บทสัมภาษณ์ ของเจอร์เกน ฮาเบอร์มาส เรื่อง 'สังคมโลกแบบหลังฆราวาส?' ฉบับย่อ

สสังคมโลกแบบหลสังฆราวาส? (A Post-secular world society?) ความสสาคสัญทางปรสัชญาของจจิตสสานนึ กแบบหลสังฆราวาสและสสังคมโลกแบบพหหุ วฒสั นธรรม (On the philosophical significance of post-secular consciousness and the multicultural world society) บทสสัมภาษณณ์ของเยอรณ์ เกกน ฮาเบอรณ์ มาส (Jürgen Habermas)1 โดย เอดสัวโด เมนเดดียตา (Eduardo Mendieta)2 แปลโดย พจิพฒสั นณ์ พสหุ ธารชาตจิ EM: มากกววายดีสยี่ จิ บปดี ทดียี่ผาว นมา คหุณไดกทาส งานเกดียี่ยวกสับปสั ญหาของศาสนาจากมหุมมองตวางๆทสัทงดกานปรสัชญา การเมมือง สสังคมวจิทยา ศดีลธรรม และการรสับรรก การบรรยายของคหุณทดียี่มหาวจิทยาลสัยเยล (Yale) เมมืยี่อปดี ค.ศ. 2008 คหุณไดกเขกาไป เกดียี่ยวขกองกสับความทกาทายของความคนึกคสักและการฟมืท นฟรของศาสนาในสสังคมโลก ในแงวของความจสาเปป็ นทดียี่จะตกองคจิด ทบทวนตวอความเชมืยี่อมโยงระหววางทฤษฎดีทางสสังคม (Social theory) กสับทฤษฎดีของกระบวนการฆราวาสภจิวฒสั นณ์ (secularization) ในการบรรยายเหลวานดีท คหุณแนะนสาววาเราจสาเปป็ นตกองแยกทฤษฎดีการทสาใหกเกจิดความทสันสมสัย (Modernization) ออกจากทฤษฎดีฆราวาสภจิวฒสั นณ์ มสันใชวหรมื อไมวทดียี่ สจิยี่ งนดีท หมายความววา คหุณกสาลสังเอาตสัวออกหว างจากแนว โนกมทดียี่สาส คสัญในทฤษฎดีสสังคมของตะวสันตกซนึยี่ งเรจิยี่ มตกนจากพาเรโต (Pareto)3 ตวอมาทดียี่เดอไคมณ์ (Durkheim)4 และมาถนึงจหุด ทดียี่ไกลทดียี่สหุดของพวกเขาในเวเบอรณ์ (Weber)5 และคหุณกป็ยงสั ยอมรสับววาทฤษฎดีฆราวาสภจิวฒสั นณ์นท ดี มดียโหุ รปเปป็ นศรนยณ์กลาง (Eurocentrism) อยวางชสัดเจน?

JH: เราไมวควรโยนทารกกสับนสทาทดียี่ใชกอาบทารกออกจากอวางอาบนสทาพรกอมกสัน การถกเถดียงตวอขกอเสนอทางสสังคมวจิทยา ของ 'กระบวนการฆราวาสภจิวฒสั นณ์ (secularization)' ไดกนาส ไปสรว การแกกไขในทหุกแงวมหุมตวอเนมืท อหาทดียี่เปป็ นการคาดคะเน ของมสัน ในอดีกดกานหนนึยี่งระบบของศาสนามดีความแตกตวางมากขนึทนและมดีการจสากสัดตสัวเองอยรทว ดียี่การดรแลจจิตวจิญญาณ นสันยี่ คมือมสันไดกสรญเสดี ยหนกาทดียี่อมืยี่น ๆของมสันไป ในอดีกทางหนนึยี่ งมสันกป็ไมวมดีความเชมืยี่อมโยงกสันในระดสับโลกระหววางการทสาใหก สสังคมเกจิดความทสันสมสัยกสับการสรญเสดี ยความสสาคสัญของศาสนาทดียี่เพจิยี่มมากขนึทน มสันดรเปป็ นความเชมืยี่อมโยงทดียี่อาจไกลกชจิดกสัน มาก จนอาจทสาใหกเราเชมืยี่อในเรมืยี่ องการหายไปของศาสนา ในการถกเถดียงทดียี่ยงสั คงไมวยตหุ จิววาสหรสัฐอเมรจิ กาทดียี่ยงสั มดีคนจสานวน มากทดียี่นบสั ถมือศาสนาอยรว กสับยหุโรปตะวสันตกทดียี่สววนใหญวถรกทสาใหกเปป็ นฆราวาสแลกวนสัทน กรณดี ใดทดียี่ถมือววาเปป็ นขกอยกเวกนตวอ แนวโนกมของการพสัฒนาแบบทสัวยี่ ไป โฮเซว คาซาโนววา (José Casanova) ไดกพฒสั นาสมมตจิฐานใหมวทดียี่นวาสนใจ ในกรณดี ตวาง ๆ ทดียี่เกจิดขนึทนทสัวยี่ โลก ววาเราตกองใหกความสสาคสัญกสับความคนึกคสักทดียี่มดีอยวางตวอเนมืยี่ องของศาสนาในโลก ในสจิยี่ งทดียี่คหุณพรดตวอผลทดียี่จะเกจิดขนึทนตามมา ผมคจิดววาโครงการของกลหุวมชามรเอล ไอเซนสตสัดทณ์ (Shmuel Eisenstadt) และ งานวจิจยสั เชจิงเปรดี ยบเทดียบของพวกเขาเกดียี่ยวกสับอารยธรรมตวางๆ ไดกใหกความรร กและนวาจะประสบความสสาเรป็ จ ในสสังคม โลกทดียี่เกจิดขนึทนใหมวและเกดียี่ยวกสับโครงสรกางพมืทนฐานทางสสังคม ซนึยี่ งปสั จจหุบนสั ทดียี่มดีความเหมมือนกสับในอดดีตตรงทดียี่มดีเพดียงสสังคม 1 2

3 4 5

บทความนดีไดก สนพ. Illumination Editions ไดกรสับลจิขสจิ ทธจิธิ์จาก Suhrkamp Verlag เรดี ยบรกอยแลกว เปป็ นศาสตราจารยณ์ทางปรสัชญา ทดียี่มหาวจิทยาลสัยสโตนนดียี่ บรร ค (Stony Brook University) เขายสังเปป็ นบรรณาธจิการใหกกบสั หนสังสมื อภาษา อสังกฤษสองเลวมทดียี่รวบรวมบทความทดียี่ฮาเบอรณ์มาสเขดียนเกดียี่ยวกสับศาสนา คมือ "ศาสนาและเหตตุผล: บทความเกกกี่ยวกกับเหตตุผล พระเจจ้ า และความทกันสมกัย (Religion and Rationality: Essays on Reason, God, and Modernity, 2002)" และ "สสานกักแฟรงคค์ เฟฟิ รค์ ตตต่ อเรรกี่ อง ศาสนา (The Frankfurt School on Religion, 2004)" Vilfredo Pareto (1848-1923) เปป็ นนสักเศรษฐศาสตรณ์และนสักสสังคมวจิทยาชาวอจิตาลดี ÉmileDurkheim (1858-1917) เปป็ นนสักสสังคมวจิทยาชาวฝรสัยี่งเศส Max Weber (1864-1920) เปป็ นนสักเศรษฐศาสตรณ์และนสักสสังคมวจิทยาชาวเยอรมสัน 1

