ma’ parteċipanti oħra waqt is-serata ta’ tnedija, 23 ta’ Ġunju 2021

Kemm temmen fid-dikjarazzjoni li t-traduttur hu traditur? Reazzjonijiet tiegħek?

Għalija din hija cliché li qajla tagħmel sens. Traduttur tajjeb qatt ma jista’ jkun traditur. Il-fedeltà fittraduzzjoni hija ħtieġa assoluta, u jekk traduttur jittanta jbagħbas ħieles mal-oriġinal, allura ma jibqax aktar traduttur iżda jsir awtomatikament adattatur u, sa ċertu punt, iva, traditur ukoll. Barra minn hekk, kif żgur li taqbel miegħi, traduttur tajjeb irid ikollu għarfien sħiħ u assolut tal-lingwa li jkun se jittraduċi, kważi daqs dik tal-lingwa omm; u, forsi ftit iqisu l-fatt li jrid ikollu wkoll għarfien sħiħ tal-awtur tax-xogħol oriġinali, xi ħaġa li tgħin qatigħ lit-traduttur biex psikoloġikament, storikament u intimament jinżel aktar fil-fond fil-psike tal-awtur oriġinali u tax-xogħol tiegħu!

Wara 30 sena, id-Divina Commedia li inti qlibt għallMalti, irrimata bit-terza rima u endekasillabi bħal fl-oriġinal ta’ Dante, ġiet mogħtija rikonoxximent billi, fis-700 anniversarju mill-mewt tas-“Sommo Poeta”, rat it-tieni edizzjoni tagħha stampata f’volum uniku u prestiġjuż. Xogħol bħal dan tak kemm waqtiet ta’ wġigħ imma anki oħrajn ta’ ferħ u sodisfazzjon kbir. Xi tgħid dwar dan?

Naturalment, wara dak kollu li ġarrabt sa minn meta ppublikajt it-traduzzjoni tad-Divina Commedia fl1991, il-verità li bosta akkademiċi u psewdointellettwali Maltin qatt ma xtaqu (jew qatt ma kellhom il-kuraġġ) jammettu, saflaħħar telgħet f’wiċċ l-ilma! Illum hu fatt kompjut u aċċettat uffiċjalment li t-traduzzjoni tiegħi hija l-unika waħda, kompluta u rrimata li għandna. Għaldaqstant, bosta minn dawk

16

li qabel għamlu minn kollox biex jinjoraw lili u xogħli, li aġixxew come se niente fosse, li insistew kemm-il darba u b’mod assolut li f’Malta li saru diversi traduzzjonijet tal-Commedia, bla ma qalu li bosta minnhom kienu adattamenti, u oħrajn poe-proża.

Xejn komplut! Kienu jinsistu wkoll li Erin Serracino Inglott kien ittraduċa l-Commedia kollha.

Onestament, jien ma nafx x’għamel, iżda kien x’kien, Erin ħareġ biss l-Infern (fl-1964 – u mhux irrimat) u lPurgatorju u l-Ġenna, iż-żewġ cantiche l-oħra, ma dehru qatt! Allura għad-denigratori issa kien hemm il-ħtieġa urġenti tat-triq lejn Damasku! U dan kien għalija l-aħħar att ta’ dan id-dramm fatidiku f’ħajti, issiġillat bir-ristampar tat-traduzzjoni li ħarġet f’Ġunju li għadda, edizzjoni stupenda u monumentali, ħajr għall-AZAD u l-Istituto Italiano di Cultura u dawk kollha li b’xi mod għenu f’dan ilproġett ambiżjuż, b’ġieħ lejn Dante f’għeluq is-700 sena minn mewtu.

Inti qlibt għall-Malti wkoll id-drammi u s-sunetti kollha ta’ Shakespeare. Dawn ħriġt numru mdaqqas minnhom f’għamla ta’ drammi individwali. Kif intlaqgħu mill-qarrej Malti? Ma titħajjarx tippubblika numru ta’ drammi Shakespearjani miġburin f’volum wieħed? Illum hawn ukoll entitajiet apposta li joffru għajnuna finanzjarja f’dan il-qasam. X’taħseb?

Shakespeare wkoll okkupa parti enormi f’ħajti; ħabbejtu wkoll u qlibt għall-Malti kważi xogħlijietu kollha. Is-sodisfazzjoni tiegħi huwa li nara studenti jfittxu t-traduzzjonijiet tiegħi fl-istudji tagħhom; u lil min japprezzahom bħala xogħlijet kolossali tal-arti letterarja drammatika. Lil Shakepeare wkoll għamiltu aktar familjari f’Malta u mal-Maltin li japprezzaw illetteratura għolja. S’issa jien ippubblikajt 13-il dramm ta’ dan l-awtur kbir. Fl-aħħar wieħed, Otello, għeni finanzjarjament il-Gvern; it-12 l-oħra ħallasthom kollha minn buti. Jogħġobni ssuġġeriment tiegħek, Patrick, u nara x’jista’ jsir. Żgur li biex nippubblika d-drammi tradotti kollha tkun għalija ħaġa impossibbli, l-aktar finanzjarjament. Issa naraw; skond id-daqqa nimxu!

It-traduttur bħala estensjoni-doppju-l-“ieħor” talkittieb tax-xogħol oriġinali. Reazzjonijiet tiegħek?

awtur b’mod intimu, assolut u, partikolarment spiritwali, li jkun jixirqilhom jissejħu xogħlijiet letterarji kbar u jkunu apprezzati bħala tali.

Inti qlibt ukoll xogħlijiet oriġinali bil-Malti għallIngliż. Illum dan ukoll donnu qed jakkwista iktar importanza f’dinja li qed turi interess fil-letteraturi minuri. Xi tgħid dwar dan?

Iva, hekk hu. L-Ingliż huwa lsien mifrux mad-dinja kollha, u t-traduzzjonijiet letterarji, maġġuri jew minuri, minn lingwi oħra għall-Ingliż, issa ilhom li saru parti integrali mis-sistema f’kull ġeneru ta’ Letteratura. Hawn ukoll, it-traduttur irid ikun sid tażżewġ lingwi, biex il-qarrej Ingliż (jew il-qarrej li jkun irid jaqra x-xogħol bl-Ingliż) ikun jista’ jidħol faċilment fl-atmosfera sħiħa tal-istorja, dramm, novella, ikun xi jkun, u jieħu pjaċir jifhem dak li altrimenti bil-lingwa l-oħra (forsi) ma kien jasal jifhem. Il-problema tibqa’ li fejn ikun hemm pajjiżi u kulturi differenti, it-traduttur irid joqgħod attentissimu kif se jittraduċi, ħalli l-atmosfera taxxogħol tradott tibqa’ kredibbli, omoġenja u ma tikklaxxjax ma’ dik tal-kitba oriġinali.

Liema huwa l-iktar sigriet importanti li jagħmel traduttur tajjeb?

Kif għidtlek, Patrick, il-veru traduttur huwa dak imwieled. It-traduttur imwieled, bħal kull artist ieħor, jaħtieġlu jsir iħobb ix-xogħol li jindaħal għalih u li eventwalment jagħmel. Awtur u traduttur iridu jsiru entità waħda. Bejniethom irid ikun hemm empatija sħiħa. Dan is-sentiment inġarrbu jien ukoll għax, kif għidtlek, jekk biċċa xogħol letterarja ma togħġobnix u ma tidħolx ġo qalbi ma naħlix ħin nittraduċiha. Le għall-medjokrità! Bħala qaddej ieħor tal-Genio Creator, traduttur tajjeb iwieġeb bil-qalb lill-Muża, kulmeta jfettlilha tħajru jindaħal għal xi biċċa xogħol letterarja, u meta jwettaqha jisseddaq hu u l-letteratura ta’ pajjiżu!

Nota tal-Editur: Minn żmien din l-intervista Alfred Palma ppubblika traduzzjoni ġdida ta’ dramm ieħor ta’ Shakespeare: In-Nisa Ferrieħa ta’ Windsor (2021), l-verżjoni bil-Malti ta’ The Merry Wives of Windsor.

Kif għidtlek, Patrick, it-traduttur, bħal kull poeta, awtur, pittur, mużiċista u kull artist ieħor, huwa mwieled. Traduzzjonijiet medjokri jsiru bil-gzuz, iżda biss dawk it-traduzzjonijiet li jgħaqqdu l-awtur mal-

17

dak li ġie qabel, jew hemm xi żviluppi, bħalma jiżviluppa kull bniedem matul iż-żmien?

Bħala ġeneru ta’ stejjer baqa’ bejn wieħed u ieħor listess, stejjer umoristiċi. Mastru Gerfex ma kibirx fletà. Jekk fl-ewwel ktieb kellu 65 sena f’dan tal-aħħar m’għandux 85. Però xi tibdil kien hemm. Fl-ewwel ktieb ġieli daħal f’xi praspura hu nnifsu u l- qarrejja daħku bih — bħal meta għamilha ta’ Tarzan ta’ Malta fuq il-palk, tbandal ma’ ħabel li nqata’ bih u ħa tisbita fuq l-art tal-injam. Imma maż-żmien beda jsib iktar min jinbxu jew jippika miegħu, u x-xwejjaħ ma kienx se jħalliha ħelwa għal melħa. Dejjem dawwar laffari favur tiegħu biex il-qarrejja ma jidħkux BIH imma jidħku MIEGĦU għall-mod kif ikun ħareġ rebbieħ fuq l-avversarji tiegħu. Qabel kien jaqbad miegħu is-Surġent Sacco, jew is-Segretarju tal-Każin imbagħad daħlu oħrajn, ewlieni fosthom Kaspru lAmerikan.

Tkompli wkoll il-kollaborazzjoni bejnek bħala kittieb u Frank Schembri bħala illustratur. Xi tgħid dwar dan?

INTERVISTA MA’ CARMEL G. CAUCHI DWAR ŻEWĠ KOTBA ĠODDA MILLMERLIN PUBLISHERS

Iva, Patrick. Kollaborazzjoni sħiħa u dejjiema. Frank u jien ħloqna tandem b’mod li min jara xi kitba tiegħi jiftakar fi Frank, u min jara xi tpinġija tiegħu jiftakar fija. U ma niddejjaqx ngħid li jekk il-kitba tiegħi għattfal kellha xi suċċess, nofs il-mertu kien tiegħu u talistampi kuluriti u attraenti li kapaċi joħloq.

Dan huwa l-ħames ktieb dwar l-avventuri ta’ Mastru Gerfex. Żgur li hu personaġġ li jafuh ġenerazzjonijiet differenti. Meta twieled eżattament dan il-personaġġ u kemm hu maħbub mill-qarrejja Maltin?

Il-bżonn li tinkiteb letteratura sempliċi, li toħloq tbissima u twassal b’xi mod messaġġ pożittiv.

Kemm taqbel ma’ dan, u kemm is-sensiela ta’ Mastru Gerfex hi parti minn din it-tip ta’ letteratura?

Jekk ngħoddu l-ktieb Gerfex, Betta u l-Internet (2016) in-numru ta’ kotba dwar dan il-karattru jiġu sitta. Dan li qed insemmi ma fihx stejjer umoristiċi bħall-oħrajn, imma storja intiża biex it-tfal ikunu attenti kif juzaw l-internet. Kif għedt int il-karattru ta’ Mastru Gerfex hu magħruf ma’ diversi ġenerazzjonijiet. L-ewwel ktieb dwaru, kien IlPraspar ta’ Mastru Gerfex li ħareġ fl-1990. Ikolli ngħid li l-karattru xwejjaħ hu maħbib sew malqarrejja Maltin, l-aktar it-tfal. Il-fatt li dwaru ħarġu sitt kotba jindika li ntgħoġob.

Naħseb li Mastru Gerfex hu karattru maħbub għax listejjer dwaru huma ċajtiera u mhux kumplikati. Hu karattru simpatiku li jġagħlek iżżomm miegħu, u tifraħ miegħu meta jirbaħ hu. Is-sensiela ta’ Mastru Gerfex, u dawk ta’ Pietru Pitravu u Betta Trombetta, swew f’ħafna każi biex it-tfal isiru jħobbu l-qari bilMalti. Nieħu sodisfazzjon kbir meta jkellmuni xi ġenituri u jgħiduli li xi ħadd minn uliedhom, sar iħobb jaqra bil-Malti mindu ġie f’idejh xi ktieb minn dawn.

Mastru Gerfex Rebbieħ Dejjem (2021) hu l-iktar ġabra reċenti fejn inti tiġbor għaxar rakkonti ġodda ispirati minn dan il-personaġġ. Huma tkomplija ta’

Ktieb ieħor li ħareġ reċenti hu Rigal lil Samantha (2021). Bħal Mastru Gerfex Rebbieħ Dejjem hu ktieb li m’għandux ħafna paġni, għandu xi illustrazzjonijiet, u huwa stampat b’tipa kbira.

18

Kollha b’xi mod iħajru lit-tfal tal-lum jaqbdu l-ktieb u jaqrawh bla ma jaqtgħu qalbhom, fi żmien meta l-ktieb donnu tilef mis-seħer tiegħu. X’taħseb dwar dan?

Dawn li semmejt huma l-ingredjenti li jiffurmaw irriċetta ta’ ktieb li jingħoġob mit-tfal. Il-pubblikaturi jgħidulek li l-bejgħ tal-kotba naqas, forsi għax lismartphone u t-tablet qegħdin ħelu ħelu jżerżqu lktieb ’il barra mill-interess tat-tfal. Imma jien miniex qalbi maqtugħa li l-ktieb jibqa ħaj. Għax il-faxxinu li għandu l-ktieb stampat, li tista’ tieħdu f’idejk u tqallbu, ma ssibux f’dawn il-mezzi moderni. Rigal lil Samantha imur lil hinn minn kotba oħra għat-tfal għax jagħmilha faċli anki għal dawk li, minħabba xi kundizzjoni, isibu diffikultà fil-qari. It-tipa kbira, lispazju bejn il-linji, il-qosor tal-kapitli u l-kulur safrani tal-karta jikkontribwixxu għal dan il-għan.

Carmel G. Cauchi bħala kittieb tal-fantastejjer.

X’tifhem b’dan it-terminu? Mhux kull storja hija fantasija? Liema huma l-iktar tliet personaġġi għal qalbek f’rabta mal-fantastejjer li ktibt?

Nara differenza bejn stejjer immaġinarji u stejjer talfantasija li jien inħobb insejħilhom fantastejjer.

Storja immaġinarja hija ħolqien tal-moħħ u, għalkemm qatt ma seħħet, tirrakkonta affarijiet li jistgħu jseħħu. Fantastorja tirrakkonta affarijiet li ma jistgħux iseħħu, bħalma hu tifel li jiġi Malta minn pjaneta oħra, tifel li jinbet mill-ħamrija, ġenju li joħroġ mill-iskrin tal-kompjuter... u l-bqija. L-iktar tliet karattri li huma marbuta ma’ qalbi millfantastejjer tiegħi huma Zito Zandarell, Sebbelliku, Sardinellu u, jekk nista’ nsemmi ieħor, Gridoro.

Naf li inti regolarment żort l-iskejjel lokali u tkellimt direttament ma’ studenti ta’ etajiet differenti.

X’kienet l-esperjenza tiegħek f’dan il-każ? Għad hawn imħabba lejn il-ktieb illum? X’taħseb jista’ jsir biex tissaħħaħ iktar imħabba bħal din?

Kif ġa għedt fi tweġiba preċedenti, l-imħabba għallktieb iddgħajfet imma ma mitetx. F’ħafna skejjel li żort sibt it-tfal entużjażmati li qed jiltaqgħu ma’ awtur u l-għadd ta’ dawk li jġibu magħhom diversi kotba biex niffirmahomlhom kien kbir. Biex limħabba għall-ktieb tissaħħaħ hu importanti li t-tfal jaraw lill-ġenituri jaqraw, li l-ġenituri jeħduhom magħhom il-librerija pubblika u jħajruhom jinkitbu u jibdew jissellfu l-kotba, li bħala rigali ma jagħtuhomx dejjem ġugarelli imma wkoll kotba.

Tajjeb ukoll li fejn it-tfal għadhom żgħar wisq biex jaqraw, il-ġenituri jaqrawlhom xi storja huma, forsi qabel ma jorqdu, juruhom l-istampi fil-ktieb u jagħtuhulhom f’idejhom. Min-naħa tal-għalliema hu mistenni wkoll li jħajru t-tfal jaqraw u jisselfu l-kotba mil-librerija tal-klassi, jew tal-iskola, u jgħinuhom jagħżlu ktieb adattat għalihom.

Messaġġ tiegħek?

qasir

tiegħek

lill-qarrejja

tal-kotba

Lit-tfal qarrejja tiegħi ngħidilhom: Il-ktieb huwa ħabib dejjem lest biex iżommilkom kumpanija.

Twarrbuhx għalkollox. Hu xieraq li tilagħbu, għax illogħob huwa parti essenzjali minn ħajjitkom. Imma tħallux il-mezzi elettroniċi joqtlu fikom il-ħbiberija mal-kotba. Il-kotba li taqraw fi tfulitkom isiru tifkiriet ħelwin għalikom meta tikbru.

19

by any set traditions of form or style. She encompasses many contrasting genres, and her poems range from the most sober to the most whimsical. She sees poetry as providing a stage where a story or lesson can unfold, incorporating imagery and symbology, and a unique vehicle for conveying deeper issues and sentiments within a short, structured literary form. A collection of her poems can be found in her recent publication, Butterfly (endorsed by world renowned ecologist Satish Kumar), and she will be publishing Taraġ ta’ Malta, a short volume of Maltese poems, this coming winter.

When did this love for writing poetry begin? Your favourite memories, readings?

AN INTERVIEW WITH POET MIRIAM SORRELL, AUTHOR OF BUTTERFLY Miriam Sorrell is a multi-talented artist, who has been involved in a diversity of creative activities throughout her life. Over the last decade she has perhaps been best-known for her vegan food blog and cookbook, both entitled ‘Mouthwatering Vegan’ (endorsed by Sir Paul McCartney), and for the other vegan cookbooks that she has written. She is also a renowned abstracts artist, having held 9 solo exhibitions in Malta, and contributed on several occasions to the annual ‘Cancer Research UK’ collective exhibition, held at Christie’s, London.

Miriam is also an eco-poet for our times. Her poetry tackles issues that she holds close to her soul – protection of the environment, animal rights, emotional suffering, life and death, and our relationship with Nature and others around us. She writes prolifically, with a free spirit, unencumbered

As a young teen I was entranced by Wordsworth (‘Daffodils’), ‘Blind Boy’ (by Colley Cibber), and some of Shakespeare’s sonnets that we were introduced to at school. These etched themselves into my system for years – every now and then I would write the odd poem, but there was always something else that took precedence, studies and visual art, etc. So, in all honesty, although I have always been an avid reader who devours all kinds of books, my real interest in poetry came to stay in more recent years – a pouring of the soul, a song from the heart – it sort of kindly imposed itself on me, and I found myself writing relentlessly, and so I obliged my soul.

I have found it to be such an enriching way in which to express and ‘package’ my feelings, philosophies and life observations. I love the opportunities it offers to operate on a symbolic level, incorporating imagery and fantasy, whilst often broaching quite earthy, confrontational topics and issues. In fact, almost all of my poetry comes from pain and loss, and the rest from gratitude and my profound love of Nature. Most of my poems have a musicality to them – they are meant to be read aloud, so as to hear the rhythm, the rhyme and the beat – each poem with a unique life of its own. I love to read them aloud, to recite them, record them - to bring them to life, to shape them in one’s mind. To liquify their meaning so that it flows like a river into life, and possibly into the soul of the reader.

Why “Butterfly”? In the Introduction you mention poetry and reason. I was asking myself how does reason enter the picture in this case?

20

Perhaps I see a butterfly split into two halves, and in addition to this a butterfly, once a caterpillar, also has two halves or stages between its birth and evolutionary freedom to fly. The poems in Butterfly are also split into two sections – the more lighthearted, whimsical ones in the first section, such as ‘Fly’ or ‘I Want’, and the ones in the second part of the book that clearly have a more serious undertone, such as ‘Before the Beginning of Time’, ‘Within Me’ and ‘Soil’. It is these latter poems that are negotiating with people, appealing and reaching out to them to stop further ‘rape’ and pillage of our precious Earth, and recognise that the Earth is not theirs to do this to in the first place. I negotiate a line of reason in these poems, in the hope that my writing might touch a nerve or stir a heart, open an eye, which in turn might serve as a catalyst for change – be it proactive or, if not, at least a change or shift in consciousness and thinking.

You use both traditional forms (quatrains with rhyming couplets) but also modern forms (such as free and projective verse). Are form and content interdependent when you write, or is it only a question of inspiration?

Interesting question. In actual fact, I write freely and fast, with no consideration for the form or structure of a poem as I write. The form seems to selfdetermine at the outset, and I’ll have reached the end of a poem before I examine the form I’ve used.

Rhyming schemes and rhythm seem to come to me intuitively when I write. It is as though I am encapsulated in some kind of a ‘rhythmic trance’.

Nature, living a life of inner peace and poetry seem to be strongly linked in your poetry. Your reactions?

I write about Nature, and living a life of inner peace, because I see Nature, meaning the natural environment around us, as the embodiment of inner peace when left to its own devices – a perfectly conceived system. In my opinion, and that of many others, ‘mankind’ is entirely responsible for the horrendous mess we find ourselves in today.

Writing poetry, working with words (lightness) to abate anxiety (heaviness). Such was my feeling when I read your poems. Is this so?

Like many, I believe we are living in dark times, only

Miriam Sorrell

emphasized by the world pandemic, with much reason to feel great anxiety. We are in a huge global mess, and there are many ethical causes I have felt passionately about for many years. But I have always expressed myself through my creative activities, whether it be painting, vegan recipe development, (as a vegan food author) or my poetry. And I think there has been a light, fun thread running through my work, which is also there in many of my poems. In spite of often feeling intense frustration and sadness at the state of the world, I have never lost my innate sense of humour.

I think that’s what you’re also picking up in some of my poems.

The rhythm of (some) your poetry reminds me of tales and poems people read to their young ones but also of Nature’s – both the microcosm and the macrocosm - dance, flow, and seasons. What do you think?

I haven’t measured, but I would say that around half of my poems have this element that you mention.

And so, I can certainly see why my poetry’s rhythm would remind you of poems read to young children, and Edward Lear and even Dr Seuss spring to mind, in particular since some of my lightweight poems also contain that same ‘nonsense’ element, to make their integral point. However, Nature is a predominant theme, and my love and respect for its

21

unerring ability to out-perform us in its own perfect, silent manner, serves to inspire me to write about it in a particular way, and pay homage to its natural dance and flow. So, sometimes I will be and feel lightweight and ‘dance’ within the lines expressed, and at other times I am overly sober, even romantic about it all, and express accordingly.

Nature as a space for mankind to reflect, ponder, and find his/her inner self. The poet as a mediator between man and Nature. Poetry thus acquires even more relevance in a time when humankind is facing many ecological challenges. What are your thoughts about all this?

