TEMA 1: A PREHISTORIA E A IDADE ANTIGA
2.1. O proceso de hominización na Península Ibérica: Novos achados. Entendemos por hominización o proceso evolutivo experimentado polo ser humano ao longo da Prehistoria, período que datamos entre a aparición do primeiro Homo en África Oriental (2,5 m.a. aprox.) e o xurdimento da escritura (3.000 a. C. aprox.). Europa sufría entón o intenso frío do Pleistoceno, o que explica que os primeiros homínidos refuxiásense nas áreas máis meridionais máis cálidas, entre elas a Península Ibérica. Neste contexto destaca fundamentalmente o xacemento de Atapuerca, en Burgos, cuxo achado máis destacado produciuse en 1994 na chamada “Gran Dolina”, na que se atoparon restos dun antepasado descoñecido até o momento, o Homo Antecessor, duns 800.000 anos, a recado descendente do Homo Ergaster africano, pero con trazos suficientemente diferenciados para falar dun novo tipo. Todo apunta a que o Antecessor era alto e forte, cun cerebro pequeno e practicaba o canibalismo. Tamén en Atapuerca localízase a “Sima dos Ósos”, xacemento con fósiles humanos duns 300.000 anos de antigüidade que pertencerían ao Homo Heidelbergensis. Seguidamente, ao redor de 80.000-50.000 anos atrás distribuiríase por toda Europa, Próximo Oriente e Asia Central o Home de Neanderthal, aínda que a nosa especie non é descendente directa de este. Cabe consignar finalmente a aparición na Península do Homo Sapiens Sapiens ou Home de Cromañón, subespecie do homo actual á cal pertencemos, cara ao 40.000 a. C. Precisamente ao redor da chegada destes primeiros humanos que colonizaron o continente europeo existen dúas grandes teorías: os partidarios da chegada destes a través de Asia polos Balcáns e cruzando os Pireneos e os que sosteñen o paso do Estreito, algo máis complicado ante o máis que probable descoñecemento da navegación naquelas datas. Cabería sinalar finalmente que o conxunto destas especies desenvolvéronse nunha gran etapa da Prehistoria coñecida como Paleolítico, un período que se estende ente a aparición do Homo e o xurdimento da Agricultura (cara ao 10.000 a. C.) no que o ser humano foi eminentemente un cazador-recolector nómade capaz de construír e manexar útiles de pedra.
2.2.
Pobos
prerromanos.
Colonizacións
históricas:
fenicios,
gregos
e
cartaxineses. Entre os séculos VIII-III a. C., anteriores á dominación romana da Península, asistimos á denominada Idade de Ferro, período protohistórico no que se configuran varias culturas indíxenas con distintos graos de desenvolvemento e de relación cos pobos do Mediterráneo. Estes pobos autóctonos prerromanos poden agruparse en tres grandes conxuntos: os celtas, os celtíberos e os íberos. Os celtas, de orixe maioritariamente indoeuropeo, localizábanse en zonas do noroeste peninsular. Dominaban a metalurxia, vivían da gandaría e asentábanse en construcións fortificadas coñecidas como castros. Galaicos, astures e vetones son algúns destes pobos, significando no caso dos últimos restos tan coñecidos como o dos touros de Guisando (Ávila). Na franxa oriental da Submeseta Norte achamos aos celtíberos, como os arévacos, que foron cotizados mercenarios nos exércitos da época. Finalmente, no leste e sur peninsular atopamos aos íberos, como os turdetanos, pobos fundamentalmente agrícolas aos que se lles coñece xefes de tribo, aristocracia e ritos cerimoniais, deixándonos achados arqueolóxicos tan soados como as damas de Baza e Elxe. Cabe mencionar finalmente a existencia dunha cultura indíxena con notable desenvolvemento a partir da influencia fenicia: Tartessos, artífice de importantes ritos e tecnoloxías de signo oriental, ademais de luxosos ajuares como os da Aliseda e o Carambolo. A partir do século VIII a. C. os habitantes da Península conviviron con pobos alfabetizados como os fenicios, os gregos e os cartaxineses. En liñas xerais o tres perseguían intereses comerciais, os metais peninsulares e o asentamento de colonias estables. Fontes romanas cítannos aos fenicios como os primeiros colonizadores. Procedentes do Líbano e fundadores de enclaves como Cartago, na Península fundaron no século VIII Gades, Malaca e Sexi. Ademais introduciron manufacturas de luxo, produtos exóticos e tecnoloxías descoñecidas polos nativos. Os gregos focenses atracaron na Península cara ao s. VII a. C. e fundaron enclaves como Ampurias e Rosas. Xunto cos fenicios introduciron o cultivo da vide, a oliveira e as primeiras moedas acuñadas na Península. Finalmente os cartaxineses fan acto de aparición no s. VI a.C. Recrutarán mercenarios entre a poboación nativa e exportarán desde a Península cara a Oriente salgaduras de peixes e o apreciado garum.
