TEMA 5: A BAIXA IDADE MEDIA. CRISE DOS SÉCULOS XIV e XV. 5.1. Os reinos cristiáns na Baixa Idade Media: organización política e institucións no reino de Castela e na Coroa de Aragón. A partir do s. XIII e de maneira xeneralizada na Baixa Idade Media (ss. XIV e XV) os reinos peninsulares experimentarán unha serie de cambios significativos nas súas institucións. En liñas xerais constatamos unha permanente disputa entre os distintos estamentos (nobreza e clero fundamentalmente) e os reis para manter ou aumentar a súa cota de poder. Para o marco concreto de Castela será o monarca o que saia fortalecido da devandita disputa a pesar das continuas sublevacións por parte da nobreza. Concretamente Alfonso XI imporá unha liña máis autoritaria que tentará continuar o seu fillo e sucesor Pedro I. Este monarca recibiu unha serie de apoios que suscitaron o receo de parte da nobreza e o episcopado, até o punto de contrapor ao seu medio irmán Enrique de Trastámara (Enrique II) e desatar unha contenda civil entre 1366-69. A vitoria de Enrique supuxo o ascenso dunha nova dinastía que saberá premiar aos seus aliados (“mercés enriqueñas”) e centralizar a Administración. No entanto, a pesar do intento Trastámara por consolidar unha nobreza ao servizo da coroa, esta tentará novamente facerse co control do Estado no s. XV, especialmente durante o reinado de Enrique IV. Unha nova guerra civil sacode Castela entre 1464-74, aínda que o poder monárquico castelán consolidouse e centralizou grazas a unha serie de medidas como: a profesionalización da corte, institucionalizándose para este fin a Cancillería e o Consello Real; as reformas na administración de xustiza, dirixidas desde institucións como a Audiencia ou Chancillería Real dos Trastámara; as modificacións na facenda, facendo máis eficaz a recadación a partir da creación das contadorías e introducíndose novos impostos como a alcabala e o crecente intervencionismo rexio nos concellos a través das figuras dos rexedores e os corrixidores. Poderiamos concluír, en definitiva, que a figura do rei se burocratiza, pois perde a súa condición de simple xefe guerreiro anterior ao s. XIII para converterse nunha especie de “primus inter pares”. Polo que respecta á Coroa de Aragón, o monarca atoparase cunha durísima oposición para afianzar a súa posición e terá que recorrer ao pactismo, sistema de goberno no que os reis dependían en gran medida das Cortes para gobernar e dos pactos que acordaban os distintos estamentos coa coroa. Este pactismo estivo ademais claramente condicionado no seo da Coroa de Aragón pola diversidade de reinos que englobaba (Aragón, Cataluña e Valencia) e pola súa política exterior orientada cara ao Mediterráneo, a cal contou con importantes problemas de financiamento. Podemos referirnos así a diferentes momentos nos que os distintos reinos e a súa nobreza correspondente tentarán facer valer os seus intereses a
partir da creación de distintas institucións (ex. Xustiza Maior de Aragón e Deputación Aragonesa; Generalitat en Cataluña e Valencia). As permanentes disputas, materializadas mesmo nunha guerra civil entre 1462-72, provocarán que a Coroa de Aragón que Juan II deixe ao seu fillo Fernando en 1479 non sexa senón unha confederación gobernada por aristocracias rurais e urbanas afectada de graves problemas internos. Finalmente cabería destacar que ambos os reinos non foron alleos a outra serie de novidades en materia institucional, como a convocatoria de Cortes de modo habitual a partir do século XIII (en Aragón unhas para cada reino e outras xerais) e a progresiva unificación das leis, que para o marco castelán concretarase en época de Alfonso XI no Ordenamento de Alcalá (1348), mentres que para o caso aragonés impúlsase a partir do reinado de Jaime I cos “Foros” en Aragón, os “Usatges” en Cataluña e os “Furs” en Valencia. 5.2. Os reinos cristiáns na baixa idade media: crise demográfica, económica e política. Fronte a unha Alta Idade Media (ss. XI-XIII) caracterizada polo crecemento demográfico e económico dos reinos cristiáns, adóitase presentar a Baixa Idade Media (ss. XIV-XV) como dúas centurias de crises, aínda que actualmente numerosos historiadores prefiren falar fundamentalmente de cambios en lugar de decadencia. No entanto, é evidente que percibimos unha serie de factores que explicarían por que os contemporáneos deses séculos falaron de ocaso do mundo occidental: -En materia demográfica constatamos desde mediados do s. XIV un descenso demográfico vinculado á mortalidade catastrófica: fames negras, especialmente notables en Castela e Aragón; epidemias como a peste negra que se estende sobre todo desde 1348 e continuas guerras civís e manifestacións de violencia feudal. Estes factores explicarían descensos poboacións tan notables como os de Navarra (180.000 habitantes en 1300; 100.000 habitantes a finais s. XV) ou Castela (3.000.000 habitantes en 1300; 2.500.000 habitantes en 1400). -En materia económica obsérvase o incremento dos “despoblados” en áreas rurais ao norte do Sistema Central e do Ebro que necesariamente se traduciu nun descenso da produción agraria e nun incremento nos prezos dos alimentos nas cidades. Persiste ademais a progresiva emigración ás urbes, debido a que estas ofrecían unha maior protección, maior liberdade fronte á opresión señorial e en xeral un mellor abastecemento. Así mesmo, cabe destacar en materia gandeira o decisivo desenvolvemento que experimenta a transhumancia, perfectamente organizada en Castela a partir do s. XIII a través do Honrado Concello da Mesta. Constatamos ademais un importante aumento do artesanado urbano e unha crecente adaptación da produción cara ao comercio de longa distancia, orientado cara ao Mediterráneo no caso de Aragón e cara ao Atlántico no de Castela, onde se impulsan tamén feiras de calado como as de Medina del Campo. A transformación económica experimentada terá unha serie de consecuencias sociais entre as que
podemos significar o aumento do poder dos señorial e dos concellos, ao que os campesiños contestarán con movementos de signo antiseñorial (“irmandiños” en Galicia, “remensas” en Cataluña) ou anticoncejil (“Biga” e “Busca” en Barcelona). Tamén asistimos nesta época a unha crise de lexitimidade da Igrexa e ao incremento da persecución das minorías relixiosas, destacando especialmente o auxe do anstisemitismo a finais do s. XIV. -En materia política asistiremos a importantes cambios institucionais, percibíndose unha cruenta disputa entre os estamentos privilexiados (nobreza e clero) fronte aos monarcas a fin de manter ou aumentar a súa cota de poder. O rei pasa a partir do s. XIII de mero xefe guerreiro a converterse nun “primus inter pares” que irá consolidando a súa figura, sobre todo en Castela, mentres que en Aragón terá que recorrer ao pactismo para afianzar o seu poder. 5.3. Os reinos cristiáns na baixa idade media: a expansión da Coroa de Aragón no Mediterráneo. Ao longo da Baixa Idade Media (ss. XIV e XV), o conxunto de conflitos internos que padeceron tanto a Coroa de Castela como a de Aragón non impediron que ambos os reinos mostrasen un enorme interese económico e político polas rutas comerciais do Atlántico e do Mediterráneo, respectivamente. Para o caso concreto de Aragón, constatamos o desenvolvemento dunha política militar expansiva moi onerosa e que lle granxearía inimigos dentro e fóra do reino. En concreto baseouse nun próspero comercio a longa distancia con Italia, o norte de África e Oriente (portos de Siria e Exipto) que tivo na cidade de Barcelona á súa principal impulsora desde o s. XIII. Para facilitar os intercambios xeneralizáronse o uso dalgunhas novidades mercantís como a letra de cambio, as compañías comerciais, os tribunais con competencias exclusivamente marítimas e comerciais (consulados) e o crecemento das lonxas de contratación, entre outras. Os comerciantes cataláns importaban fundamentalmente produtos orientais como sedas, especias e tecidos de luxo, mentres que exportaban ferro, teas, panos e outros artigos artesanais. Entre os principais pasos da expansión aragonesa podemos destacar: -A conquista de Valencia e Baleares por Jaime I na primeira metade do s. XIII. -A conquista de Sicilia por Pedro III (1282). -A progresiva influencia sobre o norte de África, convertendo en reinos tributarios de Aragón enclaves como Tremecén, Bugía e Tunes. -A conquista de Sardeña por Jaime II (1323-24). -A expedición dos almogávares (mercenarios catalano-aragoneses veteranos das guerras de Sicilia) en Oriente, chegando a controlar os ducados de Atenas (1311) e Neopatria (1318) até finais do s. XIV. -A conquista de Nápoles por Alfonso V (1442) no marco da guerra contra Xénova.
