SEC&AS (SECURITY & ALARM SYSTEMS) 6/2017 (6)

6/2017 (6) Dwumiesięcznik

SEC IK

SKD W IK SEC PRESS

JAX

SEC EDU

KAPUSTA SEC LIFE

GĄSOWSKI

Cena 15 zł (w tym 8% VAT) ISSN 2543-8395

Trendy 2017 w systemach kontroli dostępu w raporcie IFSEC Global

9 772543 83917 1

12

Od redakcji

Drogie Czytelniczki, Drodzy Czytelnicy,

T

o mój ostatni tekst w rubryce Od Redakcji. Moja przygoda z Magazynem SEC&AS w roli redaktora naczelnego dobiegła końca wraz z wydaniem grudniowego numeru. Redakcję opuszczam z żalem, gdyż przez miniony rok, od kiedy Polska Izba Systemów Alarmowych zaproponowała mi to stanowisko i pełni obaw rozpoczęliśmy pracę nad wydawaniem międzybranżowego czasopisma, ten tytuł niesamowicie się rozwinął.

W tym miejscu chciałam serdecznie podziękować PISA za umożliwienie mi prowadzenia tego czasopisma i za wspaniałą współpracę. Trzymam mocno kciuki za to przedsięwzięcie. To czasopismo jest naprawdę potrzebne.

Bardzo ciepło dziękuję naszym Czytelnikom. Wasze uwagi i komentarze dostarczyły mi naprawdę wiele materiału do przemyśleń. Dzięki temu, co pisaliście, dostrzegłam sporo nowych elementów związanych z naszą branżą, na które wcześniej nie zwracałam dostatecznie uwagi. Raz jeszcze za to wszystko Wam dziękuję. Żegnam się z Wami, na pewno jednak nie na stałe – jestem bowiem przekonana, że choć wkraczam na inną ścieżkę kariery, moje teksty jeszcze wrócą na łamy czasopisma SEC&AS, ale już w innej formie.

W tym miejscu chciałabym szczególnie podziękować osobom, które wspierały mnie w ostatnich miesiącach, a także tym, którzy na informację o moim odejściu reagowali w sposób przypominający mi, dlaczego darzę ich tak wielkim szacunkiem i sympatią. Boję się, że mogłabym pominąć kogoś z Was, dlatego nie będę wymieniać wszystkich z imienia i nazwiska. W ten sposób chciałabym natomiast podziękować panu Andrzejowi Tomczakowi, na którego fachowy komentarz merytoryczny zawsze mogłam liczyć, panu Henrykowi Dąbrowskiemu, który przypominał mi, że dziennikarstwo powinno być po pierwsze pasją, a także wszystkim autorom, których artykuły zamieszczaliśmy, a przede wszystkim wyrazy uznania należą się Annie Seweryn, bez której żmudnej pracy redaktorskiej teksty te nie byłyby tak dobre. Nie zapominam także o owocnej współpracy z partnerami biznesowymi i przedstawicielami placówek badawczych – którzy zawsze służyli mi pomocą, nawet jeśli zadawałam absurdalne pytania.

Swojemu następcy – Andrzejowi Tomczakowi – całemu zespołowi redakcyjnemu, kolegium redakcyjnemu i wszystkim, którzy zaangażowali swoją wiedzę i umiejętności w budowanie pozycji czasopisma, życzę, by tak jak dotychczas zasilali je świeżymi pomysłami i zapałem pozwalającym podnosić jego poziom merytoryczny i zwiększać grono czytelników. Sama wciąż będę z chęcią zaglądać na jego strony.

Oczywiście poza podziękowaniami winna jestem także przeprosiny. Czasopismo SEC&AS rozwijało się przez ten rok z każdym jego wydaniem i pomimo że oddałam temu projektowi serce, czas i umiejętności, nie wszystkie z założeń udało mi się zrealizować.

Od kilku dni chodzi mi po głowie tekst Agnieszki Osieckiej, wykonany przez Edytę Geppert – Nie, nie żałuję. I faktycznie, nie żałuję żadnego dnia w redakcji, żadnej nieprzespanej nocy i hektolitrów kawy, nerwów i gonitwy, aby dotrzymać terminów.

Nie żałuję, a wręcz przeciwnie – bardzo dziękuję za możliwość współtworzenia czasopisma i za lekcję, jaką był ten rok. Życzę wszystkim wesołych i spokojnych świąt Bożego Narodzenia oraz szczęśliwego nowego roku 2018.

Katarzyna Dąbrowska Redaktor naczelna 6/2017

Wydanie 6/2017 (6) Wydawnictwo: Polska Izba Systemów Alarmowych ul. Świętokrzyska 20, lok. 520, 00-002 Warszawa Tel.: 22 243 17 56, kom.: 784 505 084 redakcja@secandas.pl www.secandas.pl Dyrektor Wydawnictwa: Henryk Dąbrowski Redaktor naczelna: Katarzyna Dąbrowska Redaktor merytoryczny: Andrzej Tomczak Kolegium Redakcyjne: Krzysztof Cichulski Włodzimierz Cieślak Grzegorz Ćwiek Wojciech Dąbrowski Krzysztof Góra Jan Kapusta Tomasz Łasowski Waldemar Więckowski Rada Naukowa: dr Marek Bielski dr inż. Andrzej Ryczer dr inż. Jacek Zboina dr inż. Mirosław Zielenkiewicz Reklama: reklama@secandas.pl Prenumerata: redakcja@secandas.pl Prenumerata on-line: www.secandas.pl Korekta: Anna Seweryn Skład: WAŻKA Łukasz Piotrowski Druk: Drukarnia Jantar Nakład: 1500 egzemplarzy OKŁADKA I: Grafika dzięki uprzejmości pracowni architektonicznej Kuryłowicz & Associates OKŁADKA II: Grafika Andrzeja Tylkowskiego Zdjęcia: FLICKR, PIXABAY, ZASOBY WŁASNE REDAKCJI

1

SPIS TREŚCI

16

46

Kontrola dostępu w zintegrowanej przestrzeni biurowej. Zalety i ograniczenia procesu zwiększenia wygody i spójności zintegrowanych systemów budynkowych

Prawo a nowe technologie, na przykładzie Internetu rzeczy (IoT)

SEC & INDUSTRY

Raport IFSEC Global

4

SEC & PRESS

Akcja i reakcja Joanna Jax

6

SEC & IT

Cyberbezpieczeństwo inteligentnych obiektów.

Ewolucja oceny zagrożeń w cyberprzestrzeni Paulina Piasecka

Bezpieczne zarządzanie kluczami Artykuł firmy ASSA ABLOY Poland Sp. z o.o.

Integracja systemu alarmowego z systemem inteligentnego budynku.

Autentyczna potrzeba czy tylko moda?

Systemy kontroli dostępu w obiektach infrastruktury krytycznej zgodne z polskimi normami Andrzej Tomczak

Współczesne dzieła architektury, także tej użytkowej, powstają przy wykorzystaniu technologii pozwalających na połączenie formy i użyteczności, zachowanie bezpieczeństwa i ochronę walorów estetycznych.

2

52

SEC & FIRE

Certyfikacja systemów (zestawów wyrobów) zabezpieczeń przeciwpożarowych – wyraźna potrzeba odbiorców Grzegorz Mroczko

Adam Bannister, IFSEC Global

Adam Bannister, IFSEC Global

Rozwiązania architektoniczne we wsparciu procesów ewakuacyjnych w obiektach użyteczności publicznej

Wiele osób zadaje sobie pytanie, czy integrować system alarmowy sygnalizacji włamania z system automatyki budynkowej.

Jeżeli tak, to jak to zrobić? Jakie urządzenia najlepiej nadają się do integracji? Na te i inne pytania odpowiada niniejszy artykuł, do którego napisania zainspirowało mnie wprowadzanie na rynek coraz to nowszych interfejsów m.in. pomiędzy zintegrowanymi systemami zabezpieczeń a magistralą inteligentnego budynku KNX.

Pięć inteligentnych budynków, które uległy atakom hakerów

Five smart buildings that got hacked

SEC & ARCH

Krzysztof Liedel

SEC & INDUSTRY

SEC & INDUSTRY / WORLD

49

Andrzej Tomczak

15

15

Pod pojęciem IoT (ang. Internet of Things) zwykło się rozumieć koncepcję, zgodnie z którą jednoznacznie identyfikowalne przedmioty mogą pośrednio albo także bezpośrednio gromadzić, przetwarzać lub wymieniać dane za pośrednictwem sieci komputerowej. W zasadzie sama nazwa może prowadzić do swoistego nieporozumienia, gdyż mamy raczej do czynienia z pojęciem „Internetu danych”, a nie „Internetu rzeczy”.

SEC & MECH

SEC & BAS

SEC & IK

Berenika Kaczmarek-Templin

32

36

10

SEC & LAW

41

SEC & WORLD

Alarm system and smart building system integration.

Real need or a fad?

Andrzej Tomczak

Komponenty systemów zabezpieczeń przeciwpożarowych z uwagi na ich znaczenie dla bezpieczeństwa pożarowego są badane, certyfikowane i dopuszczane.

Producenci wyrobów, szukając przewag rynkowych, m.in. poszukują możliwości podniesienia jakości, funkcjonalności, skuteczności i wartości oferowanych wyrobów i systemów. Kolejnym krokiem w tym kierunku jest certyfikacja nie tylko komponentów, ale również zestawów wyrobów, tj. kompletnych systemów zabezpieczeń przeciwpożarowych.

SEC&AS

SPIS TREŚCI

88

SEC & EDU

55

74

Funkcjonowanie urządzeń i instalacji przeciwpożarowych w warunkach pożaru

Ochrona zewnętrznych systemów zabezpieczeń przed skutkami wyładowań atmosferycznych Część II

SEC & FIRE

Edward Skiepko

SEC & POWER

Mirosław Zielenkiewicz

62

Z pamiętnika bezpiecznika, czyli scenki rodzajowe palcem bezpieczeństwa dotknięte Jan Kapusta

94

SEC & PRESS

Blog nieinternetowy. Wpis 3 Z bezpieczeństwem jest tak samo jak ze świętami Krzysztof Ciesielski

SEC & FIRE

Systemy bezpieczeństwa pożarowego firmy Siemens Artykuł firmy Siemens Sp. z o.o.

64

SEC & EDU

Zrób to sam. Kamera termowizyjna Część II Jakub Sobek

80

W pierwszej części tego artykułu postawiliśmy sobie za cel zbudować swoją własną kamerę termowizyjną. Udało mi się opisać, jakie elementy będę potrzebne, aby fizycznie taką kamerę zbudować oraz w jakie dodatkowe narzędzia software’owe trzeba się wyposażyć. Na koniec obiecałem, że wkrótce opiszę, jak wszystkie te elementy ze sobą poskładać oraz jak taką kamerę zaprogramować. Zatem nadszedł czas, żeby zabrać się do pracy.

„Miękkie” aspekty zarządzania bezpieczeństwem fizycznym

SEC & SAFE

Grzegorz Kuta Posiadane lub planowane do wdrożenia systemy ochrony zazwyczaj powinny odpowiadać realnym potrzebom danej organizacji związanym z koniecznością zabezpieczenia posiadanych przez nią zasobów. Szeroko rozumiane systemy ochrony powinny odnosić się do wszelkich rodzajów zagrożeń zidentyfikowanych dla danej jednostki organizacyjnej.

98

SEC & LIFE

Skąd ja Pana znam?

Z Piotrem Gąsowskim, aktorem filmowym i teatralnym, artystą kabaretowym, prezenterem telewizyjnym, rozmawia Henryk Dąbrowski.

68

SEC & POWER

Ochrona przed porażeniem podczas eksploatacji elektrycznych urządzeń.

Techniki zabezpieczeń Część II

84

104

Mongolia – kraina traw, ludzi i koni

Tadeusz Strojny

Informatyka śledcza – pozyskiwanie i przetwarzanie cyfrowych dowodów Krzysztof Paradowski

Ochrona przed porażeniem prądem elektrycznym jest istotnym elementem, na który trzeba zwrócić uwagę podczas montażu i eksploatacji technicznych środków zabezpieczeń. W poprzednim artykule omówiłem podział technicznych środków ochrony oraz pierwsze z nich, wymienione w normie, takie jak izolacja podstawowa oraz obudowy i osłony.

6/2017

SEC & IT

Wyrażenie „informatyka śledcza” pojawia się coraz częściej w CV osób zajmujących się odzyskiwaniem danych, analizami powłamaniowymi itp. Należy jednak pamiętać, że ktoś zafascynowany techniką kryminalistyczną i posiadający na jej temat bardzo dużą wiedzę nie staje się z urzędu technikiem kryminalistyki. Podobnie jest z informatyką śledczą.

SEC & LIFE

Małgorzata Czarnomska Mongolia to kraj, w którym stare i nowe przenika się płynnie we wszystkich dziedzinach życia. W Ułan Bator obok wieżowców stoją jurty, a od asfaltu odchodzą drogi gruntowe. Na stepie mężczyzna zaganiający stado jaków jednocześnie rozmawia przez smartfona.

108

SEC & NEWS

3

SEC & PRESS

Akcja i reakcja Joanna Jax

Ś

wiat nauki nie lubi pustki. Jeśli ktoś wymyśli supernowoczesny system zabezpieczenia, jest jedynie kwestią czasu, gdy znajdzie się ktoś, kto ów system złamie. Twórcy programów komputerowych, antywirusowych i innych wręcz ścigają się, kto wymyśli lepsze zabezpieczenie, po czym mija niekiedy tydzień, a sieć jest pełna pirackich wersji do ściągnięcia. Jako autorka książek, czerpiąca zyski ze swojej twórczości, patrzę bezradnie, gdy kilka dni po premierze mojej książki czy audiobooka pojawiają się w Internecie darmowe wersje. Pytanie więc, po co płacić za coś, co można mieć za darmo. Machnęłam na to ręką, uznając, że nie nadaję się na Don Kichota i nie mam zamiaru walczyć z wiatrakami.

Lubimy korzystać z dobrodziejstw technologii, w każdym jej aspekcie, i trudno nam już sobie wyobrazić, że pewne rzeczy nagle przestają istnieć. Na samą myśl, że musiałabym płacić rachunki na poczcie, oblewa mnie zimny pot i jawi mi się to jako koszmar nad koszmarami. Używamy tych dobrodziejstw czasami świadomie, a niekiedy kompletnie się nie zastanawiając, że to, co jest naszym sprzymierzeńcem, rychło może okazać się naszym wrogiem. Korzystamy ze zdobyczy nauki, robiąc z naszych domów twierdze, cieszymy się, gdy uda się uwiecznić na miejskim monitoringu wizerunek złodzieja, który wyrwał nam torebkę, i wierzymy, że na przejeździe kolejowym nie rozjedzie nas pendolino.

Mamy GPS-y, kamerki wokół domu i programy, dzięki którym nasze dziecko zostanie odgrodzone od treści dla niego szkodliwych. Robimy w sieci zakupy, płacimy te nieszczęs4

ne rachunki i wyrażamy swoje poglądy w sposób mniej lub bardziej przyzwoity. Przyklaskujemy kolejnym wynalazkom zapewniającym nam coraz lepsze bezpieczeństwo i budującym w nas wiarę, że krzywda nam się nie stanie.

Tymczasem nie zastanawiamy się, jak bardzo sami narażamy się na niebezpieczeństwo. I niekiedy na to, że nasze większe i mniejsze grzeszki zostaną ujawnione, ponieważ staliśmy się społeczeństwem, gdzie anonimowość jest już luksusem. Poprzez sieć logujemy się do naszych skrzynek pocztowych, kont bankowych, sklepów internetowych i portali społecznościowych. Socjolodzy obliczyli, że każdy z nas musi używać średnio dziewiętnastu haseł, by dostać się tam, gdzie pragnie. Dziewiętnaście haseł! Przecież to brzmi jak dramat. Dla mnie także. Kto by to spamiętał? Zapisać na kartce i powiesić na lodówce? Nosić w portfelu? Nieostrożne, prawda? Dlatego, co też zostało obliczone, posługujemy się najwyżej czterema hasłami, których używamy, by wejść na stronę banku czy na Allegro. W takim wypadku jest to wręcz raj dla potencjalnych włamywaczy z cyberprzestrzeni. Wypełniamy ankiety, wnioski, podajemy masę informacji o sobie. A potem jesteśmy zdziwieni, że dostajemy propozycję kupna specjalnej poduszki, która przyniesie ulgę naszemu nadwyrężonemu kręgosłupowi, albo tabletek na złagodzenie skutków menopauzy. Ogarnia nas lęk. Skąd wiedzieli?

Pal licho ten kręgosłup, ale fakt, że odkryto nasz przybliżony wiek i wydało się, że nie jesteśmy pierwszej młodości, budzi w nas sprzeciw. Nie łudźmy się, będzie jeszcze gorzej, jeśli SEC&AS

FELIETON podejdziemy bezrefleksyjnie do tego, co pozostawiamy po sobie w sieci. I nie tylko w sieci.

Był ponury jesienny dzień. Lało wręcz niemożliwie, wiał porywisty wiatr i miało się wrażenie, że od rana panuje zmierzch. Wracałam z pracy i musiałam odebrać dokumenty z jakiejś instytucji. Na ulicach było dużo samochodów, za to przechodniów prawie wcale. Pomyślałam, że wobec tego zaparkuję w miejscu niedozwolonym, nieco tarasując przejście, sprawa zajmie mi jakieś pięć minut i nikt tego faktu nie zauważy. Jakież było moje zdziwienie, gdy po powrocie (w istocie cała sprawa trwała minut sześć) ujrzałam radiowóz i miłych panów policjantów, czekających na mój powrót. Przeklęłam siarczyście, uznając, że po prostu jestem pechowa.

– Chciało się panom tak w ten deszcz? – zapytałam, zrezygnowana.

– Dostaliśmy zgłoszenie z miejskiego monitoringu – równie zrezygnowanym tonem odpowiedział funkcjonariusz, którego mundur bezlitośnie nasiąkał wodą, a on sam zapewne marzył o kubku gorącej kawy w zaciszu radiowozu.

– To niech czyni pan swą powinność – westchnęłam i wsiadłam do samochodu w celu odnalezienia dokumentów, co w mojej przepastnej torbie okazało się sprawą nie taką łatwą.

Wychyliłam głowę, uprzednio odsuwając szybę w pojeździe.

– A schowa się pan do mojego samochodu, bo zapalenia płuc pan dostanie – powiedziałam z troską, bo w istocie stróż prawa zaczął wyglądać jak bohater Pocałunku w deszczu.

Mógłby to być nawet dość romantyczny widok, wszak pan policjant był młody i przystojny, ale temperatura oscylowała wokół pięciu stopni i człowiekowi po chwili zsiniały usta.

– Nie mogę, to wbrew przepisom… A wie pani, oni cały czas patrzą…

Nie wiem, czy w istocie owe zatrzymanie policjant okupił zapaleniem płuc, mnie kosztowało to sto złotych. Zatem bądźcie czujni, bo monitoring nie działa wybiórczo i bywa bezlitosny.

No i powszechne już Facebook czy Instagram… Dokumentujemy tam niemal wszystko. Nowy dom, jeszcze nowszy samochód, a nawet potrawy, które zamierzamy spożyć.

Informujemy, kiedy i dokąd wyjeżdżamy, kiedy wracamy i do jakiej szkoły chodzą nasze dzieci. Pełne dossier i nawet detektywa nie potrzeba. Pomijam wpadki, gdy nagle otrzymujemy wiadomość od poborcy podatkowego, że impreza zapewne była udana, ale czas już dochodowy zapłacić, bo termin minął. I jak tu napisać potem, iż byliśmy ciężko zmorzeni chorobą albo przebywaliśmy właśnie osiem miesięcy w samotnym rejsie po Atlantyku, gdzie nie ma dostępu do Internetu, a tym samym zostaliśmy pozbawieni możliwości wykonania przelewu?

Idźmy dalej. Przebywamy na L4 z powodu dolegliwości gastrycznych, a potem szef jest na nas obrażony, nie wiadomo z jakiego powodu. Drążymy temat i w końcu bomba wybucha.

– Tak, wrzody, zapewne ze stresu, a na talerzu i goloneczka, i piwko obok – mruczy niezadowolony szef i trudno mu się dziwić.

