Strawbale w Polsce - Maciej Jagielak

Budownictwo z użyciem kostki słomianej w Polsce na tle ogólnej charakterystyki tej technologii.

Maciej Jagielak I Rok studiów doktoranckich WA PK email: jagielakmaciej@gmail.com kom.668383944

Abstrakt: Technologia budowy domów z kostki słomianej (ang. strawbale) wynaleziona w USA pod koniec dziewiętnastego wieku od trzydziestu lat przeżywa swego rodzaju renesans i zdobywa popularność w wielu krajach europejskich. W roku 2000 rozpoczęto budowę pierwszego domu w Polsce. W roku 2010 liczba zrealizowanych i będących w realizacji budów przekracza dwadzieścia. Praca ta jest próbą podsumowania pierwszej dekady obecności tej technologii w Polsce, na tle ogólnej charakterystyki technologii strawbale.

SPIS TREŚCI: 1.WSTĘP str.4 2.OGÓLNE INFORMACJE O BUDOWNICTWIE Z KOSTKI SŁOMIANEJ. str.6 2a.Czym jest kostka słomiana czyli strawbale str.6 2b. Historia str.7 2c. Metody budowy z użyciem kostek słomianych str.8 2d. Zalety i wady budowania z kostki słomianej str.9 3.HISTORIA I CHARAKTERYSTYKA WAŻNIEJSZYCH OBIEKTÓW STRAWBALE W POLSCE str.13 4.AKTUALNY STAN BUDOWNICTWA Z KOSTKI SŁOMIANEJ W POLSCE str.16 4a. Mapa położenia inwestycji str.16 4b. Lista inwestycji wraz ze zdjęciami str.17 5. PERSPEKTYWY ROZWOJU str.23 6.PODSUMOWANIE str.25 7.BIBLIOGRAFIA str.26

1.WSTĘP W obliczu coraz większej świadomości zagrożenia nadchodzącym kryzysem energetycznym, efektem cieplarnianym oraz innymi problemami związanymi bezpośrednio z funkcjonowaniem światowej gospodarki w oparciu o tanie paliwa kopalne, potrzeba zmian, we wszystkich właściwie dziedzinach życia człowieka, wydaje się nieunikniona1. Fakt, że wznoszenie, a w następnej kolejności użytkowanie budynków jest odpowiedzialne za ok 35% emisji dwutlenku węgla (w krajach rozwiniętych)2, sprawia, że zmiany w tej branży są szczególnie pożądane.

W przypadku architektury wyróżnia się zasadniczo dwa bardzo odmienne sposoby postrzegania i rozwiązywania problemów związanych z szeroko pojętą ekologią.3 Pierwszy, nazywany angielskim terminem high-tech bazuje na doskonaleniu i wynajdywaniu nowych rozwiązań technologicznych, zwykle koncentrujących się na redukcji zapotrzebowania na energię pochodzącą z paliw kopalnych, bądź zastępowania ich alternatywnymi źródłami energii. Drugi nurt, zwany low-tech, rezygnuje z coraz bardziej skomplikowanych rozwiązań technicznych, zwykle proponując w zamian rozwiązania oparte o naturalne, mniej przetworzone materiały. Często sięga do wzorów z przeszłość: do rozwiązań technicznych sprzed ery tanich paliw kopalnych i stara się wyciągać z nich wnioski.4 Ta fundamentalna różnica, sprawia, że techniki low-tech nie są jak na razie wstanie zdobyć poważniejszego udziału w rynku budowlanym krajów rozwiniętych. Stosowanie nieprzetworzonych, ogólnie dostępnych materiałów nie jest na rękę przemysłowi budowlanemu, co powoduje w konsekwencji brak wsparcia finansowego dla rozwoju takich rozwiązań.

Pozostający w opozycji do głównego kierunku rozwoju technologii budowlanych low-tech rozwija się zaskakująco prężnie w oparciu o oddolne inicjatywy (tzw. grassroots) bez wsparcia rządów i przemysłu.5 Atrakcyjność tego ruchu to nie tylko merytoryczne argumenty (redukcja zanieczyszczenia środowiska, niska cena materiałów budowlanych), ale także wpisanie się w idee powrotu do natury, stale towarzyszące człowiekowi cywilizowanemu.

Nowym i bardzo pozytywnym zjawiskiem jest szeroko zakrojona, międzynarodowa wymiana doświadczeń z zakresu alternatywnych metod budowania, którą umożliwia internet. Poza oczywistym przyśpieszeniem rozwoju technologii umożliwia to łatwy dostęp do fachowej wiedzy, przybliżając proces budowy inwestorom i przyszłym mieszkańcom, często umożliwiając ich zaangażowanie w proces budowy.

Wśród szerokiego i zróżnicowanego wachlarza sposobów budowania określanych mianem low-tech wyróżnia się grupa technologii opartych na dwóch materiałach które stosowano łącznie od czasów prehistorycznych. Te dwa materiały, występujące dość powszechnie na wszystkich kontynentach to ziemia (glina) i słoma. Metodą budowy z tej grupy, która od ok 30 lat zdobywa coraz szersze uznanie na świecie, jest wykorzystanie do budowy kostek prasowanej słomy nazywanych w USA, skąd się wywodzi, strawbale.

1 Peter Droege, Odnawialne miasto, wykład z cyklu „Co to jest architektura”, Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha, Kraków 26.04.2010.

2 Jakub Wihan, Humidity in strawbale walls and it's effects on decomposition of straw, praca magisterska na University of East London School of Computing and Technology, 2007.

Praca dostępna na stronie autora: http://www.jakubwihan.com/pdf/thesis.pdf ,dostęp 20.09.2010.

3 Marcin Mateusz Kołakowski, Rewolucja z beczki Diogenesa, Architektura i Biznes 6/2005, Kraków, 2005, Wydawnictwo 'RAM'.

4 Lloyd Kahn, Shelter, Bolinas, 2010 (reprint wydania z 1973), Shelter Publications inc., str. 3-5 5 Barbara Jones, Building with straw bales, Totnes, 2009, Green Books, str 25.

Ze względu na szereg zalet w tym przede wszystkim bardzo dobrą izolacyjność cieplną i oddychalność przegród wykonanych w tej technice zjednała sobie zagorzałych zwolenników w wielu krajach europejskich, a w ciągu ostatniej dekady także w Polsce.

W roku 2000 rozpoczęto pierwszą budowę domu z wykorzystaniem kostek słomy na terenie naszego kraju6. W roku 2010 liczba zrealizowanych i będących w realizacji budynków przekracza dwadzieścia.7 Obserwacja dotychczasowego rozwoju strawbale w Polsce pozwala stwierdzić, że technologia ta jest aktualnie w fazie szybkiego rozwoju i profesjonalizacji wykonawstwa, a co za tym idzie ma szanse na zdobycie istotnego udziału na rynku ekologicznego budownictwa w Polsce.

W przeciwieństwie do budownictwa z gliny, które ma w Polsce długą tradycję, a także znaczną ilość literatury fachowej8, budownictwo z kostki słomianej nie doczekało się jeszcze opracowań naukowych w języku polskim.

IL.1

IL.2

IL.1 The Footprint Project, Cumbria, Amazon Nails (źródło: http://www.amazonails.org.uk/index.php?contentId=80 , dostęp 21.09.2010) Wzory przykład inwestycji wykorzystującej techniki low-tech.