2.3. Conquista e romanización: A pervivencia do legado cultural romano na cultura hispánica. Cara ao s. III a. C. a Península vai converterse en escenario de conflito entre as dúas potencias que se disputaban o control do Mediterráneo: Cartago e Roma, que dirimen a súa rivalidade nas denominadas Guerras Púnicas, tras as cales comezará a ser efectiva a presenza romana na Península: a) A suplantación de Cartago e a ocupación da área ibérica (218-197 a. C.): Concretamente na II Guerra Púnica (218-201) tras a derrota de Aníbal a mans de Escipión iníciase a ocupación romana da Península, centrada inicialmente no sur e o levante. b) Organización provincial e sometemento do interior (197-154 a. C.): Despois da derrota cartaxinesa, a presenza militar romana será permanente. Atraídos polos recursos peninsulares o Senado romano decide no ano 197 a. C. dividir a Península en dúas grandes provincias: a Citerior ao norte e a Ulterior ao sur. Este feito facilitou enormemente a Roma a recadación de impostos en Hispania a partir da creación de cidades. c) As guerras celtíbero-lusitanas (154-133 a. C.): O sometemento peninsular será paulatino e non estará exento dalgunhas oposicións autóctonas como as dos lusitanos e os celtíberos, entre os que cabe destacar respectivamente a figuras como as do principal caudillo lusitano, Viriato, e asedios como o de Numancia. c) As guerras civís (133-31 a. C.): Tras un período de relativa calma a Península adquiriu un protagonismo destacado nas guerras civís que se desencadearon en Roma e acabaron coa República e a proclamación do Imperio. d) O sometemento das montañas do Norte (31-19 a. C.): O principal beneficiado das contendas civís non foi outro que o primeiro emperador de Roma, Augusto, quen completaría a conquista de Hispania sometendo os redutos do norte: galaicos, cántabros e astures. De maneira case paralela á conquista asistimos á denominada romanización, proceso histórico iniciado na Península cara ao s. III a. C. mediante o cal a poboación indíxena, especialmente a da área ibérica (zona levantina e meridional) asimilou os modos de vida romanos en diversas facetas (lingua, relixión, obras públicas, dereito, administración, urbanismo…). Trátase basicamente dun fenómeno de aculturación que non foi homoxéneo nin no tempo nin no espazo e que no estritamente cultural destaca sobre todo por:
a) A Latinización. Aínda que as linguas autóctonas da Península perviviron, o latín convértese progresivamente en lingua utilizada para o dereito, a ciencia e as manifestacións culturais, constituíndose á súa vez na base das linguas romances. Así mesmo cabe significar a diversas figuras hispanas en zonas da Bética, onde destacarán o mestre do estoicismo Séneca, o poeta Lucano, o agrónomo Columela e o xeógrafo Pomponio Mela, entre outros; e o Val do Ebro, berce do retórico Quintiliano e o poeta satírico Marcial. b) A Cristianización. Os romanos respectaron inicialmente os cultos locais e decantáronse polo sincretismo relixioso. Máis tarde, para aumentar a lealdade cara ao emperador, Octavio implantou o culto á súa persoa como unha divindade. A partir do s. I d. C. chegaron a Hispania os cultos mistéricos do Mediterráneo Oriental e xa para o s. III d. C. tense constancia da presenza dos primeiros cristiáns na Península. Estes, ao negarse a adorar os ídolos imperiais, convertéronse en inimigos do Imperio Romano susceptibles de ser perseguidos. No entanto, seguirá implantándose até a súa adopción por Constantino I e a súa conversión en relixión do estado por Teodosio no s. IV d. C., xurdindo ao mesmo tempo distintas seitas contestatarias como o arrianismo e o priscilianismo. c) Obras públicas. Moi por encima da arquitectura relixiosa, entre a que destacaron os templos, os romanos sobresaíron pola construción de obras públicas que respondían as súas necesidades militares e urbanas, á vez que cumprían un forte labor propagandístico do poderío do Imperio. As vías militares, as pontes como o de Alcántara e acueductos como os de Segovia, Mérida e Tarragona daban fe diso. Así mesmo, dentro da arquitectura civil, foron tamén grandes mestres de edificios para a representación de espectáculos, entre os que cabería destacar o teatro de Mérida e os anfiteatros de Tarragona, Mérida e Itálica.