5.4. Os reinos cristiáns na baixa idade media: as rutas atlánticas (casteláns e portugueses). As illas Canarias. Ao longo da Baixa Idade Media (ss. XIV e XV), o conxunto de conflitos internos que padeceron tanto a Coroa de Castela como a de Aragón non impediron que ambos os reinos mostrasen un enorme interese económico e político polas rutas comerciais do Atlántico e do Mediterráneo, respectivamente. O interese castelán pola ruta atlántica explícase fundamentalmente a partir de motivos de carácter económico. Por unha banda, interesaba a vía cara ao Atlántico Norte como vía para a exportación (la castelá, ferro biscaíño) e a importación (manufacturas de luxo) de produtos. Doutra banda a ruta sur, en torno ao eixo Sevilla-Cádiz, controlada polos xenoveses, permitía o acceso aos produtos africanos (ouro, marfil, escravos), ás teas italianas e ás especias orientais. A unión entre ambas as rutas producíase a través dunha densa rede de feiras entre as que destacaban as de Medina do Campo. Co fin de protexer a ruta atlántica do sur, Castela aliouse con Portugal e Aragón coa intención de controlar o Estreito de Xibraltar, marco no que Castela logrou notables avances: Tarifa (1292), Alxeciras (1344), Xibraltar (1462) e sobre todo a vitoria do Salgado sobre os benimeríns (1340), que supuxo a neutralización do control norteafricano neste enclave estratéxico. Precisamente nesta ruta atlántica meridional, Portugal converteuse no principal rival de Castela. Concretamente durante o reinado de Juan I, o seu fillo, Enrique o Navegante, promoveu expedicións que permitiron a Portugal, entón aliada de Gran Bretaña, ocupar Ceuta (1415) e Tánxer (1471). Ademais, os portugueses colonizaron Madeira (1418) e as Azores (1432) e lanzáronse a explorar a costa occidental africana, inicialmente en busca de ouro e posteriormente co fin de atopar unha ruta atlántica cara ás Indias e as súas cobizadas especias. Nesta última empresa cabería destacar a chegada ao cabo de Boa Esperanza por Bartolomeu Dias en 1488. Finalmente esta rivalidade castelán-portuguesa localizouse nas illas Canarias, arquipélago habitado até entón polos aboríxenes guanches e que interesou inicialmente como base marítima de operacións e aprovisionamento. Entre 1402-28 Enrique III de Castela promoveu expedicións encabezadas por Jean de Béthencourt que permitiron controlar Lanzarote, Forteventura, A Gomera e O Hierro, mentres que o resto das illas terán que esperar até finais do século XV. Pronto se instalaron nelas colonos andaluces, empresarios genoveses, misioneiros e traficantes de escravos. A empresa colonizadora foi practicamente privada até a época dos Reis Católicos e a rivalidade entre Castela e Portugal estendeuse até 1479, data na que o Tratado de Alcaçovas recoñecía a soberanía castelá sobre as illas.