As you so rightly say, poetry becomes even more relevant during these days of ecological darkness – I express this in many of my poems. I see the opportunity for myself as a poet to almost be a social or cultural commentator or archivist for the era, with poetry potentially being a far more powerful medium to convey an emotional, rational and humane response to the horrific, unacceptable behaviour of so many people around us in the world today. Whilst briefly residing absorbed in the imaginary reality of a poem’s world, there is an opportunity for the reader to catch the underlying deep pathos of its words, and I feel an overbearing obligation to record the suffering of Nature in my writing.

The renowned world ecologist Satish Kumar, who endorsed Butterfly, believes that Nature is God’s creation and God’s gift. And in the same way that Nature provides us with the space to find our inner self and our soul, a poem can sometimes light a pathway for the purity and morality of our soul to rise up against the destruction of Nature taking place under our noses, beneath our feet and beyond, as well as the blatant wrongdoings of the greedy perpetrators of these actions.

Salt and soil are two important elements in some of your poems. Kindness, soul, and love are other words you use in other poems of yours. All seem to be interlinked in one way or another. Your thoughts?

Salt is mentioned three or four times in Butterfly, but soil is a persistent element. In his book, Soil, Soul, Society, Satish Kumar proposes soil, soul and society as the new trinity for sustainability. I

understand that without soil there is no life, and while soil is the outer landscape, soul is the inner landscape, and society is the Earth community, that we all form a part of. I feel that a healthy community can only thrive if there is kindness, compassion, and love. And these qualities come from the soul. The soul resonates and communicates on a far deeper level than mere language can communicate. But if we animate our language and perform with it on a stage of imagery that places some distance between us and the literal, I think we are able to reach the soul in a profound way that direct, stark language is unable to. And of course we all return back to the soil upon our demise. I find the interlinking of all this to be a profound influence in some of my poems.

Poetry and the five senses: taste, colour, touch …

Poetry and everyday life. Thus, poetry to help us rediscover ourselves as sons/daughters of Nature in spaces crowded with traffic, concrete, and all types of noxious noises and stenches. This is the type of poetry you write. Do you agree?

I cannot totally typecast each poem into this space, although vast, because I see my poetry as fluid and expansive, but yes, much of what I write encompasses the type of poetry you mention in your question. I am completely in touch with my immediate environment, with my awareness markers sensitized and on red alert. And so, I am every bit as revolted by the ever-increasing toxicity of the ‘noxious noises and stenches’ which are contributory factors in the ‘creation’ of the rapidly expanding concrete jungle around us.

As I mentioned in a previous answer above, much of my poetry is intended to be in part a backlash to this state of emergency – a form of activism if you like.

Then there are personal poems that take on a life of their own, with their own rhyme and reason. But almost all of my poetry is intended to be, as the subtitle of my book Butterfly states, ‘Poetic Medicine for Transformation’.

You also write in Maltese. What is your relation to the Maltese language, and literature?

I came to Malta with my family when I was seven, and I schooled here and learnt the language. I have a Maltese grandparent, so I also have some Maltese blood. Most of my school lessons were in Maltese, so I learnt to speak the language fluently within six

22

inspiration from its beautiful architecture, and the many hidden places that I am discovering whilst living here. I must admit that I come alive during the winter months, as I cannot abide the intense heat and humidity – this summer reaching mammoth intensity, or the volume of tourists and visitors during the summer. But I am fortunate enough to live in a beautiful house, and I am able to paint and write at will. I should also add that there is a strong sense of community here, which I find very reassuring and warming. Before the pandemic I had my eyes set on living in Devon, somewhere not too far from Dartmoor and the surrounding areas – who knows, I may well return there in the near future should the continuing destruction of these islands persist.

And finally, what inspires you to create and write poetry ? months. I suppose it was a case of ‘sink or swim’.

And, of course, Maltese literature was part of the curriculum. I love the language – for me different to English-speaking sounds – I find this both beautiful and fascinating, and of course there are many expressions that simply cannot be translated. In fact, I believe there is a strength of emotion that can’t be conveyed in the same way in the English language, perhaps reflecting a Mediterranean passion that doesn’t exist in the English culture and personality – at least, that is my theory. My Maltese poems are brief and quite animated, designed to tell a brief story, like painting a story in a few moments – always with poignant imagery.

You currently live on the island of Gozo, a small island indeed. What about claustrophobia? Are poetry and the sea means to look beyond such limited spaces?

I have always had a deeply passionate relationship with Gozo, and even before I returned to live in Malta some years ago, I knew that one day I would live in Gozo. It is obviously small geographically, and yet I cannot feel claustrophobic when my eyes feast on the beautiful landscape of hills and lovingly cared for land and boundary walls, with the sea always visible on the horizon. I’m well aware that this may sound contradictory, given the daily impending doom of increased development. But till now much of the island remains intact, and I gain great

To sum it all up I would have to say that in the main it would be pain. Pain is a strong and powerful incentive, a powerhouse of expression and driving force for me – pain of every nature - emotional, mental, physical, spiritual, the pain of loss, despair, frustration, joy, hope, love, experiences, passion, injustices, the ‘sowing of seeds’, tenderness, humour, compassion, humility, vulnerability, our mortality, beauty, sensuality – all of these are intertwining threads in my inspiration to write.

These are some of the driving forces – the energies responsible for my writing. And also painting, which I am at present engaged in. With regards to the future, I have a second book which is in the editing process, plus I am developing my YouTube Channel, ‘Miriam Sorrell Poetry’, where I intend to build up and recite my pieces. Finally, I have dared take the step to publish my Maltese ebook entitled It-Taraġ ta’ Malta which will be out late autumn this year (2021).

ROBIN Of all the birds that fly the skies To tell the truth I tell no lies The robin with his chest so red He steals my heart with crumbs of bread I placed a garland on our tree A little gift that you can see Contented chest so proud you stand

23

Your colours full and never bland Your eyes that sparkle bring me cheer Knowing winter season’s near I watch adore your presence felt My heart it swells and then it melts Oh robin robin on that branch White as snow that falls so blanche You sit there like a picture live Till next the winter you’ll arrive I watch you bring the signs of hope To cheer our hearts to help us cope And then you sit and sing your song “I’ll be right back I won’t be long” As if to show such gratitude You little bird with attitude!

So chirpy sweet with much delight You’ll fly away into the night “Farewell my robin, be back soon” To chew some seeds and sing your tune I’ll wait inside besides the fire The morrow’s visit to admire

Around the steeples you were seen You felt that lift that pull above A magnet pulled you like a dove You rose and rose and rose some more The effort made within your core To fly and touch the skies above To rise and shine and all for love Next time I fly I’ll glide on sea I’ll pluck the courage and I’ll be Rewarded for the depths of height I’ll reach the forest’s tree tops white And there I’ll glide amongst the trees I’ll smell the pines and find the bees I’ll share the nectar oh so sweet I’ll be there always friends to meet Oh Mother Nature you’ve been so kind My wings I’ve left them right behind I neatly folded them and left My life flown past my soul bereft

RIĦ You perfect bird up from the skies To tell the truth I tell no lies I love you robin from my heart I loved you always from the start

FLY Have you ever flown before When sleeping deep your open door Where light sweeps in above the floor You’re floating high within your core Beneath the people are so small You hear their voices and their call But flight you took there from your bed When all was done and all was said

Riħ ivenven Isimgħu x’jgħajjatli Min wara tieqa Fid-dlam ċappa Iswed kullimkien Mudlam u bard Ġol-għadam Jidħol fil-pulmun Weraq jiġru babaw F’daqqa waħda nħsadt Waqaf kollox Ħadt l-aħħar nifs U r-riħ donnu nħasad ukoll miegħi u mitna t-tnejn Flimkien

You feel you’re gliding in your bones You feel the lightness dropping stones And higher glides and tops you reach Above the mountains and the beach You whirl around the lawn so green

24

Port Arthur (1904), pubblicato mentre ancora si svolgeva la guerra russo-giapponese. Altrettanto dicasi per quanto riguarda rilevanti fatti di cronaca o importanti spedizioni esplorative o altro. Però, dopo aver stabilito lo scenario basilare, Salgari lavorava di fantasia, un po' come Alexandre Dumas, uno dei suoi più importanti Maestri, che pretendeva di scrivere romanzi storici, ma che poi lasciava briglie sciolte alla fantasia. Salgari non aveva le stesse pretese di Dumas, ma il modus operandi è simile. Si può dire, a grandi linee, che il confine che separa la fantasia dalla realtà si colloca dove termina lo scenario storico e inizia l'avventura vera e propria.

Salgari come fervente lettore di opere letterarie varie, ma anche saccheggiatore di racconti altrui.

Quanto è vero questo e perché?

IL-PONT JINTERVISTA LIL FELICE POZZO, STUDJUŻ TAX-XOGĦLIJIET TA’ EMILIO SALGARI, AWTUR TAS-SERJE MAGĦRUFA SANDOKAN. Salgari s’ispirava ad avvenimenti ed avventure reali, e anche a storie d’amore accadute realmente.

Dove finiva la parte reale e iniziava la parte inventata?

Emilio Salgari (1862-1911), già giornalista a Verona, sua città natale, diventato romanziere ha mantenuto il gusto per l'attualità e la cronaca. Moltissime sue opere hanno come sfondo guerre o avvenimenti importanti di cui era spettatore, a casa sua. La sua prima opera in volume, La Favorita del Mahdi (1887), già apparsa tre anni prima come romanzo d'appendice, ha sullo sfondo la guerra in Sudan (1884-1885) che aveva coinvolto in prima istanza l'Inghilterra e l'Egitto e che aveva assistito alla vittoria di Mohammed Ahmet, il Mahdi, a Khartùm nel 1885. Gli esempi sono molto numerosi, così come lo sono i veri e propri instant book, come ad esempio la versione romanzata del viaggio del Duca degli Abruzzi al Polo Nord (1900) oppure L'eroina di

Salgari ha avuto il grandissimo merito d'aver creato il genere avventuroso in Italia, prima di lui inesistente. Ma siccome nulla si crea così come nulla si distrugge, ha tratto ispirazione, e anche più, dagli scrittori stranieri, soprattutto francesi, che lo avevano entusiasmato in gioventù e gli avevano inculcato il desiderio di diventare a sua volta romanziere. Anzi, era stato molto più di un desiderio. Era stato un cataclisma interiore che lo avrebbe condizionato per il resto della vita e addirittura lo avrebbe persuaso di poter vivere e mantenere una famiglia sempre più numerosa con l'attività di scrittore. Pieno di passione, di entusiasmi prossimi all'identificazione con i propri personaggi, non sapeva che avrebbe dovuto affrontare, del tutto impreparato, alcuni pirati e vampiri del mondo editoriale.

Quanto e forte l’elemento geografico nei suoi racconti?

didattico storico-

L'aspetto didattico è fondamentale. Salgari scriveva seguendo con acribia il compito di istruire divertendo. Se si ottiene una panoramica completa della sua opera, risulta evidente che ha affrontato descrizioni documentate di ogni parte del mondo, com'era possibile ai suoi tempi, con attenzione anche agli usi e ai costumi, alla flora e alla fauna, e a diversi altri aspetti, facendo persino uso di appropriate terminologie locali. Ha inoltre affrontato diverse epoche, raccontando l'antico Egitto, le guerre puniche e l'epoca colombiana, soffermandosi sul Seicento dei corsari dei Caraibi,

25

sul Settecento della guerra d'indipendenza americana, sull'Ottocento dei pirati della Malesia, del Far West e di molto altro, per arrivare ai suoi ultimi giorni d'inizio Novecento. Si può dire che ha tentato di illustrare la storia della Geografia e la geografia della Storia, a livello popolare, sicuramente secondo un vasto progetto che la prematura morte ha interrotto.

Salgari è stato un “viaggiatore” fantastico in tutte le direzioni: cielo, terra, sottosuolo e acqua. Eppure non si è mai mosso dall’Italia. La sua riflessione riguardo tutto questo?

Bella domanda, collegata alle precedenti. In effetti una delle grandi magie della sua carriera è stata quella d'aver descritto tutto con grande attenzione alla verosimiglianza senza aver visto nulla e aver inventato nulla. Ogni magia da palcoscenico ha un suo trucco, quasi sempre di una semplicità disarmante, che richiede però grandi fatiche, grande allenamento, grande professionalità. L'escapologia di Houdini, ad esempio, è stata tutto questo, eppure l'uomo che non si poteva imprigionare era una persona normale, con capacità straordinarie al servizio di trucchi semplici ma geniali. Su di lui sono nate leggende incredibili, come è successo a Salgari.

Eppure il trucco di Salgari è stato semplicemente quello di sfogliare migliaia di testi, peraltro con enorme fatica che doveva aggiungere a quella di ottemperare ai contratti editoriali e cioè di scrivere ogni anno tre o quattro romanzi. Ha consultato montagne di libri, di articoli, di enciclopedie, di riviste, di romanzi altrui, di opere liriche, di testi del teatro vittoriano e altro ancora. Ha poi saputo assemblare nozioni ed episodi narrativi, situazioni shakespeariane e descrizioni scientifiche, ogni cosa che ritenesse utile e interessante, nella sua laboriosa officina da alchimista. Molti si stupiscono quando si afferma che non ha praticamente inventato nulla.

Eppure è così. Lui ha utilizzato materiali diversi per ottenere prodotti nuovi, autonomi, preziosi come l'oro attribuito all'arte alchemica. È vero che le opere di Salgari si muovono in uno spazio tra il razionale e l’irrazzionale?

Uomo d'impostazione positivista con inclinazioni conservatrici, ha prediletto il razionale, persino avversando quanto di incredibile per l'uomo della strada potesse apparire nelle ricorrenti conquiste o

previsioni della scienza. Nei suoi romanzi “aerei”, ad esempio, il più pesante dell'aria è comparso molti anni dopo le avveniristiche pagine di Verne sull'argomento. Eppure Verne è stato uno dei suoi maestri, come Dumas. Quando ha affrontato temi fantascientifici è caduto nella distopia ovvero nell'utopia negativa, un po' nella persuasione che la scienza uccide la fantasia, un po' perché concepiva le grandi novità scientifiche come attentati a Madre Natura. In compenso ha avversato anche la superstizione, lo spiritismo, il paranormale in genere. Si leggano, al riguardo, Le novelle marinaresche di Mastro Catrame (1894) ma anche molte altre sue opere. Ha ceduto all'irrazionale, con convinzione e perciò senza astuzie di mestiere, soltanto trattando dei supposti poteri dei fachiri indù e di altri personaggi analoghi, d'altronde seguendo le indicazioni dei testi che consultava. A quei tempi si era persuasi che nei cosiddetti paesi poco civilizzati fossero sopravvissute capacità sconosciute che la civiltà aveva spento in Occidente.

Ben pochi immaginavano, invece, che i maghi da palcoscenico, per così dire, prosperavano anche in Oriente e che, anzi, gli illusionisti occidentali si recavano in quei luoghi per apprendere nuovi trucchi.

Salgari ha avuto una vita difficile: i periodi di depressione, una moglie “pazza”, e il proprio suicidio. Quanto ha influito tutto questo sul suo essere scrittore?

La vita di Salgari, in realtà, ha avuto molti momenti felici, di soddisfazione, di divertimento. Uno dei periodi più belli è stato immortalato nel romanzo autobiografico La Bohème Italiana (1909), che si svolge tra il 1899 e il 1900 a Torino e dintorni.

Romanzo anomalo e scanzonato, è stato pubblicato a richiesta dell'autore e gli è stato pagato pochissimo, ma l'avrebbe pubblicato anche senza compenso. Perché nel 1909 sentiva la necessità di rievocare momenti spensierati. In quell'anno era già vittima della depressione e aveva tentato il suicidio con una spada. La depressione, come si sa, è una brutta bestia e all'epoca non esistevano cure adatte.

Lui era obbligato per contratto a produrre comunque tre romanzi all'anno, unica fonte di guadagno per la sua famiglia, moglie e quattro figli.

Fumava cento sigarette al giorno ed era convinto di migliorare bevendo marsala, che invece peggiorava la situazione. Tutto ciò traspare nei romanzi del

26

crepuscolo. Le pagine didattiche sono sempre meno, i personaggi soffrono di spleen, oppure, per reazione, diventano logorroici, allegri sopra le righe e prendono la scena i comprimari, i guasconi, i personaggi di contorno, come Testa di Pietra o Don Barrejo. Il protagonista assoluto non esiste più, come se fosse venuto meno l'ideale dell'eroe.

Salgari realizza che nessuno può permettersi nella vita di fare il Don Chisciotte o ritenersi invincibile.

Nelle ultime opere manca l'aria, pullulano i sotterranei, le caverne, persino le cloache, in pagine sempre più numerose dove gli uomini faticano a vedere la luce del sole e a respirare.

Salgari ha anche contribuito regolarmente ai giornali e riviste dell’epoca. In che modo?

Abbandonata per sempre Verona, città ingrata, dove tornerà solo da morto, e trasferitosi a Torino con la famiglia - siamo alla fine del 1893 - fu accolto dai cattolicissimi editori Speirani, che pubblicavano anche numerose riviste per la gioventù e per le famiglie.

Collaborò a quasi tutte contemporaneamente, pubblicando articoletti per l'infanzia, bozzetti, ma anche racconti e romanzi a puntate, che poi diventavano volumi. Nel contempo scriveva romanzi per la pubblicazione direttamente in volume. Un'attività frenetica che arricchì quegli editori, rivoluzionò il loro mercato e persino l'impostazione del loro lavoro. Quando dovette lasciarli, nel 1897, per aver firmato un contratto in esclusiva con l'editore Donath di Genova, lo persuasero a proseguire in qualche modo la collaborazione usando pseudonimi, anche a distanza di tempo, ad esempio nel 1904 e 1905. Proprio in quegli anni, inoltre, egli stesso fondò e diresse a Genova la rivista settimanale “Per Terra e per Mare”, pubblicata da Donath, che durò con grande successo sino al 1906, quando passò all'editore Bemporad di Firenze, sperando di ottenere condizioni migliori.

C’è stato anche il Salgari “figlio del suo tempo risonante di operette e di tragedie da palcoscenico”, ma anche come “acquarellista”. In che modo?

Esistono molte pagine dove Salgari improvvisa descrizioni della natura che gli sgorgano dal cuore.

Qualcuno ha già parlato, al riguardo, di poesia, di brani da leggere ad alta voce. Io ho usato il termine

Felice Pozzo

“acquarellista” pensando a certi paesaggi di forte impatto visivo che si desidera guardare e riguardare, traendone sensazioni piacevoli. Tutto ciò ci fa pensare a un Salgari potenzialmente in grado di sfiorare l'alta letteratura, se solo avesse potuto lavorare con tranquillità anziché con i ritmi di uno “schiavo della penna”, come lui stesso si è definito.

Interessante l’aspetto di Salgari come creatore di neologismi, inclusi tanti esotismi. Cosa ne dice in questo riguardo? Quanti ne rimangono oggi nella lingua italiana?

Una ricerca relativa ai neologismi salgariani non è ancora stata effettuata. Il ritrovamento del termine “Sorciopoli”, da lui ideato per indicare la città dei topi, potrebbe essere la punta di un iceberg. Dopo tutto, il suo spirito bohèmien lo incitava alle neoformazioni linguistiche. Nella Bohème Italiana si è divertito con giochi di parole e qualche anagramma. Ha persino inventato per sé stesso prima uno pseudonimo, Guido Altieri, e poi un anagramma dello pseudonimo, Giulio Retadi, per firmare un articolo sul Duca degli Abruzzi. In quanto agli esotismi, invece, pullulano gli studi degli specialisti perché Salgari ha evidenziato un repertorio senza precedenti, tale da attirare l'attenzione, fra l'altro, anche sui suoi fennicismi, sugli articismi o sulle prime attestazioni di termini western. Tali studi si sono distribuiti su vari versanti: quello testuale, quello etimologico e quello lessicografico. Onore al merito, al riguardo, a Marco Mancini, che ha affrontato il traboccante versante orientale. Salgari, in definitiva, grazie alle sue certosine consultazioni, ha reso popolare e di uso

27

comune in Italia (e non solo) centinaia di termini esotici, alcuni dei quali sono entrati nel dizionario della lingua italiana.

Lei ha scritto anche dello scavo psicologico nei personaggi di Salgari, ma anche di “crescita di scrittura” nel suo riguardo. Quanto è vero questo, e quanto è accettato dagli scettici che considerano Salgari come uno scrittore di secondo grado?

Purtroppo il lungo ostracismo messo in atto dagli educatori, soprattutto religiosi, e dagli accademici, durante la vita di Salgari e per molti anni dopo la sua morte, ha le ombre lunghe. Perciò alcuni dubitano ancora sulle capacità letterarie di Salgari, che d'altronde sono da considerarsi nell'ambito del suo genere e dunque non in quello dell'alta letteratura.

Neppure il fatto che l'opera di Salgari sia da tanto tempo, ormai, oggetto di convegni universitari e di ogni altra attenzione possibile ai più alti livelli, ha persuaso gli scettici ad oltranza. Ma costoro hanno davvero letto Salgari? Lo hanno capito? Davvero pretendono che uno scrittore non riesca a migliorare la propria scrittura per tutta una carriera, pur scrivendo capolavori? O che non sappia dare ai suoi personaggi, in moltissimi casi, introspezione, un'anima, un cuore? I fatti si commentano da soli.

Basti pensare che Salgari, negli ultimi decenni, è stato oggetto di un'attenzione critica ed editoriale che neppure i grandi nella storia della letteratura possono vantare.

predominanti sui palcoscenici.

Noi a Malta, almeno quelli che abbiamo seguito migliaia di ore televisive tramite Rai e Mediaset tra gli anni ’70 e ’90, conosciamo Salgari tramite il Sandokan del piccolo schermo. Sandokan non è stato solo un uomo in carne e ossa, ma soprattutto un simbolo. Cosa ne pensa riguardo questo?

Sandokan è diventato il simbolo della lotta per la libertà e dell'anticolonialismo. Molti critici lo hanno paragonato a Garibaldi, al quale, peraltro, Salgari si è in parte ispirato nel romanzo Le tigri di Mompracem, affiancadogli un Yanez-Bixio e una Marianna-Anita, nonché un certo spirito risorgimentale. C'è da dire però che il personaggio si è sempre aggiudicato il centro dell'attenzione nell'immaginario collettivo, grazie anche al cinema e alla televisione. Non molti hanno realizzato che invece l'autentico protagonista del ciclo indo-malese è Yanez de Gomera. Dopo il primo romanzo, nel quale Sandokan esibisce il suo superomismo e altre caratteristiche sopra le righe, Salgari lo ha sempre più relegato sullo sfondo, per evitare di renderlo caricaturale. Il protagonista è diventato dunque Yanez, evidente e dichiarato alter-ego letterario di Salgari, che in quel personaggio ha investito moltissimo.

Ecco perché, in realtà, occorrerebbe parlare di ciclo di Yanez e non di ciclo di Sandokan.

Salgari ha dato ruoli importanti ai personaggi donne nelle sue opere. Ha forse avuto un lato femminista intrinseco? Potrebbe elaborare riguardo questo?

