คราส คววินวินกกบความเปป็ นเหตตุเปป็ นผล โสรกจจจ์ หงศจ์ลดารมภจ์ หนกงสสื อของคตุณพวิพฒก นจ์เปป็ นความพยายามททที่จะววิพากษจ์ววิจารณจ์งานชวิ ชนสสาคกญของ อ. นวิธวิ เอทยวศรท วงศจ์เรสืที่ อง ปากไกกและใบเรสื อ1 ซซที่งเปป็ นงานทางประวกตวิศาสตรจ์ ททที่ศซกษาการเปลทที่ยนแปลงทางเศรษฐกวิจ สกงคมและวกฒนธรรมใน ชกวงตต้นกรตุ งรกตนโกสวิ นทรจ์ การเปลทที่ยนแปลงททที่สาส คกญในยตุคนทช อยยทก ทที่วาก เมสืที่อกรตุ งศรท อยตุธยาถยกพมกาเผาทสาลายไปแลต้ว กป็ เกวิดพลวกตแบบใหมกขช ซนมาเมสืที่อมทการตกชงกรตุ งเทพขซชนเปป็ นราชธานท แหก งใหมก เกวิดการเปลทที่ยนแปลงทางการคต้า ทาง เศรษฐกวิจ โดยมทการคต้าขายททที่ขยายตกวมากขซชนกกบตกางประเทศ และการคต้านทช กนป็ าส มาซซที่ งความควิดแบบใหมกๆททที่ไมกเคย ปรากฏในประเทศสยามมากกอน อกนททที่จรวิ งความควิดแบบตะวกนตกกป็ไดต้เขต้ามาในสมกยอยตุธยาบต้างแลต้ว ดกงจะเหป็นไดต้ จากประเพณท การทสาขนมทองหยวิบ ฝอยทองททที่ไดต้รกบจากโปรตตุเกศ หรสื อการใชต้ดวินปสื นและปสื นใหญก รวมไปถซงการททที่ ในสมกยพระนารายณจ์มหาราขมทเจต้าพระยาววิชาเยนทรจ์ ซที่ ซ งเปป็ นคนกรท กททที่รกบราชการในตสาแหนกงททที่เรท ยกไดต้วาก สย งสตุ ดใน ราชสสานกก แตกอยกางไรกป็ตามการรกบแนวควิดและการประพฤตวิปฏวิบตก วิแบบตะวกนตกในสมกยอยตุธยา กป็ไมกไดต้ยงก ผลใหต้ เกวิดการเปลทที่ยนแปลงทางสกงคม เศรษฐกวิจของอยตุธยาอยกางลงไปททที่ฐานราก ไมกเหมสือนกกบการเปลทที่ยนแปลงในชกวง ตต้นกรตุ งรกตนโกสวิ นทรจ์ ททที่สยามเขต้าสยก “ความเปป็ นสมกยใหมก” อยกางเตป็มตกว2 งานของ อ. นวิธวิกศป็ ซกษาลกกษณะของความ เปป็ นสมกยใหมกนช ท โดยมตุกงหาคสาอธวิบายวกาความเปป็ นสมกยใหมกในดต้านตกางๆนทช เกวิดขซชนไดต้อยกางไร มทอะไรมาเปป็ นปก จจกย ชสืที่อหนกงสสื อ “ปากไกกและใบเรสื อ” กป็แสดงใหต้เหป็นถซงการเปลทที่ยนแปลงนทช ไดต้อยกางดท “ปากไกก” หมายถซงปากกาททที่ใชต้ เขทยนหนกงสสื อ ใบเรสื อกป็คสือใบเรสื อสสาเภา อกนแสดงถซงการคต้าขาย ดกงนกชนปก จจกยททที่สาส คกญสองประการของการ เปลทที่ยนแปลงททที่นวิธวิเนต้นกป็คสือ การแสดงความควิดและวกฒนธรรมการเขทยน ซซที่ งแสดงดต้วยปากไกก กกบการเคต้าขายกกบ ตกางประเทศ อกนแสดงดต้วยใบเรสื อ แนวควิดสสาคกญประการหนซที่งททที่นวิธวิใชต้ในการอธวิ บายการเปลทที่ยนแปลงนทช คสือแนวควิดเรสืที่ อง “ความเปป็ นเหตตุเปป็ น ผล” หรสื อ rationality ในภาษาอกงกฤษ คสานทช กเป็ ปป็ นเชกนเดทยวกกบคสาปรกชญาอสืที่นๆ คสือมทความหมายกวต้างขวางหลาก หลาย และหากเราไมกมทความชกดเจนวกาคสาๆนทช มทความหมายอยกางไรแลต้ว กป็อาจเขต้าใจเรสืที่ องตกางๆไขวต้เขวไปไดต้มาก 1 นนิธนิ เออียศรอีวงศศ, ปากไกก่และใบเรรือ: วก่าดด้วยการศศึกษาประววัตนิศาสตรศ-วรรณกรรมตด้นรวัตนโกสนินทรศ (กรรุงเทพฯ: แพรว, 2543).
2 งานของผมเรรืรื่อง วนิทยาศาสตรศในสวังคมและววัฒนธรรมไทย กก็ไดด้ศศึกษาไวด้วาก่ การรวับเอาวนิทยาศาสตรศในสมวัยพระ นารายณศนวันั้นเปป็นไปอยก่างผนิวเผนินมาก ไมก่ไดด้ลงรากไปถศึงมนิตนิสก่วนอรืรื่นใดของสวังคมเลย และแมด้แตก่การรวับดวังกลก่าวกก็ปรากฏ หลวักฐานวก่ามอีแตก่เพอียงบาดหลวงเยซซูอต นิ เอากลด้องโทรทรรศนศไปตนิดตวันั้งไวด้ทอีรื่พระราชววังทอีรื่ลพบรุรอีเทก่านวันั้น ยนิรื่งไปกวก่านวันั้นเมรืรื่อเกนิด การยศึดออานาจโดยพระเพทราชา กก็ไดด้ขบ วั ไลก่ชาวตก่างชาตนิออกไปจากกรรุงศรอีอยรุธยาจนหมด ซศึรื่งยก่อมรวมไปถศึงอารยธรรม วนิทยาศาสตรศตาก่ งๆของตะววันตกดด้วย เรรือ รื่ งนอีนั้ไมก่เหมรือนกวับการรวับวนิทยาศาสตรศในสมวัยตด้นกรรุงรวัตนโกสนินทรศ ซศึรื่งเมรืรื่อรวับมา แลด้วกก็ไมก่มอีการถอนกลวับไปออีกเลย ดซูโสรวัจจศ หงศศลดารมภศ, วนิทยาศาสตรศในสวังคมและววัฒนธรรมไทย (กรรุงเทพฯ: สอานวัก พนิมพศพวัฒนาครุณภาพวนิชาการ, 2543)
หนกงสสื อของคตุณพวิพฒก นจ์กพป็ ดย ถซงแนวควิดเรสืที่ องนทช อยกางละเอทยด ซซที่ งเปป็ นการววิพากษจ์แนวควิดของ อ. นวิ ธวิเกทที่ยวกกบเรสืที่ องนทช ภาพกวต้างๆททที่ปรากฏกป็คสือวกา อ. นวิธวิเสนอวกา แกนหลกกของการเปลทที่ยนแปลงในชกวงตต้นกรตุ งรกตนโกสวิ นทรจ์คสือการททที่ สกงคมยตุคนทช มท “ความเปป็ นเหตตุเปป็ นผล” มากกวกาในสมกยอยตุธยา ภาพททที่นวิธวิวาดไวต้ในหนกงสสื อกป็คสือวกา สกงคมสมกยอยตุธยา มทการแบกงชนชกชนกกนอยกางชกดเจน และหาคนชกชนกลางไดต้ยาก แตกลกก ษณะสสาคกญของสกงคมยตุคตต้นรกตนโกสวิ นทรจ์ กคป็ สือ วกา มทชนชกชนกลางเกวิดขซชน และชนชกชนนทชเองททที่เปป็ นผยอต้ กานวรรณกรรมตกางๆททที่นวิธวิพดย ถซง โดยเฉพาะงานของสตุ นทรภยก “ความเปป็ นเหตตุเปป็ นผล” ในแงกนช ท กคป็ สือความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลของคนชกชนกลาง ดกงนกชนเราจซงกลกาวไดต้วกาสาเหตตุหลกกททที่ สกงคมอยตุธยาตอนปลายแตกตกางจากสกงคมรกตนโกสวิ นทรจ์ ตอนตต้น กป็ไดต้แกกสกงคมรกตนโกสวิ นทรจ์ มทความเปป็ นเหตตุเปป็ น ผลของคนชกชนกลาง ในขณะททที่สงก คมอยตุธยาไมกมท หรสื อมทนอต้ ยกวกามากจนสกงเกตไดต้ชดก ในบทความนทช ผมจะมตุกงววิเคราะหจ์มโนทกศนจ์เรสืที่ องความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลอยกางละเอทยด โดยอต้างอวิงกกบทฤษฎท ของมกกซจ์ เวเบอรจ์ นกกสกงคมววิทยาชาวเยอรมกน ขต้อแตกตกางระหวกางพวิพฒก นจ์กบก นวิธวิอยยทก ทที่วกา มทหลายประเดป็นททที่นวิธวิบอก วกาตรงนทช มทความเปป็ นเหตตุเปป็ นผล แตกพวิพฒก นจ์บอกวกาไมกใชก ตกวอยกางททที่เหป็นไดต้ชดก กป็ไดต้แกกพฤตวิกรรมของ ร. 4 เกทที่ยวกกบ การรกกษาโรคมาเลเรท ยททที่พระองคจ์ไปตวิดมาจากการไปดยสรวิ ยปตุ ราคาททที่หวต้ากอ เราจะมาเจาะประเดป็นตรงนทช เพสืที่อดยวกา ความเหป็นททที่ไมกลงรอยกกนของทกชงคยกนช ท มาความควิดเหป็นไมกตรงกกนจรวิ งๆ หรสื อวกามาจากเพทยงแคกวกาเขต้าใจความหมาย ของคสาวกา “ความเปป็ นเหตตุเปป็ นผล” ไมกตรงกกน การเจาะประเดป็นนทช จะทสาใหต้เราเขต้าใจความหมายตกางๆของคสาๆนทช ไดต้ ชกดเจนขซชน ความหมายของ “ความเปป็ นเหตตุเปป็ นผล” กกบทรรศนะของเวเบอรจ์ คสาวกา “ความเปป็ นเหตตุเปป็ นผล” แปลมาจากคสาภาษาอกงกฤษวกา rationality ซซที่ งเปป็ นคสานามททที่แปลงมาจากคสา คตุณศกพทจ์วาก ‘rational’ คสานทช ทาส ใหต้เรานซกถซงคสากลกาวอกนมทชสืที่อเสท ยงของอารวิ สโตเตวิลททที่ใหต้คาส นวิ ยามของมนตุษยจ์วกา “สกตวจ์ ททที่มทเหตตุผล” หรสื อ rational animal ประเดป็นกป็คสือวกา มนตุษยจ์มท “ความเปป็ นเหตตุเปป็ นผล” ซซที่ งทสาใหต้มนตุษยจ์ตกางจากสกตวจ์ ความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลในแงกนช ท กหป็ มายถซงการททที่มนตุษยจ์พดย ไดต้ เขต้าใจไดต้ หรสื อกป็ไดต้แกกการมทความสามารถทางภาษา นกนที่ เอง การเปป็ นผยมต้ ทเหตตุผลในแงกนช ท กวินความหมายกวต้างมาก เปป็ นสวิที่ งจสาเปป็ นททที่มนตุษยจ์ทตุกคนตต้องมทสวิที่งนทช เพราะเปป็ นตกว กสาหนดความเปป็ นมนตุษยจ์ เราอาจจะมทคาส นวิยามของมนตุษยจ์อทกอยกาง เชกน “มนตุษยจ์คสือสกตวจ์สองเทต้าไรต้ขน” ซซที่ งกป็กาส หนด มนตุษยจ์ไดต้ออกมาจากสกตวจ์อสืที่นๆ เพราะสกตวจ์สองเทต้าอสืที่นๆเชกนไกก จะเปป็ นสกตวจ์มทขน มทแตกมนตุษยจ์เทกานกชน แตกอยกางไร กป็ตามการนวิ ยามเชกนนทช ไมกไดต้จบก เอา สารกตถะ (essence) ของความเปป็ นมนตุษยจ์ออกมา เพราะอาจเปป็ นไปไดต้วาก มทสตก วจ์ สองเทต้าไรต้ขน (เชกนตกอไปอาจมทการดกดแปลงพกนธตุกรรมไกกใหต้เกวิดมาไมกมทขน) แตกสตก วจ์ดงก กลกาวกป็ไมกใชกมนตุษยจ์ เนสืที่ องจากขาดสารกตถะอกนไดต้แกกความสามารถในการใชต้และเขต้าใจภาษา นวิ ยามของคสาวกา “การเปป็ นผยมต้ ทเหตตุผล” หรสื อ “ความมทเหตตุมทผล” ของอารวิ สโตเตวิลททที่ยกมานทช เปป็ นคสานวิ ยามททที่มท มาแตกโบราณ และกป็เปป็ นเชกนเดทยวกกบขต้อเสนอทางปรกชญาอสืที่นๆ คสือโดนววิพากษจ์ววิจารณจ์มาตลอดระยะเวลายาวนาน โชเพนฮาวรจ์ ววิจารณจ์วกา มนตุษยจ์แทต้จรวิ งแลต้วไมกไดต้มทความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลอะไรเลย เพทยงแตกวาก มนตุษยจ์ถยกผลกกดกนดต้วย พลกงอกนมสืดบอดททที่เรท ยกวกา “เจตจสานง” (will) ททที่ไมกรยต้วาก อะไรเปป็ นอะไร ไมกมทการสสานซ กรย ต้ แตกการสสานซ กรย ต้เกวิดขซชนททหลกง เพสืที่อตอบสนองความตต้องการอกนมสืดบอดของเจตจสานง นอกจากนทช คทรจ์เคอกอรจ์ ยงก เสนอวกา ธาตตุแทต้ของมนตุษยจ์นช นก ไมกใชกความเปป็ นเหตตุเปป็ นผล แตกเปป็ นการททที่ตอต้ งเผชวิญหนต้ากกบสถานการณจ์ททที่ความหมายทกชงหมดของชทววิตผยกอยยกก บก
การปฏวิเสธเหตตุผล คสือเปป็ นความตกชงใจอยกางแนกวแนกททที่จะปฏวิเสธเหตตุผลเพสืที่อความศรกทธา หรสื ออะไรกป็ตามททที่ยงวิที่ ใหญก กวกา ความควิดเชกนนทช กยป็ อก มหมายความวกา ความเปป็ นมนตุษยจ์ททที่แทต้จรวิ งไมกไดต้อยยกก ารเปป็ นผยมต้ ทเหตตุผล แตกอยยทก ทที่การปฏวิเสธ เหตตุผลดต้วยเหตตุของความหมายททที่ยวิงที่ ใหญกกวกา เชกนศรกทธาตกอพระเจต้า และตกชงแตกโชเพนฮาวรจ์ กบก คทรจ์เคอกอรจ์ เปป็ นตต้น มา นกกปรกชญากป็เรวิที่ มววิพากษจ์ววิจารณจ์ทรรศนะวกามนตุษยจ์เปป็ นผยมต้ ทเหตตุผลกกนมากขซชน งานของมกกซจ์ เวเบอรจ์ กเป็ กวิดขซชนภาย ใตต้บรวิ บทนทช เชกนเดทยวกกน แตกแทนททที่เวเบอรจ์จะรก วมปฏวิเสธความควิดททที่วาก มนตุษยจ์มทเหตตุผลเชกนเดทยวกกบนกกปรกชญาสก วน ใหญกในยตุคของเขา เขากป็เสนอวกาแนวควิดเรสืที่ อง “ความมทเหตตุมทผล” แทนททที่จะเปป็ นลกกษณะประจสาของมนตุษยจ์ทตุกคน กป็ กลกบกลายเปป็ นแนวควิดททที่เนต้นไปททที่ความมทประสวิ ทธวิ ภาพของการทสางานในดต้านตกางๆแทน กลกาวคสือมทการเปลทที่ยนจาก ความมทเหตตุมทผลในฐานะททที่เปป็ นเงสืที่อนไขของการมทความรย ต้และการเขต้าใจ ไปเปป็ นความมทเหตตุมทผลในฐานะททที่เปป็ น เครสืที่ องมสือในการบรรลตุเปต้ าหมาย พยดอทกกป็คสือวกา เวเบอรจ์ ไดต้เปลทที่ยนคสานวิ ยามของคสา “ความเปป็ นผยมต้ ทเหตตุผล” จาก ลกกษณะททที่มนตุษยจ์ทตุกคนมท ไปเปป็ นลกกษณะททที่กลตุกมของมนตุษยจ์บางกลตุกมมทมากหรสื อนต้อยมากกวกากกน ขซชนอยยกก บก วกากลตุกม ดกงกลกาวมทประสวิ ทธวิภาพในการทสาการตกางๆเพสืที่อบรรลตุเปต้ าหมายของตนเองมากหรสื อนต้อยกวกากกน บทความของควิมซตุงโฮในสารานตุกรม Stanford Encyclopedia of Philosophy3 กลกาววกาทรรศนะทาง ปรกชญาของเวเบอรจ์ไดต้รกบอวิทธวิพลอยกางมากจากทรรศนะทางจรวิ ยศาสตรจ์ ของคานทจ์ ลกกษณะเฉพาะของของ จรวิ ยศาสตรจ์ ของคานทจ์การททที่คานทจ์พยายามรกกษาความเปป็ นสากลและความเปป็ นภวววิสยก ของการตกดสวิ นทางจรวิ ยะ และในขณะเดทยวกกนกป็รกกษาเสรท ภาพอยกางเตป็มเปทที่ ยมของอกตววิสยก หรสื อของปก จเจกบตุคคลคนหนซที่ ง กลกาวคสือการตกดสวิ น ทางจรวิ ยะนกชน จะตต้องมทความเปป็ นภวววิสยก อกนไดต้แกกการททที่การตกดสวิ นนกชนสามารถเปป็ นการตกดสวิ นททที่ถยกหรสื อผวิดโดยททที่ ไมกขช ซนกกบความตต้องการสก วนตกวของใครคนหนซที่ ง ความเปป็ นภวววิสยก นทช กไป็ ดต้แกกความเปป็ นสากลของการตกดสวิ นทาง จรวิ ยะ กลกาวคสือคนทตุกคนจะตต้องตกดสวิ นแบบเดทยวกกนในกรณท