TEMA 3: A PENÍNSULA IBÉRICA NA IDADE MEDIA: OS REINOS CRISTIÁNS
3.1. Os reinos cristiáns na idade media: os primeiros núcleos de resistencia. Practicamente á vez que os musulmáns comezan o seu dominio sobre a Península Ibérica a partir do s. VIII, constatamos a existencia dunha serie de núcleos setentrionais pouco romanizados e cristianizados aos que inicialmente o Islam non prestou atención pola súa pobreza, clima e dificultades de acceso. Precisamente neste contexto xurdirá no marco da cordilleira cantábrica o reino de Asturias (718-22), pioneiro na loita contra os musulmáns na persoa dun xefe local chamado Pelayo ao que se atribúe a primeira vitoria sobre o Islam en Covadonga (722). Dita batalla non pasou de ser unha simple escaramuza que con todo alcanzará a categoría de mito e constitúe para moitos a orixe da Reconquista cristiá. Os sucesores de Pelayo, pola súa banda, preocupáronse basicamente pola consolidación do reino astur. O primeiro monarca relevante foi Alfonso I (739-57), quen realizou varias campañas pola conca do Douro e repoboou Asturias con mozárabes. Os seus sucesores tiveron que comprar a súa independencia a través de tributos aos emires de Córdoba, ata que Alfonso II (781-842) conseguiu liberarse dese gravame e establecer un auténtico Estado con capital en Oviedo e unha administración de inspiración visigoda. Pola súa banda Alfonso III (866-910) estendeuno até alcanzar o Douro e trasladou a capital a León, transformándose entón o reino astur en Reino de León. Xa no século X asistimos a un período de crise marcado pola independencia do Condado de Castela por iniciativa do conde Fernán González e as devastadores campañas musulmás
a cargo de Almanzor. Outro gran foco de
resistencia ao Islam era o reino dos francos alén dos Pireneos, pobo que liderado por Carlos Martel xa freara o avance musulmán en Poitiers (732) e que en tempos de Carlomagno buscará o control do val do Ebro, sendo detidos en Roncesvalles (778) probablemente por vascones. Outros estados pirenaicos da época foron: -o reino de Pamplona: onde destacamos a sublevación da cidade de Pamplona contra o emirato cordobés e o seu vasalaxe cara aos francos ata que o clan Aresta aliásese coa poderosa familia muladí dos Banu Qasi. Devandito clan será substituído pola familia Jimena, que configurará da man de Sancho Garcés I o reino de Navarra. No 970 incorporará Aragón e exercerá unha notable influencia sobre o Reino de León, até alcanzar o seu maior apoxeo durante o reinado de Sancho III o Maior (1000-1035), quen logrará anexionar a Castela. -os condados do Pirineo central: Aragón, Sobrarbe e Ribagorza, inicialmente baixo soberanía franca ata que pasaron a mans de nobres locais como Aznar Galindo e xa nos séculos X-XI, en virtude dunha hábil política matrimonial, ao reino de Pamplona. -os condados cataláns: cuxo trazo máis significativo é a súa profunda dependencia con respecto aos francos, até o punto de formar parte efectiva dos seus dominios baixo o nome
de Marca Hispánica. Concretamente Carlomagno, empeñado en que estes servisen de barreira fronte aos musulmáns, tomou importantes prazas baixo o seu mandato, entre as que destacan: Xirona (785) e Barcelona (801). Destacou por encima de todos o condado de Barcelona e as figuras de Vifredo o Belloso (s. IX) e Borrell II (s. X). Este último, aproveitando o ocaso da dinastía carolinxia, conseguiu desmarcarse do estado francés.