Niekiedy, także cierpiąc na zwolnieniu lekarskim, wrzucamy fotki spod Giewontu, oczywiście wsparci na sygnowanej desce snowboardowej, albo z Kenii, gdzie leżymy na hama6/2017

ku, pod palmą, z drinkiem. Koniecznie musi być widać kostki lodu w szklaneczce i papierową parasolkę wbitą w plasterek pomarańczy.

Idziemy z kumplami na ryby, objuczeni wędkami, wiaderkiem i ubrani w ciepły waciak. Po drodze wpadamy do biedronki i nabywamy rybkę (byle nie filet), coby zdążyła się rozmrozić, a pod kufajką mamy polo, koniecznie z jakimś bajeranckim znaczkiem, bo ryby to tylko wymówka, by zrobić sobie wypad z kumplami do jakiegoś frywolnego lokalu. I wszystko byłoby w porządku, nawet ten filet od biedy, gdyby nad ranem kumpel nie wrzucił fotki z klubu go-go, gdzie przytulamy się do rury i wciskamy za brokatowe stringi jednej z tancerek stówę, która miała być przeznaczona na bilet miesięczny.

Wyjeżdżamy na święta i nawet udało nam się nie zgubić po drodze żadnego z naszych dzieci. Wrzucamy fotki, żeby Kryśka, nielubiana znajoma, zzieleniała z zazdrości, po czym wracamy i to raczej my mamy powód do rozterek, bowiem zostaliśmy ograbieni niemal ze wszystkiego. Złodzieje mieli dużo czasu, i na to, by sforsować nasze wymyślne zabezpieczenia, i by wynieść wszystko, co było im do szczęścia potrzebne. Wiedzieli bowiem, dokąd i kiedy wyjeżdżamy, a także kiedy wracamy z wojaży. Nawet nie musieli dokonywać wcześniej żadnego rekonesansu, bo wrzuciliśmy fotografie naszego pięknego domu, pokazując go z każdej strony i chwaląc się wysokim żywopłotem z tui, który skutecznie odgradza nas od wścibskich oczu sąsiadów. Kevina też, niestety, nie było, by skutecznie rozprawić się z włamywaczami.

A po co o tym wszystkim piszę? By ostrzec tych, którzy mają coś na sumieniu? Nie taka przyświecała mi intencja, bowiem zapewne większość z nas jest krystalicznie uczciwa i czysta niczym łza dziewicy. Otóż morał płynie z tego taki, że nawet najlepsza technologia nie zapewni nam bezpieczeństwa, jeśli nie będziemy świadomi pewnych zagrożeń. Można mieć w garażu ferrari, ale bez umiejętności prowadzenia będziemy mogli jedynie na nie popatrzyć. Akcja i reakcja.

Technologia nas wspiera, czyni nasze życie coraz bezpieczniejszym, ale nie nauczy nas myślenia i unikania zagrożeń.

I z tą intencją wkroczmy w świąteczny czas, mając na uwadze dobro nasze i najbliższych.

Joanna Jax autorka powieści Saga von Becków, Długa droga do domu, Zemsta i przebaczenie Od redakcji: Absolwentka Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, na co dzień związana zawodowo z dużą korporacją finansową. Zadebiutowała w 2014 r. powieścią Dziedzictwo von Becków, która została entuzjastycznie przyjęta przez czytelników i recenzentów. Obecnie kończy sześciotomową sagę Zemsta i przebaczenie. Pasjonuje się literaturą biograficzną, grafiką i zajmuje się copywritingiem.

5

SEC & IT

Cyberbezpieczeństwo inteligentnych obiektów Ewolucja oceny zagrożeń w cyberprzestrzeni Paulina Piasecka

A

tak terrorystyczny na Nowy Jork w 2001 r. zainicjował zmianę oceny ryzyka związanego z innowacyjnością działań organizacji terrorystycznych. Wśród na nowo zidentyfikowanych zagrożeń znalazły się także zjawiska z obszaru technologii informacyjnych i komunikacyjnych dla infrastruktury (szeroko pojęty cyberterroryzm). Znaczną część tego rodzaju wniosków wyciągnięto na podstawie wcześniejszych analiz, których przedmiotem były konwencjonalne sposoby ataków, oparte m.in. na złośliwym oprogramowaniu. Witryny internetowe lub usługi poczty elektronicznej mogą np. być celem ataku typu odmowa dostępu (atak DDoS1) lub po prostu 1 DDoS (ang. Distributed Denial of Service) – cyberatak angażujący wszystkie dostępne zasoby w czasie jednoczesnego ataku z wielu urządzeń podłączonych do sieci, celem ataku jest doprowadzenie do zablokowania atakowanego systemu.

6

zhakowane. Mimo iż powszechnie wiadomo, że ataki sieciowe się nasilają i są coraz bardziej wyrafinowane, raczej nie dopuszczało się myśli, że atakowane są również systemy budynkowe, w tym systemy zarządzania bezpieczeństwem.

Niestety okazało się, że systemy SCADA2 oraz systemy zarządzania budynkami również mogą być zagrożone. I to nie tylko bezpośrednio systemy komputerowe, ale również urządzenia mikrokomputerowe podłączane do sieci, np. programowalne sterowniki logiczne, będące z reguły mikrokomputerami, które są powszechniejsze w technologii kontroli procesów przemysłowych, ale występują również jako elementy systemów automatyki budynkowej i zabezpieczeń.

Szczególnie podatne na ataki są kamery IP, ponieważ SCADA (ang. Supervisory Control and Data Acquisition) – system nadzorujący procesy produkcyjne lub technologiczne.

2

SEC&AS

CYBERBEZPIECZEŃSTWO podglądanie obrazu kamer sieciowych należy do jednej z bardziej ulubionych zabaw hakerów. Okazuje się, że zhakowane kamery IP mogą także posłużyć hakerom do ataku na dużo poważniejsze cele3. Typowym symptomem ataku na tego typu urządzenia byłaby np. utrata komunikacji z nimi lub przywrócenie parametrów fabrycznych. W wielu przypadkach problem zostaje pierwotnie zinterpretowany jako awaria sprzętu.

Jednak czasami nie można zauważyć, że urządzenie stało się „ofiarą” ataku.

Cyberataki odbywają się z reguły w czterech etapach: 1. naruszenie integralności – ataki najczęściej dotyczą powszechnych i słabo zabezpieczonych usług sieciowych, np. dysków sieciowych, kamer IP czy też domyślnych ścieżek dostępu dla urządzeń podłączonych do sieci, 2. przejęcie kontroli nad siecią – znajdując się w sieci, agresor może próbować przejąć nad nią kontrolę, 3. atak właściwy – uzyskanie kontroli nad systemem pozwala na realizację zamierzonego celu ataku, 4. zatarcie śladów – wymazanie wszystkich logów pozwalających namierzyć sprawcę ataku.

Anonimowość cyberataków stanowi zachętę dla coraz to większej liczby osób (w tym niebędących specjalistami) do podjęcia prób ataków na systemy informatyczne. Mała grupa może zaryzykować przeprowadzenie dużego ataku, licząc na to, że jej tożsamość pozostanie nieujawniona i będzie mogła ponownie zaatakować (nawet jeśli konieczne będzie wykorzystanie innej strategii). Irańskie wydarzenia z 2010 r. dodatkowo zmieniły obraz i ocenę cyberryzyk.

Atak Stuxnet

Jeden z irańskich komputerów zarządzających procesami przemysłowymi zaczął się wielokrotnie restartować – jest to problem, który brzmi znajomo dla właścicieli komputerów dotkniętych działaniem wirusa komputerowego. Wirus atakujący wtedy w Iranie, obecnie znany jako Stuxnet, był na ówczesne czasy najbardziej zaawansowanym szkodliwym oprogramowaniem, opracowanym przez nieznaną organizację. Po zainfekowaniu komputera pracującego na platformie Windows starał się on przejmować komunikację ze sterownikami PLC firmy Siemens, zainstalowanymi w wirówkach do wzbogacania uranu, w celu zainfekowania samych sterowników. Sterowniki przemysłowe zwykle nie są same w sobie połączone z Internetem (przynajmniej tak myślą ich operatorzy!). Jak zatem Stuxnet osiągnął pierwszy krok infekcji? Instalował się w komputerze z włożonym zainfekowanym nośnikiem USB, a następnie replikował się poprzez sieć LAN na inne komputery.

Symptomem siły wirusa niech będzie choćby sposób, w jaki Stuxnet ukrywał przed operatorami sieci, 3 W październiku 2016 r. zhakowano ponad milion kamer systemów dozoru wizyjnego i użyto do zmasowanego ataku na serwis KrebsOnSecurity.com.

6/2017

że programowalne sterowniki logiczne są atakowane.

Wirus zmieniał nieznacznie szybkość pracy wirówek, „oszukując” przy okazji mierniki prędkości, przez co uniemożliwiał obsłudze stwierdzenie przyczyn awarii.

Siemens zaprojektował obraz procesu wprowadzania danych do kontrolera jako „read-write” zamiast samego „read”. Zwykle nieszkodliwa rozszerzona elastyczność umożliwiła Stuxnetowi powrót do głównego systemu i rejestrowanie danych, tak jakby urządzenie działało normalnie i nie było atakowane.

W pewnym sensie Stuxnet jest wyjątkowy, ponieważ jest wirusem stworzonym w taki sposób, by zakłócać pracę konkretnej kategorii obiektów przemysłowych w Iranie. Przez wiele miesięcy Stuxnet, w sposób niewykryty, zakłócał pracę wirówek do wzbogacania uranu, doprowadzając do uszkodzenia lub wręcz zniszczenia ponad tysiąca urządzeń, a wg ekspertów opóźnił rozwój programu nuklearnego Iranu o co najmniej 2 lata, przy okazji przyczyniając się do ogromnego wzrostu kosztów, związanych z koniecznością częstej wymiany wirówek. Wykrycie przyczyny irańskich kłopotów przez firmę zza naszej wschodniej granicy oznaczało ujawnienie szerszego potencjału złośliwego oprogramowania, który może, jak widać, bez problemu atakować systemy przemysłowe czy budynkowe. Z tej historii można wysnuć jeszcze jeden, bardzo ważny wniosek, szczególnie dla operatorów infrastruktury krytycznej. W przypadku stosowania systemów budynkowych, w tym systemów zabezpieczeń, w obszarach mających znaczenie dla bezpieczeństwa państwa, nie należy wykorzystywać rozwiązań informatycznych, sprzętowych i programowych, wywodzących się z krajów „ograniczonego” zaufania. Taki błąd popełnił Iran i słono za to zapłacił.

W przypadku stosowania systemów budynkowych, w tym systemów zabezpieczeń, w obszarach mających znaczenie dla bezpieczeństwa państwa, nie należy wykorzystywać rozwiązań informatycznych, sprzętowych i programowych, wywodzących się z krajów „ograniczonego” zaufania.

Rozmycie odpowiedzialności za cyberbezpieczeństwo

W czasie badania podatności środowiska na cyberzagrożenia należy starannie określić, co osoby zainteresowane (właściciele i zarządcy budynków inteligentnych) postrzegają jako problem. Dla właściciela obiektu ustalenie poziomu ryzyka na podstawie potencjalnego zagrożenia jest jednym ze sposobów, dzięki którym jest w stanie określić poziom uwagi, którą należy poświęcić każdemu problemowi. Z całą pewnością osoby zajmujące różne stanowiska mają inne obawy. Osoby na stanowiskach 7

SEC & IT się z myślą o konieczności zorganizowania wsparcia specjalistów od cyberbezpieczeństwa na etapie projektowania, uruchamiania i eksploatacji systemów budynkowych.

Zamawiający systemy budynkowe i zarządzający budynkami muszą pogodzić się z myślą o konieczności zorganizowania wsparcia specjalistów od cyberbezpieczeństwa na etapie projektowania, uruchamiania i eksploatacji systemów budynkowych.

IT wskazywać będą przede wszystkim zagrożenia na poziomie organizacji, takie jak dostęp do danych i urządzeń fizycznych w zarządzanych przez nich sieciach komputerowych. Osoby mające obowiązki w zakresie automatyzacji, zabezpieczeń i konserwacji budynków zwracać będą uwagę na kwestie dotyczące w szczególności zagrożeń na poziomie systemu, związane z zapewnieniem komfortu i bezpieczeństwa fizycznego obiektu.

Przy tak sformułowanych potrzebach poszczególnych grup interesów spod jakiejkolwiek jurysdykcji wymyka się cyberbezpieczeństwo systemów budynkowych.

Trzeba zdawać sobie sprawę z tego, że ataki dotyczące przestrzeni chronionej przez specjalistów IT zagrażają również systemom budynkowym. Jakie to mogą być zagrożenia? Jako najgroźniejsze rodzaje ataków wskazuje się: ■ atak typu Distributed Denial of Service: atakowany cel jest zalewany fałszywym ruchem, unieruchamiając działanie systemu zarządzania budynkiem lub uniemożliwiając udostępnienie danych o systemie; ■ atak typu Stuxnet: osoby postronne przejmują kontrolę nad systemem automatyki i powodują uszkodzenia lub zniszczenia samego systemu lub podsystemów w sieci; ■ atak z użyciem złośliwego oprogramowania: gdy złośliwe oprogramowanie uszkadza system komputerowy lub prowadzi do utraty poufności lub integralności danych; ■ penetracja sieci w celu uzyskania dostępu do informacji: uzyskanie dostępu do sieci w celu szpiegowania, kradzieży lub uszkodzenia systemu.

Zagrożenia te nie wykluczają się wzajemnie i często występują w połączeniu. Problemem jest zazwyczaj archaiczne podejście, rozdzielające przestrzenie bezpieczeństwa fizycznego i cyberbezpieczeństwa, co powoduje, że systemy budynkowe podłączone do sieci komputerowych są bardzo podatne na cyberataki.

Wynika z tego wniosek, że zamawiający systemy budynkowe i zarządzający budynkami muszą pogodzić 8

Nie jest to prosta sprawa, ponieważ najczęściej kto inny realizuje budowę i wyposażanie obiektu w systemy budynkowe, a kto inny te systemy eksploatuje.

Poprawa bezpieczeństwa systemów budynkowych

Podstawowym celem działania większości systemów zarządzania budynkami nie jest zabezpieczenie przed cyberatakami, a wyrafinowanie ataków w przestrzeni wirtualnej rośnie w niezwykłym tempie. Co więcej, cyberbezpieczeństwo w dużej mierze zależy od kontrolowania bieżących ustawień sieci, aktualizowania zabezpieczeń oraz wymuszania przestrzegania odpowiednich procedur. Tradycyjnie naruszenia bezpieczeństwa następowały wg schematu infiltracja -> agregacja -> eksfiltracja. Jednak obecnie ataki rzadko są ograniczone do jednego systemu i są projektowane do rozprzestrzeniania się po etapie infiltracji. Ponadto zagrożenie nie jest tylko technologiczne – obejmuje także inżynierię społeczną, w celu uzyskiwania informacji poprzez szpiegowanie, manipulację lub wprowadzanie w błąd. Znane są przypadki, gdy podatność systemu budynkowego pozwoliła cyberprzestępcom dotrzeć do danych zgromadzonych w innych systemach, teoretycznie w ogóle z systemami budynkowymi niezwiązanych4.

Branża informatyczna ustanowiła protokoły monitorowania i ochrony komputerów i sieci informatycznych przed tymi atakami. Te protokoły są dobrze rozumiane, podobnie jak obowiązki każdego interesariusza IT, aby odpowiednio chronić sieć. Jednak dla osób odpowiedzialnych za utrzymanie odpowiedniego komfortu termicznego w budynku czy kontroli przepływu osób są to nowe, często całkiem zaskakujące 4 W przypadku dokonanej w 2013 r. kradzieży danych kart kredytowych milionów klientów sieci sklepów Target do bazy danych włamano się, przełamując oprogramowanie systemu wentylacyjno-grzewczego.

SEC&AS

CYBERBEZPIECZEŃSTWO koncepcje, a wśród większości interesariuszy brakuje zrozumienia dla sposobów ich implementacji i funkcjonowania w organizacji. Wywodzą się oni bowiem najczęściej ze środowisk specjalistów od HVAC5 i służb, które zajmowały się bezpieczeństwem fizycznym. Kwestie cyberbezpieczeństwa są dla nich zwykle zupełnie abstrakcyjne. Zespoły IT mogą oczekiwać, że działy obsługi zarządzają zagrożeniami cybernetycznymi systemów budynków, lub odwrotnie. Alternatywnie obie grupy mogą oczekiwać od dostawców tego, że wdrażane w budynku systemy mają zagwarantowane bezpieczeństwo po „wyjęciu systemu z pudełka”.

Wyraźnie widać, że pomiędzy tymi oczekiwaniami występują poważne luki i niezrozumienie, które skrzętnie wykorzystują cyberprzestępcy. Dopóki interesariusze nie pojmą konieczności objęcia cyberochroną wszystkich systemów, również budynkowych, opartych na komunikacji sieciowej, nie można spać spokojnie. Alternatywą jest oczywiście stosowanie rozwiązań, które nie wykorzystują sieci komputerowych, i tam, gdzie najpoważniej myśli się o bezpieczeństwie, może być to zbawienne.

Można zauważyć, że zagrożenia bezpieczeństwa w cyberprzestrzeni zaczynają powoli wpływać na postawy interesariuszy i stanowią ciekawe wyzwania na rynku komercyjnych systemów sterowania budynkami i zarządzania ich bezpieczeństwem. Świadomość oraz edukacja właścicieli budynków i operatorów pozostają stałym wyzwaniem, ponieważ niektórzy z nich są całkowicie nieświadomi potencjalnych szkód, jakie może spowodować atak cybernetyczny na systemy budynkowe. Jednak nawet ci właściciele i operatorzy

budynków, którzy są świadomi i zaniepokojeni lukami w swoich systemach, często nie wiedzą, co zrobić z zagrożeniem, a stosunkowo dla niewielu obiektów przygotowano solidne strategie obronne. Często rodzi to również frustrację, ponieważ archaiczne myślenie o bezpieczeństwie nie pozwalało przewidzieć konieczności posiadania dodatkowych funduszy na tworzenie i utrzymywanie cyberzabezpieczeń.

Literatura: 1. D. Fisk: Cyber security, building automation, and the intelligent building. Laing O’Rourke Centre for Systems Engineering and Innovation, Imperial College London, London SW7 2AZ, 14 June 2012.

2. G. Mayo, D. Snider: Cyber Security for Buildings.“Facility Executive”, July/August 2016.

3. B. Freas: How to Protect Corporate Building Networks from Cyber Attacks. Navigant Research, September 2016.

5 HVAC (ang. heating, ventilation and air conditioning) – ogrzewanie, wentylacja i klimatyzacja.

Komentarz eksperta

O

statnimi czasy uwagę wielu mediów zaprząta sprawa oprogramowania antywirusowego jednej ze znanych firm, która podejrzewana jest o ścisłą współpracę ze służbami wywiadowczymi Federacji Rosyjskiej. W tym kontekście warto przyjrzeć się elektronicznym systemom zabezpieczeń stosowanym w obiektach wojskowych oraz administracji państwowej, rządowych i infrastruktury krytycznej, w aspekcie szeroko pojętego bezpieczeństwa związanego z krajem pochodzenia wykorzystywanego do nich oprogramowania.

W takim przypadku należy spojrzeć na sprawę bezpieczeństwa każdego państwa z punktu widzenia jego służb wywiadowczych. Podstawowym celem każdej służby wywiadowczej jest zdobywanie i gromadzenie, za wszelką cenę, informacji istotnych dla interesów własnego państwa, ze szczególnym naciskiem na słowo „własnego”,

6/2017

Paulina PIASECKA Zastępca Dyrektora Centrum Badań nad Terroryzmem ds. Programowych, Zastępca Kierownika Instytutu Analizy Informacji oraz wykładowca Collegium Civitas Od redakcji: Autorka jest absolwentką Instytutu Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego, analitykiem, specjalistką w zakresie walki informacyjnej i bezpieczeństwa cyberprzestrzeni.