ของการกระทสาแบบเดทยวกกน คานทจ์บอกวกาการตกดสวิ น ตามหลกกการทางจรวิ ยะเชกนนทช เปป็ นการแสดงตกวออกของเสรท ภาพอยกางเตป็มเปทที่ ยมของปก จเจกบตุคคล เนสืที่ องจากวกาหาก เปป็ นการตกดสวิ นตามความตต้องการสก วนตกวของใครคนหนซที่ งแลต้ว การตกดสวิ นนกชนกป็จะตกอยยภก ายใตต้การครอบงสาของ ความตต้องการททที่ไมกใชกการตระหนกกรยต้ในครรลองของเหตตุผล อกนไดต้แกกอารมณจ์ความรย ต้สซก หรสื อความอยากเปป็ น คราวๆไป เสรท ภาพททที่แทต้จรวิ งในสายตาของคานทจ์ ไมกสามารถเกวิดขซชนไดต้ภายใตต้สถานการณจ์ททที่ไมกสอดคลต้องกกบ เหตตุผล เนสืที่ องจากวกาเสรท ภาพอกนแทต้จรวิ งนทช จะตต้องออกมาจากความเขต้าใจหรสื อความตระหนกกรย ต้ภายในของผยตต้ ดก สวิ นใจ เทกานกชน ไมกสามารถมาจากความตต้องการภายนอกททที่ทาส ใหต้การตกดสวิ นใจกลายเปป็ นการตกดสวิ นใจททที่เปป็ นเรสืที่ องสก วนตกว เฉพาะบตุคคล ในแงกนช ท ทรรศนะของคานทจ์แตกตกางอยกางสวิช นเชวิงกกบทรรศนะแบบประโยชนจ์นวิยมของมวิลลจ์ เนสืที่ องจาก ในประโยชนจ์นวิยม การตกดสวิ นคตุณคกาเชวิงจรวิ ยะเปป็ นเรสืที่ องของการตอบสนองความตต้องการหรสื อความปรารถนาสก วน ตกวของปก จเจกบตุคคล ไมกมทเรสืที่ องครรลองของเหตตุผลหรสื อความเปป็ นสากลเขต้ามาเกทที่ยวขต้อง เพทยงแตกวาก มทการเอาความ ตต้องการสก วนตกวของแตกละคนมารวมกกนกลายเปป็ นความตต้องการรก วมของกลตุกมบตุคคล ซซที่ งทต้ายททที่สตุดกป็เปป็ นความ ตต้องการเฉพาะอยกางของแตกละบตุคคลอยยดก ท สสาหรกบนกกปรกชญาททที่เดวินตามหลกกจรวิ ยศาสตรจ์ ของคานทจ์แลต้ว การทสา แบบนทช ไมกสามารถมทเสรท ภาพไดต้ เพราะผยตต้ ดก สวิ นใจไดต้กลายเปป็ นเครสืที่ องมสือหรสื อเปป็ นเบทช ยลกางใหต้แกกความตต้องการสก วน ตกวของตนเอง กลกายอทกนกยหนซที่งกป็คสือวกา คานทจ์ถสือวกามทหลกกการของความเปป็ นภวววิสยก และความเปป็ นสากลของการ 3 Kim, Sung Ho, "Max Weber", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2012 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL = <https://plato.stanford.edu/archives/fall2012/entries/weber/>.
ตกดสวิ นเชวิงจรวิ ยะ ททที่ไมกขช ซนอยยกก บก สถานการณจ์ทางประจกกษจ์ใดๆ สสาหรกบเวเบอรจ์แลต้ว การควิดแบบประโยชนจ์นวิยมเทกากกบเปป็ นการทสาลายเสรท ภาพททที่แทต้จรวิ ง เนสืที่ องจากเปป็ นการ เอาททที่มาของเสรท ภาพไปไวต้ททที่ความตต้องการสก วนตกว อยกางไรกป็ตามปกญหาของคานทจ์กคป็ สือการเชสืที่อมโยงกกนระหวกาง เสรท ภาพกกบการทสาตามกฎสากล คานทจ์บอกวกาเสรท ภาพททที่แทต้จรวิ งจะเปป็ นไปไดต้กตป็ กอเมสืที่อปฏวิบตก วิตามกฎสากล แตกการ ททที่นกก ปรกชญาจสานวนหนซที่งมองไมกเหป็น หรสื อไมกเหป็นดต้วยกกบเหตตุผลททที่คานทจ์ยกมาเพสืที่อเชสืที่อมโยงสองอยกางนทชเขต้าดต้วยกกน ทสาใหต้เกวิดเปป็ นแนวควิดแบบประโยชนจ์นวิยม ททที่เนต้นเรสืที่ องการตอบสนองความตต้องการสวนตกวในทางหนซที่ ง กกบแนวควิด แบบของนวิ ตเชกททที่มตุกงเสนอวกา กฎจรวิ ยธรรมสากลไมกมทจรวิ ง ททที่มทอยยเก ปป็ นเพทยง “ฉากบกงหนต้า” เพสืที่อสรต้างมาปกปวิ ดการ ตกอสย ต้แยกงชวิงอสานาจททที่ถยกผลกกดกนดต้วย “เจตจสานงสยก อาส นาจ” เพทยงเทกานกชน สสาหรกบนวิ ตเชกแลต้วทางออกจากปก ญหานทช อยยทก ทที่ การเปป็ น “อภวิมนตุษยจ์” ททที่สรต้างกฎใหต้แกกตนเอง โดยไมกตอต้ งคสานซ งถซงคนอสืที่นๆหรสื อการเปป็ นกฎสากลแตกประการใด หรสื อไมกกเป็ ดวินตามแนวควิดของฟยโกทจ์ททที่บอกวกา การสย ญเสท ยรากฐานของความเปป็ นปทกสฐานททที่เปป็ นภวววิสยก ทสาใหต้ตวก ตนของปก จเจกบตุคคลถยกทสาลายไป ทสาใหต้ขาดเสรท ภาพและอกตววิสยก สก วนตนอกนเปป็ นททที่มาของเสรท ภาพ4 ผลกป็คสือการ ตกอสย ต้แยกงชวิงอสานาจแบบดวิบๆโดยไมกคาส นซงถซงหลกกการความถยกตต้อง สสาหรกบเวเบอรจ์ แลต้วเรสืที่ องนทช เปป็ นสวิที่ งททที่ยอมรกบไมก ไดต้ ดกงนกชนควิมจซงเสนอในบทความของเขาวกา เวเบอรจ์ เชสืที่อวกาการเชสืที่อมโยงกกนระหวกางเสรท ภาพกกบการทสาตากฎตามททที่ ปรากฏในความควิดของคานทจ์ ไมกสามารถทสาไดต้แลต้วในยตุคสมกยของนวิ ตเชก แตกอยกางไรกป็ตามเขากป็ยงก อยากจะรกกษา ความเปป็ นภวววิสยก ของการตกดสวิ นเชวิงจรวิ ยะเอาไวต้ ทสาใหต้โคงการของเวเบอรจ์ เปป็ นความพยายามททที่จะประสานเสรท ภาพ กกบความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลกกบสภาพสกงคมททที่ไมกอาจรกกษาความเชสืที่อมโยงกกนนทช ไวต้ไดต้อทกแลต้ว แมต้วกาเวเบอรจ์จะสนใจปรกชญาและมททรรศนะทางปรกชญา แตกลซกๆแลต้วเขาเปป็ นนกกสกงคมววิทยา และเปป็ นททที่ รย ต้จกก กกนวกาเขาเปป็ นหนซที่งในบรรดาผยกต้ กอตกชงววิชานทช การควิดเรสืที่ องความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลของเขาอาจมองไดต้วกามทททที่มาจาก แนวควิดทางจรวิ ยศาสตรจ์ททที่เสนอไวต้ขาต้ งตต้น ความเชสืที่อมโยงททที่เปป็ นไปไดต้ก คป็ สือวกา เวเบอรจ์รกบรย ต้วาก สกงคมในสมกยของเขา ไมกสามารถหวนกลกบไปยอมรกบทรรศนะแบบของคานทจ์ไดต้อทกแลต้ว แตกเปป็ นยตุคสมกยททที่ยอมรกบทรรศนะของนวิ ตเชกททที่ ถสือวกา มนตุษยจ์แทต้จรวิ งแลต้วไมกไดต้มทเหตตุผลขต้างใน แตกเปป็ นสกตวจ์โลกททที่มทความเหป็นแกกตวก ภายในและพยายามทสาทตุกอยกาง เพสืที่อใหต้ตนเองมทอาส นาจเหนสือผยอต้ สืที่น ดต้วยเหตตุนชท ทรรศนะของเวเบอรจ์ เกทที่ยวกกบความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลเลยตกชงอยยบก นฐาน ความควิดเกทที่ยวกกบการพยายามหาทางททที่จะบรรลตุประโยชนจ์ของตนดต้วย “ประสวิ ทธวิ ภาพ” สย งสตุ ด ซซที่ งเขามองวกาเปป็ น ลกกษณะสสาคกญของสกงคมทตุนนวิยม เขาเชสืที่อวกาอารยธรรมยตุโรปเปป็ นววิวฒก นาการขกชนสตุ ดทต้ายของมนตุษยชาตวิ และอารย ธรรมอสืที่นๆกป็จะตต้องพกฒนาตนเองมาเปป็ นเหมสือนกกบอารยธรรมยตุโรป5 ประเดป็นนทช เราอาจตทความไดต้วกา แทต้จรวิ งแลต้ว อาจไมกใชกอารยธรรมยตุโรปจรวิ งๆททที่เปป็ นเปต้ าหมายของการพกฒนา แตกเปป็ น “สกงคมสมกยใหมก” ซซที่ งเปป็ นความบกงเอวิญทาง ประวกตวิศาสตรจ์ททที่อารยธรรมยตุโรปเขต้าถซงตรงนทช กกอน ประเดป็นนทช เปป็ นประเดป็นสสาคกญททที่ทาส ใหต้เราเขต้าใจแนวควิดพสืชนฐาน ของทกชง อ. นวิ ธวิและคตุณพวิพฒก นจ์เกทที่ยวกกบพกฒนาการของความควิดของไทยในยตุคตต้นรกตนโกสวิ นทรจ์ ซซที่ งเราจะตวิดตามตกอ ไป 4 Kim, Sung Ho, “Max Weber.”
5 Kim, Sung Ho, “Max Weber.”
อยกางไรกป็ตาม เวเบอรจ์ถสือวกา “การทสาใหต้เปป็ นเหตตุเปป็ นผล” หรสื อ rationalization เปป็ นลกกษณะสสาคกญของ สกงคมทตุนนวิ ยม การทสาใหต้เปป็ นเหตตุเปป็ นผลแตกตกางจากความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลตรงททที่ การทสาใหต้เปป็ นเหตตุเปป็ นผลเปป็ น อาการหรสื อการกระทสาแบบหนซที่ง ซซที่ งผลของการกระทสานทช คสือเกวิดเปป็ นความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลขซชนมา เชกนมทการสรต้าง กกงหกนนสชาเพสืที่อเพวิที่มประสวิ ทธวิภาพการผลวิต กระบวนการสรต้างเปป็ นสก วนหนซที่ งของการทสาใหต้เปป็ นเหตตุเปป็ นผล แตกเมสืที่อ เสรป็ จแลต้วเกวิดการผลวิตดต้วยแรงกกงหกนนสชา กป็จะเปป็ นอะไรททที่มทความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลขซชนมา เวเบอรจ์เปป็ นนกกควิดททที่เขทยน งานกระจกดกระจายมาก และการรวบรวมความควิดเขาใหต้เขต้าใจไดต้ชดก เจน เปป็ นหมวดหมย ก กป็เปป็ นภารกวิจอยกางหนซที่ ง ของนกกววิชาการในยตุคหลกง เขาไดต้พดย ถซง “ความเปป็ นเหตตุเปป็ นผล” กกบ “การทสาใหต้เปป็ นเหตตุเปป็ นผล” ไวต้มากมายหลาย แหก งมากในงานตกางๆของเขา และแตกละแหก งความหมายกป็ไมกเหมสือนกกนททเดทยว แตกกพป็ อสรตุ ปไดต้วกา ความเปป็ นเหตตุ เปป็ นผลในแงกนช ท กคป็ สือ ลกกษณะของสกงคมททที่ตช งก อยยบก นฐานควิดวกาทตุกสวิที่ งทตุกอยกางตต้องทสาออกมาใหต้เกวิดประสวิ ทธวิ ภาพ สย งสตุ ดดต้วยววิธทการตกางๆ แนวควิดนทช อาจมทททที่มาจากพสืชนฐานของเวเบอรจ์ ททที่เปป็ นชาวครวิ สตจ์นวิกายโปรเตสแตนทจ์ ททที่ถสือวกา การทสางานหนกก การประหยกด ลงทตุนสสาหรกบอนาคตแทนททที่จะใชต้จกายในปก จจตุบนก เปป็ นคตุณธรรมหลกกๆของการเปป็ น ชาวครวิ สตจ์ททที่ดท และการทสางานหนกกเปป็ นการบยชาพระเจต้า แนวควิดเชกนนทช เองททที่เปป็ นททที่มาของความควิดเกทที่ยวกกบ “จรวิ ยธรรมของชาวโปรเตสแตนทจ์” (Protestant ethic) ททที่ใชต้อธวิ บายวกาเหตตุใดประเทศททที่นบก ถสือนวิ กายโปรเตสแตนทจ์ เชกนอกงกฤษ เนเฮอรจ์แลนดจ์ เดนมารจ์ค สวทเดน ถซงมทความกต้าวหนต้าทางอตุตสาหกรรมและเศรษฐกวิจมากกวกาประเทศ คาธอลวิค เชกนสเปนหรสื ออวิตาลท เนสืที่ องจากทรรศนะเกทที่ยวกกบความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลของเวเบอรจ์ มทหลากหลาย จซงมทผรย ต้ วบรวมไวต้ หนซที่งในนกชน ไดต้แกกสตทเฟน คาลแบรจ์ก ซซที่งไดต้เขทยนบทความสรตุ ปแนวควิดเรสืที่ องความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลของเวเบอรจ์ เอาไวต้6 คาลแบรจ์ ก สรตุ ปวกา เราสามารถแบกงแนวควิดเรสืที่ องความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลไดต้เปป็ นสทที่ แบบไดต้แกก ความเปป็ นเหตถเปป็ นผลเชวิงปฏวิบตก วิ (practical rationality) ความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลเชวิงทฤษฎท (theoretical rationality) ความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลในเนสืช อหา สาระ (substantive rationality) และความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลแบบแผน (formal rationality) ความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลเชวิง ปฏวิบตก วิไดต้แกกการควิดหาประสวิ ทธวิภาพสยงสตุ ดในการบรรลตุเปต้ าหมาย ซซที่ งมทกนก ในทตุกสกงคม ทตุกยตุคสมกยของมนตุษยชาตวิ ในแงกนช ท การถกเถทยงกกนระหวกางมารจ์แชล ซาหจ์ลวินกกบคณานาถ โอเบสเกทยรจ์ เกทที่ยวกกบวกาชาวเกาะฮาวายมองเหป็น กกปตกนคตุกเปป็ นเทพโลโนจรวิ งๆหรสื อเปลกา ซซที่งผมไดต้ใหต้รายละเอทยดไวต้ในหนกงสสื อ ววิทยาศาสตรจ์ ในสกงคมและ วกฒนธรรมไทย กป็มทสกวนเกทที่ยวขต้องอยกางมาก7 หกวใจของการถกเถทยงระหวกางนกกมานตุษยววิทยาสองคนนทช กคป็ สือวกา ความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลของชาวเกาะฮาวายอยยทก ทที่ไหน ระหวกางการมองวกากกปตกนคตุกเปป็ นเทพจรวิ งๆ หรสื อวกาแกลต้งมอง เปป็ นเทพเฉยๆ แตกรยต้อยยวก าก ไมกใชก เพสืที่อประโยชนจ์เฉพาะหนต้าเทกานกชน โดยซาหจ์ลวินเชสืที่อวกาขาวเกาะมองกกปตกนคตุกวกาเปป็ น เทพจรวิ งๆ แตกโอเบอรจ์สเกทยรจ์มองวกา ไมกไดต้มองเปป็ นเทพ แตกทาส เปป็ นมองเชกนนกชนเพสืที่อประโยชนจ์เฉพาะหนต้า เราไมก สามารถบอกไดต้อยกางเดป็ดขาดวกาความควิดของใครถยกหรสื อผวิดอยกางเดป็ดขาด เพราะการทสาเชกนนกชนไดต้เราตต้องมท 6 Stephen Kalberg, “Max Weber’s Types of Rationality: Cornerstones for the Analysis of Rationalization Process in History,” The American Journal of Sociology 85.5(March 1980): 1145-1179.