Ma sarà un cambiamento non facile...

Parlare di femminismo salgariano sarebbe una forzatura. Sicuramente aveva una coscienza del ruolo delle donne nella società e non ha esitato a farle protagoniste assolute di molti suoi romanzi, da Jolanda la figlia del Corsaro Nero, alla Capitana del Yucatan, dall'Eroina di Port Arthur alla Scotennatrice. E moltissime altre. In tempi di letteratura avventurosa maschilista, ha assegnato alle donne ruoli importanti e tali da superare le attitudini maschili, pur conservando la loro femminilità, le loro grazie, le loro fragilità. Oltre all'ammirazione per l'altra metà del cielo, è stata importante la sua attenzione al melodramma, alle operette, che lo hanno ispirato in modo evidente e che hanno da sempre assegnato alle donne ruoli

Oggi Salgari non può più occupare l'antico ruolo di divulgatore, peraltro ottocentesco, né di portare tutto il mondo nelle case dei lettori. Per ovvie ragioni. Si aggiunga che i gusti dei giovani sono completamente cambiati. Resta il fatto che si è guadagnato un posto rilevante tra i classici dell'avventura a livello internazionale e che le disamine critiche e filologiche riferite alla sua opera fioriscono senza pause. Inoltre le occasioni cinematografiche, rinnovate periodicamente (si sta girando un nuovo “Sandokan”) e le inesauste ristampe delle sue opere fanno pensare a un'attenzione costante.

Le opere di Salgari, scrittore di generi lettereri diversi, e il mondo del presente?

28

F’ħafna stejjer insibu taħt forma jew oħra t-taqbida bejn it-tajjeb u l-ħażin. Il-Ħajja u l-Avventuri ta’ Santa Klaws jimxi f’did-direzzjoni bid-differenza għal stejjer oħra li l-persunaġġi kollha huma maqsumin f’żewġ kategoriji: it-tajbin u l-ħżiena. Il-persunaġġi ta’ Baum m’għandhomx sfumaturi, ma nsibux lati oskuri fil-karattru tagħhom u lanqas ma naraw bidliet fil-personalità tal-persunaġġi. Santa Klaws iqatta’ ħajtu jferraħ lit-tfal kollha tad-dinja u jiġġieled kontra min jostakolah fil-missjoni tiegħu. It-tajjeb jirbaħ dejjem fuq il-ħażin. Inħoss ukoll li fil-ktieb ilqarrejja qatt ma hu mwassal iħoss simpatija filkonfront tal-persunaġġi l-ħżiena kif jiġri spiss f’ħafna kotba oħrajn. Il-qarrej ta’ Baum iħossu miġbud biss lejn dak kollu li hu tajjeb u pożittiv.

Hemm ukoll it-tema ambjentalistika u soċjali f’rakkont bħal dan, u dan ikompli jorbtu malpreżent. X’taħseb?

INTERVISTA MA’ MATTHEW SCERRI DWAR IL-ĦAJJA U L-AVVENTURI TA’ SANTA KLAWS TA’ L. FRANK BAUM, TRADUZZJONIJIET FARAXA NU. 4, 2021 X’jirrappreżenta Santa Klaws?

Santa Klaws hu simbolu universali ta’ valuri tajbin. IlMilied hu ċċelebrat fid-dinja kollha, f’soċjetajiet fejn insibu reliġjonijiet u kulturi differenti. Hemm però valuri li f’kull parti tad-dinja huma meqjusa bħala tajbin u, biex ngħidu hekk, huma s-sisien ta’ kull soċjetà. Qed nirreferi għal valuri bħas-solidarjetà, ilkarità, l-altruwiżmu u ħafna oħrajn ta’ dat-tip. Santa Klaws jiġbor fih dal-valuri kollha u għalhekk hu daqstant maħbub fid-dinja kollha.

Dan hu rakkont fejn jaħkmu t-tajjeb, il-pożittiv u laltruwiżmu. Xi tgħid dwar dan?

Il-lettatura ta’ kwalità tibqa’ tappella għal kull żmien u għalkemm tkun inkitbet żmien twil ilu, jibqa’ jkollha messaġġ validu għal kull żmien. Meta naqraw Il-Ħajja u l-Avventuri ta’ Santa Klaws nifluh bil-lenti tal-interessi soċjokulturali ta’ żmienna. Iva, hemm tema ambjentalistika u soċjali fil-ktieb u, għalkemm forsi ma kienx l-għan prinċipali ta’ Baum li jwassal dal-messaġġi, xorta waħda aħna bħala qarrejja nistgħu nsibu riferimenti għall-ambjenti u l-problemi soċjali. Wied il-Għors, fejn jgħix Santa Klaws, hu post fejn in-natura donnha tilħaq il-milja tagħha. Santa Klaws juri rispett kbir lejn in-natura u jieħu minnha biss dak li hu meħtieġ biex jgħin lill-bnedmin l-oħra.

Fost l-ewwel nies li jgħin u, x’aktarx fost l-aktar li jieħu gost jgħin, hemm it-tfal fqar. Il-ktieb m’għandux l-għan li jitkellem dwar il-faqar, imma ilfaqar u l-problemi soċjali jidhru f’ħafna partijiet talistorja.

Kif ġejt f’kuntatt ma’ xogħol bħal dan u x’wasslek biex taqilbu għall-Malti?

Frank L. Baum hu awtur li napprezza immens. Hu magħruf għall-ktieb The Wonderful Wizard of Oz. Kiteb ħafna xogħlijiet oħra, bla dubju inqas magħrufa, imma li huma xogħlijiet interessanti ferm fil-qasam tal-kotba tat-tfal. Fl-istudji tiegħi speċjalizzajt proprju fuq il-qasam tal-letteratura għat-tfal u minħabba f’hekk ix-xogħlijiet ta’ Baum apparti li ħadt pjaċir naqrahom bħala qarrej, kelli anki l-opportunitajiet nistudjahom. Il-ktieb ta’ Baum

29

dwar Santa Klaws kien laqatni ħafna u peress li nħobb il-Milied, kienet ġietni l-idea li naqilbu għallMalti.

Liema kienu d-diffikultajiet u l-isfidi li ltqajt magħhom matul it-traduzzjoni?

Ikollu nammetti li l-fatt li qrajt ħafna mix-xogħlijiet ta’ Baum, inklużi dawk minuri u l-inqas magħrufa, għamilha faċli għalija li nidħol fid-dinja immaġinarja tal-awtur. Il-linwaġġ użat minn Baum mhuwiex wisq tekniku u għaldaqstant ma ħabbatnix wisq biex naqilbu bil-Malti. L-istruttura sintattika wkoll ma kinitx wisq elaborata. Naħseb li b’mod ġenerali lakbar sfida li kelli kien li nibqa’ kemm jista’ jkun leali lejn is-sempliċità sublimi li hi tipika tal-istil ta’ Baum.

Inħoss li s-sempliċità tal-kitba hi wieħed millelementi distintivi tal-istil ta’ Baum u qgħadt attent ħafna li fil-proċess tat-traduzzjoni tal-ktieb mill-Ingliż għall-Malti dis-sempliċità tibqa’ intatta.

Għal min hu mmirat ktieb bħal dan?

Il-Ħajja u l-Avventuri ta’ Santa Klaws hu ktieb tajjeb għal kull età. Il-lingwagg hu pjuttost faċli biex jiftiehem sa minn età żgħira. Idealment hu ktieb li lġenituri jaqraw flimkien mat-tfal tagħhom. L-istorja hi waħda interessanti u ċertament il-ktieb jinżel tajjeb anki ma’ adulti li jkunu jridu jaqraw xi ħaġa leġġera u li jkunu jridu jibqgħu jżommu ħaj lit-tifel ta’ ġo fihom.

Kemm hu importanti li xogħlijiet letterarji barranin jinqalbu fl-ilsien Malti?

Aħna spiss ninsew li l-letteratura Maltija għadha flistadju tal-infanzja tagħha meta mqabbla ma’ letteraturi ta’ pajjiżi oħra. Minħabba diversi raġunijiet storiċi u kulturali, il-letteratura Maltija twieldet ferm iktar tard minn pajjiżi oħra.

Loġikament f’pajjiżi oħra maż-żmien intlaħaq livell ogħla fil-qasam letterarju minn dak Malti. Ittraduzzjonijiet huma mezz kif nuru li l-lingwa Maltija għandha l-mezzi espressivi kollha meħtieġa għal xogħlijiet tal-livell ogħla u saħanistra kapaċi tintuża artistikament biex twassal b’mod sħiħ il-kapolavuri tal-letteratura mondjali miktuba minn Dante, Shakespeare, Cervantes u ħafna oħrajn. Nemmen li t-traduzzjonijiet huma mezz ta’ arrikkiment mhux biss għal-letteratura bil-Malti imma anki għal-lingwa Maltija nnifisha għax tagħtina l-opportunità li

nutilizzaw, u f’xi każijiet niskopru mill-ġdid, kemm hu rikk il-lessiku Malti. Barra minn hekk nemmen ukoll li t-traduzzjonijiet jgħinu biex titkattar il-kultura talqari bil-Malti. Ħafna drabi t-tfal jaqraw il-klassiċi talletteratura mondjali bil-lingwa Ingliża u awtomatikament jidraw jaqraw bl-Ingliż. La jkun hawn verżjonijiet bil-Malti tal-klassiċi, it-tfal jibdew jaqrawhom fil-lingwa tagħna u jrabbu kunfidenza filqari bil-Malti.

Min hu Matthew Scerri? L-istudji u l-interessi tiegħek? Proġetti għall-ġejjieni?

Jien għalliem tat-Taljan f’diversi livell u għandi interess qawwi fil-letteratura. Speċjalizzajt fil-qasam tal-letteratura għat-tfal. Napprezza ħafna l-element tal-fantasija u tal-immaġinazzjoni fl-istejjer. Fl-istudji tiegħi nħobb nifli l-mekkaniżmi li jwasslu biex ilfantasija u l-immaġinazzjoni jsawru r-rakkonti.

Bħalissa qed naħdem fuq traduzzjonijiet letterarji oħra li jinteressawni mhux biss mil-lat artistiku imma anki jgħinuni nifli aktar mill-qrib il-mekkaniżmi tattiswir tal-istejjer.

[Nota tal-Editur: Il-ktieb għandu llustrazzjonijiet ta’ Mario Portelli.]

NOTORJI DAL-WAQTIET notorji dal-waqtiet fejn ħallew il-baħħ jitmiegħek fuq ir-rimettar militari. u l-ieħor qed jikkonsidra suwiċidju, kiteb nota pulita, u ddisinja n-nota… u t-triq. fis-smewwiet jidhru l-għeliem, bla distinzjoni lajka/reliġjuża/spiritwali u folla ċċassata statwatizzata. int fhimt il-ħsejjes torja wara l-injam imsewwes, u bħali fqajt il-kaxxa bil-qilla.

MARIO GRISCTI

30

għax jinqala’ l-ġlied.”

IMMORRU LURA GĦAWDEX Novella ta’ Joe Axiaq (L-Awstralja) “Immorru lura Għawdex,” qal Dumink, “m’għadux postna l-Awstralja, hekk jew hekk jien issa wasalt biex nerfa’ mix-xogħol. Inbigħ li għandi u nerġa’ lura Għawdex, inċekċek xi ħaġa fir-raba’ li ħallieli missieri…”

Dumink kien qed jitkellem ma’ Lawrenz, li bħalu kien għamel kważi ħamsin sena fl-Awstralja, imma kien ilu li rtira mix-xogħol u kien jaf igawdi dak li ħadem għalih. Għamel l-aħħar għaxar snin idur id-dinja u b’kull vjaġġ jispiċċa b’vaganza f’Malta u Għawdex.

“M’għadek tista’ tafda lil ħadd. Jien sirt nibża’ li jiġu jisgassawli l-bieb u jisirquni… Kull filgħaxija flaħbarijiet tara dawn il-young men of African appearance, għandu jkun jaħsbu li qegħdin fl-Afrika, jisirqu u jisgassaw il-bibien tan-nies bil-lejl. Qed jieħdu l-pajjiż f’idejhom u m’hawnx future. Inbigħ ilfarm u nitlaq ’l hemm.”

“Tant ħdimna aħna l-Europeans biex għandna lAwstralja tallum u issa ġejjin dawn il-boat people, diżastru sħiħ. U dawn il-young ones u l-gangs li qegħdin jgħaqqdu, biex jiġġieldu bejniethom u jisirqu jbeżżgħuk…”

“Għalhekk, immur ’l hemm… Lil Gerit għidtilha, inbigħu l-farm u mmorru lura Għawdex, nirranġa lpost ta’ missieri u noqgħod inċekċek xi ħaġa fir-raba’ ta’ madwar il-post.”

“U hemmhekk mhux bħal hawn…”

“X’iġifieri?”

“Jien ġej u sejjer Malta u Għawdex Dumink. Mimlija bil-barranin. Fejn kontu toqogħdu intom hemm blokk ta’ flettijiet, mimli bihom. Mistagħġbin, blistorbju u l-inkwiet li joħolqu; il-pulizja dejjem hemm

“Allura anke r-raħal tagħna mimli bihom?”

“U fl-għelieqi li qed issemmi int sikwit isibu l-ħaxixa.” “Ħaxix mhux bilfors, kien mimli ħurrieq u ħaxixa Ingliża. Konna mmorru naqtgħu u nimlew xkejjer sħaħ għan-ngħaġ u l-bhejjem.” “Ħallik minn ħaxix għan-ngħaġ. Ħaxixa għan-nies, iġifieri droga, ikabbru d-drogi mill-ħaxixa biex ipejpuha u jbigħu.”

“U x’kull waħda… Mur għidilhom lin-nanniet x’qed ikabbru fl-għelieqi li tant kienu jieħdu ħsieb biex jgħixu. Mela dawn kullimkien taking over… U jien ħsibt li mmur hemm għall-kwiet.”

“U xi kwiet kwiet… Malta mimlija karozzi u foreigners u issa la jagħmlu t-tunnel, Għawdex isir bħal Malta. Kulħadd hekk qed jgħid.”

“X’se jagħmlu?”

“Tunnel.”

“X’iġifieri, se jagħmlu tunnel.”

“Għax inti ma tarahomx l-inews ta’ Malta u lanqas taf tuża l-internet. Se jagħmlu tunnel, iġifieri, mina bejn Malta u Għawdex, biex wieħed ikun jista’ jaqsam mingħajr diffikultà, anke fil-maltemp, meta lvapur ma jaħdimx.”

“Qabel ġejt l-Awstralja ma kontx ngħid le, għax il-ftit xhur li għamilt naħdem Malta dak iż-żmien, kont taqta’ qalbek biex minn Għawdex tasal Malta u battikata akbar, biex terġa’ lura Għawdex, imma issa li għamilt għomri l-Awstralja u naf x’inhuma ddistanzi ma naħsibx li hemm bżonn tunnel bħal din…”

Dumink, kompla jistrieħ fuq il-moħriet goff li bih kien qed iqalleb il-ħamrija u jlesti l-meded kbar tal-art li kellu ’l barra mis-subborgi tal-punent ta’ Melbourne, biex iħawwel il-prodotti agrikoli, li kien ikabbar u jispiċċaw fl-aqwa swieq tal-ħaxix u l-frott madwar Melbourne. Kien għamel fortuna jkabbar ittunnellati ta’ prodotti friski ta’ kaboċċi, ġdur, qara’ aħmar u basal. Issa l-bini mis-subborgi ta’ madwar kien riesaq lejn l-art tal-farm tiegħu u l-iżviluppaturi tal-bini kienu offrewlu somma kbira ta’ flus biex ibigħ ħalli jiżviluppaw l-inħawi f’subborgi ġodda.

Lawrenz kien baqa’ ħabib tiegħu, avolja infirdu meta spiċċaw il-primarja. Lawrenz kien għamel sat-terza ssekondarja u Dumink ħareġ jaħdem l-għelieqi ma’ missieru. It-tnejn spiċċaw l-Awstralja. Bil-ftit skola li

31

għamel, Lawrenz kien sab xogħol pulit.

“Int basla kont u basla tibqa’. Mhu se tasal imkien,” kien jgħid is-surmast lil Dumink, jew, “kemm int ġidra, meta se titgħallem?” meta kien jiżbalja biex jispelli xi kelma bl-Ingliż.

“Imma mill-basal, il-ġdur u l-qara’ sirt sinjur,” kien jiċċajta miegħu Lawrenz, meta jagħmillu xi żjara hekk kif jasal minn xi mawra fl-Ewropa u jgħinu jikteb xi ittra li jkollu bżonn.

“Għax jien anke din il-climate change qiegħda tinwkewtani. Id-dams tal-ilma qed jinxfu u l-ftit annimali li għandi lanqas baqagħli x’nitmagħhom.”

“Il-climate change kullimkien Dumink. Anke Malta…

Qed jagħmlu maltemp u sħana li qatt ma rajna bħalhom meta konna tfal. Din is-sena meta kont Malta fi Frar li għadda sal-ħut fuq l-art tella’ l-baħar fl-inħawi tax-Xemxija… Trid tara lin-nies jiġbru l-ħut minn fuq l-art…”

“Mela allura x’se nagħmel? Hawnhekk bdejt nibża’ li jidħlu fuqi u jisirquni, bil-climate change qed nibża’ li jkun hawn xi bush fire u jeħodli kollox, u milli qed tgħidli Għawdex li ħallejt sar bħal hawn…”

“Li hawn tajjeb hawnhekk fl-Awstralja huwa li dejjem issib fejn titbiegħed u toħroġ aktar ’il barra jekk trid. Hawn il-kobor! Malta u Għawdex m’hemmx. Kulħadd fuq xulxin…”

“Allura, x’qed tgħid?”

“Tista’ taqbad u tbigħ li għandek hawnhekk u tixtri x’imkien ieħor aktar ’il barra għall-kwiet, kif kien hawnhekk, meta xtrajt ħafna snin ilu… U tkun qrib xi xmara biex ikollok ilma biżżejjed. Malta u Għawdex m’humiex aktar għalina Dumink. Titkellem bil-Malti ma’ xufier ta’ xarabank jew wejter u jgħidulek tkellimhom bl-Ingliż għax barranin. U jekk ikunu Russi jew Serbi lanqas bl-Ingliż ma jitkellmu.”

“Ara fiex wasalna, lanqas bil-Malti ma’ tista’ titkellem f’pajjiżek. Qabel ġejt hawn kienu qegħdin jaħsbu biex jeħilsu mill-Ingliżi…” “Ħlisna mill-ħakkiem barrani u issa niddependu millħaddiem barrani. U Joseph qalha din… li jekk ma jġibux il-barranin biex jaħdmu għax-xogħol li hemm, l-ekonomija tfalli u Malta ma tkunx tista’ taffordja lpensjonijiet.”

“U mhux b’xejn lanqas. Eluf ta’ euros…”

“U dan min qed jixtrihom?”

“Ma niftħux kotba Dumink. Taħseb li min jonfoq dawk il-flus għax irid joqgħod Malta… Ikollhom passaport biex imorru u jħawdu li jridu fl-Ewropa, għax billi Malta llum fl-Unjoni… passaport Malti, passaport Ewropew.”

“Jien it-tfal tiegħi għalhekk għamlu passport Malti… għax ma tafx fejn ikollhom bżonn imorru jaħdmu.

Dan il-pajjiż spiċċa… Imma ma kellhomx iħallsu flus għall-passaport…”

“Imma dawk għax ċittadini Maltin! Avolja twieldu lAwstralja, awtomatikament huma Maltin għax missierhom Malti u għandhom dritt għaċċittadinanza.”

“Allura int ma titħajjarx tixtri dar jew flett hemmhekk? Ġej u sejjer ’l hemm.”

“Għalina Malta u Għawdex, bħal xarba luminata friska fis-sajf. Tixrobha darba, tieħu pjaċir u tiffriskak. Imma jekk tixrob oħra u oħra, iddardrek u tqallgħalek l-istonku. Kont tħajjart nixtri post f’wieħed minn dawn it-torrijiet li qed jibnu, anke bħal investment… Imma reġa’ bdieli. L-aħjar noqgħod f’lukanda u x’ħin nixba’ niġi ’l hawn mingħajr irbit żejjed.”

“Mela issa qed ibigħu t-torrijiet li fadlilna maxxtajtiet?”

“Mhux dawk it-torrijiet. Torrijiet, high rise buildings, bħal hawn…”

“Mela issa qegħdin jibnu l-high rise wkoll?

“Telgħin kullimkien… U m’humiex b’xejn taf. Biex ngħix fil-high rise nibqa’ hawn. U naqbel miegħek issuburbs ta’ Melbourne saru perikolużi b’dan is-serq u l-gangs li hawn u nitħajjar nixtri x’imkien filcountry.”

“Mela għax ma nixtrux x’imkien viċin xulxin. Jien nixtri farm bi ftit acres u int ixtri daqsxejn ta’ dar għall-kwiet…”

“U noqogħdu attenti li ma nixtrux x’imkien fejn jista’ jkun hemm xi kundizzjonijiet jew limitazzjonijiet ta’ żvilupp minħabba xi art sagra jew fdalijiet talAboriġini għax dan il-pajjiż tagħhom…”

“Aħna żgħar wisq, dejjem niddependu minn ħaddieħor… U min hu dan Joseph?”

“Joseph, ix-xiħ, il-prim.”

“U smajt li qed ibigħ il-passaporti.”

32

living, making, and selling split-cane curtains, and he had invited my father to go with him, the next time he went to buy cane. Yes, he could bring me along as well, he had told him, and sure enough, a few minutes later, dad walked in from the courtyard, at the end of which, were the two large rooms, once goat mangers, that he, in his faithful adherence to Army parlance, liked to refer to as, ‘our temporary quarters’.

THE TICKLING OF MEMORY - ĠUŻÈ GALEA Jikteb Agostino Borg (l-Awstralja) Ġustu Borg beda l-ħajja tal-ħidma tiegħu ta’ ħmistax-il sena u nofs, meta daħal baħri fin-Navy Ingliża. Spiċċa l-Awstralja fejn wara li refa’ mixxogħol, kien jikteb u jgħin fl-istampar tal-'Maltese Herald'. Tista’ tgħid li hu 'closet writer’, avolja kien ippubblika ktieb storiku/bijografiku snin ilu bl-isem ta’ Children of Maleth. Inħalli lilu jispjega xi memorji ta’ tfulitu u kif reġgħu feġġew f'moħħu. (nota ta’ Victor Vella) Six years after the war ended, we were still living with my nannu, with myself sharing his bed, all the time that we were there. One evening, I went to bed full of expectations, with the result that, I woke up a lot earlier than I usually did.

My grandpa was still asleep, and I was careful not to wake him. He was always the first one in the family to get up, and as I didn’t want to do anything to challenge his standing, I heeded the logic of a twelve-year-old and lay back and pretended sleep.

But I needn’t have worried. A few minutes later, he turned on his back and cracked his face in two with a loud yawn, and reaching for his cap dangling from the bedpost, he turned to me, and in his usually soft voice, he said, “Qomt kmieni, llum, ġbin”.