IL.2 Haus Braun, Disentis, Atelier Werner Schmidt (źródło: http://www.atelierwernerschmidt.ch/ Publikationen.html, dostęp 21.09.2010) Budynek wykonany z kostki słomianej, przełamujący podziały między low-tech i high-tech.

6 http://earthhandsandhouses.org/ehah-projects.htm , dostęp 20.09.2010. (Strona internetowo budowniczych domu).

7 Dane własne autora, więcej na stronie 13 8 Danuta Kupiec-Hyła, Szansa dla budownictwa z gliny w warunkach rozwoju zrównoważonego budownictwa mieszkaniowego, Czasopismo Techniczne z3/2007, Kraków, 2007, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej

2.OGÓLNE INFORMACJE O BUDOWNICTWIE Z KOSTKI SŁOMIANEJ. 2a.Czym jest kostka słomiana czyli straw bale.

Słoma (ang. straw) to suche łodygi (pozbawione korzeni i kłosów) roślin, głównie zbóż.

W przeciwieństwie do siana słoma nie powinna zawierać w sobie ziarna ani liści, nie jest więc atrakcyjna jako pożywienie dla zwierząt. W rolnictwie jest używana głównie jako podściółka.9 Kostka słomiana to słoma sprasowana mechanicznie i związana sznurkiem lub drutem przez prasę kostkującą. Występują różne rodzaje pras, które dodatkowo mają możliwość produkcji różnych rozmiarów kostek, stąd ilość możliwych wymiarów kostek jest bardzo duża. Gernot Minke10 dzieli kostki na trzy grupy rozmiarowe: małe o wymiarach: wys. ok 35cm, szer. ok 50cm, dł. 50-120cm, średnie: wys. ok 50, szer. ok. 80, dł. ok 70-240, i jumbo: wys. ok. 70, szer. ok. 120, dł. ok.. 100-300cm11. Najczęściej wykorzystywane do celów budowlanych są te pierwsze, ich zaletą jest możliwość ustawiania ścian ręcznie bez użycia podnośników. Jeśli nie zaznaczono inaczej wszelkie informacje zawarte w tekście dotyczą budowy z kostek małych.

W Polsce funkcjonuje sporo różnych terminów potocznie używanych wymiennie z określeniem kostka słomiana: prasak, presak, balot, bela itp. W przypadku dwóch ostatnich zachodzi możliwość pomyłki z innym sposobem składowania: słomy w formie dużych rolowanych bali. By uniknąć dywagacji natury lingwistycznej, na potrzeby niniejszego artykułu autor przyjmuje określenie „kostka słomiana” jako odpowiednik angielskiego terminu straw bale.

Jako, że w literaturze anglojęzycznej strawbale (jako skrót od strawbale building) oznacza też całą technikę wznoszenia ścian (łącznie odpowiednimi tynkami etc.), w takim samym sensie będzie używane określenie „budowa z kostki słomianej”.

IL.3

IL.4

IL.3 „Roboty Parkowe”, happening przed budynkiem WA PK, Kraków 24.05.2010 (zdjęcie autora) Na zdjęciu widoczne kostki z najczęsćiej wykorzystywanej grupy rozmiarowej: małe.

IL.4 Haus Braun, budowa, Disentis, Atelier Werner Schmidt (źródło http://www.atelierwernerschmidt.ch/Publikationen.html, dostęp 21.09.2010) Zdjęcie przedstawia budowę obiektu o nośnych ścianach z kostek słomianych rozmiaru jumbo.

9 Gernot Minke, Friedemann Mahlke, Building with straw.Design and Technology of a sustainabile architecture,Basel/Berlin, 2005, Birhauser, str. 19 10 ibidem 11 Podane wymiary są orientacyjne np. występują też kostki węższe niż 50cm. Przyp. autora

2b. Historia.

Na tle technik takich jak glina w bloczkach, czy glina lekka, wykorzystujących mariaż słomy i gliny wznoszenie budynków z kostek słomy jest relatywnie nowym sposobem budowania.

Powstawanie pierwszych domów z kostek słomianych nastąpiło w drugiej połowie XIX wieku, po pojawieniu się w pierwszych maszyn do kostkowania słomy. Pierwsze budowle wzniesiono w Nebrasce (USA), wykorzystując, z braku innych materiałów, prasowaną słomę do wznoszenia ścian nośnych. Wynalazek okazał się mieć duże walory użytkowe: domy wykonane w ten sposób są świetnie izolowane termicznie, a odpowiednio otynkowane gliną są również trwałe. Najstarsze z nich, zachowane w USA, przetrwały już ponad 100 lat. Tradycja budowania domów z nośnymi ścianami z kostki słomianej przetrwała tam do lat czterdziestych dwudziestego wieku.

Ponowne „odkrycie” tej technologii nastąpiło w latach siedemdziesiątych na fali kryzysu energetycznego i post-hippisowskich idei powrotu do natury. Od tamtego czasu strawbale zdobywa coraz większą popularność najpierw w USA a następnie na całym świecie. W Europie przykładem może być Wielka Brytania, gdzie pierwszy obiekt powstał roku 1994, a w roku 2010 szacuje się ich ilość na kilkaset12.

IL.5

IL.6

IL.5 Pilgrim Holliness Church, Arthur Nebraska, rok budowy 1926, zdjęcie z roku 2010. (źródło: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Arthur_Pilgrim_Holiness_Church_from_NW.JPG) IL.6 Pionierzy budownictwa strawbale, Nebraska. (źródło: http://www.oekofilm.de/index.php?id=20,33,0,0,1,0)

12 B.Jones, op.cit, str 13

2c. Metody budowy z użyciem kostek słomianych.

Istnieje wiele różnych metod wykorzystywania kostki słomianej do celów budowlanych.

Zasadniczo dzieli się je jednak na dwie grupy13 w zależności od funkcji, jaką pełni sprasowana słoma w ścianie. W pierwszej grupie kostki słomiane mają w ścianie funkcję nośną stąd angielska nazwa loadbering (ang. nośny, przenoszący obciążenia). Inna nazwa tej grupy to Nebraska style (czyli styl z Nebraski) od stanu w którym po raz pierwszy użyto takiego rozwiązania. W drugiej grupie kostki nie przenoszą obciążeń, służą jedynie jako wypełnienie ściany, stąd termin infill (ang. wypełnienienie). Funkcje nośną pełni najczęściej konstrukcja drewniana.

Obydwie techniki mają swoich zwolenników. Do zalet rozwiązania loadbering należy zaliczyć przede wszystkim znaczne ograniczeni ilości użytego drewna, co jest uzasadnione zarówno ekologicznie jak i ekonomicznie. Realnym problemem, który trzeba brać pod uwagę jest kompresja słomy pod wpływem obciążenia. Wymaga to odpowiedniej wiedzy i doświadczenia zarówno na etapie projektowania jak i wykonawstwa. Utrudnieniem w popularyzacji tej techniki są uprzedzenia inwestorów , wykonawców, projektantów, a w wielu krajach także problemy z akceptacją takiego rozwiązania przez przepisy budowlane. Stosowanie ścian nośnych z kostki słomianej łączy się też z ograniczeniem rozmiaru budynków: jak na razie największe obiekty mają 2 kondygnacje14 ( nawet 3- 4 kondygnacje w przypadku bardzo mocno sprasowanych kostek rozmiaru jumbo15). Nośne ściany bezwzględnie wymagają stosowania mocno sprasowanych, zwartych kostek, które np. w Polsce są trudno dostępne.

