Taflen Wybodaeth Amlwch Your Essential Guide to Amlwch
AMLwCH
www.amlwchtowncouncil.com
Hanes... History... Mae Tref Amlwch yn gorwedd ym mhen gogledd ddwyreiniol Ynys Môn. Mae ei hanes yn mynd yn ôl y tu hwnt i amser y Rhufeiniaid ond y Rhufeiniaid oedd y rhai a wnaeth y mwyaf o waith copr Amlwch. Erbyn y 18fed a’r 19eg ganrif y gweithfeydd copr ar Fynydd Parys oedd y rhai mwyaf yn y byd ac fe dyfodd Amlwch o fod yn harbwr pysgota bychan i fod yn borthladd prysur lle yr oedd mwyn copr yn cael ei gludo ar draws y byd. Dechreuodd diwydiant cludo ar longau a daeth y lle yn ganolfan ryngwladol brysur. Er bod y dyddiau hynny wedi mynd heibio ers cryn amser, mae eu hetifeddiaeth yn parhau mewn llefydd o fewn ac o amgylch Amlwch. Amlwch - Sgwâr Dinorben Square
The town of Amlwch lies on the north-east tip of Anglesey. Its history goes back beyond Roman times but it was the Romans who exploited Amlwch’s copper workings. By the 18th and 19th centuries the copper mines on Parys mountain were the largest in the world and Amlwch itself grew from a small fishing harbour to a busy port where copper ore was shipped worldwide. A shipping industry started up and the place became a busy international centre. Although those days are long past, its legacy lives on in many places in and around Amlwch. Porth Llechog/Bull Bay
Amlwch - Stryd Salem/Salem Street
Tref Amlwch... Amlwch Town... O’i harbwr pysgota a hwylio bychan prydferth ar un ochr i Borth Llechog gyda’i gwrs golff yn edrych dros Ynys Amlwch ar y llall, mae’n werth i chi ymweld ag Amlwch. Mae’r dref yn cadw nifer o adeiladau a safleoedd o’r dyddiau pan oedd copr yn frenin yma a phan roedd yr harbwr ei hun yn gartref i ddiwydiant llongau pwysig. Mae’r Biniau Copr, Y Wylfan a Simneiau’r Gweithdy i gyd yn adrodd am ei gorffennol fel ag y gwna Canolfan Ymwelwyr y Llofft Hwyliau gyda’i harddangosfa o dreftadaeth adeiladu llongau’r porthladd. Mae Mynydd Parys yn gwarchod y dref ac mae’r mwyn copr yn lliwio’r mynydd o hyd, ac y mae gan Amlwch gymaint i ddiolch i’r diwydiant amdano. Darganfyddwch yr hanes hwn yng nghanolfan ymwelwyr ryngweithiol y Deyrnas Gopr yn Amlwch, y dref fwyaf gogleddol yng Nghymru, a oedd ar un adeg, y ganolfan gloddio copr bwysicaf yn y byd.
From its pretty little fishing and sailing harbour on one side, to Bull Bay with its golf course overlooking East Mouse Island on the other, Amlwch is well worth a visit. The town retains many buildings and sites from the days when copper was king here and when the harbour itself was home to an important shipping industry. The Copper Bins, Watch House and Workshop Chimneys all tell of its past as does the Sail Loft Visitor Centre with its exhibition of the port’s ship-building heritage. Parys Mountain guards the town and it is the copper ore, which still stains the mountain with marvellous colours, that Amlwch owes so much. Discover this history in the Copper Kingdom interactive visitor centre, where Amlwch, the most northerly town in Wales was once the most important copper mining centre in the world.