Stypendystka programu Departamentu Stanu USA „International Visitor Leadership Program” w obszarze cyberbezpieczeństwa.

ale tego tematu nie będę rozwijał. Naturalną więc konsekwencją wydaje się, że doskonałym źródłem wiedzy mogą być produkty informatyczne eksportowane do innych krajów, w tym oprogramowanie komputerowe. Dlatego też, biorąc pod uwagę zasadę ograniczonego zaufania, należy zakładać, że importowane oprogramowanie może być potencjalnym zagrożeniem dla przetwarzanych danych, ale też – w ekstremalnych przypadkach – przejąć kontrolę nad sprzętem komputerowym. W związku z tym każdy prywatny użytkownik powinien ostrożnie przeanalizować wszelkie za i przeciw, natomiast z perspektywy bezpieczeństwa państwa, w mojej opinii, zasadne byłoby co najmniej ograniczenie w niektórych obiektach (wojskowych oraz administracji państwowej, rządowych, infrastruktury krytycznej itp.) użytkowania oprogramowania oraz sprzętu pochodzącego z krajów „ograniczonego” zaufania.

Krzysztof Paradowski

9

SEC & IK

Systemy kontroli dostępu w obiektach infrastruktury krytycznej zgodne z polskimi normami Andrzej Tomczak

P

isząc kilka miesięcy temu artykuł1 dotyczący rewolucji w dziedzinie systemów kontroli dostępu (SKD), nie przypuszczałem, że tak szybko przyjdzie mi podjąć znowu ten temat. W ciągu niespełna paru ostatnich dni dotarło do mnie kilka informacji z rynku zabezpieczeń IK, na tyle niepokojących, że postanowiłem tak szybko wrócić do tematu bezpieczeństwa systemów KD. Jakie to były informacje? Dla jednego z ważnych obiektów IK rozpisano przetarg, uwzględniający najtańsze karty, niemające żadnego zabezpieczenia. W innym postanowiono wymieniać aktualnie eksploa A. Tomczak: Zwrot w podejściu producentów do systemów kontroli dostępu. Czyżby rewolucja na rynku SKD? SEC&AS, nr 4/2017, s. 21.

1

10

towane systemy kontroli dostępu, wyposażone w szyfrowanie pomiędzy centralą KD i kartą, na nieszyfrowane, wykorzystujące otwarty protokół Wieganda i niezabezpieczone karty.

W jeszcze innym – podobno, bo był to tylko przesłuch z rynku – zastosowano SKD z oprogramowaniem, które powstało za wschodnimi rubieżami UE. Jeżeli to prawda, to aż włosy stają dęba na głowie. Beztroska operatorów IK zmusiła mnie do wyjaśnienia w poniższym artykule, jak polskie normy, które jednocześnie są normami europejskimi i międzynarodowymi, opisują wymagania w kwestii tworzenia systemów KD w obiektach infrastruktury krytycznej. Dodatkowym bodźcem było otrzymanie do analizy, w ramach KT52 przy PKN, projektu polskiego tłumaczenia nowej, podstawowej normy na SKD, co nieuchronnie oznacza, że niedługo powinna się

SEC&AS

BEZPIECZEŃSTWO INFRASTRUKTURY KRYTYCZNEJ

▌ Rys. 1. Wymóg zabezpieczania kart – A, szyfrowania transmisji radiowej z uwierzytelnianiem – B i szyfrowania komunikacji z uwierzytelnianiem pomiędzy czytnikiem a kontrolerem (centralą) – C, dla systemów SKD realizowanych w 3. i 4. stopniu

wreszcie ziścić obietnica możliwości zapoznania się z treścią normy w języku polskim. Nic to wszakże nowego, ponieważ o nowej normie na SKD wiadomo było już od blisko 4 lat, jak i o tym, że jest bardzo trudna do przetłumaczenia, ponieważ sam słownik normy zawiera 119 definicji zwrotów. A pikanterii dodaje fakt, że niektóre z nich do tej pory nigdy nie były na język polski przetłumaczone. O zmianie w 2014 r. normatywnego podejścia do SKD powinny na pewno wiedzieć osoby zajmujące się bezpieczeństwem kancelarii tajnych, bo przecież wycofanie starej i ustanowienie nowej normy na SKD było powodem nowelizacji rozporządzenia Rady Ministrów z dn. 29 maja 2012 r. w sprawie środków bezpieczeństwa fizycznego stosowanych do zabezpieczania informacji niejawnych, która została ogłoszone 13.03.2017 r.2. Zagrożeniami stosowania oprogramowania SKD pochodzącego z krajów „ograniczonego” zaufania nie będę się zajmował, ponieważ wydaje się raczej oczywistym, że w obiektach IK nie wolno takiego oprogramowania stosować. Więcej na ten temat można przeczytać w artykule Pauliny Piaseckiej – Cyberbezpieczeństwo inteligentnych obiektów. Ewolucja oceny zagrożeń w cyberprzestrzeni, opublikowanym w tym numerze SEC&AS, oraz w komentarzu eksperta do tego artykułu.

Wprowadzenie

Dlaczego mimo iż stosowanie Polskich Norm jest dobrowolne, trzeba je na poważnie brać pod uwagę przy tworzeniu elektronicznych systemów zabezpieczeń? Zgodnie z art. 5.1 ustawy z dn. 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz.U. 1994, nr 89, poz. 414 z późn. zm.) „obiekt budowlany jako całość oraz jego poszczególne części3 wraz ze związanymi z nim Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 22 lutego 2017 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie środków bezpieczeństwa fizycznego stosowanych do zabezpieczania informacji niejawnych, Dz.U. 2017, poz. 522.

2

3

Czyli np. systemy zabezpieczeń [przyp. red.]

6/2017

urządzeniami budowlanymi należy, biorąc pod uwagę przewidywany okres użytkowania, projektować i budować w sposób określony w przepisach, w tym techniczno-budowlanych, oraz zgodnie z zasadami wiedzy technicznej”.

Należy przyjąć, że właśnie z tej ustawy można wywodzić zapis rozporządzenia, dotyczącego zabezpieczenia kancelarii tajnych, który dla obiektów IK mógłby brzmieć następująco: elektroniczne systemy zabezpieczeń instalowane w obiektach infrastruktury krytycznej należy wykonywać zgodnie z zasadami sztuki i aktualnym poziomem wiedzy, który jest opisany w szczególności w odpowiednich Polskich Normach4. Aktualnie w Polsce na systemy kontroli dostępu obowiązuje kilka norm, z których najważniejsze to PN-EN 60839-11-15 i PN-EN 60839-11-26. Zastąpiły one wycofane normy PN-EN 50133-17 oraz PN-EN 50133-78. W przypadku obiektów IK sięgniemy również do norm obronnych (NO), które nie są może szczytem „finezji” zasad zabezpieczania, ale niektóre ich zapisy pasują jak ulał do dbania o bezpieczeństwo obiektów infrastruktury krytycznej.

Przez analogię do §4 ust. 5a rozporządzenia RM z dn. 29 maja 2012 r. w sprawie środków bezpieczeństwa fizycznego stosowanych do zabezpieczania informacji niejawnych, Dz.U. 2012, poz. 683 z późn. zm.

4

5 PN-EN 60839-11-1:2014-01 – wersja angielska: Systemy alarmowe i elektroniczne systemy zabezpieczeń. Część 11-1: Elektroniczne systemy kontroli dostępu. Wymagania dotyczące systemów i części składowych.

6 PN-EN 60839-11-2:2015-08 – wersja angielska: Systemy alarmowe i elektroniczne systemy zabezpieczeń. Część 11-2: Elektroniczne systemy kontroli dostępu. Wytyczne stosowania.

7 PN-EN 50133-1:2007 – wersja polska: Systemy alarmowe. Systemy kontroli dostępu w zastosowaniach dotyczących zabezpieczenia. Część 1: Wymagania systemowe – wycofana 29.10.2014 r.

8 PN-EN 50133-7:2002 – wersja angielska: Systemy alarmowe. Systemy kontroli dostępu stosowane w zabezpieczeniach. Część 7: Zasady stosowania – wycofana 11.12.2015 r.

11

SEC & IK

▌ Rys. 2. Wymóg zabezpieczania kart – A, szyfrowania transmisji radiowej z uwierzytelnianiem – B i odstępstwo od szyfrowania komunikacji z uwierzytelnianiem pomiędzy czytnikiem a kontrolerem (centralą) – C, pod warunkiem mechanicznego zabezpieczenia przewodów przed możliwością podsłuchu, dla systemów SKD realizowanych w 3. stopniu

Elektroniczne systemy zabezpieczeń instalowane w obiektach infrastruktury krytycznej należy wykonywać zgodnie z zasadami sztuki i aktualnym poziomem wiedzy, który jest opisany w szczególności w odpowiednich Polskich Normach.

Czym różnią się nowe normy na SKD od norm wycofanych? Otóż wprowadzają klasyfikację systemów, podobną do klasyfikacji stosowanej już w normach na systemy sygnalizacji włamania i napadu (SSWiN)9 oraz dozoru wizyjnego (VSS/ CCTV)10, czyli podział wg tzw. stopni zabezpieczenia, od 1. do 4. Ale, w odróżnieniu od pozostałych norm, w których nie wymienia się explicite typów obiektów, do których przypisuje się poszczególne stopnie zabezpieczenia, pozostając przy podziale związanym z poziomem zagrożenia: niskim – dla stopnia 1., niskim do średniego – dla stopnia 2., średnim do wysokiego – dla stopnia 3. i wysokim – dla stopnia 4., norma na SKD wskazuje typy obiektów przypisane do poszczególnych stopni. Wydaje się to oczywiste, ponieważ, inaczej niż w przypadku pozostałych systemów zabezpieczeń, nie da się skompensować innymi rozwiązaniami technicznymi np. braku szyfrowania transmisji radiowej pomiędzy czytnikiem a kartą lub zabezpieczenia samej karty.

Nie będę już dłużej trzymał czytelników w niepewności, do którego stopnia zabezpieczenia przypisano obiekty IK. Może wzbudzi to powszechne zdziwienie osób przyzwyczajonych do permanentnego lekceważenia zagrożeń i stosowa PN-EN 50131-1:2009: Systemy alarmowe. Systemy sygnalizacji włamania i napadu. Część 1: Wymagania systemowe.

9

10 PN-EN 62676-1-1:2014-06: Systemy dozorowe CCTV stosowane w zabezpieczeniach. Część 1-1: Wymagania systemowe. Postanowienia ogólne.

12

nia kryterium najniższej ceny dla elektronicznych systemów zabezpieczeń (ESZ), ale omawiana norma dla obiektów infrastruktury krytycznej wskazuje czwarty11, najwyższy, stopień zabezpieczenia. W normie wymieniono też inne przykłady obiektów, które powinny być wyposażone w SKD w 4. stopniu zabezpieczenia. Są to m.in.: obiekty wojskowe, rządowe, obszary produkcji krytycznej oraz działy badań i rozwoju (R&D, RnD)12.

Aktualnie obowiązująca polska, europejska i międzynarodowa norma na systemy kontroli dostępu wymaga, aby SKD w obiektach infrastruktury krytycznej były realizowane w czwartym stopniu zabezpieczenia.

Szyfrowanie transmisji

Jakie są konsekwencje tego, że SKD należy wykonywać w 4. stopniu zabezpieczenia? Np. takie, że łączność między czytnikami a centralami kontroli dostępu powinna być wspomagana szyfrowaniem i uwierzytelnieniem (Tablica 7, pkt 24). Łączność radiowa pomiędzy czytnikiem a identyfikatorem powinna być także szyfrowana (pkt 6.8.9), a informacje przechowywane w identyfikatorze powinny być zabezpieczone przed nieautoryzowaną modyfikacją lub odtwarzaniem (Tablica 7, pkt 19). Z zapisów tych wynika jednoznacznie, że w stopniu 4. nie wolno stosować systemów opartych na transmisji Zgodnie z Tablicą 1 – Klasyfikacja stopnia zabezpieczenia w PN-EN 60839-11-1: Systemy alarmowe i elektroniczne systemy zabezpieczeń. Część 11-1: Elektroniczne systemy kontroli dostępu. Wymagania dotyczące systemów i części składowych.

11

12

R&D, RnD – ang. Research and Development.

SEC&AS

BEZPIECZEŃSTWO INFRASTRUKTURY KRYTYCZNEJ Wieganda pomiędzy centralami a czytnikami. Żeby ostudzić zapał tych, którzy chcieliby porzucić stopień 4. na rzecz 3., od razu sygnalizuję, że w tym zakresie wymagania stopnia 3. i 4. są identyczne (rys. 1).

W przypadku systemów realizowanych w 3. stopniu zabezpieczenia norma dopuszcza odstępstwo, dotyczące zabezpieczania transmisji pomiędzy czytnikiem a kontrolerem (centralą) KD (C na rys. 2), tzn. wykorzystanie niekodowanej transmisji, np. Wieganda, pod warunkiem zastosowania na całej długości przewodów mechanicznej ochrony, ograniczającej możliwość dostępu do linii łączności, w celu podsłuchania transmisji, np. prowadzenie instalacji w rurkach metalowych z metalowymi puszkami pośrednimi wyposażonymi w ochronę antysabotażową, prowadzenie instalacji w zamykanych i nitowanych metalowych korytach lub prowadzenie instalacji pod tynkiem. Odstępstwo w zakresie transmisji pomiędzy centralą a czytnikiem nie zwalnia z obowiązku zabezpieczania transmisji pomiędzy czytnikiem i identyfikatorem RFID (B na rys. 1 i 2) oraz samego identyfikatora (A na rys. 1 i 2).

Należy przyjąć, że w przypadku powyższego odstępstwa od kodowania transmisji pomiędzy czytnikiem a kontrolerem (centralą) KD (C na rys. 2) i stosowania transmisji Wieganda wymogi szyfrowania komunikacji radiowej z uwierzytelnianiem (B na rys. 2) oraz zabezpieczenia karty (A na rys. 2) spełniają jedynie rozwiązania, w których czytniki są wstępnie programowane przez podmiot programujący karty (tzw. lanczowanie czytników), do współpracy z kartami stosowanymi w obiekcie i, zgodnego z normą, wzajemnego uwierzytelniania. W takim przypadku komunikacja może zostać skutecznie nawiązana tylko pomiędzy sparowanymi kartami i czytnikami, a żaden inny czytnik nie jest w stanie „zmusić” karty do nawiązania komunikacji13. W SKD instalowanych w 3. i 4. stopniu zabezpieczenia niedopuszczalne jest 13 Więcej szczegółów na ten temat w artykule A. Tomczaka: Zwrot w podejściu producentów do systemów kontroli dostępu. Czyżby rewolucja na rynku SKD?, SEC&AS, nr 4/2017, s. 21 [przyp. red.].

stosowanie niezabezpieczonych identyfikatorów (A na rys.

1 i 2), co dotyczy również zakazu wykorzystywania odczytu niekodowanego numeru seryjnego karty (UID/CSN)14. Często operatorzy infrastruktury krytycznej zadają pytania, które typy identyfikatorów są bezpieczne. Odpowiedź jest trudna i złożona. Najprościej można powiedzieć, że raczej nie dowiemy się o bieżącym przełamaniu zabezpieczeń identyfikatorów przez wszelkiego rodzaju służby różnych krajów, a także terrorystów czy też przestępów. Natomiast w Internecie znaleźć można wiele wiarygodnych i udokumentowanych informacji o przełamaniu zabezpieczeń starszych generacji kart. Jeżeli taka informacja, dotycząca aktualnie stosowanego lub planowanego rozwiązania, wydaje się przekonująca, warto wybrać inny, bezpieczniejszy identyfikator. Trzeba też zdawać sobie sprawę, że firmy odpowiedzialne za technologie identyfikacji na bieżąco starają się naprawiać luki w zabezpieczeniach swoich produktów. Można przyjąć, że jedną z przyczyn wprowadzenia nowego typu identyfikatora jest przełamanie zabezpieczeń poprzedniej generacji. Inną ważną przyczyną może być wprowadzenie dodatkowych udogodnień dla użytkownika, np. większa pamięć, większa liczba aplikacji, uproszczenie konstrukcji w celu obniżenia kosztów itp.

W systemach KD instalowanych w 3. i 4. stopniu zabezpieczenia niedopuszczalne jest stosowanie niezabezpieczonych identyfikatorów, co dotyczy również zakazu wykorzystywania odczytu niekodowanego numeru seryjnego karty (UID/CSN).

Kolejnym wymogiem, stawianym SKD w 3. i 4. stopniu zabezpieczenia, jest obowiązek szyfrowania komunikacji pomiędzy 14

Ibidem.

▌ Rys. 3. Zasada zabezpieczenia transmisji w przypadku stosowania w SKD stopni 3. i 4. komunikacji po współdzielonej sieci komputerowej

6/2017

13

SEC & IK wszystkimi elementami systemu KD podłączonymi do współdzielonych sieci komputerowych. W tablicy 7, pkt 18 określono wymagania wobec szyfrowania, dotyczące współdzielenia sieci komputerowych dostępnych publicznie. Jako przykład podano Internet15. Jednakże z punktu widzenia bezpieczeństwa należy rozumieć to jako współdzielenie sieci z systemami niebędącymi pod jurysdykcją osób odpowiedzialnych za bezpieczeństwo fizyczne obiektu. Czyli współdzielenie sieci z innymi systemami budynkowymi czy też sieciami komputerowymi, służącymi do innych celów, należy traktować jako zagrożenie i realizować zgodnie z normą szyfrowanie komunikacji systemu KD. Staje się to jasne, gdy prześledzimy przykłady ataków, opisane w artykule Pauliny Piaseckiej – Cyberbezpieczeństwo inteligentnych obiektów. Ewolucja oceny zagrożeń w cyberprzestrzeni oraz raporcie IFSEC Global – Kontrola dostępu w zintegrowanej przestrzeni biurowej, opublikowanych w tym numerze SEC&AS. Na rys. 3 pokazano zasadę zabezpieczenia transmisji w przypadku stosowania w SKD komunikacji po współdzielonej sieci komputerowej.

Wymagania dotyczące zasilania SKD w obiektach IK

Zasilanie systemów KD powinno być realizowane za pomocą napięć bezpiecznych z zasilaczy bufowanych bateriami akumulatorów, które na wypadek zaniku podstawowego napięcia z sieci energetycznej mają zagwarantować niezakłóconą pracę systemów zabezpieczeń przez założony czas. Zasilacze powinny mieć tak zaprojektowaną wydajność prądową, aby po powrocie napięcia podstawowego, po całkowitym, dopuszczalnym rozładowaniu, doładować akumulatory do 80% maks. pojemności w czasie nie dłuższym niż 24 h i jednocześnie prawidłowo zasilać SKD16. Zgodnie z omawianą normą czas podtrzymania zasilania rezerwowego dla systemu KD, na wypadek wyłączenia zasilania podstawowego, wynosi: dla stopnia 4. – min. 4 h, a dla stopnia 3. – min. 2 h. Jednakże w obiektach infrastruktury krytycznej trzeba dodać, iż pod warunkiem, że stan zasilania jest stale monitorowany, a zanik napięcia nie spowoduje odblokowania przejść. System KD obejmujący przejścia, które odblokowują się przy zaniku napięcia, gdzie stosowane są aktywatory rewersyjne, czyli bez napięcia otwarte, powinny mieć zagwarantowane podtrzymanie zgodnie z wymaganiami określonymi w normach obronnych – dotyczy to sterowania SKD i odblokowujących się przejść. Czasy określone w NO wynoszą odpowiednio: 12 h – gdy w obiekcie pełnią ciągły dozór służby serwisowe i stan zasilania jest stale monitorowany, 36 h – gdy w obiekcie istnieje ciągły dozór i stan zasilania jest stale monitorowany oraz jest zagwarantowane podjęcie czynności serwisowych w ciągu 4 h, 72 h – dla pozostałych obiektów, w tym bez ciągłego dozoru ludzkiego17. Normy cywilne (PN-EN) i woj Tablica 7, pkt 18, zapis oryginalny: Encryption required for communication signals between components of the EACS when using publicly shared networks (e.g. the Internet).

15

Ten wymóg na zasilanie dla stopni 3. i 4. określony jest w Tablicy 8 omawianej normy.

16

Zgodnie z NO-04-A004-6:2016: Obiekty wojskowe. Systemy alarmowe. Część 6: Wymagania dotyczące systemów kontroli dostępu.

17

14

skowe (NO) dopuszczają wykorzystanie agregatów prądotwórczych jako zasilania rezerwowego, uruchamiających się samoczynnie w ciągu 30 min. w przypadku awarii zasilania podstawowego. Należy stosować wówczas akumulatorowe źródła zasilania rezerwowego, podtrzymujące zasilanie przez przynajmniej 4 h.