Technika infill jest rozpowszechniona przede wszystkim dlatego, że nie wprowadza rewolucyjnych zmian w sposobie projektowania i budowania. Nie ma problemów z obliczaniem wytrzymałości konstrukcji, nie trzeba się zmagać z problemem osiadania ścian. W wielu krajach łatwiej jest o pozwolenia budowy, ubezpieczenie itp. Można też budować obiekty o dowolnych niemalże gabarytach a jakość kostek ma mniejsze znaczenie. Nie bez znaczenia dla potencjalnych inwestorów jest też poczucie bezpieczeństwa związane z zastosowaniem 'sprawdzonej' konstrukcji.

Obiektywnym argumentem jest możliwość wykonania dachu przed rozpoczęciem prac z użyciem słomy, co w znacznym stopniu uniezależnia proces budowy od pogody.

Ciekawym rozwiązaniem, które mieści się w obrębie grupy infill jest budowa z prefabrykatówfragmentów drewnianej konstrukcji ścian wypełnianych kostkami i wstępnie tynkowanych przed montażem na miejscu przeznaczenia. Niewątpliwą zaletą jest możliwość uniezależnienia budowy od pogody. Minusem jest duże zużycie drewna, wymagana bardzo wysoka precyzja wykonania (i związany z tym koszt) i trudny do rozwiązania detal łączenia modułów.

Oprócz wymienionych wyżej grup funkcjonują też różnego rodzaju rozwiązania mieszane16 Wśród nich uwagę zwraca koncepcja lekkiej konstrukcji drewnianej używana m.in. w Wielkiej Brytanii przez organizację Amazon Nails17. Bardzo lekka konstrukcja słupowa umożliwia postawienie dachu w pierwszej kolejności, ale uzyskuje sztywność dopiero ustawienie kostek słomy.

13 G.Minke, F.Mahlke, op.cit, str 21-24.

14 B.Jones, op.cit, str 74-75.

15 http://www.atelierwernerschmidt.ch/realisiert.html, dostęp 20.09.2010, (strona internetowa Wernera Schmidta, architekta wykorzystującego kostki 'jumbo' w swoich projektach).

16 B.Jones, op.cit, str 29-35.

17 http://www.amazonails.org.uk/page/home , dostęp 20.09.2010, (strona internetowa organizacji).

IL.7

IL.8

IL.7 Wypełnianianie słomą ściany w systemie infill. Warsztaty podczas European Straw Bale Gathering, Reimst 2009, (Źródło: relacja filmowa z warsztatów http://www.strawbale.pl/, dostęp 20.09.2010) IL.8 Piętrowy bliźniak w technologii loadbering,Raleigh Cross Inn, Amazon Nails. (źródło:Barbara Jones, Building with straw bales, Totnes, 2009, Green Books) (źródło: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Arthur_Pilgrim_Holiness_Church_from_NW.JPG)

Pokrewnymi do kostek słomy rozwiązaniami są różnego rodzaju produkty ze słomy produkowane specjalnie dla celów budowlanych. Przykładem może być system paneli Stramit, który jest stosowany już od 50lat.18 Innym ciekawym rozwiązaniem jest propozycja kabli słomianych w systemie StrawJet, z których można tworzyć elementy konstrukcyjne np. słupy.19 Systemy tego rodzaju i ich ewentualne zastosowanie w Polsce nie są jednak przedmiotem niniejszej pracy.

Innym zagadnieniem, które stanowi nieodłączny element zarówno techniki loadbering jak infill jest sposób wykończenia i zabezpieczenia ściany z kostek słomy. Najpopularniejszym rozwiązaniem jest pokrycie ścian kilkucentymetrową warstwą tynku glinianego, wapiennego, lub cementowego, ewentualnie kombinacji powyższych. Nazwa tynk nie jest tu do ko końca adekwatna, ponieważ warstwa ta nie tylko zabezpiecza ścianę przed działaniem warunków atmosferycznych, ale także pełni ważną rolę dla zapewnienia stabilności ścian. Niektóre źródła zakładają nawet wiodący udział warstwy tynku w przenoszeniu obciążeń.20 Stosowanie tynku cementowego (często na siatce stalowej) jest popularne w USA i ma po części związek z tamtejszymi przepisami budowlanymi. Ze względu na podatność na pękanie podczas osiadania słomy oraz słabą paro-przepuszczalność nie cieszą się takim uznaniem w Europie. Tynki gliniane i wapienne są bardziej elastyczne i dzięki temu są mniej narażone na pękanie21. Dodatkowo są paro-przepuszczalne umożliwiają wysychanie kostek słomy w razie gdyby doszło do zawilgocenia ściany.22 Glina ma też właściwości higroskopijne i pomaga utrzymywać korzystną wilgotność we wnętrzu domu. Stosowanie tynków glinianych i wapiennych jest też znacznie bardziej ekologiczne23.

18 http://www.stramit.co.uk/, dostęp 20.09.2010 (strona internetowa producenta) 19 Ingeborga Cygankiewicz, Nowe sposoby użycia tradycyjnych materiałów budowlanych, Przestrzeń i Forma 12/2009, Szczecin 2009, Szczecińska Fundacja Edukacji i Rozwoju Addytywnego "SFERA", str .165-166.

20 Bruce King, Buildings of earth and straw. Structural design for rammed earth and straw-bale architecture,Sausalito 1996, Ecological Design Press, str. 104-114 21 B.Jones, op.cit, str 106 22 Jakub Wihan, op.cit, passim 23 B.Jones, op.cit, str 106

2d. Zalety i wady budowania z kostki słomianej.

W porównaniu do innych metod budowy z użyciem naturalnych materiałów, strawbale wyróżnia się przede wszystkim doskonałymi właściwościami termoizolacyjnymi. Otynkowana ściana z (małej) kostki słomianej (kładzionej słomkami w poprzek ściany) ma współczynnik U nawet rzędu 0,12W/m2 jak podaje G.Minke24. To sprawia, że jest techniką pozwalającą oszczędzać energię i ograniczać emisję gazów cieplarnianych , na wszystkich etapach życia budynku.

Słoma prasowana w kostkach i glina są materiałami powszechnie dostępnymi i tanimi, zarówno w USA jak i w Europie. Co więcej, słoma jest materiałem corocznie odnawialnym.

W wielu krajach np. USA, Wielka Brytania produkuje się jej zbyt dużo i w konsekwencji jest uważana za odpad z produkcji ziarna. Dochodzi do tego, że rolnicy muszą niewykorzystaną słomę palić lub worywać w ziemię25. Jako prawie nieprzetworzony (kostkowanie słomy odbywa się mechanicznie, bez dodatków klejących) materiał pochodzenia roślinnego kostka słomiana w procesie produkcji wymaga niewielkiej emisji CO2 do atmosfery. Jedyny wydatek energetyczny to zapotrzebowanie na energię maszyny do kostkowania oraz transport kostek na budowę, który nie powinien przekraczać kilku do kilkunastu kilometrów. Dodatkowo, podczas wzrostu, zboża pochłaniają CO2 z atmosfery oddając tlen. Co za tym idzie, w przypadku kostki słomianej możemy mówić o materiale budowlanym z ujemnym wskaźnikiem śladu węglowego (ang. carbon footprint), definiowanego jako suma emisji gazów cieplarnianych wywołanych bezpośrednio lub pośrednio przez dany produkt 26.