แบบทสันสมสัยเทวานสัทน แตวพวกมสันกป็ปรากฏอยรใว นรร ปแบบของความทสันสมสัยทดียี่หลากหลาย เนมืยี่ องจากศาสนาทดียี่ยจิงยี่ ใหญวใน โลกไดกมดีอาส นาจทางวสัฒนธรรมทดียี่ยจิงยี่ ใหญวในชววงหลายศตวรรษ และพวกมสันกป็ยงสั ไมวไดกสรญเสดี ยอสานาจนดีท ทท งสั หมด เชวน เดดียวกสับในตะวสันตก ประเพณดี ทดียี่ "แขป็งแกรว ง" เหลวานดีท ไดกปรทางไปสรว เอเชดียตะวสันออก ตะวสันออกกลาง และแมกแตวใน แอฟรจิ กา เพมืยี่อการพสัฒนาโครงสรกางทางวสัฒนธรรมทดียี่เผชจิญหนกากสันและกสันในทหุกวสันนดีท ยกตสัวอยวางการโตกแยกงตวอการ ตดีความทดียี่ถรกตกองในเรมืยี่ องสจิ ทธจิมนหุษยชน ความเขกาใจตวอตนเองของเราชาวตะวสันตกเกจิดจากการเผชจิญหนกากสับประเพณดี ของเราเอง วจิภาษวจิธดีแบบเดดียวกสันระหววางประเพณดี กบสั ความทสันสมสัยจะเกจิดขนึทนในสว วนอมืยี่น ๆ ของโลกในปสั จจหุบนสั ทดียี่ ตวางๆเหลวานสัทนกป็เชวนกสันทดียี่คนจะกลสับมาสรว ประเพณดี ของตนเพมืยี่อเผชจิญหนกากสับความทกาทายของกระบวนการทดียี่ทาส ใหก สสังคมทสันสมสัย มากกววาทดียี่จะยอมจสานนตวอพวกมสัน ในบรจิ บทแบบนดีท สมสั พสันธสาร (discourse) ระหววางวสัฒนธรรมซนึยี่ ง เกดียี่ยวขกองกสับรากฐานของระเบดียบระหววางประเทศทดียี่มดีความยหุตจิธรรมมากขนึทน จะไมวสามารถดสาเนจิ นไปไดกในหนทาง เดดียวจากมหุมมองของ "เดป็กทดียี่เกจิดเปป็ นคนแรก" สสัมพสันธสารเหลวานดีท ตอก งกลายมาเปป็ นอหุปนจิ สยสั ภายใตกเงมืยี่อนไขทดียี่มดีความ เทวาเทดียมกสันของมหุมมองทดียี่มดีตวอกสันและกสัน ถกาหากววาสถาบสันตวางๆในระดสับโลกในทดียี่สหุดแลกวจะสามารถทสาใหกเกมทาง อสานาจของพวกลสัทธจิดารณ์วจินเชจิงสสังคมอยรภว ายใตกการควบคหุมไดก ชาวตะวสันตกเปป็ นผรมก ดีสววนรว วมกสับคนอมืยี่น ๆ และผรเก ขกา รว วมทหุกคนจะตกองเตป็มใจทดียี่จะไดกรสับแสงสววางจากผรอก มืยี่นตวอจหุดบอดเฉพาะเรมืยี่ องของตน ถกาเราไดกเรดี ยนรร กบทเรดี ยนหนนึยี่ งจาก วจิกฤตการณณ์ทางการเงจินทดียี่ผาว นมา มสันคมือการตระหนสักววาเวลานดีท เปป็ นชววงเวลาทดียี่เหมาะสมสสาหรสับสสังคมโลกทดียี่มดีความ เปป็ นพหหุวฒสั นธรรม ในการพสัฒนารสัฐธรรมนรญทางการเมมืองขนึท นมา EM: ใหกผมกลสับไปทดียี่คาส ถามเดจิมของผม: ถกาเราไมวสามารถอธจิ บายกระบวนการทสาใหกเกจิดความทสันสมสัยดกวยแนวคจิด 'กระบวนการฆราวาสภจิวฒสั นณ์ (secularization)' ไดก แลกวเราจะพรดถนึงความกกาวหนกาทางสสังคมไดกอยวางไร?

JH: กระบวนการทดียี่ทาส ใหกอาส นาจของรสัฐมดีความเปป็ นฆราวาส จสัดเปป็ นแกนหลสักของกระบวนการฆราวาสภจิวฒสั นณ์ ผม เหป็นววาสจิยี่ งนดีท เปป็ นความสสาเรป็ จของแนวคจิดเสรดี นจิยมทดียี่พวกเราไมวควรหลงลมืมในชววงการถกเถดียงระหววางศาสนาหลสักๆ ของโลก แตวผมไมวเคยนสับความกกาวหนกาในมจิตจิทดียี่ซบสั ซกอนในเรมืยี่ องของ "ชดีวจิตทดียี่ดดี" ทสาไมเราจนึงควรรร กสนึกววา เรามดีความสหุ ข มากกววาคนรหุว นปรว ยวาตายายของเรา? หรมื อทาสชาวกรดี กทดียี่ไดกรสับเสรดี ภาพในกรหุ งโรมยหุคโบราณ? แนวนอนววาคน ๆ หนนึยี่ ง อาจมดีความโชคดดีมากกววาคนอมืยี่นๆ ราวกสับววาเราอยรใว นทะเล ทดียี่ชะตากรรมของแตวละคนจะตกองเผชจิญกสับเหตหุบงสั เอจิญ ตวางๆในทะเล และความสหุ ขไดกถรกแจกจวายออกไปอยวางไมวเปป็ นธรรมในทหุกวสันนดีท เชวนเดดียวกสับทดียี่เคยเกจิดขนึทนมากวอน บางทดี บางสจิยี่ งบางอยวางกป็มดีการเปลดียี่ยนแปลงไปตามชววงเวลาทางประวสัตจิศาสตรณ์ ทดียี่ทาส ใหกเกจิดสดี สนสั ทางอสัตวจิสยสั ตวอ ประสบการณณ์ของการดสารงอยรว แตวไมวมดีความกกาวหนกาใดๆทดียี่สามารถเปลดียี่ยนแปลงวจิกฤตการณณ์ของการสรญเสดี ย ความ รสัก และความตาย ไมวมดีอะไรทดียี่สามารถบรรเทาความเจป็บปวดของบหุคคลทดียี่อาศสัยอยรใว นความทหุกขณ์ยาก ผรทก ดียี่รรกสนึกเหงาหรมื อ เจป็บปว วย ผรทก ดียี่ประสบความยากลสาบากจากการถรกดรหมจิยี่น หรมื อไดกรสับความอสัปยศอดสร ความเขกาใจทดียี่ลนึกซนึท งตวอความทหุกขณ์ ยากทดียี่เกจิดขนึทนกสับมนหุษยณ์เหลวานดีท ไมวควรทสาใหกเราลมืมถนึงความแตกตวางทางประวสัตจิศาสตรณ์ รวมถนึงความกกาวหนกาทาง ประวสัตจิศาสตรณ์ ทดียี่ไมวมดีขอก สงสสัยใดๆอดีก ซนึยี่ งมดีอยรใว นทหุกมจิตจิทดียี่มนหุษยณ์สามารถเรดี ยนรร กไดก ผมไมวไดกตอก งการปฏจิเสธถนึงหลายสจิยี่ งทดียี่ถรกหลงลมืมในประวสัตจิศาสตรณ์ แตวเราไมวสามารถยกอนกลสับอยวางทดียี่เราตกองการเพมืยี่อ ไปสรว จหุดทดียี่เกจิดกวอนผลตวางๆทดียี่มาจากกระบวนการเรดี ยนรร ก สจิยี่ งนดีท หมายถนึงความกกาวหนกาทางเทคโนโลยดีและวจิทยาศาสตรณ์ ตลอดจนความกกาวหนกาทางดกานศดีลธรรมและกฎหมาย นสันยี่ คมือการลดความยนึดมสันยี่ ของมหุมมองทดียี่มดีตวสั เราเปป็ นศรนยณ์กลาง หรมื อทดียี่มดีกลหุวมของเราเปป็ นศรนยณ์กลาง เมมืยี่อมสันไปถนึงจหุดทดียี่เราตกองหยหุดความขสัดแยกงตวางๆทดียี่เกจิดจากการกระทสา โดยไมวใชก ความรหุ นแรง ความรรกเชจิงสสังคมตวอความกกาวหนกาเหลวานดีท หมายถนึงมจิตจิตวอไปตวอการเพจิยี่มขนึทนของการสะทกอนคจิด ซนึยี่ งกป็คมือ 2