W zakresie zasilania przejść wyposażonych w aktywatory rewersyjne normy obronne mają bardziej racjonalne wytyczne niż normy cywilne. Wymaganie tego, aby odcięcie zasilania nie mogło spowodować pootwierania się przejść, dając nieskrępowany dostęp atakującym do miejsc newralgicznych dla bezpieczeństwa państwa, należy przyjąć z pokorą, szczególnie że niefortunny zapis jednego z rozporządzeń, z 2010 r., spowodował bezpośrednie zagrożenie dla obiektów IK (i nie tylko) oraz naraził gospodarkę na olbrzymie koszty.

Ze względu na bezpieczeństwo obiektów IK nie będziemy tego deficytu prawnego omawiali na łamach czasopisma.

Podsumowanie

Wymogi dla systemów kontroli dostępu, jakie stawia norma PN-EN 60839-11-1 dla stopnia 3. i 4., są obszerne. Norma ta ma ponad 60 stron i – jak już zaznaczyłem na wstępie – jej słownik zawiera 119 definicji. Dlatego nie będziemy ich szczegółowo omawiali. Dla operatorów IK ważne jest to, iż obiekty infrastruktury krytycznej zostały bezpośrednio w normie przywołane, ponieważ jako jedyna z norm „zabezpieczeniowych” norma na SKD wymienia explicite obiekty, do których „pasują” poszczególne stopnie zabezpieczenia. Wg tablicy 1: stopień 1. jest dobry do hoteli, stopień 2. – do biur i małych przedsiębiorstw, stopień 3. – do przemysłu, administracji i banków, a stopień 4. – do obiektów IK, wojskowych, rządowych i innych o wysokiej wrażliwości. W odróżnieniu od normy na SSWiN18, gdzie wymogi 4. stopnia zabezpieczenia są trudne do spełnienia, w systemach KD zrealizowanie zapisów dotyczących 4. stopnia nie powinno nastręczać producentom specjalnych kłopotów. A ponieważ norma ta jest jednocześnie normą polską, europejską i międzynarodową, wydaje się, że nie ma dla niej innej alternatywy. Operatorzy obiektów IK będą się raczej musieli pogodzić z faktem konieczności stosowania bezpiecznych rozwiązań w KD, a wiedząc już o istnieniu tej normy, co najmniej nieroztropnym jest podejmowanie decyzji finansowych operatorów IK, dotyczących zakupu lub rozwijania SKD, które nie spełniają wymagań opisanych w tym artykule.

18

PN-EN 50131-1:2009.

Andrzej Tomczak Ekspert PISA, pracownik dydaktyczny Ośrodka Szkoleniowego PISA, przedstawiciel PISA w Polskim Komitecie Normalizacyjnym, członek Kolegium Redakcyjnego SEC&AS

SEC&AS

ANALIZY BRANŻOWE

Pięć inteligentnych budynków, które uległy atakom hakerów Adam Bannister, IFSEC Global

Five smart buildings that got hacked Adam Bannister, IFSEC Global

Tłumaczenie: Piotr Majerski

W

czasach, gdy więź łącząca technologie informatyczne i zarządzanie budynkami staje się coraz bardziej nierozerwalna, cyberbezpieczeństwo stanowi istotne źródło problemów, spędzając sen z powiek administratorom obiektów i systemów zabezpieczeń oraz specjalistom z działów IT. Koncepcja budynków inteligentnych czy też zintegrowanych niewątpliwie oferuje wiele korzyści – na polu oszczędności w zużyciu energii, wydajności operacyjnej, wygody użytkowników oraz bezpieczeństwa fizycznego – jednak niesie ze sobą również nowe rodzaje zagrożeń. I nie są to zagrożenia jedynie teoretyczne, co m.in. udowadnia nasz raport.

Zgodnie z przewidywaniami firmy Gartner w roku 2020 ponad 25% wszystkich wykrytych ataków na przedsiębiorstwa będzie miało swoje źródło w technologii IoT1.

Przeprowadziliśmy ankietę wśród setek administratorów budynków i specjalistów z branży zabezpieczeń, pytając ich o zagadnienia związane z inteligentnymi budynkami, i jej wynik wskazuje, że 87% respondentów wyraziło przynajmniej niewielkie zaniepokojenie kwestią luk w cyberzabezpieczeniach systemów budynkowych, zaś 43% przyznało, że są „bardzo zaniepokojeni”. I nawet fakt, że 13% odżegnało się od jakiegokolwiek poczucia zagrożenia na tym polu, sam w sobie może elektryzować w obliczu szeregu głośnych raportów, opisujących dalekie od doskonałych zabezpieczenia „rzeczy” podłączonych do Internetu.

Nadejście ery inteligentnych budynków i technologii IoT przyczyniło się do powstania nowych rodzajów cyberzagrożeń. Hakerzy odnajdują wciąż nowe sposoby na infiltrację i zakłócenie systemów budynkowych. „Etyczny haker” Billy Rios twierdzi, że co najmniej 2000 zintegrowanych budynków nie jest chronionych żadnym hasłem.

Miejscem ataku w przypadku kradzieży danych kart kredytowych milionów klientów amerykańskiej sieci sklepów Target w 2013 r. okazał się system sterowania ogrzewaniem i wentylacją. W tym samym roku „etyczni hakerzy” dokonali włamania do biura firmy Google w Sydney poprzez system zarządzania budynkiem, zaś w pewnej placówce rządowej hakerzy zwiększyli zdalnie temperaturę we wnętrzu obiektu do poziomu zauważalnego dyskomfortu. W 2014 r. „etyczny haker” pochwalił się na konferencji Black Hat, że udało mu się przejąć kontrolę nad systemami oświetlenia, komfortu i rozrywki w hotelu w Chinach. W 2016 r. zespół testerów IBM wykonał serię udanych cyberataków na biura firmy, uzyskując dostęp poprzez systemy automatyki budynków.

Więcej informacji na ten temat można znaleźć w raporcie Kontrola dostępu w zintegrowanej przestrzeni biurowej, sporządzonym przez IFSEC Global na zlecenie firmy HID Global.

1

IoT (ang. Internet of Things) – Internet rzeczy.

Adam Bannister Redaktor IFSEC Global

W

ith IT and building control bound ever-more inextricably together, cybersecurity is an unignorable risk for facilities and security managers as well as IT professionals. Smart or connected buildings undoubtedly bring many benefits – in energy efficiency, operational effectiveness, the comfort of occupants and yes, security in some senses – but it introduces new risks too. And the threat is not merely speculative, as our report shows.

Gartner recently predicted that, by 2020, more than 25% of all identified attacks in enterprises will come from the internet of things (IoT).

We surveyed hundreds of building managers and security professionals about smart buildings and 87% were at least somewhat concerned about the cybersecurity vulnerabilities posed by smart tech, with 43% professing to being ‘very concerned’.

Nevertheless, that even 13% insist they are ‘not concerned at all’ might alarm some observers given widespread reports about the vulnerabilities of internet-connected ‘things’.

The rise of ‘smart’ buildings and IoT has created myriad new cybersecurity risks. Hackers are finding ever more inventive ways to penetrate and disrupt a building’s systems. At least 2000 ‘connected’ buildings lack password protection says ethical hacker Billy Rios. In 2013 the theft of millions of customer’s credit card data from US retailer Target was tracked to the heating/ventilation system.

Google’s Sydney office was hacked in 2013 through its building management system – by ‘ethical hackers’. Hackers hijacked network of a ‘state government facility’ in 2013 and made it ‘unusually warm’. In 2014 an ‘ethical hacker’ tells Black Hat that he wrested control of lighting, HVAC and entertainment systems in a hotel in China. In 2016, an IBM penetration testing team hacks multiple offices via the building automation system.

Read more about this subject in a trend report from IFSEC Global ‘Access control in the connected workplace’ sponsored by HID Global.

Od redakcji: IFSEC jest skrótem od International Fire and Security Exhibition and Conference.

IFSEC Global to forum wymiany doświadczeń, nawiązywania kontaktów i dyskusji wokół zabezpieczeń przeciwwłamaniowych i przeciwpożarowych.

IFSEC International jest największym w Wielkiej Brytanii wydarzeniem targowym branży zabezpieczeń.

6/2017

15

SEC & INDUSTRY Sponsorowane przez

Trendy w systemach kontroli dostępu w raporcie

Kontrola dostępu w zintegrowanej przestrzeni biurowej Zalety i ograniczenia procesu zwiększenia wygody i spójności zintegrowanych systemów budynkowych

16

SEC&AS

ANALIZY BRANŻOWE

1. Wstęp

Najnowsze trendy w technologii budynkowej trudno opisać bez sięgania po zwroty angielskie, takie jak: „connected building”, „smart building”, czy też polskie: „inteligentny budynek”, „zintegrowany budynek” albo słowa „integracja” czy „konwergencja”. I choć każdy z tych zwrotów lub wyrazów ma nieco inne znaczenie, to w tym przypadku opisują tę samą koncepcję: połączenie wielu systemów, aby funkcjonowały razem jako spójna całość. Dla sektora kontroli dostępu integracja z innymi systemami, w ramach koncepcji tzw. inteligentnych budynków, jest najgwałtowniejszym skokiem technologicznym od czasu rewolucji IP oraz późniejszego rozwoju oprogramowania PSIM1.

Współdzielenie danych i zastosowanie jednolitych interfejsów zwiększa bezpieczeństwo i wydajność współpracujących ze sobą systemów oraz poprawia efektywność i komfort pracy użytkowników. Na przykład dane na temat liczby wchodzących osób z systemów kontroli dostępu mogą posłużyć systemom HVAC2 do dostosowania konfiguracji ogrzewania, wentylacji i klimatyzacji, zależnie od potrzeb. A to przekłada się na oszczędność energii i zauważalny zwrot kosztów poniesionych na ulepszenia systemów oraz stanowi poważny krok naprzód na polu zgodności z przepisami dotyczącymi ekologii. Tego typu funkcjonalność oznacza wymóg integracji międzysystemowej, a to z kolei pociąga za sobą potrzebę stosowania otwartych platform. Blake Kozak z firmy badawczej IHS Markit, piastujący stanowisko głównego analityka odpowiedzialnego za badania rynku zabezpieczeń i technologii budynkowych, określił branżę kontroli dostępu jako z natury powolną w przyjmowaniu nowych technologii. Jednak HID Global, międzynarodowy dystrybutor rozwiązań z dziedziny kontroli dostępu i zarządzania tożsamością, z entuzjazmem podchodził PSIM (ang. Physical Security Information Management) – zarządzanie informacją bezpieczeństwa fizycznego.

1

HVAC (ang. heating, ventilation and air conditioning) – ogrzewanie, wentylacja i klimatyzacja.

2

6/2017

do koncepcji otwartych platform – gdzie kod oprogramowania jest upubliczniony, aby inne firmy mogły łatwo zaadaptować go do własnych rozwiązań – nawet jeśli niektórzy konkurenci trzymają się modelu oprogramowania firmowego lub „zamkniętego”, który uniemożliwia integrację między systemami różnych producentów.

Informacja o sponsorze raportu: HID GLobal HID Global zarządza tożsamością osób, miejsc i obiektów na całym świecie. Działalność firmy zapewnia bezpieczeństwo transakcji, poprawia efektywność pracy i ułatwia podróżowanie. Rozwiązania z dziedziny zarządzania tożsamością otwierają dla użytkowników bezpieczny i wygodny dostęp do fizycznych i cyfrowych lokalizacji oraz łączą elementy, które można precyzyjnie zidentyfikować, zweryfikować i śledzić.

Miliony osób korzystają z produktów i usług HID w codziennym życiu, a ponad 2 mld elementów komunikuje się przy użyciu technologii HID. HID Global współpracuje z agencjami rządowymi, przedsiębiorstwami przemysłowymi, instytucjami edukacyjnymi, medycznymi i finansowymi oraz z wachlarzem firm znanych z najbardziej innowacyjnego podejścia na świecie. Siedziba główna znajduje się w Austin w Teksasie, a ponad 3000 pracowników zatrudnionych jest w rozsianych po całym globie międzynarodowych biurach, które obsługują klientów z ponad 100 krajów. HID Global® jest częścią grupy ASSA ABLOY. Więcej informacji znaleźć można na stronie: www.hidglobal.com.

Inni coraz chętniej akceptują nowe podejście i obecnie otwarte platformy stają się trendem w technologiach budynkowych. Przy coraz mniejszych ograniczeniach technologicznych, powstrzymujących 17

SEC & INDUSTRY możliwość integracji systemów, czynniki ekonomiczne i prawne, wywierając coraz większy wpływ na branżę zarządzania budynkami komercyjnymi, wymuszają skupienie się na kwestii wydajności użytkowania tych budynków.

Firma HID Global zleciła wykonanie niniejszego raportu, aby ocenić, jak daleko zaszedł ten proces. Celem ankiety przeprowadzonej przez IFSEC Global wśród setek specjalistów z branży zabezpieczeń, zarządców obiektów i właścicieli/administratorów budynków było oszacowanie stopnia integracji technologii budynkowych typu smart dla różnego rodzaju budynków, od biur po obiekty przemysłowe. Pytania ankiety kładły szczególny nacisk na kwestie kontroli dostępu, bezpiecznych tożsamości i autoryzacji oraz tego, na ile elementy te są skonsolidowane w ramach oddzielnych systemów w celu zwiększenia poziomu monitorowania, a także na doświadczenia użytkowników, związane z wchodzeniem do budynków i poruszaniem się wewnątrz oraz dostępem do różnych systemów.

Kolejnymi celami przyświecającymi HID Global, firmie promującej pojęcie „zintegrowana przestrzeń biurowa”, były: ocena świadomości użytkowników w zakresie zalet integracji, chęć zbadania ich gotowości do przeprowadzenia ulepszeń systemów, zgłębienie zagadnienia powiązania integracji ze zwiększonym zagrożeniem ze strony cyberataków oraz poznanie poglądów na temat wpływu konwergencji systemów fizycznych i IT na kształt szkoleń i strukturę zespołów specjalistów z dziedziny IT, administracji obiektami i bezpieczeństwa fizycznego3. Raport stwarza także HID Global szansę, aby rozwiać mity i błędne wyobrażenia dotyczące tematu zintegrowanej przestrzeni biurowej.

2. Definicja zintegrowanych budynków

Pojęcia związane z nowoczesnymi technologiami budynkowymi – „inteligentny”, „smart”, „zintegrowany”, „connected” i tak dalej – są często niezrozumiane i przez to używane niewłaściwie. Wiele z nich pozbawionych jest choćby przybliżonych definicji. Ale co to wszystko w praktyce oznacza dla efektywności zarządzania budynkiem, zarówno ogólnie, jak i konkretnie w ramach kontroli dostępu – w zakresie zabezpieczeń, wydajności pracy i wygody użytkowników? „Inteligencja” w dziedzinie sterowania budynkiem to nic innego jak zdolność obiektu do gromadzenia informacji i autonomicznego reagowania na nie.

Koncepcja ta znana jest już od lat 80. XX w. Większość budynków komercyjnych korzysta obecnie z inteligentnych systemów zarządzania dla celów monitoringu i kontroli nad wydajnym zużyciem wody i energii. Dlatego też zdarza się, że właściciele i administratorzy obiektów odrzucają trend budynków nazywanych „inteligentnymi” lub „zintegrowanymi”, oceniając go jako przereklamowany i mało innowacyjny.

Tak naprawdę nie istnieje jednoznaczna definicja budynku inteligentnego czy zintegrowanego. Kilka prac naukowych podejmuje ten temat, próbując dodać definicje do nowej terminologii. Z tych źródeł można wyodrębnić przynajmniej kilka cech, pozwalających scharakteryzować budynek jako inteligentny: ■ powinien być wyposażony w zintegrowane systemy budynkowe, ■ działanie systemów budynkowych powinno być oparte na zgromadzonych danych, ■ systemy budynkowe powinny mieć możliwości adaptacyjne, ■ powinien być zrównoważony w zakresie zużycia energii, ■ powinien być interaktywny i nastawiony na użytkowników, czyli automatycznie reagować na potrzeby przebywających w nim osób.

Dawniej budynki często posiadały „inteligentną” funkcjonalność systemów HVAC, kontroli dostępu lub oświetlenia, ale funkcje te były przypisane ściśle do konkretnych, niezależnych platform, bazujących na oprogramowaniu danego producenta. Zaś w budynkach „zintegrowanych” jedna wspólna struktura zarządzająca stanowi pomost łączący wiele różnych rozwiązań.

Integracja wielu systemów może przynieść następujące korzyści: ■ długotrwałe oszczędności, ■ szczegółowy wgląd w wydajność pracy budynków i użytkowników, ■ jeden wspólny interfejs administratora, ■ usprawnienia w zakresie produktywności i wygody użytkowników, ■ otwarta architektura systemów oznacza brak problemów w przyszłości, ■ model zarządzania tożsamością użytkownika niezależnie od mechanizmów autoryzacji, ■ poprawa bezpieczeństwa – łatwe śledzenie aktywności użytkowników na terenie budynku w ramach wielu systemów.

Komentarz sponsora Zintegrowana przestrzeń biurowa to model, w którym to budynek świadczy usługi dla pracownika. Tutaj najbardziej liczy się wygoda: miejsce pracy wykorzystuje informacje na temat użytkownika i służy mu pomocą, bazując na jego lokalizacji, poziomie dostępu lub pracy, którą wykonuje w danej chwili. Większość budynków nie zapewnia aż tak kompleksowej opieki, gdyż przy obecnym rozwoju technologii pociąga to za sobą zbyt wysokie koszty.

Ashish Malpani, dyrektor ds. marketingu produktów, HID Global

Czyli specjalistów od zabezpieczeń technicznych i bezpośredniej ochrony fizycznej.

3

18

SEC&AS

ANALIZY BRANŻOWE 3. Na ile „inteligentne” są budynki w 2017 r.?

Czy określiłby Pan/określiłaby Pani budynek, w którym pracuje, jako „inteligentny”?

Większość respondentów (63%) uznała budynek, w którym pracują, za „inteligentny” przynajmniej w pewnym stopniu. Znamionuje to wzrost o 13% w stosunku do roku 2016, kiedy to samo pytanie zadano w ramach poprzedniego raportu IFSEC Global na temat inteligentnych budynków, co wskazuje na dynamiczny wzrost występowania technologii zintegrowanych budynków. 18% ankietowanych uznało swój budynek za „inteligentny w znacznym stopniu” – co pozostawia sporo miejsca na rozwój. I faktycznie prognozy przewidują wzrost wydatków na technologie budynkowe typu smart, z 7 mld USD w 2015 r. do 17,4 mld USD w 2019 (IDC Insights: Business Strategy: Global Smart Building Technology Spending 2015–2019 Forecast).

Należy przy tym zaznaczyć, że postrzeganie tego, co właściwie znaczy „inteligentny”, różni się zależnie od osoby – choć sama ankieta zawierała definicję tego, co rozumie się pod hasłem „smart building”. Ankietowanych zapytano o to, które z użytkowanych przez nich systemów budynkowych zostały zintegrowane z innymi systemami budynkowymi oraz, w przypadku braku integracji, które mają jej podlegać w przyszłości. Po analizie pytania o integrację systemów budynkowych okazało

(czyli zawierający połączone sieciowo systemy, które automatycznie generują, analizują i reagują na dane, tworząc wydajne, zorientowane na użytkownika środowisko pracy)

Tak, w znacznym stopniu 18%

18%

Tak, w pewnym stopniu 45%

37%

Nie, raczej nie 37%

45%

się, że na drugim miejscu, po dostępie fizycznym, respondenci wymieniali rejestrację czasu pracy – około połowy (51%) wszystkich systemów. Kolejne systemy zintegrowane w przynajmniej jednej czwartej budynków to: dostęp logiczny, konferencje audio-wideo, windy, bezpieczne drukowanie, zamki szuflad i szaf typu RACK oraz HVAC. W około jednej piątej przypadków zintegrowano systemy transakcji bezgotówkowych, zebrań pracowników i śledzenia aktywów.

Które z tych systemów są obecnie zintegrowane z innymi systemami w budynkach oraz które chciałby Pan/chciałaby Pani widzieć zintegrowane w przyszłości?