It was a wonder I had slept at all, and neither my expectations, I remember. I couldn’t contain them any longer. We got dressed in the dark and I followed him to the kitchen, and while he made coffee, I released them.

Grandpa’s brother-in-law, Leli made a precarious

A few minutes later Manwel arrived, and after gulping down a cup of coffee, we made our way to Strada Mannarino, and caught a bus going to Mellieħa. *** “Wied Għajn Żejtuna’, the place where Manwel bought the cane, was a verdant, high-walled little dell, in the shadow of that village, blessed with a continuous supply of running water, rare to find in a semi-arid island like Malta.

We got off the bus a stop short of the town, and after crossing the empty road, we followed Manwel down an ill-defined path in the exposed rock of the garigue. The sun was still struggling to climb over the horizon; the birds still waiting expectantly to witness its debut.

The footpath meandered gently down, past ancient stone walls, not at all shy about showing their age.

Past the first house, a perfect cube of stone, partly hidden by a tall copse of young bamboo. Manwel was talking with my dad, his face shining with pleasure and excitement, pointing at things, and nudging him with his elbow. A little further along, a farmer came towards us carrying a wooden pail. He didn’t stop but nodded a greeting to Manwel, completely ignoring my father, who wasn’t his acquaintance. A light breeze wafted daintily towards us, laden with presents; a faint tang of the nearby sea, the earthy smell of manure, of wild aniseed and carob trees and that of tree ripened figs. Just then, sunlight illuminated the interior of a row of caves in the sheer wall to our right, and the next moment, Ġużè Galea was standing in the lane before me, blocking my way.

I can still see him, I swear it; smiling that gentle smile of his, and then, “Yes, Wist”, I heard him say.

“I do hope I made it justice.”

33

AMBROGIOTTO DI BONDONE (c. 1267-1337) Kitba ta’ Mario Attard Il-Fjorentin Giotto minn ragħaj ipinġi fuq il-ġebla sar pittur magħruf ħafna jpinġi mal-ħitan tal-aktar knejjes prominenti fl-Italja. Dakinhar li ħareġ jirgħa lmerħla nagħaġ kellha tkun il-bidu ta’ destin artistiku għalih li kellu jagħmlu f’Missier ir-Rinaxximent Taljan. U mis-seklu erbatax ’l hawn baqa’ magħruf għall-ħila artistika tiegħu.

Kienet solita għal Giotto (taqsira li tfisser Ambroġju ż-żgħir) li waqt li jkun qed jirgħa n-nagħaġ, isib ħin jehda jpinġi. Dakinhar pinġa waħda min-nagħag li kellu quddiemu fuq wiċċ wiesa’ ta’ ġebla kbira.

Inzertah huwa u għaddej fuq iż-żiemel pittur famuż, Cimabue, li għaraf ħila mhux tas-soltu fit-tpinġija tattfajjel Fjorentin.

L-awtur, Agostino Borg

And this you did indeed, dear Ġużè Galea. *** As it happened, our Maltese Language textbook that year, happened to be Ġużè Galea’s Raġel bil-Għaqal, in which the small valley, called ‘Għajn Żejtuna’, plays an important part. To this day, seventy-six years after my father took me there, I can still taste the figs and the grapes and the prickly pears we broke our fast with, and sometimes, I can also feel the tiny pebbles beneath my sandals as I walk.

To me, reading Ġużè Galea was, and still is, an invitation to live in another time, albeit for a short while, where life is not complicated, onerous, nor fake. Where miracles do seem to happen, and music sounds as music should. The man speaks with his heart, where everything he saw and touched, tasted, and smelled, is rendered into words. Words that have left me with a lasting yearning to see a lot more of his world.

And then recently, I came across Victor Vella’s faultless dissertation on the author, in IL-PONT, and it explained, oh! how succinctly, the why and the how Galea’s writings has this effect on me.

Cimabue kellu l-kwalitajiet artistiċi kollha meħtieġa biex jiżen xogħol artistiku minn ieħor. Huwa kien pittur u disinjatur fil-mużajk popolarissimu ġewwa Firenze fejn kellu l-istudju tal-arti tiegħu. Bis-saħħa ta’ hekk, ta’ tnax-il sena Giotto ħalla d-dar talġenituri tiegħu u sar student ta’ Cimabue. Hekk bdiet il-karriera ta’ Giotto bħala pittur.

Giotto kellu f’demmu l-arti u mhux ta’ b’xejn li tgħallem u pprogressa malajr fil-pitturi tiegħu. Tant huwa hekk li ma damx ma sar iħabbatha malimgħallem tiegħu Cimabue.

Fost il-pitturi magħrufa tiegħu nsibu sensiela ta’ affreski li juru xeni mill-ħajja ta’ San Franġisk. Dawn jinsabu fil-famuża knisja ta’ Assisi. Pitter ukoll għarRe ta’ Napli u sar ħabib tal-poeta Dante Alighieri.

Tliet aneddoti mill-ħajja ta’ Giotto kienu meta darba sab ritratt tal-imgħallem tiegħu u fuq il-wiċċ ‘poġġa’ dubbiena. Din id-dubbiena tant kienet realistika li meta Cimabue raha gerrixha, tant kemm kienet maqlugħa b’sengħa.

L-aneddotu l-ieħor kien meta darba l-Papa ta’ dak iżżmien sema’ u wera interess fil-fama kbira li kellu lpittur Giotto. Kien il-Papa Benedettu XI li talbu jibgħatlu prova tal-ħila artistika li d-dinja tal-arti kienet tafu bih. Giotto pinġa ċirku bl-aħmar mingħajr għajnuna ta’ xejn u tant għamlu perfett li kien qisu

34

kienu jsellfu minn fuq l-idejn.

Enrico Scrovegni ttama li ma kienx sejjer ikun ikkastigat ta’ għemilu peress li l-pittur pinġieh finnaħa ta’ fuq tal-ħajt, fejn qiegħed jippreżenta mudell tal-kappella tiegħu lill-Verġni Marija.

Giotto di Bondone pitter il-pittura tiegħu b’mod tant realistiku li kull min ġie qablu ma laħaqx il-livelli tiegħu. Żviluppa l-pittura msejħa affresk u wassal biex il-pittur f’għajnejn is-soċjetà jibda jitqies bħala bniedem edukat ħafna kif ukoll mgħallem.

Giotto

għamlu bil-kumpass. Il-Papa skanta u għaraf fl-istess ħin iI-ħila straordinarja tal-pittur.

It-tielet aneddotu huwa marbut mal-ħbiberija li Giotto kellu mal-poeta Fjorentin bħalu, Dante Alighieri. Giotto pitter lil Dante u dan tal-aħħar irreċiproka billi semma lil Giotto (flimkien ma’ Cimabue) fil-Purgatorju (Kanto 11, versi 94-99) tadDivina Commedia.

Inkitbu bost kitbiet dwar Giotto wara ħajtu. Kittieb partikulari kien Giorgio Vasari li barra l-ħafna rakkonti li kiteb dwar il-pittur Fjorentin, ħalla ħafna analiżi tax-xogħlijiet ta’ Giotto. Kien bis-saħħa ta’ Vasari li nafu kif Giotto u Cimabue ltaqgħu għallewwel darba.

L-aħħar tliet snin ta’ ħajtu qattagħhom inkarigat mill-katidral il-ġdid ta’ Firenze. Niċċa bil-figura ta’ Giotto di Bondone tinsab mal-faċċata tal-Galleria degli Uffizi ġewwa Firenze. L-iskultur tagħha huwa Giovannni Duprè, skultur Taljan tas-seklu dsatax.

(Mill-Manuskritt ‘Stejjer tal-Bieraħ’)

Dwar il-pittura li ħarġet minn idejn Giotto u nfirxet mal-Italja kollha hemm wisq xi tgħid. Belt partikulari hija Padova fejn hemm kappella żgħira bi storja kurjuża. Din hija l-kappella Scrovegni jew il-kappella Arena.

Enrico Scrovegni, sinjurun, kien ikkummissjona lil Giotto biex isebbaħħlu l-kappella żgħira li kellu.

Scrovegni kien isellef il-flus minn fuq l-idejn. Huwa kien jaf li mhux biss qed imur kontra l-liġi tal-pajjiż imma wkoll kontra l-liġi t’Alla. Bit-tama li jħallas għal għemilu Scovegni għamel tajjeb għall-pittura kollha ta’ Giotto bħala ħlas penitenzjarju għal dnubietu.

F’din il-pittura ta’ Gaetano Sabatelli (1820-1893), wieħed jara lil Cimabue josserva lil Gotto żagħżugħ ipinġi

F’din il-kappella Giotto kesa l-ħitan tagħha b’affreski tal-għaġeb li juru xeni mill-ħajja tal-Verġni Marija u ta’ Kristu. Mal-ħajt wiesa’ tad-daħla ġol-kappella pitter il-Ġudizzju Unversali. Fin-naħa ta’ isfel tal-ħajt pitter l-infern b’għadd ta’ kastigi differenti u fost kollox pitter il-kastig li kien hemm lest għal dawk li

35

Mawra sad-Deżert Kitba ta’ Therese Vella َ Raġel liebes ilbies tradizzjonali; it-thawb ,‫ث ْوب‬jew kameez ‫قميص‬li infatti hi qmis twila sal-għarqub. ُ B'rasu mgħottija b'velu abjad imsejjaħ ghutra ,‫غ ر َتة‬ َ miżmum b'ħabel iswed jgħidulu agal .‫عقال‬Dan hu sِ sewwieq tagħna. Mhuwiex minn hawn imma Musulman Indjan. In-nies t'hawn huma wisq għanja biex jagħmlu xogħol bħal dan.

B'Mitsubishi SUV saq qisu miġnun. Għalaqt għajnejja għax bżajt u malajr dħalt f'rakkont ta' Xerażad nivvjaġġa fuq tapit Persjan.

Sibt ruħi f'kamp qalb ir-ramel u trab; b'bankijiet talinjam xi ftit għoljijn madwar ħuġġieġa żgħira nar.

Qaddej, wisq probabbli Afrikan, tbaxxa kokka jkebbes il-ħatab u poġġa kitla fuq in-nar. Laħlaħ erba' tazzi f'ilma mdardar li ilu jiġi użat.

Sakemm il-kitla fetħet tagħli, mort dawra fuq ilġemel fejn madwari rajt ix-xagħri infinità. Stħajjiltni r-reġina Sheba b'karavana turisti flok b'iġmla mqandla għotjiet ta' ġawhar u dehbijiet.

Kif inżilt minn fuq dahar il-ġemel, mort bilqiegħda ħdejn l-oħrajn. Bla ma ridt għollejt sieqi fuq il-bank, poġġejt bħall-irġiel t'hawn. Kultant insaqsi: f'ħajja qabel din kont raġel, forsi wkoll waħda minn dawn?

Jew il-Malti għandu l-Għarbi fid-DNA?

aptit nintefa' fl-art, nitħeddel u nkompli noħlom dwar dinja li tapprezza l-ġmiel tad-diversità. Fejn m'hemmx preġudizzji li jien mara Kristjana u inti raġel Musulman.

Inġbarna barra madwar mejda. Wasal quddiemna ħobż ċatt li billejna fil-muhammara, hummus u moutabal. Komplejna l-festa b'ħaruf mixwi fuq sodda ross imħawwar biż-żagħfran, kardamomu, kannella u ħwawar eżotiċi oħrajn.

B'żaqqi mimlija pejjipt shisha u nfaħt fl-arja duħħan ta' riħa tfuħ. Ħarist 'il bogħod lejn ix-xagħri tasSaudi; baħar u ramel wieħed, ilkoll taħt sema blu.

Ix-xemx niżlet warajna. Postha ħadu l-qamar kwinta li wriena triqtna lura d-dar.

Għaddejna minn quddiem l-impjanti tal-gas; ċmieni bi fjammi jaqbdu qishom draguni jonfħu n-nar. Bilmod ersaqna lejn id-dawl artifiċjali jteptep florizzont. Qalb kostruzzjoni, ta' toroq, grounds talfutbol, djar u shopping malls, wasalna - fiċ-ċiviltà?

Dħalna fil-belt Doha - Atlantis ta' żmien illum. Qomt mill-ħolma ħelwa, ta' rakkont minn Xerażad lil Xerijar. Fittixt il-maġija eżotika tant imqabbla ma' Iljieli Għarbin - ħasra li din id-darba ma sibthiex.

Il-jinn ‫جن‬tal-aħna u huma, midinbin jew misilmin, nixxifli qalbi - il-passat hu l-preżent bħas-siġar fiddeżert.

Il-qaddej qatagħli ħsibijieti, għaddieli tazza tè li nirrifjuta ma stajtx għax noffendi l-ospitalità. Kienet ħelwa manna li jien ma niggustax. Imma x'tagħmel!

Meta ma tkunx f'dahrek tirrispetta l-usanzi taloħrajn.

Kif il-karavana nġabret, tlaqna bl-iġmla moderni u ntlifna fl-immensità ta' dan il-pajsaġġ.

Bħat-tfal l-irġiel għoxew meta bi spid veloċi sfidaw id-duni tar-ramel bla toroq jiggwidaw. Daqqa la ġenba fuq xifer għolja u daqqa dritt irdum. Issewwieq kien donnu jaf x'inhu jagħmel jew ħalla f'idejn Alla, jagħmel Hu? Sakemm fl-aħħar wasalna f'kamp ieħor, eżatt quddiem il-baħar f'żona msejħa Inland sea.

Sibna maġlis ‫مجلس‬apposta għalina. Kamra mżejna b'tapiti ħomor, imħaded kbar u żgħar bi drapp irrakkmat f'disinn aħmar, iswed bi ftit abjad 'l hemm u 'l hawn. Bħal f'ħarèm għall-ewwel darba, għal tfajla miġjuba lis-sultan, għajjiena wara l-vjaġġ, kelli

“Bħat-tfal l-irġiel għoxew meta bi spid veloċi sfidaw id-duni tar-ramel bla toroq jiggwidaw. Daqqa la ġenba fuq xifer għolja u daqqa dritt irdum. Is-sewwieq kien donnu jaf x'inhu jagħmel jew ħalla f'idejn Alla, jagħmel Hu?”

36

L-EWRORIJA Kitba ta’ Ramon Bonett Sladden Rebħa storika! Qatt qabel ma kien jimmaġina li rebħa bħal dik kienet possibbli. Wara kampanja interminabbli, il-poplu ta l-verdett tiegħu, u lkandidat sar deputat. Kien kburi bil-pożizzjoni lġdida, u iktar u iktar bit-titlu li ngħata. L-Onorevoli!

X’ħoss ħlejju għal widintu! U kemm dehret sabiħa fuq il-business cards stampati friski!

Malajr beda jdoqq il-mobile. Għall-ewwel ġimgħa, kulħadd feraħ bih. Kont tarah għaddej mill-pjazza u mit-toroq ewlenin, bin-nies isellmulu u hu, bi tbissima tixgħel bħalma raġġ ta’ searchlight jofroq illejl. It-telefonati bdew jinbidlu mill-awguri għaddomandi. Mid-domandi għall-irritazzjoni. Millirritazzjoni għar-rabja. Riedu l-pjaċiri. Imma x’tagħmel? Trid tikkuntentahom b’xi mod.

“Ara ssiblix xogħol għat-tifel”, qaltlu waħda anzjana.

“Ara x’tagħmilli u daħħalli t-tifla skrivana xi mkien!

Povra tifla, b’xejn ma tista’ ssib xogħol!” qaltlu oħra.

“Ilni sitt xhur nitħabat għal permess tal-bini,” qallu wieħed negozjant. “Ħu ħsiebi!”

“Għandi ċitazzjoni tal-parking,” werżqet waħda wiesgħa daqs konka. “Irranġali xi ħaġa!” Kienet iktar qisha tiġieġa maħnuqa milli bniedma, b’leħen bħal dak.

Ħafna minn sħabu kienu jimmilitaw fil-politika, f’xi partit jew ieħor. Dawk li ma kinux fil-politika kienu attivi f’oqsma oħra. Kulħadd kien jarah intelliġenti u li kellu parola facile. Fil-verità, kellu qalbu ħuġġieġa tfernaq. Ried, kieku seta’, jixgħel id-dinja ħuġġieġa waħda. Iżda kulħadd kien jara biss l-intelliġenza tiegħu u l-qoxra ta’ barra. Iż-żewġ partiti riduh għax fi kliemhom kien “tajjeb”, kien “jipprometti”, kien “intelliġenti”. Ħadd minn dawk li ħajruh ma indenja ruħu jistaqsih għaliex. Raw biss il-voti. Wara kollox, f’dak id-distrett kien ilu ma jkun hemm kandidat stilla. Il-kandidati l-oħrajn kienu ilhom joħorġu għallelezzjoni xi għoxrin sena u kollha kienu qishom ħobż xott.

“Intelliġenti.” X’kelma misħuta! F’qalbu kien jgħid, “Għalhekk triduni? Għax intelliġenti?”

Imma s-sistema hi dik li hi, u jekk ried jibdel id-dinja, ried juża s-slielem li kien hemm.

Fl-immaturità tiegħu, ried jibdel id-dinja imma ma waqafx jaħseb għal mument kif id-dinja kienet se tibdel lilu.

Riduh bis-saħħa u għamewh. Ipperswadewh biex ma jinħeliex fuq il-kunsilli lokali u joħroġ mill-ewwel għall-ġenerali. U tela’!

Ma damx ma ntebaħ għalfejn dak il-ħobż xott kollu kien jitla’. Forsi veru kien ħobż xott, imma mqar għal ġurnata jew tnejn, kien jimliek u ma kontx tmut bilġuħ.

U kompla jaħseb. Eżattament fejn kienet lintelliġenza li kienu jgħidu li kellu, ma kienx jaf.

F’għajnejh, qatt ma kien għamel xejn straordinarju.

Kien biss iżomm għajnejh miftuħin u jinteressa ruħu fid-dinja ta’ madwaru.

Fil-pront, oħtu ħarġitu mis-sħab li kien fih u

Ma damitx ma ntfiet it-tbissima. Kuljum kien imur lura d-dar jilheġ qisu ġera għoxrin mil. Ried isabbat il-mobile mal-ħajt u jarah jitkisser f’elf biċċa.

Oħtu qaltlu, “Mark, taf għal xiex kont dieħel.

Toqgħodx tgerger issa. Ħadt li ridt.”

Kien iggradwat frisk frisk mill-Università. Kellu dawk l-erbgħa u għoxrin sena. Ħass f’qalbu li ħajtu kellha tkun iktar mill-karriera. Ma setax jikkuntenta b’li jmur għax-xogħol, jaqdi ’l-klijenti, jaqla’ paga u jmur id-dar jiekol u jorqod.

37

staqsietu riedx te. Qalilha iva. Kikkra te kienet dejjem tagħmel l-affarijiet ftit aħjar.

Lil oħtu qalilha, “Għalhekk dħalt hawn jien?”

Ma weġbitux. Kienet konverżazzjoni li kellhom diversi drabi u hi kienet taf x’kien se jgħid daqskemm hu kien jaf kif kienet ser tirrispondih.

Xtaq ikellem lil xi ħadd li kien forsi jifhmu xi ftit imma ftit kien hemm. Dawk li kienu jifhmu s-sitwazzjoni ma setax jafdahom u dawk li seta’ jafda ma kinux jifhmu s-sitwazzjoni.

L-għada kellu laqgħa tal-grupp parlamentari. Kienu se jiddiskutu abbozz ta’ liġi. Ma kienx jista’ għaliha din. Kien jaf li l-whip kien ser jgħidilhom li l-partit kien favur u kulħadd kellu jivvota favur. L-abbozz, f’għajnejh, kellu numru ta’ difetti li fil-fehma tiegħu kellhom jiġu kkoreġuti. Mar ikellem lill-Ministru imma ma tahx widen. Imbagħad mar għand il-whip u qallu x’ħaseb. Ma tantx dam jomgħodha l-whip.

Inzerta li l-whip kien dak li l-iktar li kien ħajru joħroġ għall-elezzjoni. Addio l-entużjażmu issa. Il-whip filpront qallu, “Mark, taqlax problemi. Int suppost qiegħed hawn biex tgħinna mhux biex tfixkel.

Agħmel dmirek.”

Agħmel dmirek. Dmirek. X’inhu d-dmir? Anzi, iktar minn hekk. Lejn min kellu dmir? Dawn il-ħsibijiet lejlet il-laqgħa niżżlulu msarnu f’saqajh. “Ajma ħej,” qal bejnu u bejn ruħu. “Ġejja xi waħda taħraq għada.” Beda jħoss idu x-xellugija tirtogħod tant li kellu jagħmel idu ponn biex iwaqqafha.

Ma kienx magħmul li jċedi kif ġieb u laħaq. Ried spjegazzjoni. Ma kienx konvint mill-abbozz tal-liġi kif kien.

Kienu daqqu d-disgħa ta’ billejl. It-telefonati kienu waqfu imma kultant kienu jidħlu xi erba’ messaġġi. “Ħaqq dan il-misħut mobile,” ħaseb bejnu u bejn ruħu. “Mhux li kien jisplodi!”

Kuljum battalja. Kuljum xi argument ġdid. Kuljum xi kostitwent jitolbu xi ħaġa. Saħansitra kien hemm min riedu joqgħod parrinu għall-Griżma tat-tifel! Ħaseb fuq li ħaseb. Imma tgħid din kienet triqtu?

Ried fuq li ried li jagħmel il-ġid. Kien iħoss għal dawk kollha li jersqu b’xi problema ġenwina. Imma ma kienx jiflaħ għal dawk it-talbiet żgħar għall-pjaċiri, iktar u iktar meta kien jaf li tkun persuna li għamlet ħajjitha kollha titgħażżen u qatt ma indenjat ruħha tagħmel xejn.

Fejn kienet marret il-ħuġġieġa? Naqset fis-saħħa.

Kien iktar jidentifika ruħu ma’ nanntu ta’ sebgħa u disgħin sena. Ħassu jgħir għaliha. Kellha d-dimenzja u kienet tħawwad il-ġranet. Kieku mhux għax kellha min idur biha la kienet tiekol u lanqas tinħasel. Imma ma kellhiex mobile idoqq kull erba’ minuti.

Il-musbieħ kien beda jnemnem. Il-qawwa tar-raġġ tas-searchlight naqset sewwa. Bilkemm kien jara fejn jimxi, aħseb u ara kemm kien idawwal issmewwiet. Ħassu jibred u jiksaħ. Ħajtu ma kinitx għadha tiegħu u lanqas tan-nies ta’ madwaru. Spiċċa bħal strument sterili f’idejn kirurgu. Utli biss meta mħaddem minn kirurgu. Fih innifsu ma kellux ħajja.

Il-kelma “ewforija” kellu jfittixha f’dizzjunarju.

Gerbu l-ġranet, u bħall-iben il-ħali beda jħoss ruħu fil-bżonn. Mhux wisq fil-bżonn tal-flus, imma ta’ affarijiet ferm aktar importanti.

Providenzjalment, ġie fuqu mument ta’ kuraġġ.