ความสามารถในการกกาวถอยหลสังของเราเอง นดียี่คมือสจิยี่ งทดียี่มกสั ซณ์ เวเบอรณ์ (Max Weber) หมายถนึง เมมืยี่อเขากลวาวถนึงเรมืยี่ อง "การสร ญสจิท นมนตรา (disenchantment)" ในตอนนดีท เราสามารถตจิดตามแรงผลสักดสันทางสสังคมอสันสหุ ดทกายไดก ทดียี่เกจิดกสับความสสานนึ กทดียี่มดีการสะทกอนคจิดตวอความทสัน สมสัยของตะวสันตก ในความเปป็ นสมสัยใหมวชววงตกนๆ ทสัศนคตจิเชจิงเครมืยี่ องมมือ (instrumental) ของระบบราชการของรสัฐตวอ อสานาจทางการเมมืองสว วนใหญวยงสั เปป็ นอจิสระจากบรรทสัดฐานทางจรจิ ยธรรมตวางๆ อยวางเชวนขสัทนตอนการสะทกอนคจิด เชวน เดดียวกสับทสัศนคตจิเชจิงเครมืยี่ องมมือทดียี่ปรากฏขนึทนในเวลาเดดียวกสันตวอธรรมชาตจิทดียี่ถรกทสาใหกเปป็ นวสัตถหุอยวางมดีระเบดียบวจิธดี ซนึยี่ งใน ตอนแรกสหุ ดกป็ไดกทาส ใหกวจิชาวจิทยาศาสตรณ์สมสัยใหมวเปป็ นไปไดก แนวนอนววา สจิยี่ งทดียี่ผมคจิดถนึงในตอนนดีท เหนมื อสจิยี่ งอมืยี่นใดคมือขสัทน ตอนของการสะทกอนคจิดของตนเอง ซนึยี่งในศตวรรษทดียี่สจิบเจป็ด ไดกทาส ใหกเกจิดกฎหมายทดียี่มดีเหตหุผลและศจิลปะทดียี่เปป็ นอจิสระ ของตสัวเอง แลกวในศตวรรษทดียี่สจิบแปด ศดีลธรรมทดียี่มดีเหตหุผล รวมถนึงรร ปแบบของการแสดงออกทางศจิลปะและศาสนาทดียี่ กลายมาเปป็ นบหุคลจิกของลสัทธจิไพเอทจิสมณ์รวมถนึงลสัทธจิ โรแมนตจิก; และในทดียี่สหุด ศตวรรษทดียี่สจิบเกกา กป็ไดกเกจิดการรร กแจกงทาง ประวสัตจิศาสตรณ์ และลสัทธจิประวสัตจิศาสตรณ์นจิยม นดียี่คมือแรงผลสักดสันทางความรร กความเขกาใจทดียี่มดีผลกระทบอยวางกวกางขวาง และไมวสามารถทสาใหกตวสั มสันถรกลมืมไดกอยวางงวายดาย นอกจากนดีท มสันยสังเกดียี่ยวขกองกสับการทดียี่แรงผลสักดสันทดียี่กวกางขวางนดีท ไดกนาส ไปสรว การสะทกอนคจิด ซนึยี่ งทสาใหกเราตกองสสังเกตถนึง การสลายตสัวอยวางรวดเรป็ วของความเครว งทางศาสนาแบบดสัทงเดจิมทดียี่เคยเปป็ นทดียี่นจิยมมากวอน สองรร ปแบบใหมวของความ สสานนึ กทางศาสนาไดกเกจิดขนึทนจากแรงผลสักนดีท : ในดกานหนนึยี่ ง พวกมรลฐานนจิ ยมซนึยี่ งไมวไดกถอนตสัวออกไปจากโลกสมสัยใหมว หรมื อไมวไดกกระทสาการใดๆทดียี่กาก วรกาวตวอโลกสมสัยใหมว กสับอดีกดกานหนนึยี่ ง คมือกลหุวมคนทดียี่มดีความศรสัทธาแบบสะทกอนคจิด ซนึยี่ ง คจิดถนึงความสสัมพสันธณ์ของพวกเขากสับคนทดียี่นบสั ถมือศาสนาอมืยี่น ๆ รวมทสัทงใหกความเคารพตวอความรร กทดียี่ลนึกซนึท งทดียี่อาจผจิดพลาด ไดกของวจิทยาศาสตรณ์ซยี่ นึงอยรใว นรร ปของสถาบสัน รวมถนึงแนวคจิดดกานสจิ ทธจิ มนหุษยชน ความศรสัทธาแบบนดีท ยงสั คงไดกรสับความ ยนึดมสันยี่ ในชดีวจิตของกลหุวมคน และไมวควรถรกนสาไปรวมใหกเกจิดเปป็ นความสสับสนกสับรร ปแบบใหมวทางศาสนาทดียี่ไมวแนวนอน และไมวมดีความเปป็ นสถาบสัน ซนึยี่งไดกแยกตสัวออกจากโลกสมสัยใหมวโดยสจิท นเชจิง EM: นานกววาสองทศวรรษทดียี่คหุณไดกทาส การโตกเถดียงเพมืยี่อการรร กแจกงของความคจิดทางปรสัชญาแบบ"ความคจิดแบบหลสังเม ตะฟจิ สจิ กสณ์ (postmetaphysical)" คหุณไดกใหกลกสั ษณะของความคจิดแบบหลสังเมตะฟจิ สจิ กสณ์ววาเปป็ นการสว งเสดี ยงอดีกครสัทงของ เหตหุผลในฐานะทดียี่เปป็ นกระบวนการ - นสันยี่ คมือการทสาใหกกลายเปป็ นภาษาอยวางสมบรรณณ์ - และในเวลาเดดียวกสันกป็ตท งสั อยรใว น ประวสัตจิศาสตรณ์ ซนึยี่งนสาไปสรว การชะลอตสัวของสจิยี่ งพจิเศษทสัทงหลาย ความคจิดแบบหลสังเมตะฟจิ สจิ กสณ์จนึงมดีความอวอนโนกมถวอม ตน ผจิดพลาดไดก และมดีความระมสัดระวสังในการเรดี ยกรกองถนึงสจิยี่ งใดๆ อยวางไรกป็ตามในงานลวาสหุ ดของคหุณ คหุณอกางววาการ คจิดแบบหลสังเมตะฟจิ สจิ กสณ์บงสั คสับใหกเราตกองเดจินกกาวตวอไป สรว ขท นสั ตอนทดียี่เรดี ยกววาหลสังฆราวาส คหุณพรดถนึง "สสังคมโลกแบบ หลสังฆราวาส" ในฐานะของเงมืยี่อนไขทางสสังคมวจิทยา เหมมือนเปป็ นความเปป็ นจรจิ งทางสสังคมวสัฒนธรรม ในความหมายใด ทดียี่เหตหุผลแบบหลสังฆราวาสถรกเรว งใหกเกจิดโดยการพสัฒนาทางสสังคม? และในความหมายใดทดียี่มนสั เปป็ นผลมาจากพลวสัตร ภายในของการคจิดแบบหลสังเมตะฟจิ สจิ กสณ์ ?