Obecnie Chętnie widziane jako zintegrowane Brak zainteresowania zintegrowane w przyszłości integracją

Fizyczny dostęp do budynku

60%

Rejestracja czasu pracy

51%

Dostęp logiczny

43%

Konferencje audio-wideo

34%

Windy

33%

Bezpieczne drukowanie

29%

33%

38%

Zamki szuflad i szaf typu RACK

28%

34%

38%

HVAC

27%

Transakcje bezgotówkowe

21%

Śledzenie aktywów

20%

45%

Zebrania pracowników

20%

32%

Współdzielone zarządzanie flotą

17%

29%

Fitness

17%

24%

Nawigacja

12%

6/2017

22%

18%

29%

20%

36%

21%

37%

29%

22%

45%

31% 24%

38%

42% 55% 35% 48% 54% 59% 50%

19

SEC & INDUSTRY

Czy dostęp fizyczny do budynku i/lub poszczególnych pomieszczeń jest zintegrowany z innymi systemami budynku lub czy oczekiwałby Pan/oczekiwałaby Pani, aby tak było?

Tak, zintegrowany w znacznym stopniu 19% 118%

Tak, zintegrowany w pewnym stopniu 41% Nie i obecnie nie ma takiej potrzeby 22%

119%

222%

441%

Nie, ale oczekiwalibyśmy tego w przyszłości 18% W niektórych przypadkach ankietowani wyrazili większą chęć do integracji jeszcze niezintegrowanych systemów w przyszłości niż do pozostawienia ich w stanie obecnym. Dotyczy to: śledzenia aktywów, konferencji audio-wideo, dostępu logicznego i – co znamienne, biorąc pod uwagę, jak wszechstronna stała się ta integracja – rejestracji czasu pracy.

Integracja systemów kontroli dostępu Efektem integracji rejestracji czasu pracy i zarządzania odwiedzającymi z systemami zabezpieczeń – np.

ANPR4 , sygnalizacji włamania i napadu czy też dozoru

wizyjnego – jest zazwyczaj redukcja kosztów. Ten sam rezultat można uzyskać poprzez integrację z innymi systemami, np. HVAC. Z naszych badań wynika, że trzy na pięć (60%) systemów kontroli dostępu jest zintegrowanych z innymi systemami budynkowymi, przy prawie jednej trzeciej z nich sklasyfikowanej jako „zintegrowane w znacznym stopniu”. Zostawia to kolejną najczęściej integrowaną technologię daleko w tyle. Systemy zajmujące drugie i trzecie miejsce na liście najszerzej integrowanych – rejestracja czasu pracy i dostęp logiczny – także są związane z kontrolą dostępu, zaś dla zamków szuflad i szaf typu RACK wykazano zintegrowanie w 28%.

W świetle wyników wskazujących na fakt, że systemy kontroli dostępu są zintegrowane w większym stopniu niż technologie niezwiązane z zabezpieczeniem budynku, może wydawać się, że kontrola dostępu nie jest jednak aż tak konserwatywną dziedziną. Dodatkowym czynnikiem jest także powszechny obecnie model, w którym większość pracowników musi mieć przy sobie identyfikatory i/lub pamiętać hasła umożliwiające interakcję z systemami zarządzania budynkiem. Jednak silnym sygnałem wskazującym na utrzymujące się tradycyjne podejście personelu działu zabezpieczeń może być wynik 56% ankietowanych, którzy uznali, że ich jeszcze niezintegrowane systemy kontroli dostępu wcale takiej zmiany nie potrzebują.

4. Zalety integracji

ANPR (ang. Automatic Number-Plate Recognition) – automatyczne rozpoznawania numerów tablic rejestracyjnych.

4

20

Prawidłowo przeprowadzona integracja może prowadzić do wielu korzystnych zmian. Jednak jaki proSEC&AS

ANALIZY BRANŻOWE cent respondentów dostrzega te zalety, bazując na osobistej wiedzy i/lub doświadczeniach z pracy ze zintegrowanymi systemami?

Około trzech na pięć ankietowanych osób wskazywało wymienione dalej korzyści – ogólna wydajność pracy (62%), wygoda użytkownika (61%), podniesienie jakości istniejących systemów (60%) i poprawa bezpieczeństwa budynku (57%). Wskazanie tych najważniejszych cech tylko przez nieznaczną większość oznacza potrzebę wzmożonej pracy dystrybutorów i integratorów na polu optymalizacji integracji i przekonania użytkowników końcowych co do zalet tego procesu.

Znaczący odsetek – 37% – respondentów dostrzegł w fakcie posiadania systemu inteligentnego budynku szansę na zatrudnienie i utrzymanie utalentowanych pracowników. Zaś 42% wybrałoby danego dystrybutora, gdyby oferował on system zintegrowany, na przykład taki, gdzie windy lub zarządzanie parkingiem są zintegrowane z kontrolą dostępu budynku.

Komentarz sponsora Jako nowy pracownik, zakładając brak innych różnic, zdecydowanie wolałbym zatrudnić się w firmie, która ułatwia moje codzienne życie, nie wymagając ode mnie dodatkowych kliknięć i czasu spędzonego jedynie na uzyskiwaniu dostępu do systemu. Jako pracodawca postrzegam ten czynnik jako sposób na zdobycie przewagi nad konkurencją i przykucie uwagi utalentowanych pracowników – szczególnie teraz, gdy na rynek pracy wkraczają osoby młode.

Czy wiedział Pan/wiedziała Pani, że możliwe jest powiązanie identyfikatora jednej osoby w wielu systemach i urządzeniach w ramach danej firmy?

115%

Tak 85% Nie 15% 885%

Komentarz sponsora Technologia Seos od HID Global pozwala na używanie smartfonów, e-galanterii5 i innych urządzeń jako nośników danych identyfikacyjnych, co ma trzy główne zalety. Po pierwsze, różne systemy mogą tworzyć własne dane, bazując na tej samej bezpiecznej tożsamości. Po drugie, forma identyfikatora może być przeróżna – od plastikowych kart, przez breloki, po e-galanterię i smartfony. I wreszcie po trzecie, nasze doświadczenie pokazuje, że rozwiązanie to nie wpływa negatywnie na poziom bezpieczeństwa. Architektura naszej technologii praktycznie wyklucza możliwość uzyskania nieuprawnionego dostępu.

Ashish Malpani, dyrektor ds. marketingu produktów, HID Global

Ashish Malpani, dyrektor ds. marketingu produktów, HID Global

Pytając przedstawiciela władz, właściciela zakładu pracy, zarządcę obiektu i pracownika budynku o listę głównych zalet technologii inteligentnego budynku, można otrzymać cztery bardzo różne odpowiedzi. To przekłada się na wyzwania stojące przed zwolennikami koncepcji budynków zintegrowanych, gdyż chodzi o coś więcej niż tylko kwestie technologiczne.

Najbardziej oczywistym, a przez to wiodącym powodem wdrażania zintegrowanych technologii pozostaje naturalnie zwiększona wydajność pracy, jednak wraz z postępującą sprawnością integracji budynków oraz coraz bardziej znaczącym wpływem koncepcji Internetu rzeczy (IoT) na model zarządzania budynkami korzyści tego procesu staną się łatwiej dostrzegalne – zarówno dla właścicieli, pracowników, jak i środowiska. Jak ujął to Derek Clements-Croome, profesor inżynierii budownictwa z Uniwersytetu w Reading w Wielkiej Brytanii: „Budynek, jego systemy usługowe oraz zarządzanie procesem pracy przyczyniają się do wzrostu dobrego samopoczucia pracowników firmy”.

6/2017

Inteligentna modernizacja, adaptacyjność i redukcja kosztów energii Pamiętajmy, że budynki nie muszą być nowe, żeby były wydajne. Obecni liderzy wśród właścicieli nieruchomości modernizują istniejące budynki do modelu pełnej adaptacyjności.

Memoori, badanie na temat inteligentnych budynków

Szacuje się, że ponad 80% budynków w Wielkiej Brytanii, które będą istniały w roku 2050, zostało już zbudowanych. Ta zdumiewająca statystyka podkreśla potrzebę modernizacji istniejących środowisk budynkowych do poziomu inteligentnych technologii.

Zintegrowane miejsce pracy powinno łączyć różnorodne ekosystemy. Sprawne współdzielenie danych pomiędzy systemami fizycznymi pociąga E-galanteria – zaproponowane przez redakcję tłumaczenie ang. wearable devices.

5

21

SEC & INDUSTRY za sobą szereg wyzwań technicznych. Na przykład większość budynków komercyjnych nadal korzysta z pneumatycznych termostatów, które nie wspierają żadnej formy komunikacji. Zintegrowanie tego typu systemów oznacza potrzebę poniesienia z góry znacznych kosztów, ale za to może prowadzić do znacznych korzyści. Badania wykazują, że modernizacja technologii potrafi oszczędzić do 60% zużycia energii budynku.

Jak donosi Międzynarodowa Agencja Energetyczna, budynki zużywają prawie 40% światowej energii.

W skali całej Ziemi technologia inteligentnych budynków mogłaby ograniczyć emisję dwutlenku węgla o 1,68 GtCO2e (gigaton równoważnika dwutlenku węgla), przynieść oszczędność energii na poziomie 201 mld GBP i ograniczyć koszty węgla o 31,1 mld GBP do roku 2020. Podczas gdy modernizacja izolacji budynku może oznaczać oszczędność energii na poziomie 5–15%, dane wskazują na to, że inteligentne budynki wyposażone we w pełni zintegrowane systemy często przynoszą aż 30–50% – i ważną rolę odgrywają też systemy kontroli dostępu. W świetle narastających nacisków rządów państw na ograniczenia emisji, w związku z porozumieniem paryskim, podejmującym temat walki ze zmianami klimatu,

dostrzec można coraz więcej mocnych argumentów za zwiększoną integracją kontroli dostępu z innymi systemami budynkowymi.

Zintegrowane budynki: wydajność pracy w liczbach ■ Budynki są największym światowym konsumentem energii, nawet przed przemysłem i transportem.

Mają także udział w jednej trzeciej emisji gazów cieplarnianych, głównie za sprawą spalania paliwa kopalnego, potrzebnego do wytworzenia energii koniecznej do ich funkcjonowania.

■ Podczas gdy modernizacja izolacji budynku może oznaczać oszczędność energii na poziomie 5–15%, dane wskazują na to, że inteligentne budynki wyposażone we w pełni zintegrowane systemy często przynoszą aż 30–50% (Jennifer King i Christopher Perry: Smart Buildings: Using Smart Technology to Save Energy in Existing Buildings, 2017).

■ Zarządcy budynków odnotowują oszczędności kosztów napraw średnio na poziomie 30% w przypadku zintegrowanych budynków, umożliwiających proaktywny model konserwacji (jak donosi Jim Young, dyrektor generalny i założyciel Realcomm, 2015).

Z którymi z poniższych stwierdzeń się Pan/Pani zgadza?

Zgromadzenie wszystkiego na jednej karcie lub urządzeniu mobilnym zapewni efektywność pracy. 62% Integracja pomiędzy systemami w znacznym 61% stopniu przekłada się na wygodę użytkownika.

Integracja podniesie jakość istniejących systemów. 60%

Integracja poprawi ogólny stopień zabezpieczenia budynku. 57% Uważamy, że istotnym jest zrozumienie, jak użytkownik komunikuje się z różnymi systemami budynku i analiza tych 48% danych w celu dokonania optymalizacji stanowiska pracy.

Zdecydowanie chętniej wybrałbym/wybrałabym dystrybutora, który oferowałby zintegrowany system, np. taki, gdzie windy 42% lub zarządzanie parkingiem są zintegrowane z kontrolą dostępu budynku.

Integracja zwiększy wrażliwość na cyberataki, gdyż włamując się do jednego systemu, haker uzyskuje dostęp 40% do całej sieci.

Uważam, że inteligentny budynek pomoże nam/może 37% nam pomóc zatrudnić i utrzymać utalentowanych pracowników.

22

SEC&AS

ANALIZY BRANŻOWE Większość operatorów budynków zaczyna od podstawowych kroków, które już potrafią przynieść konkretne korzyści. Na przykład technologie mobilne odgrywają coraz istotniejszą rolę na polu integracji budynków typu smart – przykładem może być powiązanie systemów kontroli dostępu z rejestracją czasu pracy lub zarządzaniem bezpiecznym drukowaniem.

Większość respondentów była świadoma udziału technologii mobilnych w integracji istniejących systemów.

85% stwierdziło, że zdają sobie sprawę z możliwości powiązania identyfikatora jednej osoby w wielu systemach i urządzeniach w ramach danej firmy.

Integracja pomiędzy systemami kontroli dostępu a HVAC może generować ogromne oszczędności energetyczne. Pracę oświetlenia i ogrzewania można dostosować do obecności oraz liczby osób w wybranych pomieszczeniach i strefach. Niewykorzystaną przestrzeń, zidentyfikowaną jako mało odwiedzaną, można przypisać do innego działu lub wynająć. Integracja z systemami BEMS6 może pomóc wydzielić obszary wewnątrz obiektu przy pomocy obrotowych drzwi przeciwwłamaniowych lub śluz, co pozwoli ograniczyć niepotrzebne zużycie ciepła.

W jednym z brytyjskich obiektów biurowych zredukowano rachunki za elektryczność o 77%, dzięki instalacji systemu BEMS. „Potrzebowaliśmy zmodernizować system HVAC i chcieliśmy zainstalować systemy chłodzenia o różnych prędkościach, gdyż zdawaliśmy sobie sprawę z możliwości zaoszczędzenia energii – stwierdził menedżer ds. zarządzania energią. – Poza godzinami pracy w budynku przebywało zaledwie kilka osób. Jako że wentylatory nie posiadały regulacji prędkości, prowadziło to do znacznej utraty energii.

Podobnie system wentylacji parkingu nie był potrzebny w nocy, co także należało zmodyfikować. Co więcej, system zarządzania budynkiem nie był skonfigurowany zgodnie z naszymi potrzebami, dlatego zdecydowa BEMS (ang. Building Energy Management System) – system zarządzania energią budynku.

6

6/2017

liśmy się przejść na system automatyki budynkowej, dający duże możliwości sterowania procesami HVAC. Pozwoliło nam to na podzielenie budynku na strefy i wprowadzenie modelu działania zależnego od pory dnia, a więc biorącego pod uwagę liczbę obecnych w obiekcie osób”.

Nowoczesne systemy kontroli dostępu mogą monitorować i identyfikować wzory zachowań odwiedzających, a potem współdzielić te dane z systemem BEMS. Systemy są obecnie tak zaawansowane, że mogą zareagować podwyższeniem temperatury na obecność osób, których profil odpowiada siedzącemu trybowi pracy, a obniżyć ją dla pracowników fizycznych.

Ogrzewanie można też włączyć, uprzedzając przybycie gości, i wyłączyć w okresie braku aktywności.

Ok. 36% respondentów naszej ankiety wskazało wizję redukcji zużycia energii za pomocą analizy danych i procesu maszynowego uczenia się, jako silny argument za modernizacją – co łączy się z następnym działem raportu.

Komentarz sponsora Nasze podejście polega na ograniczaniu całkowitych kosztów własności. Zamiast dodawania nowych urządzeń i oprogramowania, a potem integrowania poszczególnych elementów aplikacji czynimy wszystkie systemy nastawionymi na tożsamość użytkownika, a więc jedna tożsamość może posłużyć do autoryzacji we wszystkich systemach biznesowych – nieważne, czy chodzi o windę, wjazd na parking, dystrybutor napojów czy drukarkę. Wszystkie te systemy będą wiedziały, kim jest dany użytkownik i o jakiego typu dostęp prosi. Bazując na jego poziomach uprawnień, będą mogły tego dostępu mu udzielić lub odmówić.

Ashish Malpani, dyrektor ds. marketingu produktów, HID Global

23

SEC & INDUSTRY 5. Motywacja do modernizacji systemu

Ankietowanym zadano pytanie, jaka funkcjonalność lub potrzeba mogłyby przekonać ich do modernizacji systemów kontroli dostępu. Jak można było się spodziewać, w świetle faktu, że 37% respondentów to specjaliści z branży zabezpieczeń, a kontrola dostępu to technologia głównie zabezpieczeniowa, poprawienie bezpieczeństwa było głównym źródłem motywacji do modernizacji systemów (wybrało je 65% osób).

Inne podane argumenty – wszystkie, poza jednym, będące korzyściami wynikającymi z zaawansowania najnowszych generacji systemów kontroli dostępu – przemawiały do co najmniej 3 na 10 ankietowanych dla każdego przypadku. Fakt, że jedynie 7% zaznaczyło opcję „żadne z powyższych”, dowodzi, iż zalety nowoczesnych zintegrowanych systemów kontroli dostępu są wystarczająco atrakcyjne, by podtrzymać dalszy dynamiczny rozwój tego rynku. Firma badawcza Markets and Markets przewiduje globalny rozwój przy skumulowanym rocznym wskaźniku wzrostu na poziomie 7,49% aż do wartości 9,8 mld USD w roku 2022.

6. Cyberbezpieczeństwo

Firmy będą w stanie w pełni wykorzystać potencjał zintegrowanych budynków dopiero po uporaniu się z szeregiem problemów. Bezpieczeństwo i prywatność danych to niewątpliwie dwa najważniejsze z nich. Część fizyczna i wirtualna naszego świata coraz wyraźniej łączą się w jedno, a proces ten pociąga za

Komentarz sponsora Główną motywacją do inwestowanie w nowe technologie jest warunek spełnienia wymagań stawianych przez regulacje prawne. Aczkolwiek zintegrowany budynek oferuje szeroki wachlarz wygód dla każdego najemcy i pracownika. W tym kontekście modernizacja to nie tylko kwestia bezpieczeństwa; to rozważania na temat wygody, przy naturalnym udziale dziedziny zabezpieczeń.

Kolejnym czynnikiem są finanse, a właściwie zwrot z poniesionych inwestycji. Przy porozumiewających się ze sobą systemach zgromadzone zasoby ułatwiają efektywną optymalizację całego budynku. Ten trend jeszcze zyska na znaczeniu w przyszłości.

Ashish Malpani, dyrektor ds. marketingu produktów, HID Global

sobą zagrożenia, które wcześniej po prostu nie istniały. Obecnie przed hakerami trzeba chronić coraz liczniejsze urządzenia podłączone do sieci, co oznacza potrzebę tworzenia całych nowych sieci zabezpieczeń, obejmujących działaniem zarówno sfery fizyczne, jak i wirtualne.

Pewien dyrektor z branży edukacyjnej wręcz wprost odmówił wdrożenia sieciowych technologii typu smart, „dopóki nie zostaną ostatecznie rozwiązane

Które z poniższych mogłoby Pana/Panią przekonać do modernizacji systemów kontroli dostępu?

Zwiększony poziom bezpieczeństwa

65%

Wieloelementowa autoryzacja – np. przy użyciu biometryki

46%

Wybór różnych identyfikatorów: karty, breloki, e-galanteria i smartfony

41%

Technologia hybrydowych kart typu smart dla zintegrowanej fizycznej i logicznej kontroli dostępu

40%

Integracja z systemami firm trzecich

39%

Ograniczenie zużycia energii za pomocą analizy danych i uczenia się systemu

36%

Zmiany wymagań narzucanych przez regulacje prawne

33%

Wybór różnych technologii identyfikacji, np. iCLASS Seos®, iCLASS SE, standardowy iCLASS, MIFARE®, MIFARE DESFire®, Prox i inne

29%

Żadne z powyższych

24

7% SEC&AS

ANALIZY BRANŻOWE wszystkie problemy związane z hakerami”. Dwóch na pięciu respondentów (40%) oceniło, że integracja przyczyni się do większego narażenia systemów na ataki – zgodnie z koncepcją, że włamanie do jednego systemu otwiera dostęp do całej sieci.

Wizja pokonania cyberzabezpieczeń przez hakerów z wykorzystaniem fizycznych systemów budynkowych nie jest zagrożeniem jedynie hipotetycznym. W przypadku dokonanej w 2013 r. kradzieży danych kart kredytowych milionów klientów sieci sklepów Target do bazy danych włamano się, przełamując oprogramowanie systemu wentylacyjno-grzewczego (HV). W tym samym roku Departament Bezpieczeństwa Krajowego Stanów Zjednoczonych ujawnił włamanie do sieci komputerowej jednej z placówek rządowych, którego efektem było „nietypowe zwiększenie temperatury”, zaś do biura firmy Google w Sydney hakerzy uzyskali dostęp poprzez system zarządzania budynkiem. Rok

„[Nasze systemy] nie są wcale inteligentne i nie staną się takie, dopóki nie zostaną ostatecznie rozwiązane wszystkie problemy związane z hakerami”.