Iddeċieda. ĦAJKU Issa li toqrob l-imbierka elezzjoni ar’hom iħabbtu.

Liebes qmis bajda tbissima illamtata arah jingħoġob.

PATRICK SAMMUT

38

IL-MASTRUDAXXA

Minkejja li għaddew ħafna snin, Ġanni jiftakar qisu lbieraħ l-ewwel biċċa għamara li ħadem - librerija kemxejn żgħira li baqa’ jgħożż b’għożża kbira. Illum, Ġanni riesaq lejn is-sebgħin sena u għalkemm naqqas ir-ritmu tax-xogħol xorta waħda għadek issibu jedha qalb l-injam u l-għodda sabiex jgħaddi ftit tal-ħin. Dan l-aħħar, kull meta jwarrab dawk ilftit ħjut griżi li jgħattulu l-linji ta’ fuq ġbinu wieħed jilmaħ storja ta’ ħaddiem li ħabb is-sengħa ta’ mastrudaxxa.

Kitba ta’ Vanessa Fenech PRESEPJU TA’ TFULITI Hekk kien magħruf man-nies tar-raħal – Ġanni lmasturdaxxa. Trabba u trawwem imdawwar b’injam ta’ kull xorta. Minn mindu kien daqsxejn ta’ tfajjel kien imur jagħti daqqa t’id ’il missieru fix-xogħol talinjam. L-imħabba lejn din is-sengħa żammitu fuq ilbank tal-iskola sakemm kellu għoxrin sena fejn mhux biss tħarreġ fil-prattika iżda wkoll studja t-teorija.

Wara li temm b’suċċess l-istudji tiegħu żżewweġ u kellu żewġt itfal. Il-biċċa l-kbira kont issibu fil-garaxx li kellu taħt id-dar fejn kien jgħammar ma’ martu u wliedu. Il-familja minn dejjem kienet il-mimmi t’għajnejh u l-bżulija tiegħu kienet tidher mill-ħinijiet twal li l-bieb tal-garaxx kien ikun miftuħ. Għalkemm kien bieb żgħir kont issibu miftuħ beraħ għal kulħadd. Min ġej għal xi parir u min ġej għal xi pjaċir, u Ġanni l-għaxqa tiegħu jgħin kull fejn jista’.

Kienu bosta dawk il-ġirien li qabel jibdew bil-ħidma tagħhom kienu jgħaddu sal-garaxx sabiex jaraw xi biċċa xogħol milli kien ikollu fis-seħħ. Ma jistax jonqos illi din iż-żjara kienet isseħħ ukoll minn uliedu qabel jerħulha lejn l-iskola. Qatt ma naqsu li jinżlu sa ħdejn missierhom sabiex iberikhom.

Ma kienx xi garaxx kbir iżda minnu Ġanni ħareġ likbar u l-isbaħ għamajjar. Kien isaħħar lil kulħadd bil-kapulavur li kien kapaċi joħloq minn tavla kollha skald. Kont taħsbu xi mekkuk ġej u sejjer min-naħa għall-oħra tal-garaxx: f’xi waqtiet tarah sejjer għallkartabun sabiex jimmarka l-linji fejn irid jaqta’ u f’oħrajn tarah sejjer għas-serrieq tal-medda fejn imbagħad erħilu jitħabat sabiex jaqta’ dawk ittwavel ħoxnin. Xi drabi, tilmħu sejjer għaċ-ċana talidejn. Kien isir għarqan xraba hu u jnaddaf it-twavel mill-iskald! M’għandniex xi ngħidu, meta wliedu waslu biex jiżżewġu daħal b’ruħu u b’ġismu u b’dawk il-par idejn mimlijin esperjenza ħadem bosta għamajjar li jpaxxu l-għajnejn.

Daqsxejn ta’ grotta u xi ngħajġiet mal-plajja, erba' tibniet u fuqhom Bambin ċkejken, San Ġużepp u l-Madonna, baqra u ħmara: dan il-presepju ta' tfuliti, msejken.

Iżda, meta ma' sħabi, tfal ta' mpari, jien kont inħares ċass fuq il-Bambin, kont inħoss qalbi tfur bil-ferħ u l-hena, għax jien kont naħlef illi dak il-hin Ġesù kien ikun hemm jarani nħares u f'ħarsti jifhem x'kelli f'qalbi jien: xewqa sabiħa li l-presepju ċkejken jibqagħli dehra kemm itul iż-żmien.

U jiena naħseb illi, meta f'Betlem daħlu r-ragħajja wara dik l-aħbar, u sabu lill-Bambin ġewwa maxtura, u semgħu l-anġli jgħannu fuq il-għar, ma kinetx akbar tal-imħabba l-mewġa li ħammret fuq ħaddejn dawk it-twajbin, minn dik li kienet tixgħel ġewwa qalbi kull meta ħarist jien fuq il-Bambin.

DUN KARM PSAILA (minn Dun Karm. Il-Poeżiji Miġbura, Ed. Oliver Friggieri, KKM, 1980)

39

“f’ritwal li għandu mill-ħrejjef” l-isem ta’ Carmen jinbidel f’Evie-Rose – Evie, minn Eva, bl-Ebrajk ifisser “ħajja” u huwa forma ta’ isem ta’ għożża). Ir-raġel tal-ġnien (misterjuż) jismu Godfrey Adam Wolff: Godfrey isem ġej mill-Ġermaniż qadim li jfisser “ilpaċi ta’ Alla” – tifsira li taqbel mal-ħsieb mirjud li filġnien ikun hemm is-sliem tal-imħabba tan-natura; Adam isem Ebrajk li jfisser “aħmar” b’referenza għall-art li minnha Alla sawwar l-ewwel bniedem, u huwa kulur li joqgħod sew għall-warda.

L-URĠENZA NARRATTIVA F’ĠORĠ PERESSO - It-tieni parti Kitba ta’ Charles Briffa (Ġorġ Peresso, L-aħħar Warda, Horizons, Malta, 2021) Il-ġnien Il-kreattività ta’ Peresso tinqeda bl-esplojtazzjoni tattifsir tal-ismijiet. It-tfajla sabiħa jisimha Carmen, li blEbrajk ifisser “ġnien”, tinġibed sew mill-“ġnien tarrazzett ta’ qrib Wied Ilpup” li jdaħħalha “tgħix ħrafa u mhux storja tal-waħx”. Ir-raġel tal-ġnien fehem issbuħija ta’ dan l-isem bħala “l-ġnien t’Alla”, għax f’dan ir-rumanz il-ġnien jissimbolizza xi ħaġa aktar minn ġnien – għalhekk jitfa’ miegħu l-arja ta’ rabja ta’ Mozart, The Magic Flute (tal-Queen of the Night) biex iddur kontra l-arroganza tas-setgħan qerriedi li jaħtaf in-natura u jirrejpjaha bil-lussu: “iħaffru biex forsi jsibu t-tletin munita tal-fidda tat-tradiment”. Flistil mentali tiegħu Peresso jgħaddi għall-Ġnien talGħeden, u fl-iżvilupp tal-fantasija tal-qawwa awtorjali jistħajjel ħajja Edenika mixtieqa (bl-ilma li jagħti l-ħajja u l-ġmiel) u tiswir ta’ mara ideali (u

L-isforz letterarju ħa ċ-ċans biex juri ġmiel il-ġnien u jqabblu (b’mod espliċitu jew impliċitu) malarroganza kontemporanja. Id-deskrizzjoni ta’ Peresso ta’ dan il-ġnien teħodni minnufih lejn latmosfera Miltonika bl-eżistenza idillika tal-umanità.

Il-ġmiel u l-innoċenza tal-istat tal-ġnien huma endorsjati biblikament, u klassikalment is-setting pastorali jgħinna nesploraw il-qofol tal-identità talbniedem waqt li Wolff (bosta drabi huwa l-ħsieb dirett ta’ Peresso) kultant ilissen xi għerf b’ton monistiku (eż. “L-Esseri suprem, sejjaħlu Alla... Alla hu t-tjubija nfisha u s-sbuħija nfisha”). Din l-attitudni tar-rumanzier tressqilna kunċett qlubi tal-ġnien b’qagħda filosofika u politika b’sustanza loġika inerenti fil-proċess kreattiv divin. Is-sors tal-ġnien huwa Alla u billi ħadd ma jagħti minn dak li m’għandux, Alla żejnu bit-tjubija u s-sbuħija – żewġ kwalitajiet li jien qed nagħsarhom fit-terminu “ġmiel”.

F’ruħ Wolff, dan il-ġmiel huwa attribut essenzjali talġnien – dan huwa l-qofol ontoloġiku tan-narrattiva; għalih il-ġenna hija l-post fejn niltaqgħu “malistagħġib tas-sbuħija”. Fil-bidu hemm tnikkir fuq ilgost senswali tal-ġnien imħawwel b’dinamika ta’ mħabba u mogħni b’attività ta’ ilma li jiffunzjona bħala qawwa li tagħti l-ħajja u l-enerġija f’dan lambjent. L-ilma jinfirex u l-ġnien jiffjorixxi. Lekosistema ssostni lilha nfisha. Il-ġnien m’għandux bżonn xi forza esterna biex issaħħaħlu l-iżvilupp tiegħu, imma xorta huwa vulnerabbli għal xi ħidma invażiva mill-awtoritajiet li jibnu l-qerda, jitgħaxxqu bil-kruha, u jgħożżu l-arroganza tas-setgħan li ma’ sħabu jorganizzaw party biex “jiċċelebraw l-istupru tal-wied”. Peresso jixħet l-argumenti tas-setgħan u jiċċalinġjahom b’perspettiva oħra – mossa li tkattar lurġenza tan-narrattiva. U din l-urġenza ssir emfatika bi kliem iż-Żelota meta tgħid: “L-importanti li lprogress me jeqridx.”

40

L-urġenza narrattiva taħdem b’mod effettiv f’dawk laspetti ta’ kuntrarju u ta’ kuntrast. Ngħidu aħna, lisem “Wied Ilpup” għall-bidu jagħti impressjoni ta’ biża’ u twegħir, però mbagħad insibu l-maqlub għax fih hemm il-ġnien tar-razzett bil-ward sabiħ u l-kenn tal-imħabba. Mill-banda l-oħra, “Nagħġu” (bis-suffiss tal-laqmijiet) jagħtina l-impressjoni ta’ xi ħadd ġwejjed u kwiet, imma malajr nintebħu li dan ilkarattru huwa lupu liebes ta’ nagħġa (Mt.7:15); jiġifieri, jilgħab parti li hija l-maqlub tal-karattru veru tiegħu u min imiss miegħu jkun qed jilgħabha – huwa bniedem falz; taħt il-ġilda ta’ nagħġa hemm moħħ ħajjen u fejjieti ta’ lupu. Anki fid-diskors bejn il-karattri hemm il-kuntrast: il-maniġer ġenerali ta’ ħu Carmen jitkellem fuq “ftehim kummerċjali u legali” li għaliha huwa “tradiment”. Fil-kuntest sħiħ tan-narrattiva, l-għemil tan-Nagħġu li jipprova jirrejpja lis-sbejħa jidħol f’ġustapożizzjoni malistupru tal-art li jġib is-setgħan bil-krejnijiet u l-gafef monstrużi; u jqegħedilna b’urġenza l-idea li “l-azzar, bħall-konkrit, m’għandux qalb. Kif għandhom il-fjuri” – l-urġenza tinsab fit-tlaqqigħ ma’ xulxin tal-azzar bla qalb mal-fjuri bil-qalb. Peresso jħobb idaħħal f’ġustapożizzjoni dehriet għat-tħassib tagħna: il-ħoss tal-mużika klassika jitlaqqa’ mal-istorbju tas-serrieq arroganti li jħanxar is-siġar; id-dedikazzjoni ta’ min jiżra’ fl-art biż-żegħil titlaqqa’ mal-arroganza ta’ min ikabbar il-konkrit fl-għelieqi u jbiddel “is-sbuħija fi qligħ”; il-krib tal-ħajt tas-sejjieħ jitlaqqa’ mal-konkrit, briks, u azzar tal-monstri bla gost. Ukoll, Peresso jqegħdilna ġmiel il-ġnien mogħni bil-fwieħa talimħabba mal-qerda qalila tal-monstri tal-konkrit. U malajr Wolff (li jħobb l-ambjent) jidħol f’kuntrast mas-sinjur tal-konsorzju (li jrid jeqred l-ambjent bilkonkrit).

Għall-bidu, biex jieħu ħsieb il-ġnien hemm Ġanan – waħda mit-tifsiriet fl-Għarbi ta’ “ġanan” hija ta’ “dlam il-lejl”, tifsira li toqgħod sew mal-Queen of the Night. L-arti ġeorġika tal-ġennien tagħmel parti midduttrina tal-manutenzjoni umana li taf tindaħal filħsieb naturali. U l-ġnien, allura, ikollu jikkonforma mal-istennijiet umani. Imma wara ftit jasal lagronomist Yorgos – il-forma Griega għal Ġorġ li jfisser “bidwi” – li jġib miegħu, b’mod razzjonali, ilbilanċ tat-tnax-il karattru (sitt irġiel + sitt nisa) li jidentifikaw ruħhom mal-Appostli; u l-Appostli jidħlu f’aspetti soċjali differenti bħala x-Xirka tat-Tnax.

B’din l-identifikazzjoni l-argumenti ewlenin tarrumanz isibu moderazzjoni ġudizzjarja li donnha hija supervisor li jsostni l-ħtieġa li l-bniedem jissettja

mġibtu skont l-imħabba divina.

Hija ħaġa ċara li l-messaġġ ewlieni ta’ Peresso huwa wieħed ta’ prudenza – ukoll meta hemm il-protesta kontra min qiegħed jaħxi l-art verġni biex iċappas issema b’monstri tal-konkrit.

It-tfajla sabiħa Għal Wolff, il-mara hija kruċjali għall-għarfien uman tal-kunċett ta’ “ruħ ħajja” u l-etjoloġija tal-ismijiet twasslu biex jgħammidha “Evie-Rose” – magħmudija li tkattar l-implikazzjonijiet tal-ħidma kreattiva. Irrelazzjoni ta’ Wolff u Evie-Rose hija l-ġrajja talbniedem li jasal jagħraf lilu nnifsu. Hemm ledukazzjoni tiegħu. Meta għamel l-arroganza sesswali “fuq tfajla żgħira żgħira, Ġappuniża” li beżgħet minnu b’idu “ma’ sidirha żgħir” u wara kompla bl-“iżball tal-arroganti” meta ħareġ iċcheque book biex jixtri l-maħfra, dehret id-dgħufija tiegħu. Imma fix-xena ta’ mħabba ma’ Evie-Rose narawh prudenti jqis għemilu: idawwar dirgħajh magħha u “jagħfasha miegħu bil-mod bħal donnu hu kellu bżonn dik it-tgħanniqa” u hi baqgħet “siekta mħaddna minnu”. F’din l-għamla ta’ mħabba hemm l-irġulija tiegħu. Evie-Rose tidher ir-rigal li l-ħajja tatu għax ittransformatlu x-xbieha (jew statwa) tal-mara bħala inkorporament ta’ xewqa f’entità rrealizzata.

F’din il-verżjoni tal-mit ta’ Pygmalion naraw l-att talimħabba f’dimensjoni filosofika magħsura fil-kunċett tal-warda. Fl-essenza tagħha, hawnhekk, il-warda hija simbolu tas-sħuħija u s-sbuħija li jwasslu għattwettiq tal-kalċi tal-ħajja, tar-ruħ, tal-qalb, talimħabba – tat-tjubija, għalhekk mument minnhom nisimgħu s-song tas-sagrifiċċju, Opferlied, ta’ Beethoven li jlaqqa’ s-sbuħija mat-tjubija bħala filosofija eżistenzjali. Hemm aspett ta’ riġenerazzjoni fil-warda li donnha tfakkarna fil-Warda Mistika fillitanija tal-Madonna jew fir-Rosa Candida ta’ Dante.

Fil-warda hemm qawwa spiritwali u hija simbolu ta’ qawmien mill-ġdid.

Interessanti li l-isem ta’ ktieb normalment ikollu lkelmiet ewlenin spelluti b’ittri kapitali fil-bidu tagħhom. Hawnhekk l-aħħar Warda ma jimxix ma’ din in-normalità: hija Warda biss spelluta b’ittra kapitali. Tingħata d-dinjità ta’ identità umana u lWarda ssir il-karattru Carmen assimilata ma’ Eva. Ilmoħħ narrattiv ta’ Peresso jlaqqa’ dettalji kulturali differenti f’nisġa waħda ta’ ħsieb, u fl-eżistenza tiegħu dan ir-rumanzier il-warda jaraha l-imħabba

41

ta’ Alla f’ambjent fejn “Siġra hi poeżija. Hi talba.”

Ma’ din il-Warda, il-lewn li jixraq huwa l-aħmar. Laħmar, assoċjat ma’ sublimazzjoni, iħaddan fih psikoloġikament proċessi ta’ intensità: Carmen tħobb ħafna lil missierha, lil nannitha, il-fjuri, u lil Wolff – fir-relazzjoni tagħha ma’ dawn nilmħu intensità qawwija ta’ mħabba. U meta għamlitha ta’ bridesmaid fit-tieġ ta’ ommha libset “l-aħmar ħafif” għax “F’dak l-aħmar kien hemm missierha preżenti, ħasbet”. Dan il-kulur huwa simbolu tad-demm ibaqbaq u tan-nar, u għaldaqstant jirrappreżenta tqanqiliet qawwijin tal-emozzjonijiet (anki emozzjonijiet vjolenti). Ir-rumanz jarah (l-aħmar) joqgħod għas-sentimenti, il-passjoni, u l-prinċipju li jagħti l-ħajja (“It-tfajla liebsa l-aħmar”). It-tifsir psikiku tal-aħmar f’dan ix-xogħol iħaddan fih l-idea ta’ tisfija u armonija u twessigħ.

L-iżvilupp tal-fantasija tal-qawwa awtorjali ġġib ilħajja ta’ ġmiel il-ġnien u t-tiswir ta’ tfajla sabiħa ideali. Fix-xejra eżistenzjalista ta’ Peresso hemm kultura ta’ ħajja – għalhekk jorbot lis-sbejħa Carmen ma’ Eva (Evie-Rose) u jadatta l-ħrafa ta’ Little Red Riding Hood għall-iskopijiet letterarji tiegħu: “Ilverità trid tiddakkar mill-ħrafa biex inġerrħuha.” Lakbar bidla hija tal-wulf, li fir-rumanz huwa element tajjeb u pożittiv. Ir-relazzjoni tas-sbejħa mal-wulf mhijiex bħal dik ta’ Little Red Riding Hood, għax firrumanz is-sbejħa kienet “tara lil missierha” f’Wolff, “raġel tal-affari tiegħu”, stramb imma mhux ipokrita – ommha u nannitha aċċettawh. Imma dan ir-raġel huwa aktar minn missier għax għandna l-lejl li fih inħabbu Wolff u Evie-Rose. Ġeneralment l-istramb u l-misterjuż huma effetti ta’ moħħ li jgħawweġ. Hemm tranżizzjoni gradwali millġmiel għall-misterjuż.

F’Wolff hemm internalizzazzjoni progressiva u għarfien ta’ biża’ ġġenerati mill-jien tiegħu.

Profil stilistiku Is-sens ta’ urġenza narrattiva jinħass ukoll mill-istil tar-rumanzier.

Fis-sengħa tiegħu hemm organizzazzjoni stilistika li tippreżenta frejm ta’ interpretazzjoni b’patterns speċifiċi. Ngħidu aħna, spiss jagħtina strutturi sempliċi jew konċiżi li joqogħdu waħidhom. B’eżempju nsemmu dawn issentenzi li jsawru parti mill-filosofija ta’ Wolff: “ilkelma u s-skiet imorru flimkien bla ma jfixklu lil

xulxin”; “hemm il-ġenna f’kull fjura”; “Il-futur hu ta’ min jaf jgħixu qabel jasal”; “bejn Alla u l-arti hemm xebh u konflitt”. Strutturi qosra bħal dawn juru qagħdiet mentali ta’ għarfien u perċezzjoni: huma ħsibijiet ivverbalizzati li huma karatteristiċi talurġenza narrattiva f’dan ix-xogħol. Peresso jagħtina ħsibijiet bħal dawn biex ikollna fuqiex naħsbu.

Ir-rumanz jiddependi ħafna fuq id-djalogar. Irrappreżentazzjoni tad-djalogu tinqeda spiss b’dawn il-ħsibijiet ivverbalizzati. Meta Carmen kienet għadha tara lil Wolff bħal missierha, Wolff jgħidilha li għalih “il-ħrejjef huma l-ewwel triq lejn dak li nsejħulu tagħlim. U aktar ’il quddiem, il-verità.”

Wara jgħidilha li meta nkunu żgħar nemmnu “li lħrejjef huma verità”, meta nsiru kbar nifhmu “li lverità hi ħrafa”. Imbagħad darba oħra jżid li huwa fatt kulturali li għandna bżonn “metafori u ħrejjef biex forsi nifhmu l-verità”. Kultant ukoll it-taħdit ta’ Wolff (li għalih il-fidi tħalli “r-roqgħa tad-dubju” tagħha) isir mistiku jew reliġjuż bħal meta jgħid li fjura ħajja tibqa’ “tfuħ bil-bewsa t’Alla, ir-romantiku etern li bies kull fjura qabel tahielna u biha sebbaħ imqar l-aħrax tax-xagħri.” Dan il-ħsieb jiffittja ma’ dak ivverbalizzat li “l-Ġnien tal-Għeden ma kien imkien... Għax l-Għeden ma kienx post wieħed imma kien kullimkien.”

Dan id-diskors dirett ħieles tal-karattru huwa kriterju għall-urġenza narrattiva minħabba li jqarribna kuntestwalment lejn il-kelliem. Huwa diskors ankrat f’punt ta’ referenza kognittiva qrib iċ-ċentru tematiku. Barra minn hekk, imxerrdin mar-rumanz kollu hemm strutturi retiċenti li jħeġġuna naqraw ħalli naraw xi jkun ġej aktar ’il quddiem. U nżidu ngħidu wkoll li kultant is-sintassi stess tevoka atmosfera xierqa, bħal meta Peresso juża ordni sintattika differenti min-normal fil-kuntest ta’ Simurg: pereżempju, “staqsiehom lilhom x’ġieb” u

42

it-tiswir jimplika li bħalma f’lingwa jkun hemm bidla, hekk ukoll irid ikun hemm bidla fil-ħsieb – lingwa u ħsieb jimxu flimkien.

Konklużjoni Godfrey Adam Wolff (b’fe doppja) għandu waqtiet li joqorbu lejn il-karattru intellettwali ta’ Harry Haller f’Steppenwolf ta’ Hesse. F’Wolff u Haller, pereżempju, hemm l-użu tas-surrealiżmu li jiddrammatiċizza l-ġrajjiet u hemm l-idea ta’ taħbiba ta’ wulf mal-bniedem razzjonali – taħbiba li tintrabat mal-leġġenda ta’ San Franġisk li immansa l-wulf selvaġġ f’Gubbio. L-għaqal ta’ Wolff jitkellem ma’ ruħna, u l-aħħar Warda jsir rumanz klassiku talletteratura moderna.