3.2. Os reinos cristiáns na idade media: principais etapas da reconquista. Ao falar de Reconquista entramos na análise dun concepto polémico. Poderiamos definila como un proceso descontinuo de expansión militar dos reinos cristiáns peninsulares sobre o Al-Ándalus musulmán a través dunha serie de etapas: 1. Inferioridade dos reinos cristiáns (ss. VIII-XI). Fase de nacemento e consolidación dos reinos cristiáns na que Al-Ándalus exercerá unha manifesta hexemonía sobre estes. En Asturias, reino arrasado polas loitas dinásticas internas, asistimos a modestos avances por zonas practicamente despoboadas do val do Douro e o traslado da capital a León por mandato de Alfonso III. En Navarra observamos a extensión das súas fronteiras até o val do Ebro por Sancho Garcés I, anexionándose Aragón ao longo do s. X. A culminación chegará con Sancho Garcés III, o Maior, quen a comezos do s. XI engadirá Castela e Sobrarbe aos seus dominios. 2. Avances sobre os vales do Texo e do Ebro (s. XI - primeira metade do s. XII). Os reinos cristiáns consolídanse demográficamente á vez que se benefician das parias recadadas aos reinos de taifas tras a destrución do califato de Córdoba. Cabe sinalar como á morte de Sancho o Maior, o antigo reino de Pamplona dividirase entre os seus 4 fillos: Navarra-García; Castela-Fernando (primeiro rei de Castela); Aragón-Ramiro (primeiro rei de Aragón) e Sobrarbe e Ribagorza-Gonzalo. Precisamente Fernando I lidera unha hexemonía castelán-leonesa (en ocasións por separado) sobre os reinos cristiáns que saberá concretar Alfonso VI coa toma de Toledo (1085), o que facilitará o control do val do Texo xunto ao recentemente nado reino de Portugal, e Valencia (1094), esta última a cargo de “O Cid”. Estes avances cristiáns, en especial o producido sobre a estratéxica e simbólica Toledo, fixeron que os musulmáns reclamasen a intervención dos almorávides. Pola súa banda Aragón, inicialmente unido a Navarra e posteriormente a Cataluña, conquistará Zaragoza e controlará o val do Ebro da man de Alfonso I o Batallador. 3. Hexemonía dos reinos cristiáns (segunda metade do s. XII - s. XIII). Fase cun punto de inflexión como a batalla de Navas de Tolosa (1212) na que vencen as tropas cristiás encabezadas por Alfonso VIII de Castela e permiten superar a oposición almohade. Até a data, a solidez musulmá unida á falta de cohesión cristiá limitara o avance aos cursos do Turia, Júcar e Guadiana. Será Portugal a primeira en concluír a súa particular reconquista.
Aragón pola súa banda, con Jaime I o Conquistador á cabeza, logra tomar Valencia e as illas Baleares, culminando a súa expansión a mediados do XIII. Finalmente, Castela-León, definitivamente unida en 1230 baixo do mandato de Fernando III o Santo, lidera entón o avance sobre o val do Guadalquivir da man do citado monarca e do seu fillo Alfonso X o Sabio, quen somete o reino de Murcia en 1266 para concluír o proceso. Senllos reinos postúlanse como os dous grandes poderes cristiáns e comezan a ser necesarios tratados que delimiten as súas áreas de influencia (Tudillén 1151; Cazola 1179). A finais do século XIII toda a Península e as Illas Baleares estaban baixo soberanía cristiá a excepción do Reino Nazarí de Granada. Finalmente cabe destacar nesta etapa a creación e auxe das ordes militares, integradas por soldados permanentes aos que adoitaban recorrer os monarcas para a defensa de zonas especialmente vulnerables. En Castela situamos Calatrava (1157), Santiago (1171) e Alcántara (1176), mentres que en Aragón hai que esperar a 1317 para falar da súa primeira orde, Montesa, herdeira dos abolidos Templarios.
3.3. Os reinos cristiáns na idade media: as formas de ocupación do territorio e a súa influencia na estrutura da propiedade. Modelos de repoboación e organización social. De forma paralela ao fenómeno reconquistador que comezan os reinos cristiáns peninsulares a partir do s. VIII, asistimos tamén a un proceso repoboador que contemplaría tanto a chegada de novos moradores a áreas despoboadas como a organización administrativa das mesmas. En liñas xerais o resultado final do fenómeno repoboador supón unha estrutura da propiedade que segue vixente na actualidade, co río Texo como liña divisoria entre unha España eminentemente latifundista ao sur e unha España con predominio da pequena e mediana propiedade ao norte. Máis concretamente a repoboación desenvolveríase en dúas grandes fases: 1. Até o s. XI: a repoboación foi espontánea e localizarase en guarnicións militares e fortificacións como as establecidas na liña defensiva do Douro e no Piedemonte pirenaico. A ocupación da terra denominábase presura ou aprisio, fórmula que concedía a propiedade da terra ao que a ocupaba durante certo tempo e cultivaba polo menos unha parte da mesma. Permitíase a ocupación tanto a colonos como a poderosas familias laicas e eclesiásticas. En moitos casos este formato non requiría conquista previa, pois afectou a moitos territorios practicamente despoboados dos que resultou a pequena e mediana propiedade. 2. A partir do s. XI e até o s. XIII: os reinos cristiáns de Castela-León e Aragón triplicaron a súa extensión. Por este motivo a repoboación será menos espontánea, intervindo activamente os monarcas a partir de ferramentas como:
Privilexios e foros: cuxo obxectivo era atraer novos colonos, concretándose na concesión de cartas poboas, foros locais e cartas de franquía por parte do rei. Foi habitual na repoboación de fronteira ou concellil que levou a cabo principalmente en Extremadura nos ss. XI-XII e xa no s. XIII na colonización ao sur do Texo e até Serra Morena. O territorio era dividido en concellos con grandes termos ou alfoces rexidos por unha vila cabeceira na que se instalaba un representante do monarca e un grupo de cabaleiros encargados da defensa. Aos novos poboadores concedíaselles solar para a casa, terras de cultivo e permiso para gozar de bens comunais. Á poboación musulmá, pola súa banda, respectáronselle as súas propiedades. Este sistema favoreceu o impulso da mediana propiedade e a proliferación de terras e bens comunais.