JH: คสาถามของคหุณเตมือนใหกผมตระหนสักถนึงการขาดความชสัดเจนในทางคสาศสัพทณ์ แฟชสันยี่ ทดียี่แพรว หลายในการแยก ปรากฏการณณ์ใหมวทหุกชนจิดออกจากปรากฏการณณ์ทดียี่คหุนก เคยกสันดดี โดยเพดียงการใชกคาส บหุพบทววา "หลสัง (post)" มดีขอก เสดี ยทดียี่ ทสาใหกเกจิดความไมวแนวนอน การคจิดแบบหลสังเมตะฟจิ สจิ กสณ์ยงสั คงเปป็ นการคจิดแบบฆราวาส แมกในสถานการณณ์ทดียี่เรดี ยกววา เปป็ น "หลสังฆราวาส"; แตวในสถานการณณ์ทดียี่แตกตวางกสันนดีท เราอาจตระหนสักถนึงความเขกาใจผจิดของตสัวเองตวอแนวคจิดแบบ 3

ฆราวาส ดรเหมมือนววาผมควรจะปก องกสันไมวใหกเกจิดความเขกาใจผจิดไปววา 'หลสังเมตะฟจิ สจิ กสณ์' คมือ 'หลสังฆราวาส' ถกาเราพจิจารณาถนึงคานทณ์ (Kant) ซนึยี่งเปป็ นนสักคจิดแบบหลสักเมตะฟจิ สจิ กสณ์คนแรก ผมเพดียงแตวทาส ตามธรรมเนดี ยมทดียี่เคยทสากสัน มา ในสว วน "วฟิภาษวฟิธกแบบเหนรอประสบการณค์ (transcendental dialectic)" ของเขา มสันยหุตจินจิสยสั ทดียี่ไมวดดีของการใชก หมวด (Categories) ของ Understanding ซนึยี่ งถรกแยกออกจากปรากฏการณณ์ภายในโลก (inner-worldly) มาสรว โลก (the world) โดยรวมการลดคหุณควาของขกอความของนสักสารสัตถนจิ ยม (essentialist) เกดียี่ยวกสับธรรมชาตจิและประวสัตจิศาสตรณ์ โดยทสัทงหมด อสันเปป็ นผล กระทบทดียี่กวกางขวางของ "การปฏจิวตสั จิของพวกนามนจิ ยม (nominalist)" ทดียี่เกจิดขนึทนในยหุคกลาง และยหุคสมสัยใหมวชววงตกน การหสันไปใชกมนหุษยณ์เปป็ นศรนยณ์กลาง เพมืยี่อไปสรว ความสสาเรป็ จในการประกอบสรกาง (constituting) โลกของความเปป็ นตสัวตน (subjectivity) หรมื อภาษา นสันยี่ คมือการเปลดียี่ยนกระบวนทสัศนณ์ไปสรว ปรสัชญาของจจิตสสานนึ กและ ภาษา - อสันเปป็ นการกลสับไปสรว การปฏจิวตสั จิแบบนดีท อดีกดกวย แมกในศตวรรษทดียี่สจิบเจป็ด วจิทยาศาสตรณ์ ธรรมชาตจิทดียี่ถรกทสาใหกเปป็ น วสัตถหุ กป็นาส ไปสรว การแบวงแยกระหววางเหตหุผลทางทฤษฎดีและเหตหุผลทางปฏจิบตสั จิ ในทางกลสับกสัน การแยกนดีท ไดกกระตหุนก ใหก เกจิดความพยายามของการสรกางกฎหมายทดียี่มดีเหตหุผลกสับหลสักศดีลธรรมทดียี่มดีเหตหุผล เพมืยี่อทดียี่จะใชกในการใหกเหตหุผล (jutify) ตวอขกอผรกพสันและโลกทสัศนณ์จากเพดียงฐานของเหตหุผลเชจิงปฏจิบตสั จิ แทนทดียี่จะมาจาก "ธรรมชาตจิของสจิยี่ งตวางๆ" ในทดียี่สหุด แลกวจากการเกจิดขนึทนของวจิชามนหุษยศาสตรณ์ตท งสั แตวตนก ศตวรรษทดียี่สจิบเกกาตอนตกน ซนึยี่ งเปป็ นความคจิดทางประวสัตจิศาสตรณ์ พวก มสันไดกลดคหุณควาตวอวจิธดีการหาความรรกแบบเหนมือประสบการณณ์ วจิชามนหุษยศาสตรณ์ เหลวานดีท ไดกสวงผลใหกเกจิดสจิยี่ งตวางๆตามา นอกจากนดีทผลของศาสตรณ์แหว งการตดีความ (hermeneutics) ทสาใหกเราตกองแยกการเขกาถนึงโลกในเชจิงญาณวจิทยาของเรา ออกจากกสัน: โลกแหว งชดีวจิต (lifeworld) ทดียี่เปจิ ดเผยตสัวมสันตวอความเขกาใจของเรา ทสาใหกเราเปป็ นเพดียงผรเก ขการว วม (participant) ในการปฏจิบตสั จิของชดีวจิตประจสาวสัน (อยวางนกอยกป็เหมมือนจรจิ ง) ทดียี่ไมวสามารถอธจิ บายไดกจากมหุมมองแบบ วจิทยาศาสตรณ์ ธรรมชาตจิ - จนทสาใหกเราสามารถจดจสาตสัวเราเองในคสาจสากสัดความทดียี่เปป็ นวสัตถหุแบบนดีท ไดก วจิทยาศาสตรณ์ ปลดปลวอยตสัวเองออกจากการนสาของปรสัชญาในทสัทงสองทจิศทาง: พวกมสันไดกตดสั สจิ นใหกปรสัชญาทสาหนกาทดียี่ทดียี่ เจดียมเนมืท อเจดียมตสัวมากขนึทนในการไตรว ตรองแบบยกอนหลสัง ในอดีกทางหนนึยี่ งลสักษณะทดียี่เปป็ นสากลทางสมมตจิฐานของ พฤตจิกรรมและรร ปแบบของชดีวจิต ซนึยี่งสสาหรสับเราแลกวไมวมดีทางเลมือกอมืยี่น แมกวาว เราจะพบววาตสัวเองมดีลกสั ษณะทดียี่เปป็ นสากล เหลวานดีท ดวก ยความบสังเอจิญ พรดอดีกอยวางไดกวาว โครงสรกางแบบสากลทดียี่ไมวหลอกลวงของโลกแหว งชดีวจิตทดียี่มดีลกสั ษณะทสัวยี่ ไป ไดกแทนทดียี่ตาส แหนวงของสจิยี่ งทดียี่อยรเว หนมือประสบการณณ์ ตามเสกนทางของวงศาวจิทยาทางความคจิดแบบสมสัยใหมวทดียี่เรา อธจิ บายมาครว าวๆนดีท การทสาใหกเกจิดความแตกตวางนดีท เกจิดขนึทนกสับสจิยี่ งทดียี่อจิงอยรกว บสั แนวคจิดทางเมตะฟจิ สจิ กสณ์แบบเขกมขกน จน ทสาใหกมนสั กลายเปป็ นเหยมือยี่ ไป (คมือ หมดความนวาเชมืยี่อถมือไป..ผรแก ปล) เรายสังสามารถนนึ กถนึงกระบวนการทดียี่ทาส ใหกเกจิดความ แตกตวางนดีท ไดก เหมมือนเปป็ นการแยกประเภทผวานเหตหุผล ซนึยี่ งดกวยวจิธดีการนดีท เทวานสัทนทดียี่ยงสั "นสับ" ววาเปป็ นการคจิดแบบหลสังเมตะ ฟจิ สจิ กสณ์ ในทางตรงกสันขกามประโยคเกดียี่ยวกสับแกวนแทกทดียี่เปป็ นตสัวอยวางของความคจิดเชจิงอภจิปรสัชญาของความเปป็ นหนนึยี่ งเดดียว และหมวดหมรวของเหตหุผลทดียี่เปป็ นการคจิดแบบเมตะฟจิ สจิ กสณ์ ไดกถรกลดคหุณควาในทางปฏจิบตสั จิลง ในทางตรงกสันขกาม การใชกคาส "หลสังฆราวาส (postsecular)" ไมวใชวเปป็ นการวจินจิจฉสัยแบบวงศาวจิทยา (geneology) แตว เปป็ นการวจินจิจฉสัยแบบสสังคมวจิทยา (sociology) ผมใชกคาส นดีท เพมืยี่ออธจิ บายถนึงสสังคมสมสัยใหมวทดียี่ยงสั ตกองคสานนึ งถนึงการดสารงอยรว อยวางตวอเนมืยี่ องของกลหุวมตวางๆทางศาสนา รวมถนึงการคสานนึ งถนึงความเกดียี่ยวขกองทดียี่มดีอยวางตวอเนมืยี่ องของประเพณดี ตวางๆทาง ศาสนาทดียี่มดีความแตกตวางกสัน แมกววาสสังคมโดยตสัวของมสันเองไดกถรกทสาใหกเปป็ นฆราวาสโดยสว วนใหญวแลกว ตามทดียี่ผม อธจิ บายไปววา "หลสังฆราวาส" ไมวใชวเปป็ นสสังคมโดยตสัวของมสัน แตวเปป็ นการเปลดียี่ยนแปลงทดียี่สอดคลกองของจจิตสสานนึ กในตสัว มสัน คสาวจินจิจฉสัยนดีท ยงสั สามารถนสามาใชกเพมืยี่ออกางถนึงความเขกาใจตวอตสัวเองทดียี่เปลดียี่ยนแปลงไปของสสังคมตวางๆทดียี่สววนใหญวไดก กลายเปป็ นฆราวาสไปแลกว อยวางในยหุโรปตะวสันตก แคนาดา หรมื อออสเตรเลดีย. นดียี่ เปป็ นสาเหตหุทดียี่ทาส ใหกคหุณความเขกาใจผจิด 4