Ġorġ Peresso

“qabel il-bieb fetaħ”. Strutturi bħal dawn ikattru lambjent fantastiku.

F’dan ix-xogħol ukoll tidwi l-preżenza ta’ xi xejriet kulturali differenti, u plass hekk hemm bosta testi li hawnhekk isibu residenza u jiddjalogaw mal-idea wardija tar-rumanz. Insibu kwotazzjonijiet minn sorsi letterarji u akkademiċi differenti għal kull taqsima ġejjin mill-Ingilterra, l-Irlanda, in-Norveġja, Franza, Spanja, l-Arġentina, Ruma klassika, Ċesarea, il-Persja, u ċ-Ċina. U fil-kontenut tar-rumanz insibu referenzi bibliċi, liturġiċi, u mistiċi; u nsibu referenzi għall-mitoloġija Griega (eż. il-“ħtif li għamel Żeus tassbejħa prinċipessa Feniċa, Ewropa”) u referenzi għad-drawwiet orjentali Ġappuniżi (eż. id-drawwiet “tal-Hanami u s-sakura”). Ma’ dan il-materjal kollu jissieħbu referenzi għal-letteratura, l-arti, il-mużika, ħrejjef differenti, u leġġendi. Dawn il-mezzi jagħmlu parti mill-kultura erudita tar-rumanz. F’din lintertestwalità, ir-referenzi għandhom relazzjoni sinifikanti mal-ġrajja ta’ Evie-Rose u Wolff. Għalhekk jeħtieġ nifhmu li l-kultura erudita tressqilna lurġenza bil-galbu u bil-għaqal ħalli x-xogħol sħiħ neħduh bis-serjetà li jixraqlu.

Interessanti l-proċess tal-ħsieb ta’ Peresso fit-tiswir tan-neoloġiżmu “Felusalemm”. Kien qed jitkellem fuq felu ta’ ħmar u d-dħul f’Ġerusalemm ta’ Kristu “skont kif pinġieh Giotto”. Neħħa “ġeru” mill-ewwel part ta’ Ġerusalemm u minflokha poġġa “felu”. Dan

F’email personali li Ġorġ Peresso bagħatli (20.06.2021) qalli b’referenza għal l-aħħar Warda: “Niddeskrivi dan ir-rumanz bħala autobijorafija ta’ ħsibijieti.” Imma lili dan ir-rumanz xi jġagħalni nagħmel? Iġagħalni (lili bħala qarrej) neżita bejn ittifsir tar-realtà u t-tifsir tal-fantastiku. Iġagħalni nifhem li din l-eżitazzjoni toqrob lejn dik tal-karattri ewlenin (Evie-Rose u Wolff). U jġagħalni nadotta xi għamla ta’ aċċettazzjoni ta’ dak li qed joffri. Ilfantasija ta’ Peresso taffordja ħarsa siewja tattħassib tagħna. Il-fantasija, hawnhekk, hija tajba biex noqogħdu naħsbu biha – u turina kif l-awtur ħaseb fuq ħajtu.

Ir-rumanz ta’ Peresso (maħdum ukoll bħala radjudramm fuq Campus FM) ma jippritkax imma jitħaddet mal-bniedem f’nisġa kumplessa kulturali.

Iġorr qawwa psikoloġika vitali li taħkem limmaġinazzjoni tal-qarrejja. Peresso huwa awtur ta’ suġġeriment, ta’ sfumatura, ta’ intimazzjoni.

Minkejja l-arroganza tas-setgħan (li tressaqna lejn ilkorruzzjoni, il-kriminalità, u r-reati ċari u ovvji ta’ madwarna fir-realtà), ir-rumanz huwa elokwenti ħafna fuq il-ħsieb li l-ġmiel fin-natura huwa parti mill-imħabba ta’ Alla. Jibblendja l-mistiċiżmu malkultura, u dan it-twaħħid jurina l-istil mentali talawtur – stil mogħni b’evokazzjonijiet poetiċi talvjaġġ tar-ruħ lejn twessigħ tat-tifsir tal-imħabba umana. U dan kollu huwa mera ta’ moħħ irrumanzier, għalhekk Peresso r-rumanz iqisu awtobijografija ta’ ħsibijietu.

43

rumanz storiku li avolja mhux dejjem jidhru, fiżikament 'fuq l-iskrin', thoss li qegħdin preżenti fl-assenza taghhom. Għax Marku Falzon u Diegu Alagona huma ċ-ċentru tal-azzjoni li fl-istorja jsiru wkoll simbolu tat-tajjeb u tal-ħażin. Ikolli ngħid li Marku Falzun hu l-eroj u dan jixhduh id-dettalji li bihom l-awtur jintroduċieh fuq il-palk.

Fit-tielet kapitlu l-awtur jagħtina stampa ċara u dettaljata tieghu bl-istudju tiegħu, bl-interess tiegħu fil-poter u wkoll fl-istudju esoteriku ta’ dak iż-żmien.

Fuq kollox, 'il-ħerqa li kellu għall-għerf tal-ħolqien'.

Malajr nieħdu ħjiel li kien bniedem speċjali u differenti mill-oħrajn, 'jkewwes in-nar, ifarrak bħal bżar irqiq, iħallat trabijiet u jgħalli ħxejjex'... kollha fatturi li jġegħluh jidher li hu differenti mill-folla u wkoll għandu sinjali b'saħħithom li hu mexxej. Dan hu sinjal tajjeb li jippreparana għall-futur li jigri firrumanż. L-iżjed għall-pożizzjoni li jikseb hekk kif jiżviluppa r-rumanz.

IL-KARATTRI FIR-RUMANZ RAĠEL BILGĦAQAL TA’ ĠUŻÈ GALEA Jikteb Victor V. Vella, M.A. Difficli tikkomponi storja minghajr nies: huma lkarattri li jiffittjaw fis-setting li joħloq l-awtur u iktar kemm ikunu 'ħajjin’ u 'veri' iktar isebbħu lstorja u jagħmluha naturali. Għax storja mingħajr nies hi storja bla ħajja għax huma l-karattri li jagħmlu l-azzjoni.

F’Raġel bil-Għaqal il-karattri ma jonqsux, imma hemm biżżejjed u b'hekk ma għandekx cans titfixkel ħafna 'who is who' bħalma jigri f'xi rumanz bħal Anna Karenina ta’ Tolstoy fejn tant hemm karattri li l-qarrej malajr jitfixkel ... Anna min hi u Levine lil min hu miżżewweġ u lil min iħobb. Ġużè Galea jżomm in-numru tal-karattri mill-inqas.

Iva, bħall-film Quo Vadis jidħlu ħafna nies, imma jibqa’ biss tlieta jew erbgħa principali. F’Raġel bilGħaqal jidħlu numru ta’ suldati, membri tal-Kunsill, żbirri u bdiewa u xi 'tajfa ta’ nies ħawwadin li jiftluha ma’ kulħadd ...' Il-bqija hemm tnejn li jispikkaw fir-

Bejn iż-żewg karattri principali tar-rumanz hemm kuntrast qawwi . Ġużè Galea ma joqgħodx jomgħod u jaħseb kif se jaqbad jintroduci lil Diegu Alagona.

Ma qagħadx iħallih jurina x'inhu u x'ħobż jiekol matul u permezz ta-grajja tal-ktieb. L-awtur dan għamlu mill-bidu u fil-bidu tal-ħames kapitlu malajr insibu minn hu, hekk kif 'niltaqgħu' miegħu.

Insibuh 'iberbaq flus addoċċ biex jiġbed in-nies lejh.

Beda jistieden ta’ sikwit u jħejji mwejjed talgħaġeb...' u jkompli billi jgħidilna kif kien imdaħħal fis-soċjetà Maltija ta’ dak iż-żmien. Jgħidilna ħafna imma mhux kollox: jgħidilna biżżejjed biex nistennew il-ġieda sħuna għall-poter fil-bqija talktieb. Iktar ’il quddiem fl-istess kapitlu, meta Alagona nqabad mid-dejma Maltija jikkonfoffa malKap tal-furbani, 'qabdu ferħ ta’ ġenn għax baża’ li jinkixef', l-awtur malajr idaħħalna fid-'double life' tiegħu li tiżvolġi ruħha u tidher fiċ-ċar mal-mixja tarrumanz. Iktar ma naqraw iktar niskopru x'tip ta’ bniedem kien għax f'nofs ir-rumanz l-awtur donnu ma setax jikkontrolla ruħu iżjed u kixef iżjed u iżjed x'tip ta’ bniedem kien. Galea uża kliem li għallewwel tħossu esaġerat, bħal meta Marku Falzun jippreferixxi li jaqa’ taħt idejn il-furbani milli taħt 'dufrejn il-Ħakem' għax kien jaf li, 'Alagona kien ifittxu mhux biex jagħmel ħaqq minnu iżda biex isawwab fuqu l-qilla u l-mibegħda tiegħu.' Għallewwel jaghtik li taħseb li l-awtur qiegħed jiddeskrivi jew joħloq mostru, li l-karattru ma għadux uman u li m'għandux fih xaqq dawl. Imma fil-kuntest tar-

44

rumanz kollu tifhimha li bil-poter kollu li għandu u bl-abbużi kollha li kien jagħmel u juża l-poter tiegħu kif jaqbillu, beda jsib ruħu f'ċirkustanzi li ma setax jaħrab minnhom. Ħassu bħal ġurdien maqbud f'nassa, miġnun biex jara kif se joħroġ minnha.

Bniedem hu min hu li jsib ruħu f'dawk iċ-ċirkustanzi hemm ċans tajjeb li jaġixxi kif fisser u ddeskriva Galea. Allura, iva, l-awtur żamm max-xifer ta’ bejn l-esaġerazzjoni u r-realtà: dan jagħmlu biex ikompli jżid l-interess fl-istorja. Donnu jasal biex iqajjem ilmistoqsija: veru li bniedem, jew kap ta’ nazzjon jasal biex jagħmel dan...? Ir-risposta għal din il-mistoqsija nsibuha fir-rumanz kollu fejn bil-mod il-mod naraw li, iva, Alagona kien bniedem fis-sakra biex iżomm ilpoter li kellu u li jagħtik x'taħseb jekk hux veru li hu ġurdien f'nassa!

Wieħed mill-aħjar lecturers Ingliżi tal-letteratura li kelli f'St. Michael's Training College kien iħobb jgħid li kull kitba li jixirqilha isimha hi ġejja mill-viżjoni morali tal-awtur, jiġifieri l-ġlieda bejn it-tajjeb u lħażin. Il-karattri prinċipali ta’ dan ir-rumanz jiffittjaw tajjeb ferm f'din il-ġlieda. L-oħrajn li jieħdu parti jinqasmu f'żewġ partiti: grupp iżomm ma’ wieħed u grupp ieħor iżomm mal-ieħor. Li jagħmlu u li jaħsbu hu kollu mmexxi direttament jew indirettament millkapijiet taghhom. B'dan kollu, l-awtur ma jinsihomx u fl-introduzzjoni ta’ Miju Mekkek, biex insemmi wieħed, insibu biċċa pittura interessanti u ħajja u dettaljata tad-dehra jew il-fiżjonomija tiegħu: 'Kien ħotbi, faqmi u werċ, kellu jdejh twal, wiċċu mfaqqa’, xufftejh ħoxnin, ġbinu wiesgħa, ħuġbejh weqfin u għajnejh jikbru bħal ta’ seqer ...', u l-awtur, biex żgur il-qarrej jifhem il-karattru ta’ dan, iżid, 'kien ikreh', li ma jħallilek l-ebda dubju li l-awtur kien jemmen filfrenologija, li hemm konnessjoni mad-dehra jew figura, mal-moħħ u mal-personalità tiegħu.

Fost l-oħrajn l-iżjed li jispikkaw huma Luqa Briffa u ibnu Rigu li jieħdu parti fl-azzjoni tar-rumanz imma l-post tagħhom hu sekondarju, avolja jiffittjaw tajjeb fit-traġedja kollha. Il-bqija hemm il-folla, gruppi ta’ bdiewa li jippreferixxu li jimxu wara l-kap u jieħdu parti attiva meta jaraw u jħossu li sabu mexxej li jaħsbu li hu onest li lest li jaqbeż għalihom. Iżjed u iżjed li kien bniedem li jħobb iżomm 'maqtugħ ftit ghalih', u li jkompli jżid lammirazzjoni tagħhom bħala Maltin ... 'għax studja barra.'!

Ġabra ta’ Studji Kritiċi ta’ Patrick Sammut (Patrick Sammut: L-Istudji Kritiċi.

Sciberras, Progress Press 2021)

Editur Andrew

Jikteb Alfred Massa Dr Andrew Sciberras issokta jiġbor fi ktieb wieħed ixxogħlijiet ta’ awturi differenti; l-aktar fejn tidħol ilkritika. Is-sena l-oħra, tana fost l-oħrajn Studji Kritiċi ta’ Tarċisju Zarb u Charles Briffa. Issa kien imiss lil Patrick Sammut.

Kulmin hu midħla tal-Letteratura lokali jaf tajjeb min hu Patrick Sammut. Barra milli hu poeta u prożatur bravu huwa wkoll kritiku serju. Dan qed ngħidu bi provi ċari kif il-qarrej jista’ jara f’dan il-ktieb voluminuż. Jien nasal biex nittimbra kritiku b’dan ilmod meta narah iħares l-ewwel u qabel kollox lejn ilktieb li jkollu f’idu, imbagħad lejn l-awtur tiegħu.

U dan qed ngħidu b’responsabbiltà għax għaddejt minnu jiena stess. Patrick u jien ilna ħbieb għal bosta snin. Imma meta tajtu f’idejh ktieb tiegħi għall-kritika ma qagħadx iġib dan quddiem għajnejh,

45

imma kien sinċier u stqarr bla tlaqliq dak li emmen fih. Fil-fatt, kif wieħed jistenna wara kollox, kien hemm punti li ma qbiltx magħhom, imma għaraft issinċerità u s-serjetà tiegħu u apprezzajtu ħafna u għadni napprezzah. Għadni nqisu bħala wieħed millaħjar kritiċi li għandna u li qatt kellna f’pajjiżna.

Jiena ċert li Sammut għandu fih ħażna kbira ta’ tagħlim li ġabar anke barra minn xtutna. Huwa qara u studja ħafna. Għadda żmien jistudja l-Italja u rebaħ saħansitra l-istima ta’ professuri Taljani f’dan il-qasam. Barra minn hekk, huwa għalliem tal-Malti fi skola post-sekondarja u allura bilfors li jrid jipprepara u jżomm ruħu aġġornat dwar dak li jseħħ fil-qasam letterarju globali. Dan kollu wieħed jasal għalih kemm-il darba jsegwi r-rivista elettronika ILPONT ippubblikata minnu nnifsu.

Araw ftit il-Credo tiegħu dwar il-kritika letterarja. Lanaliżi kritika ta’ test letterarju, li jista’ jkun rumanz, novella, dramm jew poeżija, jiena nħobb inqabbilha ma’ awtopsja li ssir fuq bniedem. Fis-sens li trid ‘tqatta’’ l-ħaġa studjata biċċa biċċa ħalli tifhem minn xiex inhi magħmula u wara terġa’ tgħaqqadha f’ħaġa sħiħa. B’hekk, il-qarrej jasal biex jagħraf dawk ilkurrenti ta’ taħt u moħbijin li jkun hemm fiha.

Ma’ dan jaqbel ukoll l-Editur Dr Sciberras kif jistqarr fl-Introduzzjoni: It-Test Ikellimna. U kif tista’ ma taqbelx! Inħeġġeġ lill-qarrej jaqra l-Introduzzjoni ta’ Sciberras għax tinkludi diversi punti interessanti ħafna. Wara kollox, Sciberras innifsu huwa wieħed mill-aħjar kritici moderni kontemporanji li qatt ipproduċa pajjiżna.

Il-ktieb jgħarbel ix-xogħlijiet ta’ 40 awtur. Kollha awturi ta’ żmienna. Poeti u prożaturi. B’hekk ilqarrej għandu f’idejh stampa kompleta talletteratura Maltija kontemporanja. L-awturi mhux kollha għandhom l-istess numru ta’ kotba.

Għalkemm bħalma jsostni il-Prof. Briffa mal-ktieb bilfors trid tħares ukoll lejn il-kittieb, imma l-qofol tal-kritika trid tiffoka fuq ix-xogħol stampat. Dan jgħodd għal kull xogħol artistiku li hu mera talħallieq tiegħu kif ukoll taż-żmien li fih ikun sar.

Ma rridx ninsa nsemmi l-Antoloġija Raddiena ta’ Lwien li l-Għaqda Poeti Maltin kienet ippubblikat biex tfakkar l-40 sena mit-tfaqqif tagħha u li fiha kienu ħadu sehem 39 poeta b’87 poeżija. Patrick Sammut jikteb ukoll dwarha u jittratta d-diversi temi

u stili tax-xogħlijiet li tħaddan. Ta’ min ifakkar li lGħaqda Poeti Maltin kienet twaqqfet f’Diċembru 1975.

Interessanti huma l-Istudji dwar is-seba’ awturi barranin. Dawn huma Edmondo de Amicis, Lou Drofenik, Umberto Eco, Deborah Ellis, Tim Willocks, Krishan Rajender u Khaled Hosseini. Mad-daqqa t’għajn wieħed jinduna li dawn il-kittieba ġejjin mhux biss minn pajjiżzi differrenti, imma anki minn żminijiet diversi. Ta’ min jinnota li anke t-temi huma differenti. Hekk ngħidu aħna filwaqt li l-awtriċi Deborah Ellis fil-ktieb tagħha The Breadwinner tittratta t-tbatija tat-tfal fi żmien il-gwerra, Lou Drofenik fil-ktieb Beloved Convict teħodna lura f’ partijiet mill-istorja ta’ pajjiżna.

Għandna wkoll żewġ kitbiet bijografiċi kemm dwar Patrick Sammut kif ukoll dwar Andrew Sciberras.

Ma’ kull ktieb ittrattat hemm ritratt tal-qoxra kkulurita tiegħu.

Sadattant, dawk interessati jistgħu jikkuntattaw kemm lil Patrick Sammut kif ukoll lil Andrew Sciberras fuq dawn iż-żewġ emails rispettivi: sammutpatrickj@gmail.com u andrewsciberrasartist@gmail.com Fuq il-qoxra ġewwiena nsibu numru ta’ Ħajku miktubin minn Sammut innifsu.

JIEN KTIEB Jien ktieb mimli bi ħsibijiet għatxana li jseħħu fis.

Jien ktieb imħolli biss magħluq - w għalxejn il-ħsibijiet profondi li ktibt għalik! ’Ma, għidli, x’jiswa dan il-ktieb jekk int warrabtu ’l hemm u nsejt is-snin li ħadt nishar biex ktibtu biex issa mitluq fil-ġenb?

ALFRED DEGABRIELE (minn Imsiebaħ, Horizons, 2015)

46

•

•

DUN KARM TRADUTTUR [1]

Our childhood used to know fit-test sors tgħaddi mill-astratt għall-konkret fit-“tfal, konna nżuru” fit-test targit li jagħfas fuq lazzjoni biex it-tfulija tidher perjodu ta’ ħidma u mhux perjodu ta’ ħsieb; In the lonely barton issir “fil-għura”: hawnhekk it-traduttur jieħu l-libertà u jagħmel xift semantiku minn barton (terminu arkajku li jfisser “bitħa ma’ matmura jew razzett”) għal “għura” (terminu arkajku li jfisser “għar żgħir”) – it-traduttur żamm l-atmosfera arkajka imma biddel it-tifsira u jidhirli li ħa riskju kbir għax “għura” fil-Malti tista’ tikkolloka ma’ vulgarità (naturalment, filkuntest ta’ din il-poeżija din il-kollokazzjoni ma titwettaqx); u yonder coomb (il-wied qasir ta’ hemmhekk) Dun Karm jagħżel li ma jittraduċihiex.

Jikteb Charles Briffa

•

Dun Karm twieled fit-18 ta’ Ottubru 1871 u miet fit13 ta’ Ottubru 1961. Jiġifieri, din is-sena jagħlaq 150 sena mindu twieled u 60 sena mindu miet.

Hawnhekk se nfakkar aspett wieħed tal-karriera letterarja tiegħu.

Hekk jaħdem il-poeta-traduttur tagħna li kien jemmen li poeta titwieled u ma ssirx u għaldaqstant narah jaqbel ma’ dawk li kienu jemmnu li trid tkun poeta biex tittraduċi poeżija.

Dun Karm ittraduċa Żewġ Anġli: Ineż u Emilja (1934), rumanz Taljan ta’ Domenico Caprile (1837-1898, Gli Angeli del Perdono, 1884),[2] u ttraduċa xi poeżiji minn diversi lingwi, l-aktar mit-Taljan u mill-Ingliż. Laqwa xogħol tiegħu f’dan il-qasam huwa L-Oqbra (1936) traduzzjoni ta’ Dei Sepolcri ta’ Ugo Foscolo (1778-1827).[3] Imma hawnhekk se nġib din ittraduzzjoni qasira tal-poeżija Ingliża ta’ Thomas Hardy (1840-1928) biex nuri lil Dun Karm bħala poeta-traduttur.[4]

F’Dun Karm hemm sens ta’ affinità tematika ma’ Hardy – l-aktar għax it-tnejn jippreżentaw temi b’sentiment imliġġem. Imma kif qegħdin naraw minn dawn it-testi paralleli (ara paġna 48), Dun Karm għandu tendenza li jimponi xi ftit mill-istil poetiku tiegħu fit-traduzzjoni. Tant hu hekk li t-test mira, fil-biċċa l-kbira tiegħu, qisu xi poeżija minn tiegħu stess għax ma tantx jirrifletti l-karatteristiċi stilistiċi ta’ Hardy. B’eżempju nsemmu, fost affarijiet oħrajn, dawn li ġejjin: •

Noti: [1] Inżommu f’moħħna li t-traduzzjoni wkoll titlob irriċerka.

[2] Domenico Caprile kien awtur Taljan li beda l-karriera tiegħu bħala ġurnalist imma wara ftit ma kienx kuntent bil-politika ta’ żmienu u fl-1862 ipparteċipa fit-twaqqif tar-rivista ‘La Donna e la Famiglia’, li kienet tittratta l-ħajja domestika, l-edukazzjoni, u r-rikreazzjoni. Issettja lilu nnifsu l-għan li jsaħħaħ il-preżenza tal-lajċi fis-soċjetà ċivili. Għaldaqstant għen fit-tagħlim letterarju tan-nisa.

[3] Ara l-istudju tal-Professur Oliver Friggieri, “Il-Kriżi Foscoljana”. Foscolo kien kittieb, poeta, u revoluzzjonarju Taljan. Dei Sepolcri nkitbet fl-1806 imma ġiet ippubblikata fl-1807. Hija poeżija ta’ 295 vers endekasillabu u hija għamla ta’ meditazzjoni fuq il-filosofija u n-natura talmewt.