Capitulacións: acordos ou pactos locais coas poboacións sometidas (musulmáns, xudeus, mozárabes), especialmente nas cidades. Contemplaban o pago de contribucións especiais a cambio de respectar leis, costumes, parte das súas propiedades e liberdade relixiosa. Tratouse dun sistema común no val do Texo, Zaragoza, val do Ebro e Levante.
Repartimientos: consistían na distribución de bens e terras en lotes denominados donadíos que efectuaba o monarca entre os conquistadores. Aplicáronse sobre todo na segunda metade do s. XIII para a colonización territorial en Baleares, campo levantino, val do Guadalquivir e Murcia, últimas zonas reconquistadas. O resultado desta práctica foi a adquisición de grandes latifundios por parte de nobreza, ordes militares e Igrexa.
Encomendas: foi o formato característico das repoboacións levadas a cabo por ordes militares na primeira metade do s. XIII en zonas do val do Guadiana, Teruel e norte de Castellón. Afectaba a zonas extensas con escasa poboación en cuxa conquista sobresaíra unha orde militar (Alcántara e Santiago en Estremadura; Calatrava na Mancha). Á fronte de cada encomenda situábase un cabaleiro da orde co cargo de comendador. Este formato repoblador favoreceu a creación de latifundios maioritariamente dedicados á explotación gandeira. Finalmente cabe apuntar que este proceso repoboador, fundamentalmente a partir do s. XI, irá acompañado de todo un conxunto de transformacións económico-sociais tales como:
un incremento demográfico a partir do s. XI
a ampliación da extensión de terreos de cultivo,
a mellora na organización da gandaría a partir de institucións como a Mesta,
un
modesto
crecemento
das
urbes
intimamente
relacionado
dinamización do comercio (mercados locais, feiras internacionais)
cunha
maior
a progresiva implantación dun feudalismo concibido sobre unha estrutura tripartita da sociedade na que cada estamento debía desempeñar unha función. Así o clero, os oradores ou cordeiros, encargaríanse da salvación das almas; a nobreza, os defensores ou cans, velarían pola defensa da comunidade; e o estado cha, os labradores ou bois, deberían traballar para o mantemento de todos.
3.4. Diversidade cultural nos reinos cristiáns na idade media: cristiáns, musulmáns e xudeus. Desde a chegada dos musulmáns á Península Ibérica no s. VIII, asistimos a unha longa disputa fronte aos reinos cristiáns que comezaron a organizarse nas áreas máis setentrionais. No entanto, amén do conflito bélico, ambas as comunidades influíronse mutuamente, intercambiando ideas e mesmo poboadores (mozárabes-cristiáns que viven entre musulmáns-; mudéxares-musulmáns que viven entre cristiáns-; muladíes-cristiáns que se converten ao Islam- e mouriscos-musulmáns que se converten ao cristianismo-). Ao mesmo tempo foron alcanzando un gran desenvolvemento as comunidades xudías que se distribuían tanto no lado cristián como no musulmán. De aí a idea tan difundida de que a España medieval foi un marco no que confluíron tres culturas: a cristiá, a musulmá e a hebrea, aínda que en ocasións sobredimensionouse o entendemento que habería entre elas. En calquera caso cabería falar dunha evidente pluralidade que se acrecenta sobre todo a partir dos ss. XI-XIII, cando os reinos cristiáns espertan, culturalmente falando, ante un dobre estímulo: 1. A apertura ao resto de Europa Occidental a través do Camiño de Santiago desde o s. XI, que permitiu a entrada da arquitectura románica e das reformas cluniacense e cisterciense. Para o s. XII, Santiago de Compostela converteuse no centro de peregrinación máis importante da cristiandade, mesmo por diante de Roma e Xerusalén, á vez que, aínda en pleno proceso reconquistador, os cristiáns seguían facendo uso do apóstolo como símbolo da Cruzada contra o Islam. 2. O contacto máis estreito co Al-Ándalus unha vez desaparecido o califato (1031) e organizados os reinos de taifas. A medida que a expansión cristiá avanzaba cara ao sur, numerosos textos árabes que recollían o saber de gregos, romanos, hindús, persas, musulmáns e xudeus, foron difundidos polos mosteiros e catedrais de toda Europa a través do citado Camiño de Santiago. Estes textos contribuíron a difundir por Occidente gran parte do pensamento grego (Euclides, Ptolomeo, Aristóteles) e as achegas que musulmáns e xudeus realizaran a campos como a filosofía, a ciencia e a teoloxía (Averroes, Avicena, Maimónides). No campo das matemáticas os textos árabes permitiron a xeneralización dos números arábigos no Occidente cristián.