Także glina, drugi podstawowy materiał wykorzystywany w technologii strawbale jest materiałem naturalnym, który nierzadko jest dostępny na miejscu budowy lub w niewielkiej od niej odległości. Także w tym przypadku ilość energii potrzebna do pozyskania i zastosowania (a więc: wydobycia, transportu, rozdrabniania, mieszania, i ewentualnego tynkowania agregatem) jest niewielka w porównaniu z innymi materiałami budowlanymi.

Kolejną korzystną dla środowiska cechą ścian (czy innych ustrojów budowlanych: podłóg, dachów) ze słomy i gliny jest możliwość ich pełnego skompostowania w przypadku rozbiórki budynku.

Niska cena słomy i gliny sprawia, że jako jedną z głównych zalet ich stosowania w budownictwie wymienia się możliwość znacznych oszczędności podczas budowy.

Drugim źródłem potencjalnych oszczędności jest możliwość pracy własnej, lub też korzystania z nie wykwalifikowanych pracowników, organizacji warsztatów edukacyjnych itp. co związane jest z prostotą i pozytywnym wizerunkiem technologii strawbale.

Stowarzyszenie Biobudownictwa wyliczyło (stan na rok 2007), że materiały na budowę domu kostek słomy tynkowanych gliną o powierzchni 120m2 mogą wynosić nawet tak nie wiele jak 70-90tys złotych 27. Do podobnych wniosków dochodzi w kosztorysie do swojego projektu ekologicznej wioski Mateusz Marcel.28 Trzeba jednak być ostrożnym w odniesieniu do tak optymistycznych wyliczeń, przede wszystkim dlatego, że dotyczą one rozwiązań, które jak na razie wciąż uchodzą za eksperymentalne, lub wymagają wielkich nakładów pracy m.in. fundamentów żwirowych, konstrukcji z żerdzi, ciosania wiórów pokrycia dachowego bezpośrednio na budowie itp.

24 G.Minke, F.Mahlke, op.cit, str 29 25 B.King, op.cit, str 4-5.

26Definicja wg UK Carbon Trust, tłumaczenie autora http://www.carbontrust.co.uk/cut-carbon-reducecosts/calculate/carbon-footprinting/pages/carbon-footprinting.aspx dostęp18.09.2010 27http://biobudownictwo.org/koszty-budowy/ ,dostęp 18.09.2010 28Mateusz Marcel, Ekowioska Wrocław Biskupin,praca magisterska na WA Politechniki Wrocławskiej 2009/10, str.65 Praca dostępna na stronie: http://hotfile.com/dl/68178372/d04be1e/marcel_matusz_-_projekt_dyplomowy__cz_pisemna.pdf.html , dostęp 20.09.2010

Jak do tej pory żadna z większych (powyżej 100m2 PU) polskich realizacji nie jest zbudowana w oparciu o komplet rozwiązań proponowanych przez wymienione źródła.

Dotychczasowa praktyka w Polsce (zwłaszcza niedokończone budowy w Wysokiej, Mieściskach) nie potwierdza też informacji o rzekomo dwukrotnie mniejszym nakładzie pracy potrzebnym do wzniesienia domu z użyciem kostek słomy w stosunku do standardowych technologii 29.Warto też zauważyć, że prace związane z układaniem kostek słomianych w ścianie i tynkowaniem gliną są dość mocno zależne od pogody, co potencjalnie może przedłużyć budowę.

Przy opisie możliwych oszczędności autorzy z wieloletnią praktyką, tacy jak Barbara Jones czy Gernot Minke zachowują daleko idącą ostrożność. Jones przyznaje nawet, że w warunkach brytyjskich, cena domu w technologii strawbale budowanego przez profesjonalnego wykonawcę będzie wyższa niż najtańszych domów w standardowych technologiach (odpowiednio ok.100tys i 80tys funtów za dom o powierzchni użytkowej 120m2). Podkreśla jednocześnie, że porównanie takie jest nieadekwatne, ponieważ będą to domy o zupełnie innym standardzie, zwłaszcza jeśli chodzi o poziom ocieplenia, a co za tym idzie przyszłych kosztów ogrzewania.30 Wydaje się, że jest to dobrze uzasadniony sposób postrzegania kosztów domu w technologii kostki słomianej.

Pierwsze pytania, które zwykle padają w kontekście użycia słomy w budownictwie, to kwestie palności, gryzoni, podatności na wilgoć i procesy gnilne.

Kwestia odporności na ogień jest stosunkowo dobrze zbadana (testy m.in. w USA, Austrii i Niemczech). Austriackie testy wykazały 90 minutową odporność ogniową ściany z kostki słomianej otynkowanej gliną od wewnątrz a tynkiem wapiennym od zewnątrz.31 Zagrożenie gryzoniami i robactwem nie jest większe niż w przypadku standardowych technik budowlanych32. W prawidłowo wykonanej ścianie z dobrej kostki słomianej nie powinno być szczelin, które są zwykle wykorzystywane przez gryzonie, a słoma nie powinna zawierać ziarna.

Gruba warstwa twardego tynku stanowi dodatkowe zabezpieczenie.

IL.9

IL.10

IL.9 Jedną z metod umożliwiającą oszczędnośc czasu przy tynkowaniu jest „strzyżenie” ściany w celu zapewnienia gładkiej powierzchni- na zdjęciu warsztaty ESBG 2009, autor zdjęcia Paweł Sroczyński (źródło: http://picasaweb.google.com/sroker/ESBG2009Reims#) IL.10 Tynki można nakładać maszynowo. (źródło: http://www.baubiologie.at/europe/index.html )

29http://biobudownictwo.org/koszty-budowy/ ,dostęp 18.09.2010 30 B.Jones, op.cit, str 16-20 31 G.Minke, F.Mahlke, op.cit, str.34 32 B.Jones, op.cit, str 139

Realnym zagrożeniem dla budynku w technice strawbale jest zawilgocenie kostek słomy w stopniu powodującym gnicie słomy. Dlatego podręczniki zgodnie podkreślają konieczność chronienia słomy przed zawilgoceniem. Jako standard uznaje się takie rozwiązania jak zabezpieczenie ściany szerokim okapem, odpowiednio wykonane tynki zewnętrzne, czy podniesienie ściany na cokole zabezpieczającym przed odpryskami deszczu. Dokładnie kwestie te analizuje Jakub Wihan w swojej pracy magisterskiej. Jego badania przynoszą dość pocieszające rezultaty. Słoma w ścianie gnije dopiero, gdy wewnątrz przegrody wilgotność względna na poziomie 98%lub wyższym utrzymuje się przez dwa dni lub dłużej. Procesy gnilne zatrzymują się, gdy słoma wyschnie. Jednocześnie przestudiowane przez Wihana przypadki wykazują, że w przypadku zastosowania tynków glinianych i wapiennych możliwe jest wysuszenie nawet poważnie przemoczonej ściany.33 Cecha charakterystyczną budowli z kostki słomianej są grube ściany, zwykle ponad pół metrowej szerokości. Może być to wadą (strata powierzchni użytkowej) w przypadku, gdy powierzchnia zabudowy jest ściśle limitowana. Jednocześnie grube ściany mają swoje walory plastyczne, które mogą być wykorzystywane w projektowaniu.