ในกรณดี นท ดี "หลสังฆราวาส (postsecular)" เหมมือนกสับ "หลสังเมตะฟจิ สจิ กสณ์ (postmetaphysic)" ทดียี่อาก งถนึง 'การหยหุด (caesura)' ในประวสัตจิศาสตรณ์ทางความคจิด แตวความแตกตวางกป็คมือ เราใชกคาส วจินจิจฉสัยทางสสังคมวจิทยามาเปป็ นคสาอธจิ บายจาก มหุมมองของผรสก งสั เกตการณณ์ ในขณะทดียี่เราใชกคาส วจินจิจฉสัยแบบวงศาวจิทยาจากมหุมมองของผรทก ดียี่มดีสว วนรว วมตวอเปก าหมายของ การเขกาใจตสัวเอง ผมเพดียงแตวเลมือกการถกเถดียงกสับทฤษฎดีกระบวนการฆราวาสอภจิวฒสั นณ์มาเปป็ นจหุดเรวจิ มตกนเพมืยี่อตสัทงคสาถามทดียี่มดีจหุดมหุวงหมายใน การทสาใหกเกจิดความชสัดเจนตวอความเขกาใจของตนเองตวอการการคจิดแบบหลสังอภจิปรสัชญา สสาหรสับการปฏจิวตสั จิของพวก นามนจิ ยม ผลลสัพธณ์อดีกอสันทดียี่เกจิดขนึทนกป็คมือ ในชววงศตวรรษทดียี่สจิบเจป็ด วจิชาเทววจิทยาไดกสรญเสดี ยการเชมืยี่อมตวอกสับวจิชา วจิทยาศาสตรณ์ รววมสมสัยซนึยี่งตสัทงอยรบว นปรสัชญาธรรมชาตจิของอรจิ สโตเตจิล ซนึยี่ งมดีโลกทสัศนณ์ทดียี่มดีโครงสรกางแบบอสันตวจิทยา (teleologically) เนมืยี่องจากปรสัชญาไดกเลมือกทดียี่จะเขกาขกางวจิทยาศาสตรณ์ และไมวมากกป็นอก ยทดียี่ไดกเพจิกเฉยตวอวจิชาเทววจิทยา ไมว ววากรณดี ใด ๆ นสับแตวนท นสั เปป็ นตกนมา กป็ไดกเกจิดการเปลดียี่ยนแปลงตวอหนกาทดียี่ในการสมื บคกน แมกเหลวานสักปรสัชญาของพวก จจิตนจิ ยมเยอรมสัน ผรซก ยี่ นึ งถมือววาตนเองอยรใว นจารดี ตทางประเพณดี ของยจิว-ครจิ สเตดียน (Judeo-Christian) พวกเขากป็เพดียงทนึกทสัก อยวางงวายๆววาตสัวเองมดีสจิทธจิทดียี่จะพรดถนึงสจิยี่ งทดียี่เปป็ นความจรจิ งตามเนมืท อหาทางศาสนาและสจิยี่ งใดทดียี่ไมวใชวเปป็ นความจรจิ ง พวก เขาเชวนกสันทดียี่ถมือววาศาสนาเปป็ นโครงรว างทดียี่สาส คสัญในอดดีต แตวววามสันใชวหรมื อไมว? สสาหรสับปรสัชญา มสันมดีขอก บวงชดีทเชจิงประจสักษณ์ววาศาสนายสังคงเปป็ นโครงแบบรว วมสมสัยของจจิตวจิญญาณ (Geist) ยจิงยี่ ไปกววา นสัทน ปรสัชญายสังพบเหตหุผลภายในสสาหรสับสจิยี่ งนดีท มสันเปป็ นเหตหุผลในทางประวสัตจิศาสตรณ์ ของตสัวมสันเอง กระบวนการอสัน ยาวนานในการแปลเนมืท อหาทดียี่สาส คสัญทางศาสนามาเปป็ นภาษาทางปรสัชญาไดกเรจิยี่ มขนึทนในสมสัยโบราณตอนปลาย; เราเพดียง แตวคจิดถนึงมโนทสัศนณ์เรมืยี่ องบหุคคลและความเปป็ นปสัจเจก เสรดี ภาพและความยหุตจิธรรม ภราดรภาพและชหุมชน การปลดปลวอย ประวสัตจิศาสตรณ์ และวจิกฤต เราไมวสามารถรรกไดกวาว กระบวนการหยจิบยมืมมาใชก (appropriation) ตวอศสักยภาพทางความ หมายจากสสัมพสันธสาร (discourse) ทดียี่อยรใว นแกนกลางของศาสนาซนึยี่ งไมวสามารถเขกาถนึงไดกนท นสั ไดกหมดพลสังของมสันแลกว หรมื อยสัง ? หรมื อววามสันยสังสามารถดสาเนจินตวอไปไดก? งานทางความคจิดของนสักเขดียนและผรแก ตวงสายศาสนา เชวน บลอช (Bloch)6 ในวสัยหนหุวม, เบนยามจิน (Benjamin)7, เลวดีนาส (Levinas)8 หรมื อแดรณ์ รจิดา (Derrida)9 ทดียี่ไดกพดร สนสับสนหุนตวอผลจิต ภาพทดียี่มดีอยวางตวอเนมืยี่องของความพยายามทางปรสัชญาของศาสนาดสังกลวาว และนดียี่ แสดงใหกเหป็นถนึงการเปลดียี่ยนแปลงทาง ทสัศนคตจิ ทดียี่ใหกการสนสับสนหุนตวอความสสัมพสันธณ์แบบมดีสววนรว วมทดียี่เปจิ ดกวกางตวอการเรดี ยนรร ก ตวอประเพณดี ทางศาสนา ทสัทงหมด รวมถนึงการสะทกอนคจิดเกดียี่ยวกสับตสาแหนวงทางความคจิดแบบหลสังเมตะฟจิ สจิ กสณ์ระหววางวจิทยาศาสตรณ์ และศาสนา การสะทกอนคจิดนดีท ไปผลสักไปในสองทจิศทาง ในดกานหนนึยี่ ง มสันขสัดแยกงกสับความเขกาใจตสัวเองทางปรสัชญาของนสักฆราวาส นจิยม ทดียี่ตอก งการหลอมรวมเขกากสับวจิทยาศาสตรณ์หรมื อผหุดเกจิดขนึทนจากวจิทยาศาสตรณ์ การผสมกลมกลมืนทหุกอยวางใหกเขกากสับ วจิทยาศาสตรณ์ จะทสาใหกเกจิดการถอนตสัวของมจิตจิแหว งการสะทกอนคจิด ซนึยี่ งทสาหนกาทดียี่แยกความแตกตวางระหววางงานทาง ปรสัชญาในการเขกาใจตสัวเองกสับงานคกนควกาประเภทอมืยี่นๆ วจิทยาศาสตรณ์ ทดียี่มหุวงเนกนไปทางดกานระเบดียบวจิธดีนท นสั ไดกกาส หนด ทจิศทางของตนเองโดยไมวตอก งมดีการไกลวเกลดียี่ย (mediating) ตวออาณาเขตตวางๆทางวสัตถหุของพวกเขา ดสังนสัทนจนึงไมวตอก งมดี การตรวจสอบแบบสะทกอนคจิดกสับคหุณประโยชนณ์ทดียี่เกจิดขนึทนของการคกนควกาทางวจิทยาศาสตรณ์ พวกเขาตกองแกลกงทสาเปป็ น 6 7 8 9

Ernst Bloch (1885-1977) นสักปรสัชญามารณ์กซจิ สตณ์ชาวเยอรมสัน Walter Benjamin (1892-1940) นสักปรสัชญามารณ์ กซจิ สตณ์ชาวเยอรมสัน Emmanuel Levinas (1906-1955) นสักปรสัชญาชาวฝรสัยี่งเศส ทดียี่เกจิดใน Lithuania Jacques Derrida (1930-2004) นสักปรสัชญาชางฝรสัยี่งเศส ทดียี่เกจิดใน Algeria 5

มองโลกโดยปราศจากตสาแหนวงทดียี่ยนมื มอง (‘from nowhere' หรมื อปราศจากความเปป็ นอสัตวจิสยสั ใดๆ...ผรแก ปล) การหลงลมืม ตสัวเองเชวนนดีท เปป็ นเรมืยี่ องทดียี่ยอมรสับกสันไดก มสันจะกลายเปป็ นปสัญหากป็ตวอเมมืยี่อนสักปรสัชญาไดกแตวงตสัวเปป็ นนสักวจิทยาศาสตรณ์ อยวาง ไมวยอมรสับโดยสจิท นเชจิง- นสันยี่ คมือการทสาใหกโลกทสัทงหมดมดีฐานะกลายเปป็ นเพดียงอาณาเขตทางวสัตถหุของวจิทยาศาสตรณ์ "การ ปราศจากตสาแหนวง" ซนึยี่ งยสังคงเปป็ นสจิยี่ งทดียี่เชมืยี่อกสันโดยปราศจากการสะทกอนคจิด และจากมหุมมองแบบธรรมชาตจินจิยม (naturalistic) ของลสัทธจิวจิทยาศาสตรณ์นจิยมแบบแขป็งทดียี่แสดงออกมาใหกเหป็น มสันไมวใชวอะไรเลยนอกจากการสมรร กรววมคจิด อยวางลสับๆ จากกจหุดยมืนของความศสักดจิธิ์สจิทธจิธิ์ ทดียี่ววางเปลวาทางเมตะฟจิ สจิ กสณ์ ในอดีกทางหนนึยี่ง เราไมวควรทสาใหกเกจิดความพรว ามสัวตวอความแตกตวางทดียี่มดีอยรรว ะหววางศรสัทธาและความรร กซยี่ นึ งอยรใว นโหมด ของ 'การถมือววาเปป็ นความจรจิ ง (taking-to-be-true)' แมกววาการคจิดเกดียี่ยวกสับสถานการณณ์แบบหลสังฆราวาสจะสว งผลใหกเกจิด การเปลดียี่ยนแปลงทางทสัศนคตจิตวอศาสนา แตวการเปลดียี่ยนแปลงความคจิดนดีท ไมวอาจเปลดียี่ยนแปลงความจรจิ งทดียี่ววาการคจิดแบบ หลสังเมตะฟจิ สจิ กสณ์เปป็ นการคจิดแบบฆราวาส ทดียี่ยนมื ยสันตวอความแตกตวางระหววางศรสัทธาและความรร ก ววาเปป็ นสองโหมด สสาคสัญทดียี่แตกตวางกสันของการถมือววาเปป็ นความจรจิ ง ผมขอพรดซสทา: ววาในทดียี่สหุด เราอาจเรดี ยก"หลสังฆราวาส" ววาเปป็ น สถานการณณ์ทดียี่เหตหุผลแบบฆราวาสและจจิตสสานนึกทางศาสนามดีความเกดียี่ยวขกองกสันแบบสะทกอนคจิดในแงวของความ สสัมพสันธณ์ อยวางเชวน การสนทนาระหววางจาสเปอรณ์ สณ์ (Jaspers)10 และบสัลทณ์มนสั นณ์ (Bultmann)11 ทดียี่เปป็ นแบบอยวางในเรมืยี่ อง นดีท EM: ในตกนฉบสับของคหุณคมือ "รากเหงจ้ าทกกี่ศกักดฟิด สฟิทธฟิด ในประเพณก ของยตุคแกนหลกักทางความคฟิ ด (The Sacred Roots of the Axial Age Traditions)" คหุณเสนอภาพรวมทางทฤษฎดีสงสั คมและมานหุษยวจิทยา เพมืยี่อสสารวจความสสัมพสันธณ์ระหววาง ตสานานและพจิธดีกรรม คหุณไดกแสดงใหกเหป็นววาปฏจิสมสั พสันธณ์เชจิงสสัญลสักษณณ์ มดีรากฐานทางมานหุษยวจิทยาของมสันอยรทว ดียี่การ ปฏจิบตสั จิทางพจิธดีกรรม ในขณะทดียี่คหุณยอมรสับถนึงความยากลสาบากในการคกนหาหลสักฐานทางโบราณคดดี เพมืยี่อแสดงใหกเหป็น ววาพจิธดีกรรมเกจิดขนึทนกวอนเรมืยี่ องเลวาทางตสานานตวางๆ คหุณดรเหมมือนจะอกางววามจิตจิเชจิงประพจนณ์ของการปฏจิสมสั พสันธณ์ทาง ภาษาศาสตรณ์ จะกลสับไปสรว วจิวฒสั นาการของพจิธดีกรรม ซนึยี่ งอยวางนกอยทดียี่สหุดเรากป็รรกถนึงสจิยี่ งทดียี่เกจิดขนึทนกวอน นสันยี่ คมือตสัวแทนทาง สสัญลสักษณณ์ของพจิธดีกรรมในรร ปแบบของภาพวาดโบราณในถสทา คหุณกสาลสังเสนอววากวอนทดียี่มนหุษยณ์จะกลายเปป็ น Homo sapiens เราเปป็ น Homo ritualis มากวอนอยวางนสัทนหรมื อ?

JH: คหุณกสาลสังพรดถนึงบทหนนึยี่งในงานทดียี่ผมกสาลสังทสาอยรว ในบทนดีทผมกลสับมาทดียี่ประเดป็นเกวาจากมหุมมองของการคกนพบใหมว ๆ : คมือ 'กสาเนฟิ ดของภาษา' อาจกลวาวววาเปป็ นเรมืยี่ องการใชกกลหุวมสสัญลสักษณณ์ทดียี่มดีความหมายเดดียวกสันสสาหรสับสมาชจิกของกลหุวม ในชววงเวลาทดียี่ยาวนานของวจิวฒสั นาการของ Homo sapiens บรรพบหุรหุษของเราจะตกองมดีสญ สั ลสักษณณ์แบบนดีท ทดียี่พวกเขา สามารถนสามาใชกไดก อยวางชกาทดียี่สหุดเมมืยี่อมาถนึงจหุดทดียี่กลหุวมมดีการจสัดระเบดียบชดีวจิตของพวกเขารว วมกสันโดยอาศสัยความสสัมพสันธณ์ เชจิงเครมื อญาตจิแบบทสัวยี่ ไปทางสสัญลสักษณณ์ - นสันยี่ คมือเมมืยี่อพวกเขาอยรรว ว วมกสันเปป็ นครอบครสัว มนหุษยณ์ตอนนสัทนทดียี่เปป็ น พวอแมว ลหุง และเดป็ก ทหุกๆคนในครอบครสัวจะไดกรสับสถานะแบบเดดียวกสันในฐานะทดียี่ตนเปป็ นพวอแมว ลหุง และเดป็ก เนมืยี่ องจากภาษาแบบ ไวยากรณณ์ซยี่ นึงมดีโครงสรกางทดียี่ซบสั ซกอนตามทดียี่ชอมสกดีท (Chomsky)12 อธจิ บาย จะไมวสามารถเกจิดขนึทนไดกในเวลาเพดียงขกามคมืน ในทหุกวสันนดีท เรานวาจะสมมตจิววาระดสับแรกสหุ ดของการตจิดตวอสมืยี่ อสารดกวยการแสดงทวาทางจะยสังคงไมวถรกทสาใหกเกจิดความ แตกตวางในทางประพจนณ์ และเหป็นไดกอยวางชสัดเจนววา การปฏจิบตสั จิพจิธดีกรรมตามทดียี่เรารร กจากวจิชามานหุษยวจิทยาทาง 10 11 12