Dentro deste panorama cabería significar fundamentalmente a existencia de tres grandes núcleos culturais na Península como Barcelona, o val do Ebro (Nájera e Tarazona) e, sobre todo, Toledo, cunha Escola de Tradutores que durante o seu apoxeo (reinado Alfonso X) reunirá a estudiosos cristiáns, mozárabes, musulmáns e xudeus tanto da Península como do exterior. A instrución nestes ámbitos, especificamente no bando cristián, circunscribiuse até o século XI nas escolas monacais. Para o século XII destacamos o xurdimento das escolas catedralicias e xa no XIII aparecerían as primeiras universidades ou estudos xerais en Palencia (1208) e Salamanca (1218).
3.5. Os reinos cristiáns na idade media: manifestacións artísticas Durante a Idade Media proliferaron nos reinos cristiáns peninsulares unha serie de estilos artísticos entre os que cabería significar:
a) A arte asturiana (s. IX): Localizado nun territorio aparentemente illado e sen especial tradición artística, con todo destacou por inspirarse no mundo clásico e anticipar algúns elementos do románico como a bóveda de canón. O monumento máis representativo desta arte non é outro que Sta. María do Naranco.
b) A arte mozárabe ou de repoboación (s. X): Aflorou coas repoboacións do norte do val do Douro e o Piedemonte pirenaico, sendo o seu principal trazo a introdución en edificios do culto cristián de elementos da arte islámico como o arco de ferradura, visible en exemplos como o de San Miguel da Escalada. Así mesmo, a arte mozárabe destacou polo cultivo dunha miniatura colorida e expresiva, da que o Beato de Xirona ou a Biblia de San Isidoro de León constitúen bos exemplos.
c) A arte románica (ss. XI-XII): Atopámonos ante o primeiro gran estilo europeo tras a caída de Roma. Unha arte esencialmente relixiosa no que sobresairá a súa arquitectura, e moi en especial as súas igrexas de cruz latina, nave central máis ancha e alta que as laterais con bóveda de canón e naves laterais con bóveda de aresta que se prolonga en torno ao altar maior creando un deambulatorio. A súa proliferación tivo moito que ver co auxe de peregrinos que acudían a lugares nos que se exhibían reliquias. Concretamente no marco peninsular será determinante o Camiño de Santiago, ao longo do cal emerxerán un gran número de igrexas de peregrinación entre as que destaca a catedral de Santiago de Compostela. A arquitectura románica aspira á construción de edificios sólidos e duradeiros nos que a pedra empeza a substituír a madeira coa intención de evitar incendios. Este anhelo de solidez percíbese tamén nos contrafortes exteriores e os anchos alicerces e columnas do interior. Trátase dun estilo con moito muro e pouco van, o que provoca que o edificio sexa especialmente escuro e convide ao recollemento espiritual. En materia escultórica atopamos unha arte relixiosa, simplista e antinatural, que saberá evolucionar
cara a formar máis proporcionadas como as do Pórtico da Gloria. En canto á pintura, esta será esencialmente mural e con trazos similares á escultura, podendo significar o panteón real de San Isidoro (León) ou as ábsidas das igrexas de S. Clemente e Sta. Mª de Tahull (Lérida).
d) A arte gótica (ss. XIII-XVI): A partir do s. XIII comeza a emerxer unha arte máis optimista, amable e naturalista que o románico. En materia arquitectónica incorpora o arco apuntado e a bóveda de crucería. Destacarán tamén os seus arbotantes, contrafortes exteriores e pináculos rematando os seus puntos máis elevados. Trátase dunha arte máis luminosa, con moito menos muro, no que proliferarán espectaculares vidreiras policromadas e onde as catedrais de Burgos, Toledo e León constitúen as súas obras máis notables. A súa escultura será máis natural e humanizada, como mostra a representación da Virxe Branca da catedral de León. En materia pictórica emerxerá a pintura sobre táboa que en determinados casos dará lugar a sobresalientes retablos.
e) A arte mudéxar (ss. XII-XVI): Estilo xenuinamente hispano que en materia arquitectónica combinará estruturas románicas ou góticas con materiais ou elementos da arte islámica, podendo destacar obras representativas como as igrexas leonesas de S. Lorenzo e S. Tirso ou a sinagoga toledana de Sta. Mª a Branca.