Mynydd Parys... Parys Mountain... Mae nifer o lwybrau yn arwain trwy hafnau anferth, twmpathau o rwbel a phyllau a ddefnyddiwyd ar un adeg ar gyfer gwaddodiad copr. Ar y pen uchaf mae tŷ peiriant trawst a melin wynt a ddefnyddiwyd ar un adeg i bwmpio’r gweithfeydd. Ar 2 Mawrth 1768 fe wnaed darganfyddiad lwcus. Roedd y bloeddio a glywid gan y mwynchwilwyr a’r mwyngloddwyr y diwrnod hwnnw yn cyhoeddi llwyddiant mawr yn y byd copr. Yn dilyn ymrafael cyfreithiol rhwng Syr Nicholas Bayly o Blas Newydd a theulu Lewis o Lys Dulas, daeth y gwaith mwyngloddio dan reolaeth y cyfreithiwr lleol Thomas Williams. Daeth yn ‘Frenin Copr’, yn defnyddio ei gyfoeth i sefydlu ymerodraeth ddiwydiannol. Roedd Williams yn cael ei edmygu’n lleol fel Twm Chwarae Teg, ond nid oedd mor boblogaidd bob amser gyda’i gystadleuwyr diwydiannol. Dros y blynyddoedd, efallai i 3.5 tunnell o graig gael eu cloddio neu eu ffrwydro o’r siafftiau neu o’r pydew brig anferth. I’r dynion, roedd mwyngloddio yn waith peryglus. Roedd rhaffau gyda basgedi yn hongian dros yr hafn, a phowdwr du yn cael ei ddefnyddio i ffrwydro’r wynebau carreg. Roedd merched a oedd yn cael eu galw’n Copar Ladis yn torri’r graig gyda morthwylion ac yn sortio’r mwyn, ac yn canu wrth weithio eu shifft 12 awr blinderus. A maze of paths wind through great chasms, mounds of rubble and pools once used for copper precipitation. On the heights are a nineteenth century beamengine house and a windmill once used for pumping out the workings. On 2nd March 1768 there was a lucky strike. The shouts that went up that day from prospectors and miners heralded a great copper boom. After legal wrangles between Sir Nicholas Bayly of Plas Newydd and the Lewis family of Llys Dulas, mining operations fell under the control of local lawyer Thomas Williams. He became the ‘Copper King,’ using his great wealth to found an industrial empire. Williams was admired locally as Twm Chwarae Teg (‘Tom Fair Play’), but he was not always as popular with his industrial rivals. Perhaps 3.5 million tonnes of rock were dug or blasted from the shafts or the great opencast pit. For the men, mining was perilous work. Ropes with baskets dangled over the abyss, gunpowder blasted out the rockfaces. Women known as Copar Ladis (Copper Ladies) broke the rock with hammers and sorted the ore, singing as they worked their exhausting 12-hour shift.
Llwybr Arfordirol... Coastal Path... Llwybr 130-milltir (210km) yw Llwybr Arfordirol Ynys Môn sy’n mynd o gwmpas yr ynys a lle y gallwch weld golygfeydd gwych o arfordir yr ynys. Mae Amlwch yn lle gwych i ddechrau eich taith – mae daeareg byd enwog, treftadaeth ddiwydiannol a thraethau prydferth yn drysorau ar hyd yr arfordir hyfryd hwn ac mae’r cyfan yma i chi ei ddarganfod. Mae mor greigiog a dramatig ag unrhyw le ym Mhrydain (ac yn aml yn llai prysur) fel y gallwch ei fwynhau mewn heddwch. www.croesomon.co.uk The Isle of Anglesey Coastal Path is a 130-mile (210km) route that circumnavigates the island, taking in the very best of the island’s coastline. Amlwch is the perfect starting point - world class geology, industrial heritage and picturesque beaches are found along this glorious coastline, and it’s just waiting for you to discover it. It’s as rugged and dramatic as anywhere in Britain (and often less crowded) so you can explore in peace. www.visitanglesey.co.uk
Digwyddiadau...
What’s on...
Bydd gwahanol ddigwyddiadau yn cael eu cynnal yn Amlwch drwy gydol y flwyddyn yn cynnwys:- Y Carnifal Blynyddol, Yr Ŵyl Gopr a throi’r Goleuadau Nadolig ymlaen. Am restr o fwy o ddigwyddiadau, ewch i’r wefan www.amlwchtowncouncil.com Various events take place in Amlwch throughout the year including:- The Annual Carnival, Copperfest and Christmas Lights switch on. For more event listings please visit www.amlwchtowncouncil.com
since 1768. A number of buildings and artifacts remain. However it is the vivid colours caused by the processes used to extract the ore which visitors admire today. The Amlwch Industrial Heritage Trust are encouraging visitors to the mountain which has a number of marked trails and viewing centres.
Mynydd Parys
1
Mae creithiau’r gwaith cloddio copr fu’n digwydd ers 1768 i’w gweld o hyd ar Fynydd Parys. Mae nifer o adeiladau ac arteffactau yn dal yno. Fodd bynnag, y lliwiau llachar yn dilyn y prosesau a ddefnyddiwyd i dynnu’r mwyn o’r mynydd sy’n denu’r ymwelwyr yno i’w hedmygu heddiw. Mae Ymddiriedolaeth Treftadaeth Ddiwydiannol Amlwch yn annog ymwelwyr i’r mynydd ac y mae yno nifer o lwybrau wedi’u marcio a chanolfannau gwylio.
Porth Amlwch
3
Ar un amser roedd yn borthladd prysur gyda chychod yn hwylio i Ynys Manaw ac i Lerpwl. Heddiw caiff yr harbwr ei ddefnyddio ar gyfer badau hamdden a diwydiant pysgota bychan sy’n cynnwys tripiau pysgota a physgota cimwch a chrancod ym Môr Iwerddon. Porthladd Amlwch oedd allforiwr copr pwysicaf y byd yn yr 1800au.