Dyrektor z branży edukacyjnej

później Jesus Molina, konsultant do spraw zabezpieczeń, opowiedział podczas amerykańskiej konferencji Black Hat, traktującej o cyberbezpieczeństwie, o tym, jak udało mu się przejąć kontrolę nad systemami oświetlenia, HVAC i rozrywki w 200 pokojach hotelu w Shenzhen w Chinach. W rozmowie z telewizją BBC Billy Rios, jeden z „prawych” hakerów, stwierdził, że do Internetu jest obecnie podłączonych ok. 50 000 budynków, z czego przynajmniej 2000 nie są zabezpieczone żadnym hasłem. Jednak według firmy HID Global, sponsora niniejszego raportu, rozpowszechnione opinie o wrażliwości zintegrowanych budynków na cyberataki są przesadzone.

Komentarz sponsora Dzięki użyciu technologii Seos mimo że jedna osoba ma przypisaną jedną tożsamość, to jest ona reprezentowana w różny sposób dla różnych systemów. Niektóre systemy potrzebują jedynie poznać imię i nazwisko użytkownika, inne znają jego imię i adres e-mail, jeszcze inne wymagają daty urodzenia. To oznacza, że wrogie działania będą siłą rzeczy wpływały tylko na daną część zintegrowanego środowiska budynku. Wszystkie przetwarzane dane są także szyfrowane. Seos oferuje obecnie najwyższy możliwy poziom zabezpieczeń dla tego typu zastosowań.

Ashish Malpani dyrektor ds. marketingu produktów, HID Global

Fakt, że kwestie bezpieczeństwa wydają się najpoważniejszym hamulcem powszechnej akceptacji procesu integracji, jest nieco ironiczny w świetle tego, że to właśnie rozwiązania z tej dziedziny odgrywają coraz ważniejszą rolę w ochronie infrastruktury, zarówno na polu fizycznym, jak i wirtualnym. Na przykład dużo prościej jest śledzić działania osób przebywających w wybranym budynku, korzystając z danych z wielu systemów. Jednak pełne spojrzenie na opisane powyżej zalety integracji nie zależy tylko od charakterystyki samej technologii, gdyż istotną rolę odgrywa także wiedza osób nabywających, instalujących, obsługujących i konserwujących systemy.

7. Konwergencja dostępu fizyczno-logicznego: pomost nad przepaścią kulturową, edukacyjną i strukturalną

Wyniki naszej ankiety wskazują na istnienie przepaści między domeną IT a administracją obiektu. Te dziedziny powstały w odpowiedzi na bardzo różne zapotrzebowania biznesowe. Podstawowym zadaniem informatyków było zarządzanie przepływem informacji, zaś personel administracyjny zarządzał fizyczną infrastrukturą budynku. Taki podział kompetencji pozostaje w mocy, lecz przenikanie się fizycznego i wirtualnego aspektu funkcjonowania obiektu czyni ściślejszą 6/2017

25

SEC & INDUSTRY współpracę między tymi dwoma działami niezbędną.

Jednak, podobnie jak w innych dziedzinach, rozwój technologiczny znacznie wyprzedza postępy na polu kultury i świadomości użytkowników.

Dwie trzecie (66%) respondentów przyznaje, że działy IT i administracyjny/zabezpieczeniowy powinny sprawniej współpracować przy zakupie, instalacji i obsłudze nowych technologii. Podobna liczba (61%) osób oceniła, że personel działów ochrony wymaga „sporej liczby” szkoleń, aby nadrobić zaległości na polu pełnego zrozumienia kwestii logicznego dostępu, integracji i bezpieczeństwa sieci. Zaś dokładnie połowa (50%) wskazuje, że pracownikom zabezpieczeń i administracji brakuje świadomości co do rosnącego znaczenia cyberzabezpieczeń w kontekście ich pracy i potrzeby bliższej współpracy z działem IT. Niewątpliwie zbudowanie pomostu nad przepaścią kulturową, edukacyjną i strukturalną między tymi dwoma dziedzinami będzie wymagało jeszcze wiele pracy.

Pracownicy zabezpieczeń, ochrony i administracji sądzą, że mogą łatwo nadrobić zaległości na polu IT. W ok. 99% przypadków nie są w stanie zrozumieć niezbędnych podstaw.

Integrator systemu z Wielkiej Brytanii Dowody tego zjawiska można zaobserwować na całej długości łańcucha logistycznego, kiedy to dystrybutorzy na gwałt próbują zwiększyć poziom zabezpieczeń po wysypie cyberataków na urządzenia IoT, zaś integratorzy stają przed groźbą niesprostania nowym

wymaganiom, o ile nie nabędą nowej wiedzy i nie porzucą starych modeli biznesowych, zaprojektowanych w erze analogowej. Blake Kozak, analityk specjalizujący się w technologiach budynkowych, powiedział, odnosząc się do tematu kontroli dostępu jako usługi (ACaaS7): „Większość integratorów i instalatorów musi odejść od wieloletniej koncepcji sprzedaży pudełek i komponentów, a w zamian zacząć sprzedawać usługi, funkcje i koncepcje. Ponadto powinni poznać aspekt IT danego biznesu i być w stanie odpowiadać na pytania na temat redundancji, certyfikatów, hakowania i innych słów kluczy związanych z usługami bazującymi na chmurze i ACaaS”.

Tymczasem personel administracyjny stoi przed wyzwaniem odnalezienia się w nowej roli, gdzie elementy ich pracy łączą się i pokrywają z zadaniami działu IT. Kiedyś byli policjanci i żołnierze bez problemu przechodzili do pracy w działach ochrony, gdyż nie wymagało to od nich żadnych dodatkowych kwalifikacji, zaś dziś dyrektor ds. zabezpieczeń powinien być wysokiej klasy specjalistą, posiadającym liczne akredytacje i certyfikaty. Aktualnie coraz ważniejsza staje się także wiedza na temat cyberbezpieczeństwa oraz doświadczenie w zakresie zarządzania bezpieczeństwem.

Warto podnieść kwestię odpowiedzialności za zapewnienie szkoleń i materiałów edukacyjnych w dziedzinie dostępu logicznego i cyberbezpieczeństwa. Ponad połowa (56%) respondentów wskazuje na zbyt małe zaangażowanie producentów i dystrybutorów.

Pewien integrator, który wypełnił naszą ankietę, skomentował: „Pracownicy zabezpieczeń, ochrony i administracji sądzą, że mogą łatwo nadrobić zaległości na polu IT. W ok. 99% przypadków nie są w stanie zrozumieć niezbędnych podstaw. Dla kogoś, kto zaczynał 7

ACaaS – ang. Access Control as a Service.

Z którym z poniższych stwierdzeń się Pan/Pani zgadza?

Nasze zespoły z działów IT i ochrony/administracji powinny sprawniej współpracować przy zakupie, 66% instalacji i obsłudze nowych technologii.

Personel działów ochrony i zabezpieczeń wymaga sporej liczby szkoleń, aby nadrobić zaległości na polu pełnego zrozumienia kwestii logicznego dostępu, IoT, integracji i bezpieczeństwa sieci.

61%

Dystrybutorzy powinni zapewniać więcej szkoleń na temat cyberbezpieczeństwa i dostępu logicznego dla pracowników zabezpieczeń, ochrony i administracji.

56%

Pracownikom zabezpieczeń, ochrony i administracji brakuje świadomości co do rosnącego znaczenia cyberzabezpieczeń w kontekście ich pracy i potrzeby bliższej współpracy z działem IT.

50%

Żadne z powyższych.

26

6% SEC&AS

ANALIZY BRANŻOWE

Kiedyś byli policjanci i żołnierze bez problemu przechodzili do pracy w działach ochrony, gdyż nie wymagało to od nich żadnych dodatkowych kwalifikacji, zaś dziś dyrektor ds. zabezpieczeń powinien być wysokiej klasy specjalistą, posiadającym liczne akredytacje i certyfikaty.

Aktualnie coraz ważniejsza staje się także wiedza na temat cyberbezpieczeństwa oraz doświadczenie w zakresie zarządzania bezpieczeństwem. pracę jako informatyk, nauka specyfiki pracy działów administracyjnego i zabezpieczeń to o wiele prostsze zadanie. Dzisiejsze systemy to przede wszystkim systemy informatyczne”. Skierował on także kilka gorzkich słów w stronę producentów, ganiąc ich za „mieszanie pojęć prostoty i bezpieczeństwa”.

8. IoT – kolejna rewolucja

Wspominając o koncepcji IoT (Internetu rzeczy), mass media zazwyczaj skupiają się na zastosowaniach czysto konsumenckich. Słuchając o smartwatchach Apple’a, sterowanych przez sieć ekspresach do kawy czy inteligentnych telewizorach, łatwo jest założyć, że technologia smart obejmuje jedynie dobra spotykane w codziennym życiu. Jednak poza blisko 13 mld „rzeczy” czysto konsumenckich, które mają być w użyciu do 2020 r., należy pamiętać o prognozie

6/2017

Co prawda korzyści zastosowania koncepcji IoT są niezaprzeczalne, ale prawda wygląda tak, że branża zabezpieczeń nie dotrzymuje kroku innowacjom technologicznym. Wraz z postępującą integracją sieci z newralgicznymi elementami infrastruktury naszego kraju wystawiamy na cyberzagrożenia istotne procesy, które kiedyś były obsługiwane ręcznie, przez co były prawie całkowicie odporne na wrogą działalność hakerów.

Departament Bezpieczeństwa Krajowego Stanów Zjednoczonych

firmy badawczej Gartner, przewidującej do tego czasu aktywność online 7,5 mld przemysłowych urządzeń typu IoT. Co ważne, o ile sama liczba urządzeń świata konsumenckiego jest wyższa, o tyle przemysł zdecydowanie wygrywa na polu zainwestowanych funduszy.

Ocenia się, że do 2020 r. konsumenci na całym świecie wydadzą około 182,45 mld GPB na technologie IoT rocznie, a dla sektora komercyjnego kwota ta wyniesie 643,22 mld GBP. Podczas gdy zintegrowane budynki wspierają komunikację systemów w ramach back-endu, to technologia IoT promuje komunikację w obszarze front-endu.

IoT jest postrzegany jako zwiastun nowego wspaniałego świata, przy entuzjastycznych doniesieniach prasy technicznej o „rzeczach” zarówno dziwacznych, np. „smart” szczotka do włosów, jak i faktycznie użytecznych, np. urządzenie bluetooth pomagające odnaleźć zgubione kluczyki do auta. Producenci urządzeń IoT najwyraźniej pozostają wierni nadrzędnej zasadzie: nie warto marnować czasu, badając, czy połączenie z Internetem faktycznie polepszy użyteczność danego przedmiotu, skoro można po prostu zainstalować komputerowy chip w każdym możliwym produkcie konsumenckim i obserwować reakcję rynku. Stąd wzięła się smart solniczka.

27

SEC & INDUSTRY Na ile orientuje się Pan/Pani w temacie koncepcji IoT i związanych z nią korzyści (lub zagrożeń)?

114%

Bardzo dobrze 38%

338%

Umiarkowanie 48% Bardzo słabo 14%

448%

Jak duży potencjał widzi Pan/Pani w zastosowaniu koncepcji IoT dla kontroli dostępu budynku?

4%

Bardzo duży 52% Średni 44%

44%

52%

Minimalny 4%

Sektor komercyjny nie może sobie pozwolić na taką nonszalancję, jak poniżej tłumaczy Ashish Malpani z HID Global.

Jak widać, mimo ogromnego potencjału technologii IoT czas jej powszechnego wdrożenia w sektorze komercyjnym jeszcze nie nadszedł. Nie zmienia to faktu, że przy światowych nakładach na bezpieczeństwo IoT, mających osiągnąć kwotę 547 mln USD do roku 2018 – co oznacza wzrost o 58% w stosunku do roku 2016 (jak wskazują badania firmy Gartner) – kwestia sprostania wyzwaniom z dziedziny zabezpieczeń zyskuje wreszcie priorytetowe znaczenie w kontekście wdrożenia tej technologii do zarządzania budynkiem.

Pełne wdrożenie IoT w zintegrowanej przestrzeni biurowej wydaje się już tylko kwestią czasu. Firma General Electric szacuje, że wkład internetowego rynku komercyjnego do światowego PKB osiągnie w przeciągu najbliższych 20 lat wartość pomiędzy 8 a 12 bln GBP. Dla porównania PKB Chin to jedynie nieco ponad 7 bln GBP. Jako że technologia ta dopiero przeciera nowe szlaki, nie dziwi fakt, iż nie jest powszechnie znana wśród osób pracujących w branży zabezpieczeń, ochrony i zarządzania budynkami. Potwierdzają to wyniki ankiety przeprowadzonej przez stowarzyszenia Electrical Contractors’ Association (ECA) i Chartered Institution of Building Services Engineers (CIBSE) oraz szkocką 28

Komentarz sponsora IoT to bardzo popularny trend. Wszyscy dostrzegamy potencjał wzajemnej komunikacji i autonomicznego podejmowania działań wszystkich urządzeń dookoła nas. Jednak dużo mniejszy entuzjazm wzbudza pytanie co do sposobu wdrożenia systemów IoT oraz tego, czy korzyści będą warte poniesionych kosztów i potencjalnych zagrożeń. Wielką niewiadomą jest kwestia bezpieczeństwa. Spójrzmy na przypadek cyberwłamania do amerykańskiej sieci sklepów Target.

Hakerzy „weszli” do sieci poprzez system ogrzewania. Tego właśnie boją się ludzie. Nadal nie wiadomo, jakie mogą być konsekwencje w zakresie bezpieczeństwa systemów, które są zintegrowane i potrafią się komunikować. Dlatego, mimo że temat ten wydaje się mieć ogromny potencjał, specjaliści z branży zabezpieczeń podchodzą do niego bardzo ostrożnie, gdyż ocena ryzyka to ich praca, a na razie mało kto w pełni rozumie jego skalę. Należy dokonać analizy zagrożeń wszystkich „rzeczy”, zanim technologia IoT będzie mogła być powszechnie wdrożona.

Ashish Malpani dyrektor ds. marketingu produktów, HID Global

organizację elektryków SELECT: 40% specjalistów ds. ochrony i zarządzania budynkami przyznało, że nie znają pojęcia „Internet rzeczy”, zaś 55% zgodziło się ze stwierdzeniem, że brak jest jasnych wytycznych i informacji w tym temacie.

Za to większość (86%) respondentów naszej ankiety potwierdziło, że słyszeli o koncepcji IoT i przynajmniej do pewnego stopnia orientują się co do

SEC&AS

ANALIZY BRANŻOWE mieć, jak użytkownik współpracuje z różnymi systemami budynkowymi i wykorzystać otrzymane dane do zoptymalizowania przestrzeni biurowej” (53% w stosunku do 45%). Ten podział jest jeszcze bardziej wyraźny, gdy porówna się firmy najmniejsze (do 50 pracowników) z tymi największymi (ponad 1000 pracowników). Duże organizacje wykazały też znacznie większą chęć do modernizacji w każdym wymienionym aspekcie. Respondenci zatrudnieni w dużych firmach zgłaszali też więcej zastrzeżeń co do braku szkoleń i informacji na temat dostępu logicznego i cyberbezpieczeństwa, gdzie 76% osób wyraziło pogląd, iż „działy IT i administracyjny/zabezpieczeniowy powinny sprawniej współpracować przy zakupie, instalacji i obsłudze nowych technologii”, przy jedynie 59% zgadzających się z tym stwierdzeniem wśród pracowników mniejszych organizacji. Sposobem poprawienia jakości środowiska pracy w małych firmach może być wdrożenie systemów biznesowych bazujących na definiowalnej tożsamości użytkowników.

10. Wnioski

Proces wdrożenia modelu inteligentnych budynków należy rozpocząć od użytkowników, gdyż to oni stanowią o sile umysłu systemu. Ludzie nie są pasywnymi odbiorcami środowiska, w którym przebywają, lecz potrzebują zaadaptować się do niego psychologicznie i behawioralnie. towarzyszących jej korzyści i zagrożeń. Przy czym prawie połowa (48%) uznała poziom swojej wiedzy na ten temat za umiarkowany, a kolejne 14% o IoT nie wiedziało praktycznie nic. Niezależnie od posiadanej wiedzy przeważająca większość (96%) ankietowanych dostrzegła przynajmniej średni potencjał w zastosowaniu technologii IoT dla kontroli dostępu, a prawie połowa (52%) zaznaczyła odpowiedź „Bardzo duży”.

9. Większe organizacje przecierają szlaki

Wyniki naszej ankiety sugerują, że prym w wędrówce ku w pełni zintegrowanemu środowisku przestrzeni biurowej wiodą duże organizacje. Nie jest to zbytnio zaskakujące, skoro obecnie wdrożenie integracji, jako głównego modelu systemów, wymaga ogromnych nakładów finansowych w oprogramowanie i urządzenia.

Ok. 70% respondentów z firm zatrudniających ponad 250 pracowników oceniło ich systemy jako inteligentne do pewnego stopnia, przy wyniku 57% dla osób pracujących w mniejszych firmach; odpowiednio liczby te wynoszą 67% i 55% przy ocenie systemów kontroli dostępu jako zintegrowanych przynajmniej „w pewnym stopniu”; podobnie w większych organizacjach częściej wskazywano wszystkie inne systemy budynkowe jako mające podlegać integracji w przyszłości.

Ankietowani zatrudnieni w dużych organizacjach także częściej uznawali, że „ważnym jest, aby zrozu6/2017

Derek Clements-Croome

Nastały czasy zintegrowanej przestrzeni biurowej – przynajmniej dla niektórych firm. Dla innych podróż do świata inteligentnych budynków dopiero się rozpoczyna. Obecnie jedynie 18% budynków komercyjnych w Wielkiej Brytanii jest postrzeganych przez pracujący w nim personel jako „bardzo inteligentne”. Nasza ankieta naświetla szereg wyzwań, którym dystrybutorzy i właściciele budynków muszą sprostać, jeśli ta technologia ma stać się powszechnie używaną. Jednym z najpoważniejszych jest kwestia bezpieczeństwa obiektu i prywatności danych. Liczba węzłów w sieci budynku rośnie i po raz pierwszy cyberzagrożenia wdzierają się do świata fizycznego. Zapewnienie odpowiednio silnego systemu zabezpieczeń oraz prawidłowo skonfigurowanego modelu kontroli dostępu i dostępu logicznego staje się priorytetowym zadaniem administratorów budynków.

Wyzwania Kolejne wyzwania związane są ze sposobem wdrażania tych technologii w przyszłości. Możliwość modernizacji systemu do poziomu smart będzie miała kluczowe znaczenie, jeśli ten model ma mieć faktyczny wpływ na funkcjonowanie obiektu. Tymczasem osoby spoza branży technicznej napotykają na prob29

SEC & INDUSTRY

lem braku jednoznacznej terminologii. Specjaliści z branży muszą wspólnie uzgodnić leksykon pojęć i jasno zdefiniować poszczególne procesy i procedury. Spontaniczna twórczość i nieuporządkowane definicje hamują rozwój i utrudniają zainteresowanym śledzenie tej tematyki. Zmian wymaga także koncepcja formowania zespołów działów IT, bezpieczeństwa fizycznego, czyli zabezpieczenia technicznego i bezpośredniej ochrony fizycznej, oraz administracji. Na szczęście wraz z postępującym rozwojem technologii zaczynają pojawiać się źródła cennych informacji. Na przykład Instytut Inżynierii i Technologii (IET)8 wydał niedawno poradnik dla inżynierów pracujących przy integracji systemów9.

W erze otwartych platform istnieje coraz mniej technologicznych ograniczeń na drodze do spełnienia wizji w pełni zintegrowanej przestrzeni biurowej. Wyniki naszej ankiety wskazują jednak, że wiele osób odpowiedzialnych za ochronę i zarządzanie komercyjnymi budynkami nadal nie jest przekonanych, czy w tym przypadku potencjalne korzyści usprawiedliwiają koszty. Niemniej jednak znaczący procent systemów takich obiektów – od jednej czwartej do połowy przypadków – jest już w jakimś stopniu zintegrowany. Zaś administratorzy systemów, stojący przed taką możliwością, są raczej zdecydowani przeprowadzić ten proces, niż zrezygnować z niego. Wygląda też na to, że zalety nowoczesnych zintegrowanych systemów stanowią silną motywację do rozważenia modernizacji.