7 โสรวัจจศ หงศศลดารมภศ, วนิทยาศาสตรศในสวังคมและววัฒนธรรมไทย, หนด้า 40-45.
หนทางเขต้าไปในใจของชาวเกาะฮาวายโบราณ แตกไมกวาก จะอยกางไรความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลททที่ทช งก สองคนอต้างถซง กป็คสือ ความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลเชวิงปฏวิบตก วิทช งก คยก การททที่มนตุษยจ์ยคตุ หวิ นพยายามฝนหวิ นใหต้คมเพสืที่อนสามาใชต้เปป็ นอาวตุธ กป็เปป็ นตกวอยกาง หนซที่งของความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลในแงกนช ท ซซที่งเปป็ นคตุณสมบกตวิประจสาตกวมนตุษยจ์มาตลอด ความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลแบบททที่สองคสือความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลททที่มทอยยเก มสืที่อมนตุษยจ์สรต้างระบบความรย ต้ขชซนมา และ ใชต้ระบบความรยต้นช นก เพสืที่ออธวิบายโลกธรรมชาตวิททที่ปรากฏอยยก ดกงนกชนววิทยาศาสตรจ์ ปกจจตุบนก กป็เปป็ นความเปป็ นเหตตุผลในแงก นทช และเนสืที่ องจากระบบความรยต้ของวกฒนธรรมอสืที่นๆกป็ใชต้อธวิ บายปรากฏการณจ์เชกนเดทยวกกน เรากป็ตอต้ งรกบวการะบบ ความรย ต้อยกางเชกนททที่ปรากฏในงานเชกน ไตรภยมวิพระรก วง กป็เขต้าขกายความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลแบบนทช ดวต้ ย หนต้าททที่ของความ เปป็ นเหตตุเปป็ นผลแบบนทช ในความควิดของเวเบอรจ์ กคป็ สือการใหต้ความหมายแกกปรากฏการณจ์ หากโลกททที่ปรากฏนทช จะมท ความหมายในตกวของมกนเอง ความหมายนกชนจะไดต้แกกอะไร การตอบคสาถามนทช จะเปป็ นงานของความเปป็ นเหตตุเปป็ นผล เชวิงทฤษฎท ในแงกนช ท การสรต้างระบบเพสืที่อใหต้เขต้าใจโลกผกานทางมโนทต้ศนจ์ตกางๆ เชกนตสานานการสรต้างโลกของ วกฒนธรรมตกางๆ กป็เปป็ นสก วนหนซที่งของความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลแบบนทช ดวต้ ย และเราจะเหป็นการปะทะกกนระหวกางความ เปป็ นเหตตุเปป็ นผลเชวิงทฤษฎทจากตกางวกฒนธรรมกกนอยกางชกดเจนเมสืที่อเราพวิจารณาการรกบอารยธรรมตะวกนตกเขต้ามาใน อารยธรรมททที่ไมกเคยมทประสบการณจ์เรสืที่ องแบบนทช มากกอนอยกางลซกซซช ง เชกนการททที่สงก คมไทยในสมกยตต้นรกตนโกสวิ นทรจ์ ตกดสวิ นใจรกบเอาววิทยาศาสตรจ์และศาสตรจ์อสืที่นๆททที่เกทที่ยวเนสืที่ องจากโลกตะวกนตก อกนเปป็ นปรากฏการณจ์สาส คกญยวิงที่ ในสมกย นทช และกป็เปป็ นเนสืช อหาหลกกอยกางหนซที่งของหนกงสสื อ ปากไกกและใบเรสื อ กกบ คราสและคววินวิน อทกดต้วย ความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลแบบททที่สามเปป็ นแบบททที่สาส คกญมาก ไดต้แกกความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลททที่เกวิดจากการเชสืที่อมโยง ระบบคตุณคกาของวกฒนธรรมหนซที่งๆ กกบการแสวงหาประสวิ ทธวิ ภาพสย งสตุ ดในการบรรลตุเปต้ าหมาย ในแงกนช ท เปต้ าหมาย เปป็ นสก วนหนซที่งหรสื ออยยภก ายใตต้ระบบคตุณคกา ซซที่ งอาจมาจากศาสนาหรสื อระบบอสืที่นๆ แตกจะเปป็ นระบบททที่กาส หนด เอกลกกษณจ์และความเชสืที่อตลอดจนการประพฤตวิปฏวิบตก วิทช งก หมดของวกฒนธรรมนกชนๆเขต้าไวต้ดวต้ ยกกน ตกวอยกางททที่ ปรากฏในยตุคตต้นกรตุ งรกตนโกสวิ นทรจ์กคป็ สือ การททที่ชนชกชนนสาพยายามอยกางยวิงที่ ยวดททที่จะรกกษาระบบคตุณคกาททที่ปรากฏใน คกมภทรจ์ ไตรภยมวิ เอาไวต้และในขณะเดทยวกกนกป็รกบเอาววิทยาศาสตรจ์ กบก เทคโนโลยทแบบตะวกนตกเขต้ามา8 ในทต้ายททที่สตุด การทสาเชกนนทช กไป็ มกตรงตามความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลททที่เนต้นประสวิ ทธวิ ภาพแบบอตุตสาหกรรมสย งสตุ ด ซซที่ งเปป็ นแบบททที่สทที่ททที่เรา จะพวิจารณาตกอไป แตกอยกางไรกป็ตามในแงกของความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลแบบททที่สามการกระทสานทช ถสือวกาเปป็ นเหตตุเปป็ นผลอ ยกางยวิงที่ สาเหตตุกเป็ พราะวกาชนชกชนนสาถสือวการะบบคตุณคกาแบบไตรภยมวิ ททที่เนต้นเรสืที่ องคสาสอนเรสืที่ องกรรมกกบเรสืที่ องอสืที่นๆททที่เกทที่ยว เนสืที่ อง มทประโยชนจ์มากและใหต้ประสวิ ทธวิผลสย งในการททที่จะรกกษาสภาพสกงคมททที่เตป็มไปดต้วยการแบกงชนชกชนเชกนใน สกงคมไทยไดต้ คสาสอนของไตรภยมวินชท ไดต้ถยกนสาไปใชต้ในเรสืที่ องตกางๆ เชกนเรสืที่ องการเชสืที่อมโยงกกนอยกางสนวิ ทระหวกางศทล ธรรมกกบอภวิปรกชญา (ทสาใหต้จกก รวาลแบกงออกเปป็ นสามโลกตามลสาดกบชกชนของศทลธรรม) ซซที่ งเปป็ นเรสืที่ องททที่ชนชกชนนสาอต้าง มาตลอดวกา เหตตุผลททที่ทาส ใหต้ตนเองดสารงอยยใก นสถานะของชนชกชนนสาไดต้นช นก เปป็ นเพราะวกาตนเองมทสถานะทางศทล ธรรมสย งกวกาชนชกชนอสืที่น อกนมาจากการทสาบตุญมามากกวกาในอดทต แนวควิดนทช เปป็ นการใหต้หลกกการสนกบสนตุนความ ชอบธรรมของการททที่ชนชกชนนสายกงดสารงสถานะของตนเองอยยไก ดต้ และทสาใหต้ชนชกชนอสืที่นๆเชสืที่อวกาเปป็ นเรสืที่ องททที่ถยกตต้องแลต้ว ททที่เปป็ นเชกนนทช เพราะตนเองเกวิดมามทบตุญนต้อยกวกาบรรดาชนชกชนนสา เราคงเหป็นชกดเจนวกาแนวควิดนทช ยงก มทอวิทธวิ พลใน 8 รายละเออียดเรรืรื่องนอีนั้มอีในโสรวัจจศ หงศศลดารมภศ, วนิทยาศาสตรศในสวังคมและววัฒนธรรมไทย, หนด้า 128-162.