Port was the world’s most important exporter of copper in the 1800’s.
Amlwch, Ynys Môn/Anglesey. www.copperkingdom.co.uk
Yr Hen Llofft Hwyliau 2
Mae canolfan ymwelwyr y Llofft Hwyliau yn cynnwys nifer o arddangosfeydd ac arteffactau’n gysylltiedig â hanes morwrol Porth Amlwch. Mae llawr â goleddf anarferol i’r llofft hwylio a chredir mai’r rheswm am hyn yw ei fod yn ei gwneud yn haws i drin darnau mawr o hwyliau llongau. Mae’n lle delfrydol i fwynhau cwpanaid o goffi tra’n gwylio’r gweithgareddau yn yr harbwr!
St Eleth, Sgwâr Dinorben Square, Amlwch, Ynys Môn/Anglesey.
Ein Harglwyddes Seren y Môr 6
Porth Amlwch Port, Amlwch, LL68 9DB.
contains a range of displays and artifacts associated with the maritime history of Amlwch Port. The Sail loft has an unusual sloping floor which it is thought made large pieces of sail easier to handle. A wonderful place to enjoy a coffee whilst watching activity in the harbour!
Y Wylfan
4
Adeiladwyd y Wylfan i beilotiaid oedd yn disgwyl i rwyfo allan ac arwain y llongau hwyliau i mewn ac allan o’r harbwr – dyma leoliad canolfan ymwelwyr GeoMôn yn awr lle ceir arddangosfeydd, taflenni am ddim, teithlyfrau i’w prynu a diodydd ysgafn.
now the visitor centre for GeoMôn, (Anglesey Geopark) with exhibits, free leaflets, guidebooks for sale and refreshments.
Porth Amlwch Port, LL68 9DB.
Porth Amlwch Port, LL68 9DB
01407 832255
www.geomon.co.uk
www.copperkingdom.co.uk
Eglwys Gatholig yw ein Harglwyddes Seren y Môr a adeiladwyd yn y 1930au i ddyluniad gan bensaer Eidalaidd, Giuseppe Rinvolucri, gan ddefnyddio concrid wedi ei gryfhau. Mae’r eglwys ar siâp cwch wedi troi drosodd.
Our Lady Star of the Sea
Our Lady Star of the Sea is a
7 Canolfan Hamdden Amlwch
Amlwch Leisure Centre
Amlwch Leisure Centre has Pentrefelin, Amlwch, LL68 9TH.
Canolfan Y Deyrnas Gopr 8
Bull Bay
Amlwch Port Craig Ddu
4
2
3 Ce
i
Br
een Qu treet S
ch rk lw s Pa Am es in s Bu
t ee Bonc Yr
Street
Ffordd Llaneilia
n
Llaneilian
l
yn dw w Ma Dys
Porth Amlwch Port, LL68 9DB.
cef ryn
01407 830298
Ffo
Clwb Golff Porth Llechog
Y Tan Bry n
Afon Goch 7
ALwEDD // KEY
B5111
n Pe
www.copperkingdom.co.uk
9
rdd
es Mawyn Ll
e
Ca
A5025
Gorsaf Heddlu // Police Station Llyfrgell // Library Maes Parcio // Car Park
felin
I MYNYDD PARYS TO PARYS MOUNTAIN
Swyddfa’r Post // Post Office Ysgol Uwchradd // Secondary School
1
is an award winning heritage centre based in Amlwch Port. It houses a number of interactive displays which help describe the history of copper mining in the area. Displays in the centre describe how copper was mined at Parys Mountain and then taken down to Amlwch Port where it was further processed before being shipped around the world. `Building of the Year for 2014` by the Royal Society of Architects.
The Copper Kingdom centre
yn
Pen y
YB
Pentr e
Tan
01407 830060
The Copper Kingdom Centre
Awell fr
Salem
Canolfan treftadaeth sydd wedi ennill gwobrau yw’r ganolfan ac fe’i lleolir ym Mhorth Amlwch. Yno ceir nifer o arddangosfeydd rhyngweithiol sy’n helpu i ddisgrifio hanes y gwaith cloddio copr yn yr ardal. Mae arddangosfeydd yn y canol yn disgrifio sut y cafodd copr ei gloddio ym Mynydd Parys ac yna ei gludo i lawr i Borth Amlwch lle y byddai’n cael ei brosesu ymhellach cyn cael ei gludo ar longau o amgylch y byd. Enillodd wobr ‘Adeilad y Flwyddyn 2014’ gan Gymdeithas Frenhinol y Penseiri.