[4] Bit-terminu “poeta-traduttur” nifhem poeta li jittraduċi l-poeżiji minn ilsna oħra; qabbel ma’ “tradutturpoeta”, jiġifieri traduttur li jsir poeta meta jittraduċi lpoeżiji minn ilsna oħra. Thomas Hardy kien poeta u rumanzier Ingliż li kiteb kreattivament fit-tradizzjoni tarrealisti Viktorjani.

it-tieni Christmas Eve fit-test sors issir “dik illejla” fit-test targit, li hija frażi nominali mtaqqla u mitmuma b’definitezza għax maqtugħa sewwa b’ċarezza tal-avveniment tal-Milied;

47

The Oxen (test sors ta’ Thomas Hardy) Christmas Eve, and twelve of the clock.

“Now they are all on their knees,” An elder said as we sat in a flock By the embers in hearthside ease.

Barrin (test targit ta’ Dun Karm) Lejlet il-Milied; nofsillejl, “Dalwaqt għarkopptejhom qegħdin,” Qal wieħed mill-kbar hemm kif konna Mal-maġmar fid-dar miġburin.

We pictured the meek mild creatures where

They dwelt in their strawy pen, Nor did it occur to one of us there To doubt they were kneeling then.

Stħajjilna naraw dawk il-ġwejjed Għoġiela fil-maqjel mifrux; Ħadd minna m’għaddielu minn rasu Li hekk il-barrin ma kinux.

So fair a fancy few would weave In these years! Yet, I feel, If someone said on Christmas Eve, “Come; see the oxen kneel

Fi żmienna ftit huma li jfantsu Did-dehra sabiħa! Imma jien Inħoss li ’kk xi ħadd f’dik il-lejla Jgħid: “Imxu narawhom flimkien

“In the lonely barton by yonder coomb Our childhood used to know,” I should go with him in the gloom, Hoping it might be so.

“L-ifrat għarkopptejhom fil-għura Li, tfal, konna nżuru,” hemmhekk Jien miegħu immur qalb id-dalma Fit-tama li jista’ jkun hekk.

Nota tal-Editur: Din il-poeżija kienet ippubblikata f’The Times lejliet il-Milied tal-1915. Hawn Hardy jiftakar f’meta darba, lejliet il-Milied, poġġa bilqiegħda quddiem in-nar flimkien ma’ nies oħra jimmaġinaw lil din il-bhima tinżel għarkopptejha fil-maqjel quddiem Ġesù tarbija. Dak iż-żmien ħadd ma kien jiddubita li l-bhima tagħmel hekk bħala turija ta’ rispett lejn il-Bambin. Aktar tard fl-istess poeżija l-poeta jgħid li fil-preżent dan ittwemmin intilef. Wieħed ma jridx jinsa l-kuntest storiku meta nkitbet din il-poeżija, jiġifieri matul l-Ewwel Gwerra Dinjija meta kienu ntilfu bosta illużjonijiet minħabba żmien ikrah bħal dan.

Minkejja kollox, it-ton aħħari tal-poeżija jibqa’ wieħed ta’ tama. Jispikka wkoll il-fatt li Hardy kellu ħafna għal qalbu t-twemmin maġiku u sovranaturali bħala parti mit-traduzzjonijiet kulturali u rustiċi.

Thomas Hardy (1840-1928)

48

POVERA PATRIA tal-kantant Taljan Franco Battiato (1945-2021) - poeżija, mużika, u kritika soċjali Povera patria! Schiacciata dagli abusi del potere di gente infame, che non sa cos'è il pudore, si credono potenti e gli va bene quello che fanno e tutto gli appartiene.

Tra i governanti, quanti perfetti e inutili buffoni!

Questo paese è devastato dal dolore...

Ma non vi danno un po' di dispiacere quei corpi in terra senza più calore?

Non cambierà, non cambierà non cambierà, forse cambierà.

Ma come scusare le iene negli stadi e quelle dei giornali?

Nel fango affonda lo stivale dei maiali.

Me ne vergogno un poco e mi fa male vedere un uomo come un animale.

Non cambierà, non cambierà sì che cambierà, vedrai che cambierà.

Si può sperare che il mondo torni a quote più normali che possa contemplare il cielo e i fiori, che non si parli più di dittature se avremo ancora un po' da vivere...

La primavera intanto tarda ad arrivare.

fejda!

Dan il-pajjiż mifni bid-dwejjaq...

Iva lanqas nitfa ndiema ma jġibulkom Dawk l-iġsma minxurin fl-art kiesħa?

Mhu se jinbidel xejn, xejn ma jinbidel Jinbidel iva, forsi għad jinbidel, Iżda kif tittaffa l-ħtija tal-jeni ġol-istadji u dawk filgazzetti? Ġol-ħmieġ iqażżek jegħrqu bwiez il-ħnieżer.

Iġegħluni nistħi tassew, u nweġġa’ Nara bniedem iġib ruħu ta’ bhima.

Mhu sa jinbidel xejn, xejn ma jinbidel Iva jinbidel, issa tara kif jinbidel.

Irrid nispera li d-dinja terġa’ lura għal stat aktar normali Li fiha jkun possibbli wieħed Jitpaxxa bis-sema u bil-fjuri, U mhux nitkellmu aktar fuq dittaturi Jekk għadx jifdlilna ftit aktar ħajja...

Mhux li intant tfittex tidħol ir-rebbiegħa.

DWAR FRANCO BATTIATO:

IMSEJKNA ART TWELIDI - maqluba għall-Malti minn Toni Aquilina

Twieled f’Ionia fi Sqallija fit-23 ta’ Marzu 1945.

Huwa kien kantant, kantawtur, kompożitur, u ħadem anki fl-oqsma taċ-ċinema u tal-pittura (taħt lisem ta’ Süfan Barzani). Bħala mużiċist daqq ġeneri differenti, fosthom il-beat, new wave, mużika sperimentali, musique concrète, progressive pop, electropop, pop, new-age, opera, free jazz, progressive rock, u mużika psikadelika. Ilkanzunetti tiegħu jittrattaw temi filosofiċi, reliġjużi, kulturali, imma anki dwar il-kundizzjoni umana. Kien magħruf bħala “Il Maestro”. Fl-1984 irrappreżenta lill-Italja flimkien mal-kantanta Alice waqt ilEurovision bil-kanzunetta "I treni di Tozeur". Sa missnin ’70 beda jesperimenta bil-mużika elettronika.

Beda jilħaq ċertu suċċess mis-snin ’80 b’albums bħal ‘L’era del cinghiale bianco’, ‘La voce del padrone’, u ‘Fisiognomica’. Kiteb ukoll xi opri bħal ‘Genesi’ (1987), ‘Gilgamesh’ (1992), ‘Messa arcaica’ (1994), u ‘Telesio’ (2011). Irtira mix-xena mużikali fl-2019. Battiato miet aktar kmieni din issena fit-18 ta’ Mejju 2021. Kellu 76 sena.

Imsejkna art twelidi! Mgħaffġa taħt l-abbużi talpoter Ta’ nies faħxija, li ma jafux b’mistħija, Iħossuhom setgħana u kulma jagħmlu tajjeb; U jagħmlu kollox tagħhom.

Fost il-mexxejja politiċi, kemm buffi perfetti u bla

‘Povera patria’ rat id-dawl fl-1991. Il-kelma “patria” kellha konnotazzjonijiet faxxisti ladarba dak ir-reġim kien juża s-sentiment ta’ kburija nazzjonali bħala mezz ta’ propaganda. Din hi kanzunetta dwar iddekadiment politiku u soċjali li laqat u għadu jolqot bosta pajjiżi. Il-kliem fih ħafna x’tifhem!

49

STIGMA

u waħda waħda, lilna li għaqlija, bqajna l-inċens noffrulek f'din id-dwejra fejn il-Mużga bħal balzmu tibqa' tgħinna ngħumu f'dil-pandemija, serp il-ħażen.

Meta fuqi nħoss l-istigma għax inweġġaħ l-Assolut u nsir naf li ismi jidħol f’xi għajdut...

KARMENU MALLIA

Meta kollox hu enigma għax mitt ħaġa ma nifhimx u ’l min dejjem qist ta’ ġewwa jgħaddi jgħaġġel b’wiċċ id-dnewwa, ma jsellimx...

Lilek biss imbagħad jibqagħli, Poeżija, ma’ min ngħid xi nkun inġarrab ġewwa fija, għax fis-sema msaħħab tiegħi fejn ħaddieħor maltemp ħalla int tifrixli l-ilwien barka tal-qawsalla.

XITA SLOVENA aħsilni bl-ilma safi tal-mirakli iċarċar kristall mill-kaskati u kun għajn ta’ ispirazzjoni biex inwettaq dil-missjoni li kitbieti infurjati joħolqu separazzjoni bejn il-benna tas-sempliċità u l-qrusa mondana tal-artifiċjalità.

JONATHAN BALZAN (minn Madwar Ħajti, 2008)

GŻIRA MISKINA CARMEL G. CAUCHI

ĠO TEATRU Stħajjiltni qed immexxi ġo teatru Orkestra ta’ għorrief u mgħallma, siekta, isemmgħu tal-Aida l-Marcia gwappa jew l-Intermezzo tal-Cavalleria jew tan-Nabucco l-Va Pensiero kiebi, inkella n-Nessun Dorma ta' Puccini.

Stħajjiltni nċaqlaq il-bakketta, u ngħejja skont it-temp qisni seqer. Karba ta’ kuntrabaxxi u ta’ vjolini mgħaġġla li ddillirjaw f'tiġrija skont in-noti illi l-Maestri tħabtu u rnexxielhom b’rashom baxxuta, mitlufin, jiktbulek, u jħossu l-ħlewwa jew id-diqa mgħaxxa.

Stħajjiltni nħaffef jew inkaxkar driegħi u nordna, nwaqqaf l-istrumenti, ħielsa jgħannu bla sabar skont ma ħasset qalbhom il-professuri illi magħdu sewwa tal-istrumenti l-qawwa, illi tgħallmu tul snin u snin biex ħakmu lsien Ewterpe li niżlet tiżfen miegħi f'nofs l-orkestra, fil-ħin li għosfrot il-bakkett m'n idi.

Ewterpe, oh Ewterpe, kultant ħalli lit-tmienja ħutek jibqgħu jinsġu mħassba l-Kuruna tagħhom b'rand li jixirqilhom, u ejja żurna mbissma wieħed wieħed,

Gaffa goffa grotteska, bħall-kelb titrabba b’katina ħoxna tishar, vjolenti u selvaġġa biex tigdem is-siġar sagri ta’ gżira miskina fejn kuljum il-Ġimgħa l-Kbira. Ħoss il-katina jkarkar fis-silenzju bħas-solennità tal-ħoss tal-brazzi li jitriegħdu mat-tqandil ta’ toqol ir-Rendentur imjassar f’demmu.

Is-siġar sagri nġettati l-kankru b’ħalqhom mgħammad, ħa tinsatar il-karba twaħħax.

Tinsiex Mulej terfgħalhom post, ħdejn San Franġisk u ħaqq ġust lill-gaffa goffa.

AMANDA BUSUTTIL U KIEN IKOLLNA TAJRA Biċċtejn karta mlewna u żewġ qasbiet, ftit ilma, daqsxejn dqiq, roll spag u nagħmlu tajra.

50

U fil-ħin ta' nżul ix-xemx, konna ntajruha, u nħalluha, ittir 'il fuq 'il fuq.

FIL-PERIFERIJI

U konna nibagħtu xi ittra, b'xewqitna, jew ħsibijietna.

Ilumu. Jittradixxu.

Jgħajbuni wara dahri.

Għonqi tqil bl-iħirsa mdendlin miegħu.

Rajtek tħuf fil-periferiji tal-konxju mherwel tiegħi.

U meta jkun kważi dalam u nerġgħu inġibuha, konna norqdu ferħana b'sodisfazzjon li tatna ... it-tajra tagħna.

Raġel tar-reżurrezzjonijiet pendenti, x’lest tagħmel biex tifdini?

THERESE PACE

CHARLES MIFSUD JIEN NEMMEN FIK MULEJJA

BNIEDEM Mis-sema w l-art biċċa żgħira hu r-ragel qalbieni.

Naħseb li jien m’għandix qalb ta’ raġel (Għaliex skjav tal-imħabba).

Jien nemmen fik Mulejja għax int Salvatur tiegħi Int min-niket teħlisni li trabba ftit ftit miegħi.

Int taf xi tkun id-diqa ta’ min ma jħossux sewwa għax jaf li hemm fih qasma li tkasbru b’ħafna dnewwa.

JOHN CONSIGLIO BĦALL-KENURA TIEGĦEK

Int tifhem il-ħsus kollha li ’ll qalbi jifnu tqila kull meta l-mewġ jitqanqal u nisfa wisq bla ħila.

Bħall-kenura tiegħek il-Verità: f’nofs baħar ta’ gideb.

Ir-riskji minn kullimkien.

Ejja Mulej wennisni Int bidu u tmiem għalija ħaddanni mal-qalb tiegħek kun sur fl-eħrex taqtigħa

Int tibqa’ taqdef felħan u ħerqan lejn il-port imbiegħed tal-fidwa.

Jien naf li int taf bija u ma tħalliniex waħdi jien naf li int tifhimni u terġa’ troddli saħħti.

Tibqa’ tittama li tasal.

CARMEL SCICLUNA

Ħallini fik nintelaq kull meta terġa’ l-ħtija ħallini ndomm id-dwejjaq fil-vrus tal-poeżija.

BEJN NAĦA U OĦRA

GEOFFREY G. ATTARD

Bejn naħa u oħra nfittxu il-baħħ mingħajr qisien, fejn jiena u inti qiegħda nistordu bid-dawrien.

51

Fejn għadha d-dalma kbira ilkoll ma tesaniex, għalkemm ta’ spiss ninfixlu dwar kemm u kif u għaliex.

ser tibqa’ ta’ Shakespeare bla titlef fatturi.

Neħħilha kostumi u l-irtokk tal-atturi.

Neħħilha kull maskra, kull dawl l’hu mlewwen kull siwi ta’ ħsiebha kull attur ser jagħraf iġewwen.

U qatt ma naslu nieħdu tweġiba kif imiss, u kull ma jkollna nagħmlu nitrekknu f’naħa biss.

Ser tibqa’ il-kelma imsawra minn ħsiebu li x-xiħ kien welled il-Logo minn żniedu.

Hi basla li turi u tixhed ’il ħsiebek, din fiha ir-riħa u t-togħma ta’ ġmielek.

Intom artisti, bħali tixtiequ li xogħolkom isalpa u l-opra tkun siewja mill-qoxra sal-qalba.

Mur qaxxar dil-basla u tibqa’ eżatta.

Mel’erġa’ neżżagħha ser tibqa’ perfetta.

CHARLES BEZZINA SPIRTU MDALLAM Bħalissa nħoss l-ispirtu nieqes mill-ħeġġa, mhux imdawwal.

U nibża’ nfannad fija biex nittawwal.

U tqaxxar kemm tqaxxar din basla sa tibqa’.

Għajnejnkom lill-basla ser jagħrfu b’kull tebqa.

Naf sewwa li ħsiebi xi demgħa qabbżilkom, jew l-basla bil-meraq u r-riħa bikkietkom.

Ma’ ħsiebkom jitwaħħad l-ispirtu li lilu sa ttiegħmu.

L-Artisti tal-Basla bil-ħarsa niftiehmu.

Għax aħna l-ħallieqa, wild Ħallieqna fis-sema, niftakru f’kull bidu hemm Logo jinħema.

Biss qalbi ħelwa tittamani: “L-ispirtu mdallam tiegħek hu għal ftit biex wara tħossu b’ikbar ħeġġa kif jiġi d-dawl mill-ġdid.” ĠORĠ BORG

NARCY CALAMATTA

L-ARTISTI TAL-BASLA Ej ninfdu l-elf velu tal-ħlejqa quddiemna.

Biex l-arti tkun ħolqot did-dehra dejjiema trid tinza’. Għax l-arti mhix arti jekk le.

Trid tidher l’hi arti, bħal m’għamlet Salomé.

Neħħilha tiżjinha u niġu għas-sodo dil-ħlieqa li f’kelma waħdiena tkun Logo.

Bħal bolla maħlufa t’artist li ħalaqha.

Li ġġegħ’lha tingħaraf f’kemm ġranet baqgħalha.

Maħluqa sabiħa u b’għamla imfassla, dlonk qtajna li nagħżlu, l-Artisti tal-Basla.

Tgħiduli se jkollna xi dubji li jbeżżgħu jekk l-arti li tagħna ser nikxfu u nneżżgħu, minn ħafna xinxilli, ġojjelli u tirqim?

Ser tibqa’ biss ruħha xi tgawdi jew tqim.

Hemm dejjem il-qalba tal-opra u ġmielha, il-logo li jfisser lil dehenna w ’il ħsiebna.

Disinn ta’ Abby Bonello u Maria Spiteri

Jekk opra ta’ Shakespeare bil-għaqal sa nieħdu u nneħħu minn fiha kull xena, proxenju,

52

PEZZO DI PANE

SHEEP IN FOG

Ci incontrammo su un pezzo di pane Briciole di vita sbocconcellate tra le lenzuola

The hills step off into whiteness.

People or stars Regard me sadly, I disappoint them.

Intorno, l'ombra.

Tra le cosce molliche secche insistenti graffiavano la pelle

The train leaves a line of breath.

O slow Horse the colour of rust, Hooves, dolorous bells All morning the Morning has been blackening,

Anime di pane quotidiano e peccati rimessi Dita strette e mani giunte in preghiere mai esaudite

A flower left out.

My bones hold a stillness, the far Fields melt my heart.

Il pane del desco divenne premio amaro senza sale della vita senza estasi d'amore.

They threaten To let me through to a heaven Starless and fatherless, a dark water.

Fu pane duro, salato di lacrime Intriso nel nulla dirompente e possibile

SYLVIA PLATT L-Istati Uniti

ELIANA STENDARDO L-Italja

AND THEN WHAT Then with their hands they would break bread wave choke phone thump thread Then with their tired hands slump at a table holding their head Then with glad hands hold other hands or stroke brief flesh in a kind bed

REVERENCE When one is aware of being in the lap of Mother Earth one feels blessed.

The search ceases as the wanderings impart experience and wisdom to cognize everything.

On the path, being placed by events and circumstances, for a purpose

Then with their hands on the shovel they would bury their dead.

CAROL ANN DUFFY L-Ingilterra

Thus, I bow in reverence to anything that brings my journey closer to the Unknown.

RAJENDER KRISHAN L-Indja

53

Lombrosiana and the Beginning of Criminology in Malta.”

David H. Plowman jikteb dwar “Not Quite ‘Good White Stock’: Maltese Child Migration to Australia”, u Joshua M. Hayes jerġa’ jikteb dwar it-tema talimmigrazzjoni b’saġġ bl-isem ta’ “Migration between Malta and French Algeria in the Nineteenth Century: Who was the Maltese Migrant?” H. Vivian Wyatt jikteb dwar il-“Brucellosis and Maltese goats in the Mediterranean”, u Lawrence A. Sawchuk jittratta dwar “Deconstructing Colonial Health Differentials: Malta and Gibraltar prior to World War II.” Sawchuk hu l-awtur ta’ saġġ ieħor flimkien ma’ Lianne Tripp bl-isem ta’ “Undulant Fever: Colonialism, Culture, and Compliancy.”

Dwar l-ikel jiktbu Paul R. Sharp (“Malta and the Nineteenth Century Grain Trade: British free trade in a microcosm of Empire?”) u Joseph Falzon u David Lanzon f’saġġ ko-awturat: “Price and Quantity Indices of Food Imports in Malta, 1853-1938.”

Michael Refalo jikteb dwar “Commercial Partnerships and Malta’s Colonial Status in the Late 19th and Early 20th century”, filwaqt li Godfrey Pirotta hu l-awtur tal-istudju “Bread, Language and Civil Service Employment.”

COLONIAL ENCOUNTERS. MALTESE EXPERIENCES OF BRITISH RULE 18001970s, John Chircop Ed., Horizons, 2015 Dan hu ktieb massiċ ta’ ftit iktar minn 500 paġna. Fih il-kontribut ta’18-il studjuż minn pajjiżi u minn Universitajiet differenti, fosthom Essex, Hull, Leeds, Malta, Sheffield, Southern Denmark, Toronto Scarborough, Western Australia Business School, u oħrajn.

Dan il-volum żgur li jservi bħala rigal sabiħ għal kull min hu interessat fl-Istorja ta’ Malta, partikolarment il-perijodu Ingliż. John Chircop, l-editur ta’ dan ixxogħol, jiftaħ bl-Introduzzjoni bl-isem ta’ “Colonial Encounters in Multiple Dimensions: Collaboration, Defiance, Resistance and Hybridity in the making of Maltese History”, u hu wkoll l-awtur tal-kapitlu intitolat “Resilience, Survival, Defiance: the Fishing Communities on the Coast of Colonial Malta, 18401920s.” Stefan Goodwin jikteb dwar “Nationalism, National Identity, and Selected Issues of Race in Malta”, filwaqt li Paul Knepper jittratta “La Scuola

Edward Warrington jikteb dwar “The Fall from Grace of an Administrative Elite: The Administrative Class of the Malta Civil Service and the Transfer of Power – April 1958 to September 1964”; Brian Blouet jikteb dwar “World War II: Colonial Consequences and Controversies”; u Mario Brincat hu l-awtur ta’ “Decolonisation and the Emergence of the ‘Maltese Model’ of Development, 1945-1959.” L-aħħar żewġ studji huma mill-pinna ta’ Simon C. Smith (“Dependence and Independence: Malta and the End of Empire”) u Elise Billiard (“Colonial Leftovers: Searching for a National Cuisine.”

Mil-lista tal-kapitli wieħed jifhem li dan il-volum jagħti ħarsa dettaljata lejn il-perijodu Kolonjali f’rabta ma’ Malta billi jittratta s-suġġett minn perspettivi differenti, fosthom soċjali, ekonomika, kulturali u politika. Hemm inkluża wkoll taqsima biblijografika wiesgħa.

54

TIFKIRIET TFULITI TA’ MATUL L-AĦĦAR GWERRA DINJIJA ta’ Paul J. Debono, Wise Owl Publications, 2021 Dan huwa ktejjeb ta’ 96 paġna li jiġbor fih għadd ta’ tifkiriet flimkien ma’ numru ta’ ritratti bw tal-epoka.