Karl Jaspers (1883-1969) นสักปรสัชญาชาวเยอรมสัน Rudolf Karl Bultmann (1884-1976) นสักเทววจิทยาชาวเยอรมสัน Noam Chomsky (1928-ปสัจจหุบนสั ) นสักปรสัชญาและนสักภาษาศาสตรณ์ชาวอเมรจิ กนสั 6

วสัฒนธรรม จะอยรใว นระดสับนดีท แมกววาพวกมสันจะแยกตสัวเองออกจากการสมืยี่ อสารในชดีวจิตประจสาวสันระหววางผรสก ว งสารและ ผรรก สับสาร โดยอาศสัยโครงสรกางทดียี่อาก งอจิงถนึงตสัวเองและมดีลกสั ษณะเปป็ นวงกลมอยวางแปลกประหลาด ดสังนสัทน มสันจนึงมดีหลสัก ฐานบางอยวางทดียี่แสดงใหกเหป็นววาในแงวของพสัฒนาการทางประวสัตจิศาสตรณ์ พจิธดีกรรมมดีความเกวาแกวกววาเรมืยี่ องเลวาทาง ตสานานซนึยี่งตกองอาศสัยภาษาทดียี่มดีไวยากรณณ์ เปป็ นไปไดกวาว เวลานดีท ผมใหกความสนใจตวอพจิธดีกรรมและตสานานทดียี่มดีความซสับ ซกอน ไมวใชวจากเหตหุผลทางทฤษฎดีสงสั คม (เชวนทฤษฎดีการกระทสาเชจิงสมืยี่ อสาร) แตวเนมืยี่ องจากพจิธดีกรรมยสังคงดสารงอยรใว น แนวทางการปฏจิบตสั จิของศาสนาหลสักๆในโลก เมมืยี่อเราถามตสัวเราในทหุกวสันนดีท วาว สจิยี่ งใดทดียี่ทาส ใหก "ศาสนา" มดีความแตกตวาง จากโลกทสัศนณ์แบบอมืยี่น ๆ ในความหมายแบบแคบตามประเพณดี ทดียี่ยงสั คงกวอตสัวอยวาง "แขป็งแรง" เราจะพบววาการปฏจิบตสั จิ ทางพจิธดีกรรมเหลวานดีท คมือคสาตอบของเรา ศาสนาไมวสามารถอยรรว อดไดกโดยปราศจากกจิจกรรมตวางๆทางศาสนาของชหุมนหุม นดียี่คมือ "ลสักษณะพจิเศษทดียี่ไมวเหมมือน ใคร" ของศาสนา ในความเปป็ นสมสัยใหมว ศาสนาไมวใชวเปป็ นเพดียงโครงรว างของจจิตวจิญญาณทดียี่ยงสั คงเปจิ ดหนทางตวอโลก แหว งประสบการณณ์ทางพจิธดีกรรมในความหมายทดียี่เครว งครสัด ปรสัชญาจะสามารถยอมรสับศาสนาววาเปป็ นโครงรว างของจจิต วจิญญาณทดียี่แตกตวางและยสังคงมดีความรว วมสมสัย กป็ตวอเมมืยี่อปรสัชญาใหกความสสาคสัญกสับองคณ์ประกอบแบบโบราณนดีท อยวาง จรจิ งจสัง โดยไมวลดคหุณควาของศาสนาจากการใชกเหตหุผลทดียี่ดดีกววา (fortiori) ในทดียี่สหุดแลกวพจิธดีกรรมไดกกลายเปป็ นแหลวงทดียี่มา ของความเปป็ นภราดรภาพทางสสังคม ในขณะทดียี่ศดีลธรรมแบบรร กแจกง (enlightened) เรมืยี่ องความเคารพตวอมนหุษยณ์ทหุกคน อยวางเทวาเทดียมกสัน หรมื อจรจิ ยธรรมเรมืยี่ องความดดีหรมื อคหุณธรรม (virtue) แบบอรจิ สโตเตจิล จะไมวสามารถใหกแรงบสันดาลใจ ทดียี่แทกจรจิ งเทวากสับทดียี่พจิธดีกรรมทางศาสนาสามารถใหกไดก แนวนอนววาเรมืยี่ องนดีท ไมวไดกทาส ใหกเราหมดขกอสงสสัยตวอความเปป็ นไป ไดกทดียี่แหลวงพจิธดีกรรมทางศาสนา (ซนึยี่งไดกรสับการปกปก องในตอนนดีท โดยชหุมชนทางศาสนา) จะถรกใชกอยรบว วอยๆเพมืยี่อจหุดมหุวง หมายทดียี่นวาสงสสัยทางการเมมือง และมสันกป็นวาสงสสัยอดีกเชวนกสันววาการใชกศาสนาแบบนดีท จะยหุตจิลงไดกในวสันหนนึยี่ ง EM: ในตกนฉบสับเดดียวกสันนดีท คหุณพรดววา "ผมอยากจะตรวจสอบววาตกนกสาเนจิ ดเดดียวกสันของแนวคจิดแบบเมตะฟจิ สจิ กสณ์และ ความเชมืยี่อในพระเจกาองคณ์เดดียว ซนึยี่ งอยรใว นการปฏจิวตสั จิเชจิงโลกทสัศนณ์ของ "ยหุคแกนหลสักทางความคจิด (Axial age)"13 มสันจะ ยสังทสาใหกเกจิดการเปลดียี่ยนแปลงตวอมหุมมองของเราอดีกหรมื อไมว จากการทดียี่การคจิดแบบหลสังเมตะฟจิ สจิ กสณ์ไดกเผชจิญหนกากสับ ประเพณดี ทางศาสนาทดียี่ดาส เนจินตวอไป เพมืยี่อใหกเสดี ยงของศาสนาไดกยนจิ อยวางมดีประสจิ ทธจิ ภาพในการถกเถดียงเรมืยี่ องความเขกาใจ ของตนเองตวอความเปป็ นสมสัยใหมว บางทดีความเขกาใจในตสัวเองเกดียี่ยวกสับปรสัชญาซนึยี่ งมดีความสสัมพสันธณ์กบสั ประเพณดี ทาง ศาสนา และกสับปรากฏการณณ์ของความศรสัทธาและความเครว งในศาสนาแบบทสัวยี่ ไป จะเปลดียี่ยนไป ถกามสันไดกเรดี ยนรร กทดียี่จะ เขกาใจการกวอรร ปในปสัจจหุบนสั ของการคจิดแบบหลสังเมตะฟจิ สจิ กสณ์ วจิทยาศาสตรณ์ และศาสนา อสันเปป็ นผลมาจากกระบวนการ การเรดี ยนรร ก ซนึยี่ ง "ศรสัทธา" และ "ความรรก" มดีการปะทะสสังสรรคณ์กนสั (อยวางนกอยเมมืยี่อดรจากมหุมมองทางประวสัตจิศาสตรณ์ ของ พวกเขาในทางตะวสันตก) ยอมรสับไดกวาว เราไดกตามหารว องรอยทางวงศาวจิทยาของความรว วมสมสัยของ 'ชาวตะวสันตก' สมสัยใหมว จรจิ งๆแลกว มสันมดีคาส อธจิบายอยรหว ลายขกอในทดียี่นท ดี แตวผมตกองการถามคหุณเฉพาะสองเรมืยี่ องเทวานสัทน ในแงวหนนึยี่ งคหุณ กสาลสังอกางววาการคจิดแบบหลสังเมตะฟจิ สจิ กสณ์หลอกตสัวเอง ถกาไมวยอมรสับในเรมืยี่ องตกนกสาเนจิ ดรว วมของตนกสับความเชมืยี่อเรมืยี่ อง พระเจกาองคณ์เดดียว; กลวาวอดีกนสัยหนนึยี่ง การคจิดแบบสะทกอนตสัวเองตกองยอมรสับถนึงรากฐานทดียี่มดีรววมกสันของมสันกสับศาสนาทดียี่ เกจิดในยหุคแกนหลสักทดียี่ยจิงยี่ ใหญวดวก ย?