Potencjalne korzyści technologii IoT przemawiają do wyobraźni, ale na razie ta rewolucja musi poczekać, przynajmniej do czasu rozwiania obaw związanych z bezpieczeństwem i tak kompleksową komunikacją.

Organizacje, które już wdrożyły zintegrowane przestrzenie biurowe, odnotowują pozytywny wpływ na ich pracę. Pokonanie wymienionych wyżej problemów IET – ang. The Institution of Engineering and Technology (UK).

8

9 IET Standards TC4.1: Connected Systems, Integration Code of Practice for Connected Systems Integration in Buildings, IET 2016.

30

powinno przynieść znaczący zysk dla zarządców budynków. Wykorzystanie technologii codziennie użytkowanych przez personel, np. telefonów komórkowych, może prowadzić zarówno do poprawy stopnia zabezpieczeń, jak i do polepszenia wydajności pracy.

Trendy wśród nabywców systemów wskazują na odchodzenie od modeli zbudowanych wokół zaawansowanego interfejsu, a w zamian zwrócenie się ku strukturom bardziej elastycznym, bazującym na sieci usług. Coraz istotniejszym czynnikiem staje się całkowity koszt własności, a nie tylko cena początkowa.

Technologie inteligentne obiecują wsparcie dla dynamicznych modeli zarządzania, poprawienie wydajności pracy, ułatwienie spełnienia wymagań narzucanych przez regulacje prawne, wzrost komfortu pracowników i usprawnienie komunikacji między nimi oraz pomoc przy osiągnięciu korporacyjnych celów w zakresie stabilności rozwoju.

Komentarz sponsora Podejście do pracy wciąż się zmienia. Zmianie ulega też pojęcie prywatności. Ludzie oczekują od urządzeń w biurze podobnej funkcjonalności, którą mają w życiu codziennym. Potrzebując współdzielić pliki, użytkownik nie chce przechodzić przez cały proces kopiowania ich na przenośny dysk, podłączania laptopa do wirtualnej tablicy i dopiero wtedy opracowywania każdego pliku. W taki właśnie sposób odbywa się to obecnie w wielu firmach. Ale takie wieloetapowe procesy nie mają przed sobą przyszłości. Zmiany nadchodzą i już niedługo pracownicy będą mogli uzyskać pożądany efekt za pomocą jednego kliknięcia. W niektórych przypadkach nie trzeba będzie nawet klikać, jako że system sam wykryje obecność użytkownika, bez żadnej interakcji.

Chcemy odnaleźć najprostsze rozwiązania na drodze ku zunifikowanemu środowisku pracy.

Ashish Malpani dyrektor ds. marketingu produktów, HID Global

SEC&AS

ANALIZY BRANŻOWE

Od redakcji

Z

powyższego raportu wyłania się wniosek, że branża zabezpieczeń fizycznych tak naprawdę nie jest jeszcze gotowa na stosowanie rozwiązań sieciowych i pełnej integracji, o ile jest ona faktycznie potrzebna1. Odpowiedzialność za tę sytuację należy rozłożyć sprawiedliwie pomiędzy producentów, projektantów, instalatorów i administratorów systemów. Ponad połowa respondentów słusznie obarcza winą producentów i dystrybutorów za, delikatnie mówiąc, niedomówienia.

Producenci i dystrybutorzy urządzeń systemów zabezpieczeń, których komunikacja wewnętrzna jest oparta na technologii IP, pomijają najczęściej fakt, że sprzedają tylko część systemu zabezpieczeń, zapominając o środowisku sieciowym, bez którego systemy nie będą działały.

Udają, że nie wiedzą, a może faktycznie nie wiedzą – nie wiadomo, co gorsze – że dla elektronicznych systemów zabezpieczeń (ESZ) opracowano normy, które określają, kiedy dany system może np. osiągnąć konkretny stopień zabezpieczenia. Środowisko sieciowe, w którym ESZ funkcjonuje, również musi spełnić te wymagania, ponieważ chcąc nie chcąc, staje się częścią systemu zabezpieczeń.

A w przypadku współdzielenia sieci komunikacja dotycząca systemu zabezpieczeń powinna być szyfrowana.

Do tego wszystkie elementy sieci muszą być tak samo zabezpieczone jak podstawowe urządzenia systemu oraz być podłączone do zasilania podtrzymującego działanie systemu na wypadek awarii sieci energetycznej i to na podobny czas, co pozostała część ESZ. Z krajowych przepisów prawa wynika, że musi być to napięcie bezpieczne2, ponieważ w przypadku wciśnięcia tzw. przeciwpożarowego wyłącznika głównego nie może zostać uruchomione prawie żadne zasilanie awaryjne3, oprócz zasilania na Zob. Seminaria i panele dyskusyjne IFSEC 2017, Jak technika cyfrowa przeciąga branżę zabezpieczeń na „ciemną” stronę, SEC&AS, nr 4/2017, s. 16.

1

Napięcie, które przy długotrwałym bezpośrednim kontakcie z ciałem nieosłoniętych części przewodzących nie jest groźne dla zdrowia i życia człowieka. Wartość napięcia bezpiecznego zależy m.in. od rodzaju napięcia (stałe, przemienne) oraz od wilgotności ciała człowieka i wilgotności otoczenia.

2

3 Wyjątkiem jest np. zasilanie oświetlenia awaryjnego, stosowanego w szpitalach.

6/2017

pięciami, które nie zagrażają ludzkiemu życiu i zdrowiu4.

Zainteresowanych odsyłamy do odpowiednich norm polskich, które są wprowadzeniem norm europejskich i/lub międzynarodowych, oraz przepisów polskiego prawa.

Trzeba zdawać sobie również sprawę z tego, że żaden producent lub dystrybutor nie powie klientowi, że po instalacji systemu IP powinien ten system poddać jeszcze certyfikacji – oczywiście jeżeli chce osiągnąć jakiś stopień zabezpieczenia. Czy jest inna droga? Albo producent urządzeń zabezpieczeniowych IP powinien dostarczać do nich pozostałe urządzenia sieciowe, np. przełączniki, routery, szafy krosujące, przypisując im osiągnięty w czasie testów stopień zabezpieczenia, albo powinno się zakupić w firmach zewnętrznych urządzenia sieciowe, przygotowane do pracy w poszczególnych stopniach zabezpieczenia, tzn. dla których wystawiono odpowiednie certyfikaty lub deklaracje zgodności.

Jednocześnie nie od dziś wiadomo, że projektanci, instalatorzy i administratorzy dysponują z reguły nikłą wiedzą na temat tworzenia bezpiecznych sieci komputerowych i bieżącego zapewniania cyberbezpieczeństwa.

Trafnie określił to jeden z respondentów, mówiąc, że „pracownicy zabezpieczeń, ochrony i administracji sądzą, że mogą łatwo nadrobić zaległości na polu IT. W ok. 99% przypadków nie są w stanie zrozumieć niezbędnych podstaw”. I tu zaczyna wyłaniać się bolesna prawda o przyszłości pracowników branży zabezpieczeń, „bowiem stoją przed wyzwaniem odnalezienia się w nowej roli, gdzie elementy ich pracy łączą się i pokrywają z zadaniami działu IT. Kiedyś byli policjanci i żołnierze bez problemu przechodzili do pracy w działach ochrony, gdyż nie wymagało to od nich żadnych dodatkowych kwalifikacji […]. Aktualnie coraz ważniejsza staje się także wiedza na temat cyberbezpieczeństwa oraz doświadczenie w zakresie zarządzania bezpieczeństwem”. Trzeba pogodzić się z prawdą, że administrowanie ESZ opartymi na sieciach komputerowych nie obejdzie się bez zatrudniania fachowców od cyberbezpieczeństwa.

4 Takim napięciem jest bez wątpienia 12 VDC, stosowane do większości ESZ.

31

SEC & MECH

Bezpieczne zarządzanie kluczami O

d zarania dziejów ludzie osiedlali się w miejscach będących ośrodkami ich działalności gospodarczej lub rolniczej, a następnie, odpowiednio do rozwoju sił wytwórczych, budowali siedziby, które chroniły ich i wytworzone dobra przed napastnikami i niepożądanymi intruzami. Nieodłącznym elementem takich obiektów były drzwi, wyposażane następnie w zamki oraz klucze. Te ostatnie przechowywane były pieczołowicie przez osoby upoważnione do dostępu do chronionych pomieszczeń.

32

Wraz z rozwojem gospodarczym zmieniały się kształty i gabaryty budynków, co siłą rzeczy prowadziło także do znacznego zwiększenia liczby drzwi (i oczywiście kluczy). W rezultacie postępowania tych zmian pojawiły się problemy związane z właściwym zarządzaniem kluczami. Aby je rozwiązać, powoływano często instytucję czy urząd klucznika, czyli osoby odpowiedzialnej za przechowywanie kluczy, jak również sprawne otwieranie i zamykanie wszystkich drzwi w budynku.

Postacie kluczników przewijają się w li-

teraturze, dość wspomnieć Gerwazego Rębajłę z Pana Tadeusza Mickiewicza czy Skołubę ze Strasznego Dworu Moniuszki.

Dziś również mamy do czynienia z instytucją klucznika: słynne Muzea Watykańskie obsługuje ekipa 10 kluczników, otwierających niemal wszystkie drzwi tychże muzeów, w tym drzwi słynnej Kaplicy Sykstyńskiej. Obecnie rolę kluczników pełnią często portierzy czy też pracownicy ochrony, wydający klucze z gablotek lub specjalnych skrzynek, po uprzednim wypisaniu klucza w specjalnej książce. Wszyscy wiemy, że działanie takie nie odbywa się zbyt sprawnie i bywa nieeleganckie – tworzą się bowiem kolejki (zarówno podczas pobierania, jak też w czasie zwrotu kluczy), niełatwo szybko sprawdzić, kto jest w posiadaniu wydanego klucza, a kto go przetrzymuje.

Wszystko to sprawia, że trudno mówić o bezpieczeństwie w prywatnych przedsiębiorstwach czy instytucjach publicznych, zwłaszcza w kontekście stałej kontroli nad procesem wydawania kluczy. Udzielając dostępu do SEC&AS

ZABEZPIECZENIA MECHANICZNE budynków, pomieszczeń, sprzętu i wyposażenia, dokumentów czy samochodów, klucze stają się jednym z najważniejszych przedmiotów w organizacji firmy. W miejscach, w których pracuje od kilkunastu do kilkudziesięciu osób, dostęp do pomieszczeń może być przyznany wielu osobom, w tym także do tego nieupoważnionym. Często też nie funkcjonują tam odpowiednie procedury, związane z pobieraniem i deponowaniem kluczy po skończonej pracy.

Niedogodności związane z tradycyjnym wydawaniem kluczy zostały zauważone przez firmę ASSA ABLOY, światowego lidera w branży zabezpieczeń elektromechanicznych, która w rezultacie analizy zapotrzebowania na rynku proponuje doskonałe rozwiązanie: elektroniczne depozytory kluczy Traka.

Jak działa to urządzenie i jakie korzyści może przynieść zastosowanie go w małych i średnich firmach?

Przede wszystkim dzięki użyciu depozytora zapewnione jest bezpieczne przechowywanie kluczy, a także monitorowanie ich pobrań i pełna kontrola ich obiegu w obiekcie. Pozwala na to połączenie zaawansowanej elektroniki z mechaniczną blokadą kluczy w urządzeniu, dzięki czemu mamy pewność, że konkretny klucz zostanie pobrany jedynie przez uprawnionego pracownika. Ponadto możemy zrezygnować z osobnego pomieszczenia do przechowywania kluczy oraz dedykowanego personelu do ich obsługi. Pełna

6/2017

automatyzacja procesu wydawania i zwrotu kluczy sprawia zaś, że każda z tych operacji nie zajmie więcej niż kilka sekund, a pracownicy już nigdy nie będą czekać w kolejce na swoje klucze.

Jak wygląda w praktyce obsługa depozytora kluczy? Sercem systemu jest iFob – metalowy brelok w kształcie pocisku, który zawiera unikalny chip identyfikujący. Przymocowany za pomocą trwałej obręczy do klucza bądź pęku kluczy, stanowi jego elektroniczną etykietę. Każdy iFob jest umieszczony w dedykowanym mu porcie w depozytorze kluczy Traka.

Klucz może wyjąć wówczas tylko autoryzowany użytkownik. Wszystkie porty depozytora wyposażone są w blokadę elektromagnetyczną. Pracownicy uzyskują dostęp do depozytora za pomocą kodu PIN, karty lub identyfikatora

zbliżeniowego czy też poprzez odczyt linii papilarnych. Jeśli identyfikacja przebiega pomyślnie, drzwiczki otwierają się i właściwy klucz może zostać pobrany. W celu zwrotu klucza proces identyfikacji musi zostać powtórzony, a następnie użytkownik wkłada klucz, przymocowany do iFoba, w odpowiedni port lub bezpośrednio do gniazda w depozytorze. Jeśli operacja przebiegnie prawidłowo, użytkownik zostaje o tym poinformowany na wyświetlaczu.

Warto zwrócić uwagę, że zamiast typowych gniazd przeznaczonych dla iFobów w depozytorach Traka mogą być zastosowane listwy z gniazdami kluczy, predefiniowanymi dla kluczy występujących w systemie (gniazda przyjmują jedynie klucze o właści-

33

SEC & MECH

wym profilu, czyli odpowiednich nacięciach). W tym przypadku depozytor zapewnia dodatkowe bezpieczeństwo klucza poprzez ukrycie profilu. Mogą to być na przykład klucze ABLOY® PROTEC 2, stanowiące najnowsze osiągnięcie w rozwoju systemów opartych na unikalnej technologii dysków obrotowych ABLOY. Klucze takie

34

zapewniają bezpieczeństwo pod każdym względem, z uwagi na to, że różne produkty w systemie zamków ABLOY® PROTEC2 mogą być dostosowane do tego samego systemu klucza generalnego (Master Key) i otwierane jednym kluczem. Upraszcza to zarządzanie systemem zamków i kluczy. Zakres jest bardzo szeroki – obejmuje 1,97 mld kombinacji kodowania kluczy, co prowadzi do tworzenia rozbudowanych systemów klucza generalnego, które spełniają ściśle określone wymagania klienta. Ponadto ABLOY ® PROTEC2 może być zintegrowany z elektroniczną technologią CLIQ. Połączenie to tworzy inteligentny system elektromechaniczny, który można w dużym stopniu dostosowywać do swoich potrzeb. Umożliwia on elastyczne i bezpieczne zarządzanie dostępem w ramach codziennych działań, jak również programowanie dostępów czasowych. W przypadku zgubienia bądź kradzieży klucza można go łatwo dezaktywować drogą elektroniczną.

Zarówno cylindry, jak i klucze gromadzą dzienniki zdarzeń, a dzięki technologii CLIQ wszystko do siebie pasuje.

Bezpieczeństwo zamków i okuć osiąga zupełnie nowy poziom, a dodatkowo przechowywanie kluczy w depozytorze sprawia, że w pełni możemy kontrolować ich obieg. Ogólnie bowiem wiadomo, że montowanie najwyższej jakości wkładek i systemu klucza generalnego jest celowe tylko wtedy, gdy towarzy-

szy temu odpowiednie zabezpieczenie kluczy.

Wszystko to sprawia, że depozytor kluczy jest istotnym elementem zwiększającym bezpieczeństwo obiektu.

To jednak nie wszystko – zaawansowana technologia pozwala także na pełniejsze wykorzystanie urządzenia, jak tworzenie grup użytkowników, budowanie wielopoziomowej autoryzacji dostępu do kluczy szczególnie ważnych, określanie harmonogramów czasowego dostępu do kluczy (system zmianowy) czy opcje rezerwacji kluczy na określony czas. Możliwe jest również raportowanie zdarzeń zapisanych w depozytorze, w tym wygenerowanie pełnego raportu z użycia kluczy – kiedy i przez kogo został podjęty, a także zwrócony. Stały nadzór nad kluczami i archiwizacja w bazie danych informacji o wszystkich zdarzeniach możliwe są dzięki bezpośredniemu podłączeniu poprzez sieć TCP/IP do programu sterującego ich pracą. Dzięki takiemu rozwiązaniu możliwe jest zarządzanie obiegiem kluczy w czasie rzeczywistym oraz generowanie raportów na podstawie przyjętych kryteriów.

Na koniec trzeba zauważyć, że ciągle zwiększająca się dynamika pracy oraz unowocześnianie środków komunikacji zmuszają także branżę zabezpieczeń do wprowadzania kompatybilnych rozwiązań – depozytory Traka mogą być w łatwy sposób zintegrowane z systemami nadrzędnymi, co pozwala na precyzyjne dostosowanie trybu pracy systemu do wymagań obiektu czy też administratora obiektu.

Depozytor czy też grupa depozytorów, podłączone do wspólnego oprogramowania, pozwalają na sprawne, elastyczne i wygodne zarządzanie dowolnie dużą liczbą kluczy, bez potrzeby angażowania znacznych zasobów ludzkich.

Bezpieczne zarządzanie kluczami to rozwiązania oparte na depozytorach Traka firmy ASSA ABLOY.

Artykuł firmy ASSA ABLOY Poland Sp. z o.o.

Autor: Radosław Zadęcki www.assaabloy.com.pl

SEC&AS

Inspiracje

FORUM BEZPIECZEŃSTWA INFRASTRUKTURY

DWUDNIOWE PRESTIŻOWE KONFRONTACJE POTRZEB I MOŻLIWOŚCI DOSKONALENIA STANDARDÓW OCHRONY

Wyzwania i bariery Motywacje i rekomendacje 150–200 uczestników:

• Producenci i kreatorzy systemów zabezpieczeń • Administratorzy i operatorzy systemów bezpieczeństwa infrastruktury W programie: • Wystąpienia programowe i eksperckie • Wystąpienia przedstawicieli przedsiębiorstw gospodarki narodowej • Wystąpienia dostawców technologii, urządzeń i systemów zabezpieczeń – studia przypadków i projekty zastosowań • Debata • Imprezy towarzyszące

EKSKLUZYWNA LOKALIZACJA Szczegóły wkrótce na stronach www.pisa.org.pl i www.secandas.pl

SEC & BAS

Integracja systemu alarmowego z systemem inteligentnego budynku Autentyczna potrzeba czy tylko moda?

Andrzej Tomczak

Wiele osób zadaje sobie pytanie, czy integrować system alarmowy sygnalizacji włamania z system automatyki budynkowej. Jeżeli tak, to jak to zrobić? Jakie urządzenia najlepiej nadają się do integracji? Na te i inne pytania odpowiada niniejszy artykuł, do którego napisania zainspirowało mnie wprowadzanie na rynek coraz to nowszych interfejsów m.in. pomiędzy zintegrowanymi systemami zabezpieczeń a magistralą inteligentnego budynku KNX. 36

SEC&AS

ZINTEGROWANE SYSTEMY BUDYNKOWE Wstęp

Należy odpowiedzieć sobie najpierw na pytanie: dlaczego do małych i średnich obiektów rynek europejski wybrał system KNX? Faktycznie, protokół KNX (dawniej nazywany EIB, od ang. European Installation Bus), propagowany przez organizację KONNEX, jest aktualnie najszerzej wspieranym standardem automatyki małych i średnich budynków. Obejmuje cztery media transmisyjne: magistralę opartą na skrętce miedzianej TP (ang. Twisted Pair), magistralę opartą na sieci zasilającej PL (ang. Power Line), magistralę opartą na sieciowym protokole IP (ang. Internet Protocol) oraz fale radiowe RF (ang. Radio Frequency).