n
Maes
Llewelyn
Orchard Park
Go ch Go
Stryd Y Frenhines
eet
Str
Str
Ystad Glorian
t
Stree
We ll
Machine Street
rwe
t
Be
Burwen Road
ane
sL
5
y Wesle
Ga
Lon Bach
t
tree
na S
Mo
ol
Lon
9
ys
ar Par
e Sgw
Maes Mona
po
Maes Ednyfed
Oden
Parys Road
A5025
en orb Dinquare S
ick
d Hill
Ffordd Y Wendon
Ba B y Rull oa d
8
Ednyfe
c bon
Craig Y Don
Lodg
da hes
Pe n
Llwybr Arfordirol Coastal Path
eny dd P Ffor
Porth Llechog Bull Bay 6
much to offer, from regular exercise classes, swimming courses and a modern fitness suite.
Mae gan Ganolfan Hamdden Amlwch lawer i’w gynnig, yn cynnwys dosbarthiadau ffitrwydd rheolaidd, cyrsiau nofio ac ystafell ffitrwydd fodern.
The Watch House was built for pilots whilst waiting to row out and guide the sailing ships in and out of the harbour – this is
The Sail loft Visitor centre
Roman Catholic church which was built in the 1930s to a design by an Italian architect, Giuseppe Rinvolucri, using reinforced concrete. The church is in the shape of an upturned boat.
Ffordd Porth Llechog/Bull Bay Road, Amlwch. LL68 9ED.
The Watch House
The Old Sail loft
Eglwys y plwyf yw Eglwys Sant Eleth a adeiladwyd yn y dull Neo-glasurol yn 1800. Oherwydd llewyrch cynyddol y dref yn sgil y cloddio copr yn ystod y 19eg ganrif, fe adeiladwyd yr eglwys i wasanaethu’r boblogaeth oedd yn tyfu yn y dref. St Eleth’s Church is a parish church built in the
At one time it was a busy port, with boats sailing to the Isle of Man and to Liverpool. Today the harbour is used for leisure craft and a small fishing industry that includes fishing trips and lobster and crab fishing in the Irish Sea. Amlwch
Parys Mountain retains the scars of mining activity
Neo-classical style in 1800. Increasing prosperity in the town through copper mining during the 18th century led to the construction of the church to serve the growing population.
St Eleth’s Church
Amlwch Port
Parys Mountain
5 Eglwys Sant Eleth
Dyma’r pentref mwyaf gogleddol yng Nghymru ac yma hefyd y mae cwrs golff mwyaf gogleddol Cymru a agorwyd ac a gyllidwyd gan ŵr aristocrataidd lleol yn 1913. Mae Ynys Amlwch yn gorwedd yn y bae, ac y mae’r arfordir yma yn greigiog iawn gyda nifer o ogofeydd.
Wales’ most northerly golf course which was opened and funded by a local aristocrat in 1913. The island of East Mouse lies within the bay, the coastline of which is rocky and contains many caves.
Bull Bay Golf Club
It is the most northerly village in Wales and also contains Ffordd Porth Llechog/Bull Bay Road, Amlwch, LL68 9RY. 01407 830960
bullbaygc.co.uk
Sut i gyrraedd yno... How to get here... Gellir cyrraedd Tref Amlwch yn rhwydd o’r A55, sef y brif ffordd arfordirol drwy Ogledd Cymru. Yn gyntaf trowch ar hyd yr A5025 a dilynwch yr arwyddion i Fenllech/Amlwch. Ewch ymlaen ar yr A5025 am tua 17 milltir a byddwch yn cyrraedd Tref Amlwch. Amlwch Town can be easily accessed from the A55 which is the main coastal route through North Wales. Firstly take the A5025 exit and follow the signs to Benllech/Amlwch. Continue on the A5025 for approx 17 miles and you will reach the Town of Amlwch.
MOELFRE
Amlwch Town Council, Lôn Goch, Amlwch. LL68 9EN. 01407 832228
www.amlwchtowncouncil.com
council@amlwchtowncouncil.com
Cynhyrchwyd gan Gyngor Sir Ynys Môn, Cyngor Tref Amlwch Produced by Isle of Anglesey County Council, Amlwch Town Council Diolchiadau arbennig i: Archifau Ynys Môn, Firecracker Design & Print, Wales on View, Andy Thompson Special thanks to: Anglesey Archives, Firecracker Design & Print, Wales on View, Andy Thompson Ariannwyd gan Raglen Tair Tref Ynys Môn, Cyngor Sir Ynys Môn Funded by the Anglesey Three Towns Programme, Isle of Anglesey County Council