สกงคมไทยอยยมก ากแมต้ในปกจจตุบนก ในหนกงสสื อของคตุณพวิพฒก นจ์จะเรท ยกความมทเหตตุมทผลแบบนทช เปป็ นภาษาเยอรมกนวกา Wertrationalität ซซที่ งแปลตรงตกววกา “ความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลเชวิงคตุณคกา” คาลแบรจ์ กเรท ยกความมทเหตตุมทผลแบบนทช วกา ‘substantive rationality’ ซซที่งหมายความถซงความมทเหตตุมทผลททที่เปป็ นเรสืที่ องของเนสืช อหาสาระ ซซที่ งแตกตกางจากความมทเหตตุ มทผลเชวิงแบบแผน ซซที่งจะกลกาวตกอไป ความมทเหตตุมทผลเชวิงแบบแผนเปป็ นเรสืที่ องของการควิดในยตุคสมกยใหมกลวต้ นๆ ททที่มทระบบเศรษฐกวิจแบบทตุนนวิ ยม การผลวิตแบบอตุตสาหกรรม การใชต้เทคโนโลยทอยกางเขต้มขต้น ซซที่ งเปป็ นลกกษณะสสาคกญของสกงคมสมกยใหมกตช งก แตกปฏวิวตก วิ อตุตสาหกรรมมาจนถซงปกจจตุบนก คาลแบรจ์กสรตุ ปลกกษณะของความมทเหตตุมทผลเชวิงแบบแผนไวต้ดงก นทช Unlike the intercivilizational and epoch-transcending character of the practical, theoretical, and substantive types of rationality, formal rationality generally relates to spheres of life and a structure of domination that acquired specific and delineated boundaries only with industrialization: most significantly, the economic, legal, and scientific spheres, and the bureaucratic form of domination. Whereas practical rationality always indicates a diffuse tendency to calculate and to solve routine problems by means-end rational patterns of action in reference to pragmatic self-interests, formal rationality ultimately legitimates a similar means-end rational calculation by reference back to universally applied rules, laws, or regulations.9 กลกาวโดยสรตุ ปคสือความมทเหตตุมทผลเชวิงแบบแผนจะเกทที่ยวเนสืที่ องกกบปรวิ มณฑลตกางๆของชทววิตและโครงสรต้าง การครอบงสาททที่เกวิดขซชนจากการพกฒนาอตุตสาหกรรมและการเกวิดขซชนของสกงคมสมกยใหมกเทกานกชน พยดงกายๆกป็คสือเปป็ นรย ป แบบของความมทเหตตุมทผลททที่เปป็ นลกกษณะเฉพาะของสกงคมสมกยใหมก หนกงสสื อของคตุณพวิพฒก นจ์เรท ยกความมทเหตตุผล แบบนทช เปป็ นภาษาเยอรมกนวกา Zweckrationalitaet โดย “Zweck” แปลวกา “เปต้ าหมาย” ดกงนกชนคสาภาษาเยอรมกนนทช จซง แปลตรงตกววกา “ความมทเหตตุมทผลของเปต้ าหมาย” แตกอยกางไรกป็ตามการแปลแบบนทช กทป็ าส ใหต้ความมทเหตตุผลนทช ดยเหมสือน กกบแบบแรก เพราะแบบแรกกป็เปป็ นเรสืที่ องของการหาทางบรรลตุเปต้ าหมายอยกางมทประสวิ ทธวิ ภาพสย งสตุ ดเชกนเดทยวกกน ลกกษณะททที่ตกางกกนมากททที่สตุดระหวกางความมทเหตตุมทผลสามแบบแรก กกบแบบททที่สทที่ คสือแบบททที่สทที่มทความเปป็ น สากลและบกงคกบใหต้ทตุกสก วนททที่เกทที่ยวขต้องเปป็ นไปตามแบบแผนและรย ปแบบททที่ความมทเหตตุมทผลนทช วางเอาไวต้ พยดอทก อยกางกป็คสือวกา ในขณะททที่ความมทเหตตุมทผลสามแบบแรกสามารถดสารงอยยอก ยกางแตกตกางกกนไดต้ในอารยธรรมททที่แตกตกาง กกน เชกนของสยาม ยตุโรป หรสื อจทน แตกความมทเหตตุมทผลแบบททที่สทที่จะมทแนวโนต้มสย งททที่จะกลสืนกวินความแตกตกางเหลกานทช และทสาใหต้กระบวนการควิดทกชงหมดททที่เกทที่ยวขต้องกลายมาควิดตามรย ปแบบของความมทเหตตุมทผลนทช ทช งก สวิช น ตกวอยกางททที่ ชกดเจนททที่สตุดในประวกตวิศาสตรจ์ของสยามในยตุคททที่นวิธวิกบก พวิพฒก นจ์ศซกษา กป็คสือการลงนามในสนธวิ สญ ก ญาบาวรวิที่ งในสมกย รกชกาลททที่ 4 เหตตุการณจ์นช ท เปป็ นเหตตุการณจ์ททที่เปลทที่ยนทวิศทางของประวกตวิศาสตรจ์ ไทยอยกางไมกมทหวนกลกบมาไดต้อทก เพราะ เปป็ นการเปวิ ดประเทศใหต้เขต้าสยก กระบวนการโลกาภวิวตก นจ์ทางการคต้าและโลกาภวิวตก นจ์ ซซที่ งประเทศไทยไมกเคยถอนตกว 9 Kalberg, “Max Weber’s Types of Rationality,” p. 1158.
ออกมาเลยตกชงแตกเวลานกชนจนถซงปกจจตุบนก มองดต้วยสายตาของเวเบอรจ์ การลงนามในสกญญาบาวรวิ งเปป็ นตกวอยกางของ ความมทเหตตุมทผลเขวิงแบบแผน ททที่เปป็ นความมทเหตตุมทผลภายใตต้กฎสากลของกระบวนการพกฒนาการผลวิตแบบทตุนนวิ ยม พกฒนาประสวิ ทธวิภาพในอตุตสาหกรรม การรวมศยนยจ์อาส นาจและระบบรกฐราชการ พยดอทกอยกางกป็คสือวกาสภาพตกางๆ ของสกงคมสมกยใหมก เปป็ นอะไรททที่ครอบงสาทตุกสก วนของโลกและประเทศตกางๆจะตต้องมทเสต้นทางการพกฒนาแบบของ ยตุโรปเทกานกชน ไมกมททางเลสือกอสืที่นอทก อยกางไรกป็ตามการเรท ยกความมทเหตตุมทผลแบบนทช วกาเปป็ นแบบเครสืที่ องมสือดยเหมสือนจะ ไมกไดต้เจาะไปถซงความหมายทกชงหมดของความมทเหตตุมทผลแบบนทช ซซที่ งเปป็ นเรสืที่ องของรย ปแบบของการพกฒนา ประสวิ ทธวิ ภาพในสกงคมสมกยใหมก และเปป็ นเรสืที่ องของสกงคมสมกยใหมกลวต้ นๆ การเปป็ นความมทเหตตุมทผลแบบเครสืที่ องมสือ อาจทสาใหต้เขต้าใจไปไดต้วาก ความมทเหตตุมทผลแบบนทช เหมสือนกกบแบบแรกคสือความมทเหตตุมทผลเชวิงปฏวิบตก วิ ซซที่ งไดต้พดย ถซงไป แลต้ว อาจมทขอต้ สงสกยวกาหากตรรกะของความมทเหตตุมทผลเชวิงแบบแผน n ททที่ครอบงสาสก วนตกางๆของโลกใหต้อยยภก าย ใตต้กรอบความมทประสวิ ทธวิภาพเดทยวกกนหมด เหตตุใดจซงยกงผลใหต้บางสก วนของโลก เชกนประเทศดต้อยพกฒนา ยกงขาด ประสวิ ทธวิ ภาพในดต้านตกางๆอทกมาก ในขณะททที่ประเทศททที่กาต้ วหนต้าทางอตุตสาหกรรมมทประสวิ ทธวิ ภาพมากกวกาหลาย เทกา คสาตอบกป็คสือวกา การอยยภก ายใตต้ตรรกะของความมทประสวิ ทธวิ ภาพของการจกดการหรสื ออตุตสาหกรรมเดทยวกกน ไมก จสาเปป็ นวกาผลของการอยยภก ายใตต้นช นก จะตต้องเสมอเหมสือนกกน ทกชงนทช กเป็ นสืที่ องจากวกามทปกจจกยหลายประการมากททที่คอยเปป็ น ตกวขกดขวางไมกใหต้การพกฒนาประสวิ ทธวิภาพเปป็ นไปไดต้สยงสตุ ด ตกวอยกางหนซที่ งกป็คสือการพกฒนารถไฟในประเทศจทนสมกย ราชวงศจ์ชวิงตอนปลาย การพกฒนาทางรถไฟเปป็ นสก วนหนซที่ งของตรรกะของความมทประสวิ ทธวิ ภาพแบบสกงคมสมกย ใหมกตามแบบของเวเบอรจ์ และราชวงศจ์ชวิงกป็ไดต้รกบแรงกระแทกจากตรรกะนทช ดวต้ ยอยกางเตป็มททที่ ดกงนกชนจซงมทนโยบายใน การสรต้างทางรถไฟในอาณาจกกรชวิง แตกกป็มเสท ยงคกดคต้านวกาการสรต้างทางรถไฟจะทสาใหต้ “ชทที่” หรสื อเสต้นลมปราณททที่ววิที่ง อยยตก ามทต้องททที่ตกางๆของประเทศตามหลกกฮวงจตุยต้ ตต้องถยกตกดขาดไป ทสาใหต้เกวิดผลเสท ยหายรต้ายแรง10 ความควิดทสานอง นทช กมป็ องไดต้วกาเปป็ นอตุปสรรคขกดขวางการกต้าวหนต้าตามหลกกของความมทเหตตุมทผลเชวิงแบบแผน ประเทศไทยกป็มท ตกวอยกางทสานองนทช อยยมก าก และในกรณท ททที่ชนชกชนนสาสามารถสรต้างฉกนทามตวิไดต้ในระดกบหนซที่ งเพสืที่อใหต้ผลกกดกน เทคโนโลยทในประเทศไดต้แลต้วกป็ตาม แตกการมทฉนก ทามตวิ หรสื อการมทนโยบายกป็ไมกไดต้หมายความวกาผลลกพธจ์จะเกวิดขซชน โดยอกตโนมกตวิ เนสืที่องจากมทปกจจกยแวดลต้อมอสืที่นๆ เชกนความเฉทที่ อยของระบบราชการ การขาดแคลนเงวินทตุน ฯลฯ เมสืที่อเปป็ นเชกนนทช ขอต้ เสนอของนวิธวิในหนกงสสื อ ปากไกก กป็ไดต้แกกขอต้ เสนอวกาความมทเหตตุมทผลแบบเดวิมๆในสกงคม ยตุคกกอนหนต้า ถยกแทนททที่ดวต้ ยความมทเหตตุมทผลแบบโลกสมกยใหมก หรสื อความมทเหตตุมทผลเชวิงแบบแผนในยตุค รกตนโกสวิ นทรจ์ตอนตต้น หากเราเขต้าใจแบบนทช ตวก อยกางตกางๆททที่นวิธวิยกมา ไมกวกาจะเปป็ นเรสืที่ องเรสื อกลไฟ หรสื อสตุ นทรภยก หรสื อนางนพมาศ กป็จะตกอยยภก ายใตต้กรอบทฤษฎทเดทยวกกน แตกอยกางไรกป็ตามคตุณพวิพฒก นจ์อาต้ งวกาความมทเหตตุมทผลททที่ อ. นวิ ธวิอาต้ งวกามาแทนททที่ของเดวิมนกชน แทต้จรวิ งแลต้วยกงมทกลวิที่นอายหรสื อความเปป็ นของเดวิมอยยมก าก เราจะมาพวิจารณาเรสืที่ องนทช ใน หกวขต้อตกอไป 10 Li, Bocong, “Engineering Action in Micro-, Meso- and Macrocontexts,” in Steen Hyldgaard Cristensen et al, eds., Engineering Identities, Epistemologies and Values: Engineering Education and Practice in Context, Volume 2 (Springer, 2015): 369-380, p. 377.
ความมทเหตตุมทผลกกบการอธวิบายการเปลทที่ยนแปลงของสกงคมไทย ปก ญหาของการพยายามอธวิบายการเปลทที่ยนแปลงของสกงคมดต้วยแนวควิดเกทที่ยวกกบความมทเหตตุมทผลของเว เบอรจ์ อยยทก ทที่วาก เวเบอรจ์มทความคลตุมเครสื ออยยมก ากในการอภวิปรายเกทที่ยวกกบความมทเหคตุมทผล จนเกวิดความสกบสนวกาเวลา อต้างถซงความมทเหตตุมทผลททที่ใชต้ในการอธวิบาย เราไมกแนกใจวกาเปป็ นความมทเหตตุมทผลแบบใดกกนแนกในสทที่ แบบททที่ไดต้กลกาวไวต้ ขต้างตต้น อยกางไรกป็ตามเราพอจะจกบประเดป็นไดต้วาก การททที่นวิธวิบอกวกาเนสืช อหาของการเปลทที่ยนแปลงในสมกยตต้น รกตนโกสวิ นทรจ์ คสือการททที่ผคยต้ นและวกฒนธรรม “มทเหตตุมทผล” มากขซช นเมสืที่อเททยบกกบสมกยกกอนหนต้า กป็ทาส ใหต้เราเขต้าใจวกา ความมทเหตตุมทผลททที่นวิธวิหมายถซงไดต้แกกความมทเหตตุมทผลเชวิงแบบแผน กป็คสือความมทเหตตุมทผลแบบโบราณททที่มทมาจนถซง สมกยอยตุธยา ไดต้คกอยๆถยกแทนททที่โดยความมทเหตตุมทผลแบบใหมกททที่เนต้นเรสืที่ องความมทประสวิ ทธวิ ภาพในการบรรลตุ วกตถตุประสงคจ์ในเชวิงประจกกษจ์ ตกวอยกางททที่เหป็นไดต้ชดก อกนหนซที่ งไดต้แกกกวทนวิพนธจ์ของสตุ นทรภยก ซซที่ งนวิ ธวิเรท ยกวกา “มหากวท กระฎตุมพท” ความแตกตกางระหวกางสตุ นทรภยกกบก กวทสมกยอยตุธยาตอนปลาย เชกนเจต้าฟต้ ากตุงต้ อยยทก ทที่วกาเจต้าฟต้ ากตุงต้ ไมกไดต้ใหต้ ความสสาคกญแกกสถานททที่และเหตตุการณจ์จรวิ งใดๆ แตกใหต้ความสสาคกญอยกางมากแกกสทสนก ของถต้อยคสาและความสละ สลวยของภาษา กาพยจ์เหก เรสื ออกนมทชสืที่อเสท ยงของเจต้าฟต้ ากตุงต้ กป็ไมกไดต้ทาส ใหต้เราสสื บสาวไปไดต้วาก ใชต้เหก เรสื อในคราวใด สมกย ใด เราทราบแตกเพทยงวกามทเรสื อชสืที่อ “สตุ พรรณหงษจ์” กกบชสืที่ออสืที่นๆททที่รยต้จกก กกนตกอมาเทกานกชน แตกกวทนวิพนธจ์ของสตุ นทรภยก เปป็ นการบกนทซกการเดวินทางจรวิ ง มทรายละเอทยดตกางๆอกนเปป็ นชทววิต “บต้านๆ” ของกวทกบก ผยตต้ วิดตามจรวิ งๆ ทสาใหต้เราเหป็น ชทววิตจรวิ งของสตุ นทรภยก เปป็ นตกวบตุคคลททที่เราสามารถจกบตต้องไดต้ ลกกษณะเชกนนทช ไมกปรากฏหรสื อปรากฏนต้อยมากในบท กวทของเจต้าฟต้ ากตุงต้ ดกงนกชนลกกษณะของกวทนวิพนธจ์แบบ “กระฎตุมพท” ททที่แตกตกางจากบทกวท “ราชสสานกกโบราณ” เชกนของ เจต้าฟต้ ากตุงต้ จซงอยยทก ทที่วกามทการบรรยายภาพชทววิตจรวิ งของคนธรรมดาๆเดวินดวินมากกวกา เรสืที่ องนทช สาส คกญมาก เพราะใน กระแสสสานซ กของกวทในสมกยอยตุธยา คนธรรมดาๆไมกไดต้มทบทบาทอะไรเลย เราอาจสรตุ ปไดต้วกาสกงคมไทยยตุค รกตนโกสวิ นทรจ์ตอนตต้น มทความเปป็ นมนตุษยจ์มากกวกา และมทการแบกงแยกระหวกางชนชกชนตกางๆททที่เดป็ดขาดนต้อยกวกาสมกย อยตุธยา และเรสืที่ องนทช กอป็ ธวิบายไดต้ดวต้ ยแนวควิดของเวเบอรจ์ เรสืที่ องความมทเหตตุมทผล ซซที่ งโยงลกกษณะการแบกงแยกททที่เดป็ดขาด นต้อยกวกานทช ใหต้เชสืที่อมโยงกกบสภาพเศรษฐกวิจททที่เปป็ นระบบเปวิ ดมากขซชน และมทการเปวิ ดตกวตกอเทคโนโลยทและววิทยาการ จากภายนอกมากาขซชน อยกางไรกป็ตาม การคาดหวกงวกาการการเปลทที่ยนแปลงความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลททที่เกวิดขซชนนทช จะเปป็ นการ เปลทที่ยนแปลงอยกางถอนรากถอนโคนในทกนทท ออกจะเปป็ นการคาดหวกงททที่มากเกวินไป