Poważnym utrudnieniem w procesie budowy jest fakt, że kostki słomy, a także glina nie są standaryzowanymi materiałami budowlanymi. Utrudnia to projektowanie, a także planowanie czasu budowy. Mogą wystąpić problemy z zakupem materiału odpowiedniej jakości, a poza tym konieczna jest wiedza i doświadczenia w ocenie przydatności materiałów do celów budowlanych..

IL.11

IL.12

IL.11 Słabej jakości kostki słomy: krótkie słomki, duża domieszka chwastów, słaba kompresja (zdjęcie autora).

IL.12 Dobrej jakośći kostki na budowie The Footprint project, Cumbria. (źródło:http://www.strawfootprint.org/construction/courses/straw_course_2/files/Footprint_060531_027.html, dostęp 20.09.2010)

33 Jakub Wihan, op.cit, passim

3.HISTORIA I CHARAKTERYSTYKA WAŻNIEJSZYCH OBIEKTÓW STRAWBALE W POLSCE Krótka (trwająca na razie dekadę) historia strawbale w Polsce została opisana z pogrupowaniem poszczególnych realizacji względem wykonawców prac, co pozwala dostrzec związki pomiędzy poszczególnymi budowami.

W Polsce pierwszy dom z kostek słomy zbudowano dopiero w latach 2000-20002. Budowa Przełomce zrealizowana przez Paulinę Wojciechowską i jej organizację Earth Hands and Houses (działającą od 1997) była wydarzeniem dość szeroko opisywanym w prasie. Ten stosunkowo niewielki dom (PU=55m2) stał się dzięki temu niezwykle istotny dla popularyzacji idei budownictwa ze słomy w Polsce. Dodatkowo ważny był fakt, że na budowie prowadzono warsztaty, umożliwiające praktyczną naukę tej techniki. Uczestniczyły w nich także osoby, które dziś profesjonalnie zajmują się budownictwem strawbale. EHAH dalej prowadzi działalność budowlaną i edukacyjną: w kolejnych latach fundacja zbudowała jeszcze domy w Płońsku (budowa od 2003) i nad jeziorem Hańcza (budowa od 2006) i rok rocznie organizowała warsztaty dotyczące różnych naturalnych technik budowania.

Pierwszym większym i budowanym w oparciu o pozwolenie na budowę obiektem był dopiero dom Macieja Królaka i Agnieszki Buby w Lubli (2007-2009).34 Zbudowany siłami wykonawców nie specjalizujących się w tej technice przy dużym zaangażowaniu i wiedzy inwestorów, jest jednym z przykładów, że możliwe jest budowanie z gliny i słomy na poziomie estetycznym, który może być atrakcyjny nie tylko dla pasjonatów strawbale. Także w tym przypadku nie obyło się bez komplikacji: pojawiły się problemy z zewnętrznymi tynkami wapiennymi nakładanymi na tynki gliniane35.

Wcześniej, w roku 2005 rozpoczęło działalność Stowarzyszenie Biobudownictwa w Kocku.. Pierwszym obiektem powstałym w wyniku działalności Stowarzyszenia był dom modelowy w Kocku- niewielki obiekt służący dziś jako domek do wynajęcia w obrębie gospodarstwa agroturystycznego (w 2006r.).

Prezes i pomysłodawca stowarzyszenia pan Janusz Świderski wraz ze swoją brygadą 36, podjął się następnie realizacji większych domów w Wysokiej (2007-08) , Mieściskach (2008-09), Piskórce (2009) a obecnie (2010) trwają kierowane przez niego prace w Radzyniu Podlaskim i SokolnikachLesie koło Łodzi. Dom w Wysokiej nie został ukończony ponieważ inwestorowi brakło środków na finansowanie przedłużającej się znacznie budowy. W Mieściskach inwestor zrezygnował ostatecznie z usług Janusza Świderskiego po tym jak termin zakończenia prac został przekroczony o pół roku. Na tej budowie popełniono też poważne błędy nakładając tynki gliniane w miesiącach zimowych i „eksperymentując” z domieszkami do nich. Także w Piskórce inwestor zrezygnował z wykonawcy w czasie trwania budowy.

Prace związane z zastosowaniem gliny kończy w Piskórce firma Sławomira Romana „Lepianka”37. Firma Lepianka podjęła się też budowy domu w Urzucie (budowa w roku 2009, przerwana przez inwestora z braku środków) Dom w Urzucie jest unikatem w skali Polski, ponieważ zdecydowano się tam na trzy warstwowy tynk wapienny od zewnątrz budynku.

34 http://simplystrawbale.blogspot.com/ , dostęp 20.09.2010 (blog inwestorów opisujący budowę) 35 Rozmowa telefoniczna autora z Pawłem Sroczyńskim 21.09.2010 36 Termin używany na stronie http://biobudownictwo.org , firma wykonawcza funkcjonowała pod nazwą „Stowarzyszenie Budownictwa Zakład Budowlany” 37 Informacja pochodząca z romowy telefonicznej ze Sławomirem Romanem 22.09.2010 (strona: www.lepianka.org)

Dom budowany w Radzyniu Podlaskim jest ciekawy ze względu na pewne oryginalne rozwiązania i planowany przez inwestora wysoki standard wykończenia. Ściany zostały wykonane w formie elementów prefabrykowanych na budowie, a następnie ustawione za pomocą podnośnika HDS.Wewnątrz jedną ze ścian działowych wykonano z ubijanej barwionej gliny. Swoistym kuriozum jest fakt, że technologia kostki słomianej została wprowadzona jako zmiana wykonawcza, zezwolenie na budowę wydano dla projektu typowego w technologii szkieletu kandyjskiego (!).

Także w przypadku tej budowy J.Świderski jako wykonawca robót słomiano-glinianych ma już opóźnienie.38 Budowa w Sokolnikach-Lesie pod Łodzią (2010) jest nowością w tym względzie, że technologię kostki słomianej zastosowano do rozbudowy i docieplenia istniejącego domu.

Uwagę zwraca sposób rozwiązania docieplenia: istniejące śćiany zostały obudowane nowymi zostawiając szczelinę wentylacyjną pomiędzy. W tym przypadku właściciel- architekt Jarosław Karolewski jest jednocześnie projektantem.

Inni związani ze Stowarzyszeniem wykonawcy pracujący wcześniej pod kierownictwem J.Świderskiego zaczęli już działać na własną rękę. Ryszard Biliński (Zdrowy Dom Budownictwo i Instalacje) wybudował dom własny w Badowie (2009), a aktualnie prowadzi budowę w Podgaci .

Dom w Badowie o nietypowym ośmiokątnym rzucie „wyśnionym”39 przez Violettę Bilińska i zaprojektowany przez architekt Barbarę Wojtkowską-Guicherit jest już zamieszkany przez państwa Bilińskich, czeka jednak jeszcze na przeprowadzenie ostatnich prac wykończeniowych.