2.4. As invasións bárbaras. O reino visigodo: Institucións e cultura. A partir do século III d. C. constatamos a decadencia do Imperio Romano por mor de varias circunstancias entre as que se atopa a presión dos pobos bárbaros. Na Península destacaremos a partir do 409 d. C. a instalación de tres pobos xermánicos vindos desde o Rin: suevos, vándalos e alanos, cuxa presenza tentou contrarrestar Roma establecendo un pacto cos visigodos, pobo bárbaro moi romanizado procedente da zona do Danubio, para que os sometese e expulsase. O principal impulsor da consolidación do reino visigodo na Península non foi outro que o seu rei Leovixildo (569-586 d. C.) desde Toledo. Este pretendeu afirmar o estado visigodo aglutinando aos hispanorromanos e visigodos ao redor dunha monarquía forte e hereditaria. O devandito propósito fracasou, podendo falar
dunha profunda inestabilidade marcada polo derrocamento ou asasinato de máis da metade dos reis visigodos, quen eran elixidos os magnates, cargo ao que só podían aspirar nobres distinguidos (duques, condes, gardingos). Para o seu goberno, o monarca servíase dunha institución inspirada no tradicional consello de anciáns visigodo, a aula Rexia ou Palatina (tamén denominada Oficio Palatino, aínda que hai fontes que sinalan que o Oficio sería parte da aula, a propia terminoloxía orixinal parece indicar que se trataban da mesma entidade: aulae regalis officium
ou
palatinum officium). Basicamente consistía nunha asemblea consultiva integrada por magnates que asesoraban ao rei en cuestións políticas, militares e lexislativas. No plano da administración territorial, os visigodos respectasen a división provincial romana á fronte dun gobernador ou duque e souberon facer fronte aos núcleos subversivos que se lles opuñan ao noroeste (suevos), ao norte (vascones) e ao sur (bizantinos). Pola súa banda, no terreo lexislativo, promoveron unha serie de iniciativas que harmonizaron o dereito romano con achegas visigodas, destacando compendios de lexislación como o Breviario de Alarico ou o Liber Iudiciorum ou Foro Xulgo de Chindasvinto e Recesvinto. Os monarcas visigodos pretenderon tamén someter á Igrexa católica hispánica, aínda que eles tiveron unha adscrición arriana ata que Recaredo I convertésese ao catolicismo e promovese unha Igrexa católica nacional a partir do III Concilio de Toledo no 589 d.C. A partir de entón, devanditos concilios, até a data esencialmente
asembleas eclesiásticas, convertéronse nunha institución de
goberno máis xunto ao rei e a nobreza a través dos seus prelados. Emporiso, a pesar de todos os esforzos por consolidar un estado independente sólido, a inestabilidade non cesou e a principios do s. VIII d.C. o Islam comezou a ameazar a un reino en crise. Finalmente, en materia estritamente cultural, o reino visigodo destacou por continuar a tradición latina e imperial romana. Entre as figuras máis destacadas estiveron os eclesiásticos, sobresaíndo a figura de Isidoro de Sevilla (560-636), cuxas Etimoloxías supoñen unha recompilación enciclopédica das ramas do saber da súa época. En canto á arte, os visigodos constitúen un destacado exemplo do prerrománico europeo. Concretamente en arquitectura son autores de pequenas igrexas rurais no s. VII como as de San Juan de Baños (Palencia), San Pedro da Nave (Zamora) e Quintanilla das Viñas (Burgos), que adoitan presentar como trazos característicos os arcos de ferradura e os capiteis tallados con escenas bíblicas. Ademais, foron grandes mestres ourives, brillando neste apartado as coroas votivas de influencia bizantina do Tesouro de Guarrazar (Toledo, s. VII).