13

หมายถนึง ชววงตสัทงแตวศตวรรษทดียี่ 7 กวอนครจิ สตกาล ทดียี่มดีการพสัฒนาแนวคจิดทางศาสนาและปรสัชญาครสัท งใหญวในหลายแหลวงทาง อารยธรรม อยวางเชวน ลสัทธจิขงจมืท อในจดีน ศาสนาพหุทธและเชนในอจินเดดีย ศาสนาโซโรอสัสเตอรณ์ในเปอรณ์เซดี ย ศาสนาเอกเทวนจิยมและ ศาสนายจิวในอดียปจิ ตณ์โบราณ และในชววงครจิ ตศตวรรษทดียี่ 5 กวอนครจิ สตกาล โสกราตดีส และ เพลโตกป็ไดกวางรากฐานของปรสัชญากรดี ก โบราณ 7

JH: มสันเปป็ นการหลอกลวงตสัวเองอยวางแนวนอน ในความเขกาใจตวอตสัวเองของนสักฆราวาสนจิ ยมทดียี่มดีปรสัชญาแบบ "วจิทยาศาสตรณ์ " ซนึยี่ งมองตสัวเองววาเปป็ นทายาทของปรสัชญาแบบกรดี ก และเปป็ นศสัตรร ทางธรรมชาตจิตวอศาสนา ความเขกาใจนดีท ผจิดพลาดในหลายประการ ประการแรก ลสักษณะทางศาสนาของปรสัชญาทดียี่มดีกาส เนจิ ดมาจากเพลโตก ถรกเขกาใจผจิดววา: เปป็ นการกกาวขนึทนของความเชมืยี่อทดียี่ววา 'มโนคตจิ (idea)' คมือหนทางทดียี่แทกจรจิ งตวอความรอดพกน ซนึยี่ งเปป็ นลสักษณะของปรสัชญา กรดี กทดียี่เราสามารถเหป็นไดกในไพทากอรสัส (Pythagoras) หรมื อเอป็มโพโดคลดีส (Empedocles) อสันเปป็ นปรากฏการณณ์ทดียี่เกจิด เชวนกสันในจสักรวาลวจิทยาและศาสนาตวางๆของเอเชดียตะวสันออก (เชวนลสัทธจิขงจมืทอและศาสนาพหุทธ) อยวางไรกป็ตาม ปรสัชญาไมวเคยมดีรากงอกอยรใว นการปฏจิบตสั จิทางพจิธดีกรรมของนครกรดี ก และจากงานของอรจิ สโตเตจิล ทดียี่ทาส ใหกอดีกไมวนานทดียี่ ปรสัชญาจะมดีทจิศทางไปในทางโลกยณ์และวจิทยาศาสตรณ์ เรมืยี่ องนดีท อาจอธจิ บายไดกววา ทสาไมเสกนทางสรว ความรอดพกนโดยการ ไตรว ตรอง จนึงสามารถผสมผสานเขกากสับเสกนทางสรว การรอดพกนแบบชาวครจิ สเตดียนในวสัฒนธรรมของพระสงฆณ์ในยหุค กลาง และทดียี่มดีความสสัมพสันธณ์อยวางใกลกชจิดทดียี่สหุดกป็คมือพวกระหสัสนจิ ยมแบบครจิ สเตดียน (Christian mysticism) ประการทดียี่สอง ความเขกาใจในตสัวเองของนสักฆราวาสนจิ ยม เกป็บกดรว องรอยความคจิดทดียี่กลวาวขกางตกนทดียี่ยงสั คงเหลมืออยรใว น ความคจิดทางปรสัชญาในประเพณดี ความเชมืยี่อเรมืยี่ องพระเจกาองคณ์เดดียว อสันเกจิดจากการเอมืทอประโยชนณ์ซยี่ นึ งกสันและกสันระหววาง ปรสัชญาแบบกรดี กกสับครจิ สตณ์ศาสนาของนสักบหุญเปาโล การปฏจิวตสั จิของพวกนามนจิ ยมในยหุคกลางไดกปรทางใหกก บสั การเกจิด ขนึทนของวจิทยาศาสตรณ์สมสัยใหมว และลสัทธจิมนหุษยนจิยม รวมถนึงวจิธดีการทดียี่ใชกญาณวจิทยาแบบใหมวและการบสัญญสัตจิกฎหมายทดียี่ มดีเหตหุผล ไปจนถนึงการเกจิดของลสัทธจิโปรเตสแตนตณ์ และการทสาใหกครจิ สตณ์ศาสนากลายเปป็ นเรมืยี่ องทางโลกยณ์- และนดียี่ คมือ ความหมายทดียี่ครจิ สตจสักรของชาวคาทอลจิกใชกเปป็ นครสัท งแรกของคสาววา "secularization" จากมหุมมองของมสันเอง (ชารณ์ ล เทยณ์เลอรณ์ (Charles Taylor)14 ไมวนานมานดีท ไดกเนกนเรมืยี่ องนดีท ในหนสังสมื อ 'ยตุคฆราวาส (A Secular Age)' ของเขา) ตราบเทวาทดียี่ การพสัฒนาทดียี่ซบสั ซกอนเหลวานดีท อาจถรกเขกาใจววาเปป็ นกระบวนการเรดี ยนรร ก มสันจะไมวมดีหนทางทดียี่สมเหตหุสมผลแบบใดทดียี่จะ นสาเรากลสับไปสรว จหุดทดียี่เคยเกจิดขนึทนกวอนหนกากระบวนการเรดี ยนรร กนท ดี ไดก ความเขกาใจในตสัวเองของเราจนึงตกองเพดียงขยายตสัว เองออกไป อยวางไรกป็ตามการขยายตสัวแบบวงศาวจิทยา กป็กลายเปป็ นทางเลมือกทดียี่เปลวาประโยชนณ์ ตามทดียี่ถรกนสาเสนอโดยคารณ์ ล ชมจิททณ์ (Carl Schmitt)15 และฮสันสณ์ บลรเมนเบจิรณ์ก (Hans Blumenberg)16 ในรร ปแบบทางการเมมืองและจจิตวจิญญาณของมสัน ความเปป็ นสมสัยใหมวไมวไดกเปป็ นเพดียงผลลสัพธณ์ทดียี่เกจิดจากกระบวนการฆราวาสภจิวฒสั นณ์ เพราะถกาเปป็ นเชวนนสัทนจรจิ ง ความเปป็ น สมสัยใหมวกจป็ ะยสังคงอาศสัยอยรบว นรากฐานทางเทววจิทยาของมสัน และเรากป็จะไมวไดกเรดี ยนรร กอะไรใหมวๆเลย ในขณะ เดดียวกสัน มสันกป็ไมวถรกตกองทดียี่จะเชมืยี่อววารร ปแบบของการคจิดทดียี่มดีขอก สมมตจิฐานววา "ถกาไมวมดีพระเจกาดสารงอยร"ว จะเกจิดขนึทนไดก จากลสาพสังการแยกตสัวออกจากประเพณดี ทางเทววจิทยาทดียี่มนสั ยสังคงตวอตกานอยรว สสาหรสับการทสาวงศาวจิทยาในระดสับทดียี่ สามารถเอาชนะอยวางวจิพากษณ์ จนเขกาสรว ความเขกาใจตนเองแบบหลสังเมตะฟจิ สจิ กสณ์ ทดียี่มองตสัวเองววาเปป็ นผลลสัพธณ์ของของ กระบวนการเรดี ยนรรก การวจิพากษณ์ทดียี่ยกระดสับของจจิตสสานนึ กไดกรวมเขกากสับความทรงจสาทดียี่ถรกไถวถอนกลสับคมืนมา (redemptive memory)

Charles Taylor (1931-ปสั จจหุบนสั ) นสักปรสัชญาชาวแคนาดา 15 Carl Schmitt (1888-1985) นสักทฤษฎดีการเมมืองและกฎหมายชาวเยอรมสัน 16 Hans Blumenberg (1920-1996) นสักปรสัชญาและนสักประวสัตจิศาสตรณ์ ภรมจิปสัญญาชาวเยอรมสัน 14

8