Skomplikowany formalnie, „organiczny” projekt niemieckiego architekta Reinharda Coppenratha jest realizowany w Jabłonnej przez Łukasza Kielmasa (Bio-bud Firma Usługowa).

Biorąc pod uwagę tak znaczny udział w rynku wykonawców związanych (obecnie lub w przeszłości) ze Stowarzyszeniem Biobudownictwa, trzeba podkreślić znaczenie jego działalności dla szybkiego rozwoju strawbale w Polsce. Niestety, sukces jakim nie wątpliwie jest liczba zrealizowanych budynków przyćmiewa nieco historia pierwszych trzech dużych budów wymienionych wyżej. Faktem jest jednak, że na pierwszy, w pełni skończony przez wykonawców związanych ze Stowarzyszeniem Biobudownictwa pełnowymiarowy40 dom trzeba jeszcze poczekać.

Niewątpliwie pozytywny jest natomiast edukacyjny aspekt działalności Stowarzyszenia- strona www.biobudownictwo.org oraz możliwość (co godne podkreślenia nieodpłatnego) zdobywania doświadczenia na budowie na zasadach wolontariatu przyczyniły się do propagowania wiedzy z zakresu stosowania słomy i gliny w budownictwie.

Oryginalnym wkładem J.Świderskiego i Stowarzyszenia Biobudownictwa jest koncepcja zastosowania do budowy z użyciem kostki słomianej szkieletu drewnianego z żerdzi, taniego materiału, który często można zakupić wprost z lasu z pominięciem pośredników. Żerdzie oraz połówki żerdzi zbija się w proste kratownice, które następnie służą jako słupy, belki i elementy wiązarów dachowych. Rozwiązanie to dość dobrze współgra z grubymi ścianami z kostki słomianej, jest natomiast bardzo pracochłonne. W tej technice wykonano domek modelowy w Kocku oraz dom w Wysokiej. Właściciel tego ostatniego Rore Maher 41, ocenia, że zastosowanie konstrukcji z żerdzi było podstawową przyczyną ponadplanowego wydłużenia się budowy..

Innym przykładem domu o konstrukcji z żerdzi jest duży dom letniskowy (weekendowy) w Nowym Mieście Lubawskim, budowany od roku 2009 przez zaangażowanego inwestora i ekipę 38 Informacje pochodzą z rozmowy autora z inwestorem Radosławem Grudniem 10.09.2010 39 Sformułowanie użyte prze Violettę Bilińska w rozmowie z autorem 11.09.2010 40 Jedynym domem z opisywanej grupy w którym prace wykończeniowe zostały doprowadzone do końca, jest dom modelowy w Kocku o PU=46m2.

41 Rozmowa z autorem 05.09.2010

wykonawców nie specjalizujących się w budownictwie strawbale na podstawie indywidualnego projektu arch. Jacka Gałąski. Precyzyjnie opisywane przez inwestora na forum www.cohabitat.pl42 losy budowy ilustrują szereg problemów z którymi powinien się liczyć każdy podejmujący budowę ze słomy i gliny. Cierpliwa postawa inwestora w obliczu kolejnych dostaw gliny niewłaściwego rodzaju oraz złej pogody jest przykładem, że stosowanie eksperymentalnych rozwiązań jest możliwe, ale wymaga rezerw czasowych i finansowych. Na uwagę zasługuje sposób rozwiązania zielonego dachu, w którym zamiast substratu zastosowano specjalnie przygotowane kostki słomy obtoczone gliną z domieszką cementu.

Ważnym wydarzeniem w roku bieżącym jest rozpoczęcie budowy ośrodka szkoleniowowypoczynkowego w gminie Joniec na podstawie projektu architekta J.Gałąski. Program obejmuje 2 sale wielofunkcyjne, recepcję, mini-spa, 8 pokoi dwu-osobowych i wydzieloną część prywatną.43 To pierwsza tak duża inwestycja strawbale na terenie naszego kraju.

Wśród tegorocznych realizacji szczególne miejsce zajmuje budowa domu letniskowego w miejscowości Gajówka. Wykonane w warsztacie z duża precyzją moduły ścienne z drewna, kostki słomianej, wstępnie otynkowane gliną dowieziono na budowę po czym ustawiono w ciągu jednego dnia.44 (Więcej na stronie 22)

IL.13

IL.14

IL.13 Produkcja modułów do budowy domu letniskowego w Gajówce (źródło: http://forum.cohabitat.net/showthread.php?tid=350 ) IL.14 Ustawianie modułów na placu budowy-montaż zajął 1 dzień. (źródło: http://forum.cohabitat.net/showthread.php?tid=350 )

42 http://forum.cohabitat.net/showthread.php?tid=127 (dostęp 22.09.2010) 43 Korespondencja e-mail z inwestorem Wiktorem Siegel z dnia 21.09.2010 44 http://forum.cohabitat.net/showthread.php?tid=350 (dostęp 22.09.2010)

4.AKTUALNY STAN BUDOWNICTWA Z KOSTKI SŁOMIANEJ W POLSCE. 4a. Mapa i lista inwestycji.

Poniższa mapa przedstawia zakończone i trwające budowy z użyciem kostki słomianej w Polsce.

Ze względu na niewielką ilość w pełni wykończonych budynków (oraz trudne do klasyfikacji przypadki, gdzie budynki nie są w pełni wykończone a jednocześnie są zamieszkane) przyjęto następujący podział na dwie grupy oznaczone kolorami: kolor zielony: budynki ukończone oraz budowy o znacznym poziomie zaawansowania (jako kryterium przyjęto ukończenie prac związanych z układaniem kostek słomy i przynajmniej 50% zaawansowanie prac tynkarskich) kolor pomarańczowy: budynki na wcześniejszym etapie budowy Źródłem danych są portale poświęcone budownictwu strawbale, strony ekowiosek (lista w bibilografii) oraz rozmowy z budowniczymi. Istnieje uzasadnione podejrzenie, że obiektów, zwłaszcza niewielkich może być więcej, gdyż budynki, których twórcy nie opisują swoich działań w internecie są trudne do odnalezienia. W szczególności dotyczy to obiektów wznoszonych bez pozwolenia na budowę.

1.Dom w Przełomce, 2.Dom nad Jeziorem Hańcza, 3.Dom w Lebiedzinie, 4.Dom w okolicach Olsztyna, 5.Dom letniskowy w Nowym Mieście Lubawskim, 6.Dom w okolicach Płońska, 7.Ośrodek szkoleniowo- wypoczynkowy w Gminie Joniec, 8.Dom w Podgaci, 9.Dom w Mieściskach koło Poznania, 10. Dom w Jabłonnej, 11.Dom w Urzucie, 12.Budynek gospodarczy w Jedliczach A, 13.Warsztat stolarski w Dziadowicach, 14.Dom w Badowie, 15.Dom w Piskórce, 16.Dom w Sokolnikach-Lesie, 17.Domek letniskowy w Poddębicach, 18.Dom w Radzyniu Podlaskim, 19.Domek letniskowy 'modelowy' w Kocku, 20.Domek letniskowy w Stoczkach 21.„Słomiana Jurta” w Pryszczowej Górze, 22.Dom letniskowy w Gajówce 23.Budynek gospodarczy (toaleta kompostująca) w Tyńcu 24.Dom w Lubli 25.Dom w Wysokiej-Nadlesie.