Mhux l-ewwel ktieb li jirrakkonta ġrajjiet u tifkiriet tat-Tieni Gwerra, imma Paul J. DeBono, li llum jgħodd mat-88 sena, jagħti l-laqta personali tiegħu lil ġrajja li laqtet eluf ta’ Maltin daqs 80 sena ilu u li llum donnu bosta nsew għax lanqas nanniet li jirrakkontawlhom l-esperjenzi tat-Tieni Gwerra ma kellhom. Hawn DeBono jikteb dwar meta kellu anqas minn 10 snin. Naqraw dwar Bormla u lmadwar, it-tfulija f’San Ġiljan, il-gwerra li toqrob, ilmaskra tal-gass, il-ħajja ta’ refuġjati f’Birkirkara, ilħbit tal-ajruplani Taljani, l-attakki fuq l-Illustrious, ilgwerra li tkompli tiħrax, is-sitwazzjoni dwar l-ikel mill-ħażin għall-agħar, l-għotja tal-George Cross, liskola, u l-ħerba li ħalliet il-gwerra. Ma jonqsux laneddoti u t-tifkiriet personali u familjari li jagħmlu minn dan il-ktieb wieħed neċessarju li kulħadd jaqra ħalli japprezza iktar min verament aħna bħala poplu, minkejja ċ-ċokon tagħna, u nitgħallmu nirrispettaw iktar lilna nfusna u lill-ambjent li ngħixu fih filpreżent.

A MALTA TEENAGER AT WAR - VOL. 1, ta’ Maurice Mifsud Bonnici, 2017 Dan hu l-ewwel volum (663 paġna) ta’ triloġija li tirrakkonta mill-perspettiva ta’ osservatur żagħżugħ il-ġrajja tat-Tieni Gwerra Dinjija f’għamla ta’ djarju dettaljat li jwassal sa Awwissu 1944. L-ewwel volum iwasslilna tagħrif dwar ħbit mill-ajru u ħwejjeġ oħra li seħħew bejn il-11 ta’ Ġunju 1940 u l-31 ta’ Diċembru 1941.

Meta seħħew l-ewwel bombardamenti fuq Malta l-awtur kellu kważi 14-il sena. Ħabib tiegħu kkonvinċih jitilgħu fuq il-bejt taddar fejn kien jgħix f’Ħal Lija u minn hemm josservaw dak kollu li kien għaddej fis-sema u fuq iż-żona talPort il-Kbir u żoni jaħarqu oħrajn. Mifsud Bonnici kien jikteb kollox fuq bċejjeċ tal-karti jew notebooks żgħar, li aktar ’il quddiem reġa’ kkopja u organizza kronoloġikament b’mod iktar pulit. Il-ktieb għandu numru ta’ ritratti li qatt ma dehru f’imkejjan oħrajn.

L-awtur matur ikkoreġa ċerti rqaqat billi ċċekkja ma’ rapporti uffiċjali fejn kien hemm bżonn ħalli t-tagħrif li ta jkun iktar eżatt. Għalkemm it-tagħrif mogħti hu bbażat fuq fatti storiċi Mifsud Bonnici jipprova jagħti lin-narratur żagħżugħ rwol attiv f’dan id-djarju millisbaħ li jkompli jixħet aktar dawl fuq Malta u l-Maltin fi żmien it-Tieni Gwerra Dinjija.

55

Naqraw dwar tensjonijiet tradizzjonali u progressiv, kumplessitajiet tal-ħajja fi multikulturali.

bejn twemmin flimkien malħdan kuntest

Ir-rumanz ta’ Ġorġ Peresso bl-isem ta’ The Other Face (2021, 162 paġna) oriġinalment ħareġ taħt lisem ta’ Il-Wiċċ l-Ieħor (2019). Ġie deskritt bħala thriller tas-subkonxju u anki rumanz minimalista, fejn bi ftit kunċetti u kliem imtennija, Peresso jħalli spazju akbar għall-immaġinazzjoni: il-veru awtur tarrumanz. Lilha, mara donnha ħierġa minn pittura, ilkliem ma kienx iqanqalha. L-uċuħ iva. U l-lussu. Lilu, kritiku tal-arti, l-uċuħ kienu jinteressawh. Imma wiċċu kien tila vojta. Hawn is-senswalità hi mikxufa beraħ, tidher, tinħass, fiha, fuq wiċċha. U fuq il-lożor lewn l-għasel u d-deheb. Imma hemm aktar minn hekk. Min għandu dritt joqtol il-frugħa u t-tama ta’ mara?

Dawn iż-żewġ rumanzi ġew maqlubin għall-Ingliż minn Irene Mangion.

ŻEWĠ KOTBA TRADOTTI MILL-MALTI GĦALLINGLIŻ BIEX IL-LETTERATURA MALTIJA TITGAWDA ANKI MILL-BARRANIN Il-letteratura Maltija llum għandha iktar opportunitajiet biex tintlaħaq minn min l-ilsien Malti ma jifhmux. U dan permezz ta’ fondi apposta biex xogħlijiet letterarji bil-Malti validi jinqalbu f’ilsna barranin, fosthom l-Ingliż, ħalli b’hekk ikunu jistgħu jitgawdew minn pubbliku usa’ u fl-istess ħin illetteratura Maltija ssaħħaħ il-pożizzjoni tagħha filqasam letterarju dinji. Dan qed iseħħ anki bilgħajnuna tal-Fond Malti għall-Ktieb mill-Kunsill Nazzjonali tal-Ktieb.

Ir-rumanz Everyone But Fajza (2021, 153 paġna) ta’ John P. Portelli oriġinalment ħareġ fl-2018 bl-isem ta’ Kulħadd Barra Fajża. L-istorja tiftaħ b’għadd ta’ rapporti konfliġġenti f’Toronto dwar inċident serju li jinvolvi lil Fajża. Hemm il-personaġġi ewlenin li jirrakkontaw kif jintrabtu ma’ Fajża u jagħtu lverżjoni tagħhom ta’ kif seħħew l-affarijiet. Huwa għalhekk rakkont li jipprovdi storja mibnija fuq livelli differenti li tinvolvi żewġ familji ta’ immigranti.

56

ŻWELI - IL-BIDWI TA’ Ħ’ATTARD ta’ Joseph Busuttil, 2021 Dan il-ktieb ta’ 214-il paġna jwassal ġrajja mexxejja u mill-isbaħ fuq il-ħajja Maltija tal-imgħoddi li l-qarrej adult jintebaħ li spiċċat għalkollox mill-irħula tagħna għax f’lokha daħal il-moderniżmu li bidel il-mod ta’ għajxien, it-taħdit u x-xogħol tagħna, u anki l-mod kif inħarsu lejn l-ambjent. Busuttil intebaħ bil-bżonn li jiddokumenta l-ħajja twila ta’ zijuh Żweli ta’ disgħin sena. Kull xiħ u xiħa li jitilqu mis-soċjetà tagħna, jieħdu magħhom esperjenzi u tifkiriet li huma imprezzabbli għaliex juru lilna u lil soċjetajiet talfutur minn fejn tlaqna u x’konna bit-tama li l-katina tal-identità tagħna ma tinqatax. Naqraw dwar għadd kbir ta’ avventuri u azzjonijiet b’Malti mirqum u mexxej. Żweli hu x-xiħ li jirrifletti dwar l-esperjenzi ta’ ħajtu, jitkellem u jwiddeb, jitlobna li nżommu fi kliemu bħala xiħ u niftakru f’art li kienet u issa tbiddlet għalkollox. Kull paġna tirrakkonta l-ħidma ta’ Żweli fir-raba’ bħala bidwi, raħħal, biċċier ilbiċċrija, ħaddiem fil-bini tat-toroq, u għadd ta’ attivitajiet oħrajn li jirriflettu ħajja sempliċi imma mimlija tbatijiet. Jistedinna biex nidħlu fil-ġrajja nostalġika tal-ħajja taz-zuntier u waqt gwerra qalila wiċċ imb wiċċ mal-mewt. Żweli jaf li l-ħajja trid tibqa’ għaddejja, imma mogħnija b’żieda ta’ għerf u valuri mġedda.

IL-PARABBOLI TAL-IMĠIENEN ta’ Keith Borg, Merlin Publishers, 2021 Din hi ġabra ta’ għaxar novelli li jifirxu fuq 120 paġna. Uħud minnhom jaħkmu lill-qarrej, oħrajn jieħdu mill-ossessjoni li tilħaq livelli ta’ logorrea, meta kif tammetti l-vuċi narranti f’Il-Kittieb, “… lkilba biex nikteb ħadet post kollox u kulħadd.”, anki post kull emozzjoni umana. Hemm drabi meta nnarrattiva timxi bejn il-finzjoni, l-oniriku, il-ħrafa, u rrealtà; drabi oħra fejn jispikka l-lingwaġġ figurattiv jew ċerti beżgħat li huma astratti jingħataw ċerta solidità, u l-ħolm jitwassal permezz ta’ sentenzi twal neqsin minn kull punteġġjatura. Rakkont li jispikka hu Logħba Ċess li hu dwar attrazzjoni fatali mqabbla ma’ logħba bħal din. Dawn ta’ Borg huma stejjer ta’ “nies griżi”: fejn ir-realtà u l-preżent jitħalltu ma’ ritwali u ġrajjiet tal-imgħoddi biex isseħħ liberazzjoni minn saħta antika (Il-Mixrub u Lil Hinn); fejn isseħħ laqgħa f’ħanut tal-kafè fis-sena 2030 ma’ Ġesù li jinsab fi kriżi eżistenzjali (Inkontru). Borg bħal jirrakkonta “stejjer moħbija fil-fili” tal-memorja fejn hemm midfun il-ġenn tal-bniedem. Jinħassu influwenzi minn Edgar Allan Poe, Anton Grasso, Italo Calvino, saħansitra mill-Manga Ġappuniża fejn naqraw dwar xeni erotiċi jew post-apokalittiċi, ħlejjaq sopranaturali li jiksru l-liġijiet temporali, u movimenti aġli li jiksru l-liġijiet tal-fiżika.

57

META SSIBNI WAĦDI ta’ Jonathan Balzan, Horizons, 2021 Din hija r-raba’ ġabra ta’ poeżiji ta’ Balzan: din iddarba għandna 103 poeżija ppreżentati alfabetikament, skont it-titlu ta’ kull kompożizzjoni li fil-maġġoranza tagħhom huma konċiżi ħafna. Hu ktieb li jiftaħ bil-kumment tal-poeta stess u jkompli bil-kumment kritiku tal-Prof. Charles Briffa u dak ta’ Dr Norbert Bugeja. Briffa jagħlaq ukoll dan il-ktieb b’kumment kritiku dwar l-ewwel tliet ġabriet poetiċi ta’ Balzan. Kollox fi spazju ta’ 111-il paġna. Briffa jikteb li l-versi ta’ Balzan iġibulna “bixra ta’ ħajja waħedha li lill-bniedem iddaħħlu f’qagħda ta’ ġabra biex jitħasseb fuq kewnu, fuq l-għajxien tiegħu.”

Bugeja mbagħad jikteb dwar Balzan bħala poetaatleta, u jistaqsi jekk dawn ta’ Balzan humiex poeżiji li qed itellqu jew atletika li qed tinkiteb. Naqraw ukoll li dawn ta’ Balzan huma poeżiji talba tat-tip ħosbiena, iktar milli supplikanti. Huma wkoll “poeżiji animati bit-tqanqila fiżika tal-qalb waqt l-isport” ladarba l-poeta “inissel minn dan it-taħbit relazzjoni qariba mat-twegħir tar-ruħ...” Għal darb’oħra, Balzan ma jiddejjaq xejn iberraħ dak li hemm mistur f’qalbu u ruħu permezz ta’ versi sempliċi imma profondi.

DAR-RIĦ MALIZZJUŻ ta’ John P. Portelli, Horizons, 2021 Dawn li niltaqgħu magħhom hawn huma 43 poeżija kollha miktubin bil-vers tal-ħdax, mela blendekasillabu. Huma versi sbieħ u raffinati għallaħħar, anki fil-konċiżjoni tagħhom. Ħafna minnhom Portelli kitibhom fl-għeluq li impona fuqna l-perijodu tal-pandemija (“dal-virus/ kattiv u inviżibbli”, “traġedja postmoderna”, “dar-riħ tant malizzjuż” jew “żiemel ta’ Trojja”), mela huma versi li b’xi mod servew ukoll bħala duwa kontra s-solitudni li bosta missejna b’idejna għal xhur twal: “’Mma llejla ttoroq kważi vojta, baħħ/ u daqt se tidra disserenità”, kif naqraw fi Black Friday. Jinħass li dawn il-versi twieldu mill-uġigħ li ħass il-poeta, anki minħabba t-tiġrib ta’ dawk ta’ madwaru, mela huma wkoll versi miktubin b’linka li għandha mid-demm jew mill-imbatt tal-baħar Mediterran li jaf jgħaqqad u jifred skont il-burdati tiegħu. Apparti poeżiji li jisqu r-ruħ meta jinqraw, ta’ min jiftakar li dan hu l-ewwel ktieb ta’ poeżiji bil-Malti li bl-użu tal-QR code tista’ tisimgħu jinqara xħin trid, u dan bis-saħħa tal-vuċi rrekordjata ta’ Celaine Buhagiar. Permezz tal-kitba ta’ dawn il-versi Portelli rnexxielu joħroġ mis-”satar” daqslikieku kien “Cinderella/ titħabbeb u tiżżeffen ma’ Cohen/ li ħareġ minn qabru kkargat għalik.”

58

IN-NISA FERRIEĦA TA’ WINDSOR ta’ William Shakespeare, maqlub għall-Malti minn Alfred Palma, 2021

Dan huwa l-14-il dramm ta’ Shakespeare li Alfred Palma qaleb għall-Malti u ppubblika. In-Nisa Ferrieħa ta’ Windsor huwa dramm komiku ambjentat f’Windsor, Berkshire, l-Ingilterra, fi żmien ir-Re Neriku IV, u deher fuq il-palk fl-1600. Palma jikteb li din hi meqjusa bħala kummiedja dgħajfa għalkemm baqgħet tgawdi popolarità kbira, l-aktar minħabba l-iskartaturi ħelwin li fiha - ħdejn l-ewwel u t-tieni parti tad-dramm Neriku IV li fihom Sir John Falstaff huwa wkoll il-protagonist. Dan hu kavallier xwejjaħ, oħxon daqs bettija, u b’bosta vizzji, fosthom ix-xorb, l-imbrolji u s-serq. Saru bosta adattamenti ta’ din il-kummiedja, u saħansitra ħalliet impatt qawwi fil-qasam mużikali b’opri bħal Sir John in Love ta’ Ralph Vaughan Williams, u Falstaff ta’ Giuseppe Verdi, b’adattament liberu u librett ta’ Arrigo Boito.

Permezz ta’ din it-traduzzjoni, Alfred Palma għal darb’oħra jurina kemm il-Malti huwa adatt biex iwassal b’mod naturali opra letterarja ta’ statura internazzjonali li ilha għaddejja mal-400 sena. IlMalti ta’ Palma huwa Malti sempliċi, ħaj, u mexxej tant li jżomm il-freskezza tal-oriġinal fl-Ingliż.

FRAMMENTI ta’ Tyrone Grima, Merlin Publishers, 2021 Dan huwa rumanz ta’ ftit iktar minn 150 paġna li jintrabat mal-qasam tal-letteratura gay. Jinqara malajr u dan żgur mhux difett imma preġju fuq livell stilistiku. Fil-Prologu, in-narratur jindirizza lill-qarrej u jsejjaħ dan ix-xogħol “Frammenti ta’ ħsibijiet.

Frammenti ta’ storja.” Hu rakkont li għandu millġeneru post-apokalittiku u jista’ jfakkar f’The Road ta’ Cormac McCarthy ladarba hawn naqraw dwar vjaġġ spazjo-temporali f’dinja differenti ħafna minn dik li nafu biha. Isseħħ bidla estrema bħal dik li seħħet fil-Metamorfosi Kafkeska, anki għax minn jum partikolari ’l quddiem il-ħajja tal-protagonist ma tibqax l-istess. Għal xi żmien ikun hemm żewġ sopravissuti; hemm imgħoddi li jostor misteri u trawmi partikolari; ġrieħi u tiftix għall-fejqan; spazji abitati minn iħirsa u tifkiriet; partijiet li għandhom mill-ħolm u mill-ħmar il-lejl; relazzjoni mhux faċli mal-missier; siltiet u deskrizzjonijiet li għandhom mill-koreografija teatrali; il-baħar bħala mottiv rikurrenti; il-baħħ u l-vojt bħala protagonisti inviżibbli imma solidi; diskors sagru li jissawwab ma’ ieħor profan għall-aħħar; drabi oħra l-appell għassensi jintrabat mal-element senswali u erotiku.

Kollox jgħin biex dan ix-xogħol jinqara f’nifs wieħed.

59

LETHE. A RHAPSODY OF LIFE REMEMBERED, ta’ Louise Vella, 2019 Kemm hu sabiħ li aktar nisa Maltin jiktbu l-poeżija!

Din hija ġabra ta’ 93 poeżija, il-parti l-kbira miktubin bl-Ingliż, imma hemm ukoll poeżiji bil-Malti. Dilġabra kienet parti mil-lista tal-finalisti tal-Premju Nazzjonali tal-Ktieb fl-2019. Għandha Introduzzjoni mill-pinna ta’ Dr George L. Mehren mil-Latvja. Ħafna mill-poeżiji huma ispirati mill-mitoloġija klassika - ilpoetessa studjat il-Klassiċi fl-Università - u minn hawn it-titlu tal-ktieb: hemm l-idea tal-poeżija tattifkira, kontra l-kunċett tat-tnessija li jintrabat maxxmara Lete. Hija poeżija moderna ladarba jitħaddem ġeneralment il-vers ħieles. Tematikament naqraw dwar il-jien, l-imħabba, il-mewt, u r-rabta bejniethom, l-inċertezza u l-maturità, il-femminilità (hemm versi ispirati minn Maya Angelou, Sylvia Platt, Daphne Caruana Galizia), Malta (“F’ismek hemm isem ommi/ L-ewwel sillaba/ L-ewwel kelma/ Li tlissen tarbija.”) u l-baħar; hemm versi personali (Niftakrek - Ittra lin-Nannu Louis u Mia, Ana, Norma) u oħrajn ta’ natura politika fis-sens wiesa’ (Hydra), oħrajn spiritwali. Jinħass li l-poeżija hija dik ix-xiħaġa li lill-poetessa żżommha tifla minn ġewwa (Inner Child) u ħajja (I Find Meaning).

VERSES TO MY SON. IN SEARCH OF SOLACE, ta’ Carmen Vella Gauci, Delicon Books, 2021 Il-poeżija titwieled mill-ġerħa, u hawn insibu ġabra ta’ 70 kompożizzjoni poetika li omm kitbet wara ttelfa ta’ binha Andrew ta’ 14-il sena. Il-ktieb jitqassam f’sitt taqsimiet: hemm versi ħfief, oħrajn reliġjużi u kontemplattivi, oħrajn li jesprimu rabja u disperazzjoni, u aktar tard aċċettazzjoni u tama. Laħħar taqsima ġġib l-isem ta’ Stream of Consciousness. Il-ġabra għandha Introduzzjoni ta’ Mark-Anthony Falzon li jorbot il-kliem li hemm imnaqqax fuq il-ġebla ta’ Maymuna, bint Hassan, li mietet fl-1174, mal-versi li naqraw hawn, ladarba ttnejn ifakkruna fid-dgħjufija tal-bniedem imma anki fis-saħħa li jista’ joffri t-twemmin. Hawn il-poetessaomm tesprimi varjetà kbira ta’ emozzjonijiet flimkien mat-taqlib kemm fiżiku kif ukoll mentali li telfa bħal din iġġib magħha. Huma versi li jesprimu niket li hu universali, imma fl-istess ħin xi ħaġa li kull wieħed u waħda minna jrid jaffaċċja u jġarrab bil-mod personali tiegħu u tagħha. Il-poetessa tammetti li permezz tal-poeżiji tagħha xtaqet toffri ħarsa ġewwinija lejn in-niket, kif taffronta dan in-niket, x’tistenna minnu, imma anki versi ta’ tama, rabja, ġudizzju, kollha elementi li naqraw dwarhom matul dan il-vjaġġ partikolari.

60

DWAL MILL-KANTINI, ta’ Joe Camilleri, Horizons, 2021 BIG OAK ON LITTLE MOUNTAIN, ta’ Lou Drofenik, Horizons, 2021 Dan huwa l-11-il rumanz ta’ din il-kittieba rebbieħa anki tal-Premju Nazzjonali tal-Ktieb. Huwa rumanz ta’ iktar minn 300 paġna li joħodna fl-1939 meta lEwropa kienet għaddejja minn baħar imqalleb u lFaxxiżmu, in-Nażiżmu u l-Komuniżmu kienu fl-aqwa tagħhom. Din id-darba r-rakkont huwa ambjentat fleks-Jugoslavja fejn, Giovanni Micallef, qassis Malti jintbagħat biex jieħu ħsieb komunità żgħira imma ma jkunx kapaċi jwaqqaf it-traġedja li tkun se tolqot daqt. Hemm ukoll tfajla li taħrab mill-villaġġ tagħha wara l-mewt ta’ ommha biex issib ruħha l-ewwel filvillaġġ ta’ Dun Giovanni fejn ma tidrax l-ambjent u wara ssib tmur f’Ljubljana fejn tieħu ħsieb ulied koppja ta’ professjonisti. Mill-ġdid, serje ta’ avvenimenti, inkluża d-dikjarazzjoni tal-gwerra, iġiegħlu lit-tfajla titlaq lil din il-familja biex issib kenn fil-muntanja mingħajr ma taf x’hemm lest għaliha.

Dan hu rumanz riċerkat ieħor mill-pinna ta’ Drofenik li jittratta l-eżilju, il-gwerra u l-konsegwenzi ta’ għażliet individwali. Jeħtieġ jinqara!

F’din is-sitt ġabra ta’ novelli ta’ Camilleri nsibu miġburin 15-il novella ġdida. Dan il-kittieb Għawdxi jikteb dwar il-bidliet li l-Gżejjer Maltin u l-Maltin għaddew minnhom f’dawn l-aħħar 50 sena, bidliet li laqtu lill-ambjent naturali u lil ruħna fil-laħam il-ħaj.

Hemm meta jfakkar kittieb Għawdxi ieħor, Ġorġ Pisani. Toħroġ l-idea li hemm il-poeżija fil-ħolqien naturali. Hemm drabi meta Camilleri jagħtina ħarsa fil-fond tal-psike uman imġarrab, f’rabta malpandemija u l-għeluq u s-solitudni li qaflitna fihom.

F’rakkont ieħor jikteb dwar id-differenza bejn dak li hu reliġjuż u dak li hu spiritwali, filwaqt li f’rakkont ieħor iqabbel il-perijodu tal-Interdett ma’ dak talCovid-19. Iberraħ ukoll in-nuqqasijiet ta’ poplu li ma jagħrafx dak li hu lil hinn mill-ponta ta’ mnieħru.

Huma rakkonti li jinsabu f’nofs triq bejn id-”dlam talkantina” u d-”dawl tas-salvazzjoni”. Dan kollu mwassal permezz ta’ Malti idjomatiku mill-isbaħ, filwaqt li xi drabi Camilleri jwassal stati ġewwiena bis-saħħa tal-pittura, qasam għal qalbu ħafna. IlMalti tiegħu għandu mill-ilwien li jkanġu biex joħolqu varjetajiet kromatiċi illimitati.

61