ดกงนกชนททที่คตุณพวิพฒก นจ์ววิพากษจ์ อ. นวิ ธวิในทสานองวกาการเปป็ นเหตตุเปป็ นผลททที่นวิธวิบอกวกาเกวิดขซชนในสมกยตต้นรกตนโกสวิ นทรจ์ ยงก คงลกกษณะความ “ไมกเปป็ นเหตตุ เปป็ นผล” อยยคก กอนขต้างมาก กป็เลยพลาดเปต้ าไปพอสมควร การววิเคราะหจ์ของนวิธวิใน ปากไกก ไมกไดต้เสนอความควิดวกา เกวิดการเปลทที่ยนแปลงอยกางพลวิกแผกนดวินจากระบบความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลแบบอยตุธยา มาเปป็ นระบบของ รกตนโกสวิ นทรจ์ตอนตต้นททที่ตรงกกบความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลเชวิงแบบแผน การเปลทที่ยนแปลงทางประวกตวิศาสตรจ์ ไมกไดต้เปป็ น ขาวกกบดสาโดยทกนททแบบนกชน เพทยงแตกวกาพลวกตของการเปลทที่ยนแปลงทางประวกตวิศาสตรจ์ เปป็ นเรสืที่ องคกอยเปป็ นคกอยไป การททที่เกวิดมทกวทอยกางสตุ นทรภยก ททที่บกนรสาพซงรสาพกนเกทที่ยวกกบชทววิตตนเอง ในทางหนซที่ งกป็แสดงวกาเกวิดการเปลทที่ยนแปลงใน กระแสสสานซ กของคนยตุคนทช ททที่ชนชกชนกลางเรวิที่ มมทบทบาทมากขซชน แสดงใหต้เหป็นไดต้จากการททที่สตุนทรภยกเองเปป็ นสามกญชน ททที่งานเขทยนของเขาเปวิ ดเผยใหต้เราเหป็นถซงกระแสสสานซ กภายในจวิตใจของเขา ซซที่ งเราไมกเหป็นสภาพเชกนนทช ในงานสมกย อยตุธยา (แมต้แตกงาน กสาสรวลศรท ปราชญจ์ ททที่เปป็ นการแสดงออกถซงอารมณจ์ความรย ต้สซกของกวทในรย ปของนวิ ราศ เชกนเดทยว
กกบของสตุ นทรภยก กป็ขาดลกกษณะเดทยวกกนนทช ซซที่งเปป็ นเรสืที่ องในรายละเอทยดททที่ตอต้ งพวิจารณากกนตกอไป) ดกงนกชนการววิเคราะหจ์ ของนวิ ธวิจซงถยกตต้องในระดกบหนซที่งททที่อาต้ งวกา งานของสตุ นทรภยกสามารถเปป็ นหลกกฐานทางประวกตวิศาสตรจ์ ททที่แสดงวกาเกวิด การเปลทที่ยนแปลงในกระแสสสานซกทางจวิตใจของคนในสมกยรกตนโกสวิ นทรจ์ ททที่เปป็ นไปในทางททที่เปป็ นปก จเจกชนนวิ ยม มากขซชน ซซที่งเปป็ นลกกษณะของสกงคมสมกยใหมก และททที่พวิพฒก นจ์วจวิ ารณจ์วาก ยกงมทหลายอยกางททที่หลงเหลสือมาจากระบบความ เปป็ นเหตตุเปป็ นผลแบบเกกาอยยใก นโลก “สมกยใหมก” ททที่นวิธวิศซกษา จซงเปป็ นการมองผวิดเปต้ าไป เพราะเปต้ าไมกไดต้อยยทก ทที่การ เสนอวกาเกวิดการเปลทที่ยนแปลงอยกางพลวิกฟต้ าพลวิกแผกนดวินในชกวงตต้นรกตนโกสวิ นทรจ์ แตกเกวิดการเปลทที่ยนแปลงในระดกบ หนซที่งเทกานกชน อกนเปป็ นเพทยงฉากหนซที่งของการเปลทที่ยนแปลงทางสกงคมวกฒนธรรมของสกงคมไทย ซซที่ งกวินเวลายาวนาน มาก และจรวิ งๆกป็คสือกวินเวลามาจนถซงปกจจตุบนก จอกจากนทช ตกวอยกางอทกตกวอยกางททที่เหป็นไดต้ชดก เกทที่ยวกกบความแตกตกาง ระหวกางการววิเคราะหจ์ของนวิธวิกบก ของพวิพฒก นจ์กคป็ สือการตทความเหตตุการณจ์ททที่ ร. 4 ทรงปก วยเปป็ นโรคมาเลเรท ยหลกงจาก กลกบจากหวต้ากอ แลต้วทรงปฏวิเสธการรกกษาโดยแพทยจ์สมกยใหมกชาวตะวกนตก พวิพฒก นจ์มองวกานทที่ เปป็ นหลกกฐานแสดง วกาการเปลทที่ยนแปลงทางความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลไมกไดต้ดาส เนวินไปอยกางหนต้ามสือเปป็ นหลกงมสือ แตกการททที่ ร. 4 เองทางเดวิน ทางไปหวต้ากอ กป็เปป็ นหลกกฐานในอทกทางหนซที่ง เพราะเรานซ กภาพไมกออกเลยวกา กษกตรวิ ยใจ์ นสมกยอยตุธยา จะใหต้ความ สนใจแกกการดยดาวมากขนาดททที่จะออกเดวินทางไปยกงปก าเขาเพสืที่อพวิสยจนจ์ความจรวิ งทางววิทยาศาสตรจ์ สมกยใหมกใหต้แกก ชาวตะวกนตก ไมกมทความจสาเปป็ นใดๆทททที่กษกตรวิ ยอจ์ ยตุธยาจะทรงทสาเชกนนกชน เพราะความจรวิ งอยยใก นคกมภทรจ์โบราณหมด แลต้ว ไมกมทความจสาเปป็ นใดๆททที่จะตต้องเดวินทางไปพวิสยจนจ์กนก ไกลๆ เราอาจกลกาวไดต้วกา ความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลในสมกยอยตุธยา เปป็ นความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลสามแบบแรกตามททที่เรา ไดต้พดย กกนมา ประเภทททที่ขาดไปคสือแบบททที่สทที่ ซซที่งเปป็ นความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลของโลกสมกยใหมกและการพกฒนาทตุนนวิ ยม และอตุตสาหกรรม ความเปป็ นเหตตุเปป็ นผลแบบนทช เองททที่กาส ลกงกกอรก างตกวขซชนในสมกยตต้นรกตนโกสวิ นทรจ์ โดยเฉพาะตกชงแตก รกชกาลททที่ 3 เปป็ นตต้นมา ซซที่ งเปป็ นชกวงเวลาททที่สตุนทรภยกยงก เขทยนงานตกางๆอยยก การททที่เราเรท ยนรย ต้ภาพความเปป็ นไปตกางๆจาก งานของสตุ นทรภยก (เชกนบท “ถซงโรงเหลต้าเตากลกนที่ ควกนโขมง มทคนก โพงผยกสายอยยปก ลายเสา” ใน นวิ ราศภยเขาทอง ทสาใหต้เราเหป็นภาพของพกฒนาการดต้านการคต้า การลงทตุนและอตุตสาหกรรมในยตุคนกชน) เปป็ นธรรมดาอยยเก องททที่เมสืที่อเกวิด การเปลทที่ยนแปลงขซชน ฝก ายหนซที่งจะมองวกา การเปลทที่ยนแปลงทสาใหต้ของเกกาหมดไป ของใหมกเขต้ามาแทนททที่ ซซที่ งเปป็ นขต้อ เสนอในภาพรวมของนวิธวิ แตกในขณะเดทยวกกนการเปลทที่ยนแปลงททที่เกวิดขซชนตกอเนสืที่ อง เชกนการเปลทที่ยนแปลงทาง ประวกตวิศาสตรจ์ กป็ไมกไดต้เปป็ นแบบขาวกลายเปป็ นดสาในทกนทท ดกงนกชนจซงไมกเปป็ นเรสืที่ องนกาแปลกใจททที่ ร. 4 จะทรงปฏวิเสธ การรกกษาโดยแพทยจ์ฝรกที่ง หรสื อบรรดาเจต้าจอมทกชงหลายจะไมกยอมเลวิกประเพณท การอยยไฟหลกงคลอด ประวกตวิศาสตรจ์ มท “ความเฉทที่ อย” ของมกนททที่ทาส ใหต้เราสามารถมองเหป็นของเกกาในของใหมกไดต้เสมอ แตกนนกที่ ไมกไดต้หมายความจะไมกเกวิด การเปลทที่ยนแปลงใดๆขซชนเลย พยดอทกอยกางหนซที่งกป็คสือวกา ทกชงนวิ ธวิกบก พวิพฒก นจ์ตกางกป็มทสกวนถยกทกชงคยก เพราะการบรรยาย เหตตุการณจ์ททที่กาส ลกงเปลทที่ยนแปลงไป เราจะพยดกป็ไดต้วกาของใหมกกาส ลกงเกวิดขซชน และในขณะเดทยวกกนเรากป็พดย ไดต้เชกนกกนวกา ของเกกายกงคงอยยก