1.Dom w Przełomce IL.15 (źródło: http://earthhandsandhouses.org/ehah-projects.htm, dostęp 22.09.2010 )

2.Dom nad Jeziorem Hańcza IL.16 (źródło:http://earthhandsandhouses.org/ehah-projects.htm, dostęp 22.09.2010 )

3.Domek w Lebiedzinie -budowa na etapie ukończonych fundamentów 4.Dom w okolicach Olsztyna IL.17 (źródło: http://picasaweb.google.com/sroker/OlsztynStrawbale#, dostęp 22.09.2010 )

5.Dom letniskowy w Nowym Mieście Lubawskim IL.18 (źródło: http://picasaweb.google.com/smakoszyki/100820# , dostęp 22.09.2010 )

6.Dom w okolicach Płońska IL.20 (źródło: http://earthhandsandhouses.org/ehah-projects.htm, dostęp 22.09.2010)

7.Ośrodek szkoleniowo-wypoczynkowy w Gminie Joniec -budowa na etapie ukończonego poziomu 0 z bloczków betonowych.

8.Dom w Podgaci -budowa na etapie konstrukcji szkieletu drewnianego.

9.Dom w Mieściskach koło Poznania IL.21 (źródło: http://picasaweb.google.com/sroker/MiesciskaStrawbale#, dostęp 22.09.2010)

10.Dom w Jabłonnej - budowa na etapie konstrukcji szkieletu drewnianego 11.Dom w Urzucie IL.22 (źródło: http://www.lepianka.urzut.pl/index.php/tynki.html, dostęp 22.09.2010 )

12.Budynek gospodarczy w Jedliczach A IL.23 (źródło: http://img833.imageshack.us/i/dsc00165j.jpg/ , dostęp 22.09.2010)

13.Warsztat stolarski w Dziadowicach IL.24 (źródło: http://dziadowice.pl/blog/24-warsztatstolarski, dostęp 22.09.2010)

14.Dom w Badowie IL.25 (zdjęcie autora z dnia 11.09.2010)

15.Dom w Piskórce IL.26 (źródło: http://picasaweb.google.com/sroker/PiskorkaStrawbale# , dostęp 22.09.2010)

16.Dom w Sokolnikach-Lesie IL.27 (zdjęcie autora z dnia 12.09.2010)

17.Domek letniskowy w Poddębicach IL.28 (źródło: http://forum.cohabitat.net/showthread.php?tid=354 , dostęp 22.09.2010)

18.Dom w Radzyniu Podlaskim IL.29 (źródło: http://forum.cohabitat.net/showthread.php?tid=301 dostęp 22.09.2010)

19.Domek letniskowy 'modelowy' w Kocku IL.30 (zdjęcie autora z dnia 10.09.2010)

20.Domek letniskowy w Stoczkach IL.31 (źródło: http://forum.cohabitat.net/showthread.php?tid=81, dostęp 22.09.2010)

21„Słomiana Jurta” w Pryszczowej Górze IL.32 (źródło: http://permakultura.com.pl/index.php? option=com_exposeprive&Itemid=6 ,dostęp 22.09.2010)

22.Dom letniskowy w Gajówce IL.33 (źródło: http://forum.cohabitat.net/showthread.php?tid=350 , dostęp 22.09.2010)

23.Budynek gospodarczy (toaleta kompostująca) w Tyńcu - budowa na etapie tynkowania ścian z kostki słomianej.

24.Dom w Lubli IL.34 (źródło: http://picasaweb.google.com/sroker/LublaStrawbale# , dostęp 22.09.2010)

25.Dom w Wysokiej-Nadlesie IL.35 (zdjęcie autora z dnia 5.09.2010)

5. PERSPEKTYWY ROZWOJU Podczas pracy na opisywanych budowach wykształciła się grupa osób- budowniczych, którzy prawdopodobnie będą budować kolejne domy rosnącą efektywnością (przyjmując, że wyciągnęli wnioski z dotychczasowych błędów). W obecnej sytuacji istnieją już co najmniej cztery firmy, które mogą się podjąć wykonania ścian z kostki słomianej wraz z glinianymi wykończeniami. Zakładanie przez wykonawców z doświadczeniem osobnych firm, wydaje się świadczyć o sporym popycie. Potwierdza to także J.Świderski, mówiąc, że dostaje znacznie więcej ofert budowy niż jest w stanie przyjąć45. To szczególnie imponujące biorąc pod uwagę opisywane wcześniej przypadki, w których budowy nie kończyły się pełnym sukcesem.

Zależnością która zaczyna się rysować jest powstawanie budynków strawbale w związku z rozwojem ekowiosek (ang. ecovillage). Przynajmniej 3-4 obiekty zbudowane i 2 planowane łączą się z istniejącymi lub planowanymi ekowioskami. Powstawanie i rozbudowa ekowiosek może być w przyszłości istotnym impulsem dla rozwoju budownictwa z kostki słomianej. Orginalnym wkładem w idee rozwoju ekowiosek jest wspomniany wcześniej projekt dyplomowy M.Marcela.

IL.36

IL.37

IL.36 Projekt ekowioski Wrocław Biskupin,- widok z lotu ptaka, autor Mateusz Marcel. (źródło: Mateusz Marcel, Ekowioska Wrocław Biskupin,praca magisterska na WA Politechniki Wrocławskiej 2009/10 http://hotfile.com/dl/68171684/57d60a3/marcel_matusz_-_projekt_dyplomowy_ekowioski.pdf.html dostęp 20.09.2010) IL.37 Projekt typowy T-01 domu w technologii kostki słomianej, Autor J.Gałąska (źródło: http://picasaweb.google.com/2323tt/TypowyT01#5466414957027572962, dostęp 21.09.2010)

Można zaobserwować zmiany w branży projektowej. Pojawił się pierwszy projekt typowy, stworzony specjalnie dla technologii strawbale. Jego autor, architekt Jacek Gałąska mówi o kilku sprzedanych egzemplarzach, które, według niego mają duże szanse na realizację46. Różnie można oceniać połączenie idei naturalnego budownictwa z projektem typowym, ale jest to krok, który może ułatwić niektórym inwestorom podjęcie decyzji o wyborze domu z kostki słomianej.

45 Rozmowa z autorem dnia 12.09.2010 46 Korespondencja e-mail za autorem z dnia 7.09.2010

Innym zwiastunem zmian jest projekt prefabrykowanego domku letniskowego zrealizowany w miejscowości Gajówka. Taka technologia, co oczywiste, umożliwia bardziej masowe wznoszenie budynków z kostki słomianej i uniezależnia proces budowy od pogody. Podkreślić należy bardzo profesjonalne podejście projektantów i wykonawców do tego przedsięwzięcia. To w warunkach Polskich zupełnie nowa jakość.

Nowoczesne, całościowe podejście do projektowania i realizacji budynków proponuje też Paweł Sroczyński47 prowadzący portal www.cohabitat.pl platformę wymiany informacji o strawbale w Polsce. Po tegorocznych eksperymentach48, jego plany na przyszły rok zakładają przeprowadzenie budowy kilku obiektów letniskowych, przy pełnym nadzorze przez specjalistów związanych z portalem Cohabitat. Ciekawe jest, że projekt małego domku letniskowego P.Sroczyński udostępnia na zasadach licencji Open Source.

Zwracającym uwagę zjawiskiem są projekty niemieckiego architekta Reinharda Coppenratha, który realizuje w Polsce swoje koncepcje architektury intuicyjnej i organicznej.

Stosowane przez niego z upodobaniem linie krzywe i skomplikowane bryły budynków można uznać za próby znalezienia języka formalnego wykorzystującego charakter naturalnych i bardzo plastycznych materiałów jakimi są kostka słomiana wraz z gliną. W przyszłym roku prawdopodobnie rozpoczną się budowy 3 kolejnych domów wg projektów tego architekta49.

Wskazówką w ocenie rozwoju strawbale Polsce daje też rosnąca liczba warsztatów edukacyjnych na których można (najczęściej odpłatnie) zapoznać się z tą technologią.

Ten przyjęty z zachodu model nauki sprawia, że szybko rośnie liczba osób, które poznawszy podstawy technologii mogą podejmować się np. budowania małych obiektów gospodarczych, czy letniskowych na własne potrzeby. Pojawienie się pierwszych takich obiektów wydaję się potwierdzać atrakcyjność modelu budowy opartej na własnej pracy inwestorów. Jednocześnie warsztaty to idealna okazja dla osób chcących zlecić budowę domu do bezpośredniego zapoznania z procesem budowy i cechami materiału. Na warsztatach pojawiają się też architekci i studenci architektury, co pozwala mieć nadzieję, że wiedza na temat możliwości wykorzystania kostek słomy w budownictwie będzie się szerzyć w środowisku projektantów.

47 Rozmowa telefoniczna z autorem 21.09.2010 48 Budynek gospodarczy w Jedliczach.

49 Korespondencja facebook z autorem z dnia 14.09.2010

6.PODSUMOWANIE Opisywane przykłady, a zwłaszcza wzrost ilości rozpoczętych budów potwierdzają postawioną na początku tezę o dynamicznym rozwoju technologii strawbale w Polsce.

Jednocześnie zestawienie realizacji z naszego kraju pod względem jakości projektowania i wykonawstwa z osiągnięciami z krajów Europy Zachodniej pokazuje, że polskie budownictwo z kostki słomianej ma przed sobą jeszcze długą drogę. Przegląd zdjęć z polskich budów pokazuje wyraźnie, ze w przypadku wielu z nich zadanie przerosło wykonawców, a czasami także inwestorów. W tym drugim przypadku zwykle finansowo. Najczęstszym błędem pojawiającym się na budowach było przede wszystkim zbyt optymistyczne planowanie czasu budowy i, co za tym idzie, jej kosztów. Pokazuje to dobitnie, że strawbale nie jest żadnym „kamieniem filozoficznym” umożliwiającym szybkie i tanie wejście w posiadanie komfortowego i zdrowego domu.

Jak podkreśla w swojej książce Barbara Jones, wartościowy dom musi kosztować odpowiednią ilość czasu i pieniędzy50. Szybsze budowanie w tej technologii będzie możliwe tylko po daleko idącym usprawnieniu wykonawstwa i jego większym zmechanizowaniu (np. procesu tynkowania), co oczywiście będzie się wiązać z nakładami finansowymi. Nawet w takim przypadku, ograniczanie budowy domu do jednego sezonu jest niebezpieczne, grozi bowiem problemami, jeśli pogoda nie będzie sprzyjać np. wysychaniu tynków.

Dla podniesienia jakości budowanych domów konieczne jest też zapewnienie sprawdzonych dostawców kostki słomianej i gliny do celów budowlanych. Nie jest prawdą bowiem, że w przypadku ścian gdzie słoma służy tylko za wypełnienie, jakość kostek nie ma znaczenia.

Warto podkreślić, że wszystkie zapewnienia o trwałości, odporności na ogień i szkodniki, które można znaleźć w literaturze fachowej dotyczą kostek spełniających konkretne wymagania co do gęstości, wilgotności, długości słomy i braku zanieczyszczeń. Inną koniecznością jest zapewnienie współpracy wykonawców z projektantami oraz instytucjami badawczymi.

Budowanie w oparciu o pracę własną inwestorów, niewykwalifikowaną pomoc, warsztaty edukacyjne itp. jest jak najbardziej możliwe, choć głównie w małej skali, czego dowodzi działalność fundacji EHAH. Ich realizacje, rozłożone na lata, są jak na razie najbardziej konsekwentnymi przykładami architektury low-tech w Polsce.

50 B.Jones, op.cit, str 16-20

7. Bibliografia Książki: 1/ Jones B.: Building with straw bales, Totnes, 2009, Green Books 2/ Kahn L.:, Shelter, Bolinas, 2010 (reprint wydania z 1973), Shelter Publications inc.

3/ King B.: Buildings of earth and straw. Structural design for rammed earth and straw-bale architecture,Sausalito 1996, Ecological Design Press 4/ Minke G., Mahlke F.: Building with straw. Design and Technology of a sustainabile architecture, Basel/Berlin, 2005, Birhauser, Artykuły w czasopismach: 1/Cygankiewicz I.: Nowe sposoby użycia tradycyjnych materiałów budowlanych, Przestrzeń i Forma 12/2009, Szczecin 2009, Szczecińska Fundacja Edukacji i Rozwoju Addytywnego "SFERA".

2/Kołakowski M. M.:, Rewolucja z beczki Diogenesa, Architektura i Biznes 6/2005, Kraków, 2005, Wydawnictwo 'RAM'.

3/Kupiec-Hyła D.: Szansa dla budownictwa z gliny w warunkach rozwoju zrównoważonego budownictwa mieszkaniowego, Czasopismo Techniczne z3/2007, Kraków, 2007, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej.

Publikacje elektroniczne: 1/ Wihan J.:, Humidity in strawbale walls and it's effects on decomposition of straw, praca magisterska na University of East London School of Computing and Technology, 2007.

Praca dostępna na stronie autora: http://www.jakubwihan.com/pdf/thesis.pdf ,dostęp 20.09.2010 2/ Marcel M.:, Ekowioska Wrocław Biskupin,praca magisterska na WA Politechniki Wrocławskiej 2009/10. Praca dostępna na stronie: http://hotfile.com/dl/68178372/d04be1e/marcel_matusz__projekt_dyplomowy_-_cz_pisemna.pdf.html , dostęp 20.09.2010 Strony i fora internetowe: -polskie: http://biobudownictwo.org/ ,dostęp 18.09.2010 http://dziadowice.pl/ , dostęp 20.09.2010 http://earthhandsandhouses.org/ehah-projects.htm , dostęp 20.09.2010 http://lepianka.org/ , dostęp 23.09.2010 http://www.lepianka.urzut.pl/ , dostęp 23.09.2010 http://permakultura.com.pl/index.php?option=com_exposeprive&Itemid=6 ,dostęp 22.09.2010 http://simplystrawbale.blogspot.com/ , dostęp 20.09.2010 http://www.strawbale.pl/, dostęp 20.09.20 -zagraniczne: http://www.amazonails.org.uk/ , dostęp 20.09.2010, http://www.atelierwernerschmidt.ch/realisiert.html, dostęp 20.09.2010 http://www.carbontrust.co.uk/, dostęp 20.09.2010, http://www.jakubwihan.com/ , dostęp 20.09.2010, http://www.stramit.co.uk/, dostęp 20.09.2010