Powstało wiele norm europejskich, międzynarodowych i krajowych, które opisują standard KNX (m.in. polskie normy PN-EN 13321-1 i PN-EN 13321-2). Nic więc dziwnego, że urządzenia do systemów KNX produkuje ponad sto firm z całego świata. Oferowane na rynku moduły są wcześniej kontrolowane w laboratoriach międzynarodowej organizacji KONNEX pod kątem kompatybilności ze standardem, co daje rzadko spotykane możliwości współpracy urządzeń produkowanych przez różne firmy. Elementy widoczne dla użytkownika charakteryzują się różnorodnym wzornictwem, pozwalającym zaspokoić gusta nawet najbardziej wymagających klientów. Ponadto wielu producentów innych rozwiązań automatyki do inteligentnych domów implementuje w swoich firmowych urządzeniach interfejsy do KNX. Do takich producentów należą np. niemieckie firmy WAGO czy COMEXIO. Wykorzystując interfejs pomiędzy systemem zabezpieczeń a KNX, można więc integrować nie tylko natywne systemy automatyki, oparte na magistrali KNX, ale również inne systemy, wyposażone tylko w port KNX.

Drugie pytanie jest również intrygujące: jakie wymagania są stawiane systemowi zabezpieczeń, który pretenduje do integracji z systemami automatyki budynkowej? Wartościową integrację można uzyskać tylko w przypadku systemu, który ma możliwość przekazywania informacji np. o pobudzeniu poszczególnych czujek po wyłączeniu ich z dozoru.

Czy integracja systemów jest potrzebna?

Odpowiedź jest wielowątkowa. Wyobraźmy sobie sytuację, w której nasz dom jest wyposażony w dwa odrębne systemy (rys. 1). Wówczas do każdego systemu trzeba podawać odrębnie informacje z czujek otwarcia, ruchu, obecności. Nie są też przekazywane między systemami informacje o uzbrojeniu i rozbrojeniu systemu alarmowego lub jego części. Wszystkie te informacje są niezbędne, aby system automatyki w prawidłowy sposób mógł zarządzać wentylacją, klimatyzacją, ogrzewaniem czy oświetleniem i w rezultacie racjonalizować zużycie energii w obiekcie.

Jak system automatyki wykorzystuje powyższe informacje? Czujki ruchu systemu alarmowego i czujki obecności systemu automatyki mogą powiadamiać o tym, że ktoś przebywa w danym pomieszczeniu.

Czujki otwarcia okien i drzwi informują system o tym, że pomieszczenie nie jest szczelne, a więc należy zredukować parametry grzania lub chłodzenia, tak aby minimalizować straty energii. Uzbrojenie systemu alarmowego lub jego części może być informacją dla systemu automatyki o tym, że w obiekcie lub jego części nie przebywają aktualnie ludzie. Rozbrojenie strefy systemu informuje system automatyki o tym, że zamierzają tam przebywać ludzie, choć tak naprawdę nie wiadomo, czy tam są. Te cechy wykorzystuje się

▌ Rys. 1. Niezintegrowany system inteligentnego budynku KNX z systemem alarmowym sygnalizacji włamania

6/2017

37

SEC & BAS

▌ Rys. 2. Integracja na poziomie wymiany sygnałów o uzbrojeniu i rozbrojeniu całego systemu alarmowego lub jego części

przy integrowaniu systemu alarmowego z systemem automatyki na tzw. niskim poziomie – na poziomie sygnałów LLI (ang. Low-Level Interface). Taki sposób integracji został pokazany na rys. 2.

Jest to najczęściej stosowany sposób integracji.

Nie powoduje żadnych oszczędności w instalacji systemów, ale przynajmniej częściowo automatyzuje proces zarządzania oszczędzaniem energii, choć daleko mu jeszcze do optimum. Aby osiągnąć optymalne zarządzanie energią, system powinien zostać poinformowany, czy w danym pomieszczeniu przebywają ludzie lub czy pomieszczenie nie jest aktualnie używane.

Do tego celu stosuje się czujki obecności oraz – w ich zastępstwie – czujki ruchu z systemu alarmowego.

Oczywiście czujki obecności są dużo bardziej czułe ▌ Tabela 1. Domyślne temperatury nastaw pokojowego regulatora KNX

Ikona

38

Tryb pracy (po polsku)

Tryb pracy (po angielsku)

Domyślne temperatury

Komfort

Comfort

21oC

Tymczasowa nieobecność

Standby

19oC

Noc

Night

17oC

Ochrona przed zamarznięciem/ przegrzaniem

Frost/heat protection

7oC/40oC

od czujek ruchu i mogą realizować więcej funkcji, ale w pewnych sytuacjach czujka ruchu może zastąpić czujkę obecności, szczególnie jeżeli sterujemy funkcjami, które mają dość dużą bezwładność zmian, jak np. ogrzewaniem. Czujka ruchu w zupełności wystarczy, żeby sterować temperaturą pomieszczeń lub wyłączaniem niepotrzebnego oświetlenia. Nie stosujemy jej z reguły do załączania oświetlenia, np. w korytarzach, bo nie działa tak szybko, jak czujka obecności.

W przypadku sterowania ogrzewaniem czujka może np. zmieniać temperaturę pomieszczenia z 21oC na 17oC, w zależności od tego, czy jest ono używane przez ludzi, czy nie. Tak naprawdę najczęściej odbywa się to poprzez zmianę trybu pracy regulatora temperatury, zastosowanego w danym pomieszczeniu. Prześledźmy tryby pracy przykładowego regulatora temperatury pomieszczenia, pokazane w tabeli 1.

Powyższe tryby mogą być nastawiane ręcznie, mogą być wyzwalane na podstawie otrzymywanych informacji lub być przełączane zgodnie z ustalonym harmonogramem, najczęściej tygodniowym. Ręczne ustawianie trybów pracy dla każdego pomieszczenia jest niepraktyczne. Jeśli nie mamy innej możliwości, wówczas tworzymy tygodniowe harmonogramy pracy automatyki. Można by na tym poprzestać, ale nie jest to rozwiązanie optymalne. Czy to w domu, czy też w biurze na pewno znajdą się pomieszczenia, z których w danym momencie się nie korzysta, mimo iż domownicy lub pracownicy są w obiekcie. Poza tym trudno z wyprzedzeniem ustalić, kiedy będziemy wychodzić z domu i kiedy będziemy do niego wracać.

Stosowanie harmonogramów sprawdza się dużo lepiej w przypadku biur niż w przypadku obiektów mieszkalnych. Reasumując, przydałaby się możliwość automaSEC&AS

ZINTEGROWANE SYSTEMY BUDYNKOWE tycznego ustalenia, czy ktoś w danym pomieszczeniu przebywa i w związku z tym powinien mieć odpowiedni komfort świetlno-termiczny, czy też nikogo w pomieszczeniu nie ma, a więc możemy uruchomić algorytmy oszczędzania energii. Czyli potrzebujemy uzyskać dodatkowe informacje o obecności osób w poszczególnych pomieszczeniach. Jeśli do ustalenia trybu pracy użyjemy sygnału z czujki obecności, to nawet gdy zastygniemy nad gazetą, czujka w obszarze swojego działania będzie nas wykrywała. Jeżeli zaś zastosujemy czujkę ruchu, może ona zareagować na nasz bezruch brakiem pobudzenia. Wówczas system automatyki otrzyma informację, że może uruchomić algorytmy oszczędzania energii, mimo iż pomieszczenie nie zostało opuszczone przez użytkowników. Jeśli chodzi o ogrzewanie, to system grzewczy potrzebuje kilku–kilkunastu minut, abyśmy mogli zaobserwować zmianę temperatury. Jeżeli w tym czasie pobudzimy czujkę ruchu, to tryb komfortu zostanie przywrócony.

Warto przemyśleć algorytmy działania automatyki, żeby sterowanie nie odbywało się kosztem komfortu użytkowników. Jeżeli chcemy użyć czujki ruchu do wyłączania oświetlenia, to trzeba zrobić to w sposób, który nie będzie przeszkadzał osobom, które zostały w pomieszczeniu (niewykryte przez czujkę). Przykładowo, jeżeli po 10 min. braku ruchu system uzna, że w pomieszczeniu nikogo nie ma, należy zmniejszyć poziom oświetlenia i poczekać na reakcję potencjalnego użytkownika. Jeśli w ciągu np. następnej minuty nie zostanie wykryty ruch w pomieszczeniu, oświetlenie można całkowicie wyłączyć.

Dlaczego tyle uwagi poświęcamy wykorzystaniu czujek ruchu w zastępstwie czujek obecności? Powodem jest głównie koszt elementów. Czujki obecności

są droższe od typowych alarmowych czujek ruchu.

W przypadku zintegrowania systemu alarmowego z systemem automatyki na wysokim poziomie HLI (ang. High-Level Interface) można łatwo wyeliminować część dość drogich czujek obecności, dzięki podwójnemu wykorzystaniu alarmowych czujek ruchu. Czujki otwarcia stosowane w systemie automatyki mogą być zastąpione czujkami otwarcia zastosowanymi w systemie alarmowym. Oczywiście muszą być spełnione dwa podstawowe warunki. Czujki alarmowe muszą chronić dokładnie te miejsca, które są interesujące dla systemu automatyki. O to nie jest trudno. Drugi warunek jest dużo trudniejszy do spełnienia – centrala alarmowa musi wysyłać informacje o pobudzeniu poszczególnych czujek po wyłączeniu jej z dozoru.

Niewiele central alarmowych realizuje tę funkcję.

Standardowo centrala wysyła takie informacje, kiedy jest uzbrojona, ale wówczas te informacje są dla systemu automatyki mało użyteczne. Automatyka „wie”, że obiekt jest w dozorze, i uruchamia algorytmy związane z nieobecnością ludzi w pomieszczeniach.

Funkcja wysyłania informacji o pobudzeniu czujek z rozbrojonych stref jest zatem krytyczna dla wyboru typu centrali integrowanej z systemem automatyki.

Na rys. 3 przedstawiono zasadę integracji za pomocą interfejsu wysokiego poziomu HLI. Należy zwrócić uwagę na to, że po skomunikowaniu obu systemów w systemie automatyki zmniejszyła się liczba czujek obecności oraz czujek otwarcia. Nie trzeba więc dublować instalacji w niektórych pomieszczeniach. Przypadek zastępowania czujek obecności czujkami ruchu został już dość szczegółowo omówiony.

Warto się więc zastanowić nad zastosowaniem czujek otwarcia w obu systemach. Z punktu widzenia syste-

▌ Rys. 3. Integracja pomiędzy systemem alarmowym i automatyki budynku przy pomocy interfejsu HLI

6/2017

39

SEC & BAS wej wyposażonym w przyłącze KNX pozwala na zrealizowanie integracji systemów, najlepiej za pomocą dwukierunkowej komunikacji pomiędzy magistralami.

Interfejs powinien móc obsługiwać tzw. obiekty grupowe KNX, które odpowiadają komórkom pamięci urządzeń magistralowych. Obiekty wykorzystywane przez interfejs mogą być np. jednobitowe, jednobajtowe lub wielobajtowe. Rozmiar obiektów grupowych zależy od ich funkcji. Jeżeli trzeba zrealizować tylko dwa stany, np. włączenie i wyłączenie, to używa się obiektów grupowych jednobitowych. Interfejs powinien umożliwiać ciągłe monitorowanie stanów czujek, wejść systemowych, drzwi, obszarów, wyjść systemowych oraz wyjść pomocniczych. A w drugą stronę – system automatyki powinien uzyskać możliwość sterowania drzwiami, obszarami, wyjściami systemowymi oraz wyjściami pomocniczymi z systemu alarmowego i kontroli dostępu. Na rys. 4 przedstawiono przykładowy interfejs w postaci płytki montowanej w obudowie centrali systemu zabezpieczeń.

Podsumowanie ▌ Rys. 4. Przykładowy interfejs włączany pomiędzy magistralę KNX a centralą systemu zabezpieczeń

mu automatyki zarządzającego HVAC (ang. heating, ventilation and air conditioning) wszystkie okna do pomieszczeń objętych sterowaniem powinny być wyposażone w czujki otwarcia. W systemach alarmowych sygnalizacji włamania, aby system uzyskał przynajmniej 2. stopień zabezpieczenia1, okna pomieszczeń chronionych powinny być wyposażone w czujki otwarcia. Dlaczego nakłada się taki obowiązek na projektantów i wykonawców systemów alarmowych?

Otóż nie można uzbroić systemu alarmowego, gdy czujki otwarcia są w stanie alarmu, czyli innymi słowy, jeżeli użytkownik, wychodząc z obiektu, pozostawia otwarte okna lub drzwi balkonowe. Zastosowanie czujek otwarcia w oknach i drzwiach balkonowych powoduje, że system alarmowy niejako „wymusza” ich zamknięcie przed każdorazowym opuszczeniem obiektu. Inaczej nie da się go uzbroić. Stosując czujki otwarcia w oknach i drzwiach balkonowych w systemie sygnalizacji włamania, nie musimy ich powielać w systemie automatyki (oczywiście, jeżeli mamy w pełni zintegrowane obydwa systemy).

W dzisiejszym świecie coraz trudniej obyć się bez integrowania systemów. Korzyści wynikające z pełnej integracji systemu alarmowego sygnalizacji włamania z systemem automatyki budynkowej są niezaprzeczalne. To nie tylko ułatwienie obsługi dla użytkownika, ale również wielowymiarowe oszczędności. Przede wszystkim oszczędności inwestycyjne (brak konieczności dublowania instalacji), ale również długoterminowa możliwość lepszego zarządzania zużyciem energii (klienci najczęściej rezygnują z czujek obecności w pomieszczeniach, ale z reguły mają tam czujki ruchu podłączone do systemu alarmowego). Oprócz tego dużo łatwiej przekonać klienta do zainstalowania czujki alarmowej w narożniku salonu (która i tak być powinna, ze względu na zabezpieczenie obiektu) niż dodatkowej czujki obecności, umiejscowionej najczęściej na suficie. Dlatego coraz więcej wykonawców systemów inteligentnych budynków w Polsce i na świecie sięga po możliwość pełnej integracji obu systemów.

Interfejs KNX

Interfejs pomiędzy centralą elektronicznego systemu zabezpieczeń (ESZ) a systemem automatyki budynko1 Zgodnie z polskimi normami i przepisami rozporządzenia MSWiA z dn. 7 września 2010 r. w sprawie wymagań, jakim powinna odpowiadać ochrona wartości pieniężnych przechowywanych i transportowanych przez przedsiębiorców i inne jednostki organizacyjne oraz rozporządzenia Rady Ministrów z dn. 29 maja 2012 r. w sprawie środków bezpieczeństwa fizycznego stosowanych do zabezpieczania informacji niejawnych.

40

Andrzej Tomczak Ekspert PISA, pracownik dydaktyczny Ośrodka Szkoleniowego PISA, przedstawiciel PISA w Polskim Komitecie Normalizacyjnym, członek Kolegium Redakcyjnego SEC&AS

SEC&AS

SYSTEM INTEGRATION

Alarm system and smart building system integration Real need or a fad?

Andrzej Tomczak

Many people ask a question whether to integrate an Intrusion Alarm System (IAS) with a Building Automation System (BAS)?

If so, how? What kind of equipment is best suited for integration? This article will consider these and ensuing questions. In writing this I was inspired by the launching newer and newer interfaces between integrated security systems and smart building KNX bus.

6/2017

Introduction

Let us first answer the question: why the KNX interface system was chosen for small and medium facilities on European market? In fact, KNX protocol (formerly called as EIB – European Installation Bus), promoted by KONNEX organization, is currently the most popular and widely supported BAS standard for small and medium buildings. KNX supports four type of transmission: TP (Twisted Pair), PL (Power Line), IP (Internet Protocol) and RF (Radio Frequency). Many European, international and domestic norms were set for KNX standard (e.g. BS-EN 13321-1, DIN-EN 13321-1 and BS-EN 13321-2, DIN-EN 13321-2). This has made of KNX equipment possible all over the world. The compatibility between different manufactures KNX equipment is ensured through testing in KONNEX laboratories. Visible elements can have different 41

SEC & WORLD designs, catering to different tastes of the most demanding end-users. In addition, many producers of proprietary BAS solutions, e.g. WAGO or COMEXIO from Germany, include KNX ports in their systems. It shows that the IAS can be integrated not only to the native KNX bus systems but also to many different systems equipped with KNX port. There is another intriguing question: what are the requirements for a security system that is designed to integrate with building automation system? Valuable integration can only be achieved in the case of a system that is capable of transmitting information such as the activation of individual detectors after the system is disarmed.

Is systems integration needed?

The answer is multi-threaded. You can imagine that your house is equipped with two separate systems, Intrusion Alarm System (IAS) and Building Automation System (BAS) as shown in Fig. 1.

Information from opening contacts, movement or presence detectors must be sent to each system separately. Arming and disarming information is not transferred between systems. All this information is essential to the BAS to properly manage ventilation, air conditioning, heating and lighting, and in consequence to rationalize energy consumption in the building. How automation system uses this information? Motion detector from an alarm system and presence detectors from an automation system can notify BAS that someone is in the room. Windows and doors opening contacts inform the system that the room is not sealed, and therefore, reduce heating and cooling parameters, which is needed to minimize energy losses. Arming the alarm system or part of the

system can inform the BAS whether in the building or in part of it there are no people. Disarming the system indicates that in the building could be people, but there is not enough information to precise if they really are in the building or where they are. These features are used when integrating the security system and automation system at so-called low level – on LLI signals level (Low-Level Interface). This method of integration is shown in Fig. 2.

This is the most common way of integration. It does not cause any savings in installed equipment but at least partially automate the energy saving managing process. But it is far from optimum solution. With this, the most popular implementation, we are only half way. To achieve optimal power consumption management the BAS should know if the room is actually occupied by people or if the room is not currently in use. The presence detectors and instead of them the motion detectors from the IAS are used for this purpose. Of course, the presence detectors are much more sensitive than the motion detectors, and can perform more functions. But in many situations a motion detector can replace a presence detector especially if BAS controls the functions which have relatively high inertia of changes, such as heating.

Usage of motion detectors is enough to control the temperature of the premises or switching off unnecessary lighting. We do not use it as a rule for example to switch the lighting in the hallways, because they do not work as fast as the presence detectors. In the case of the heating control, the detector may for example vary room temperature from 17°C to 21°C, depending on whether it is used by people or not.

Most often, it is done in fact by changing mode of the temperature controller installed in the room. Sample

▌ Fig. 1. Not integrated a KNX Building Automation System and an Intrusion Alarm System

42

SEC&AS

SYSTEM INTEGRATION

▌ Fig. 2. Integration at the level of the exchange of the signals about arming and disarming the alarm system or part thereof

working modes of the room temperature controller are shown in Table 1.

These modes can be set manually, can be triggered on the basis of the obtained information or to be switched according to the schedule, usually weekly.

Setting modes manually for each room is entirely impractical. We can create weekly automation work schedules if we have no other possibility. We can stop there, but this is not an optimal solution. Whether at home or in the office there will be rooms, which at the moment are not in use, even though the residents or employees are in the building. Moreover, it is very difficult to determine in advance when we leave the house and when we come back. From that point of view, scheduling is more useful for offices than residential properties.

In brief, it is very important to have the ability to determine automatically whether someone is staying in the room and therefore should have adequate light and thermal comfort or nobody is in the room, and so we can start saving algorithms. Therefore, we need additional information about the presence of people in each room. If we use the presence detector signal to determine the mode of BAS, even if we sit reading a newspaper, the detector in its operation area will detect us. If we apply the motion detector, it can respond to our immobility with lack of activation. Then the automation system receives such information that can start saving algorithms, even though the room had not been vacated by the users.

When it comes to heating, the system needs several minutes to change room temperature. If during this time we activate a motion detector, the comfort mode is restored. It is worth choosing the automation 6/2017

algorithms that exercise control not at the expense of user comfort. If you want to use motion detectors to turn off the light, you must do so in a manner that will not disturb those who are in the room (not detected by the detector). For example, if after 10 minutes of lack of activation the system determines that the room is unoccupied, turns down the light and waits for the reaction of a potential user. If in the next, say one minute movement is not detected, the light can be turned off completely.

Why we devote so much attention to the use of motion detectors in place of presence detectors? The main reason is the cost of these components. Presence detectors are much more expensive than conventional ▌ Table 1. Example of default settings of the room temperature controller

Icon

Tryb pracy (po polsku)

Default temperature

Comfort

21oC

Standby

19oC

Night

17oC

Frost/heat protection

7oC/40oC

43

SEC & WORLD alarm motion detectors. In the case of IAS and BAS integration at a high level by HLI (High-Level Interface), you can easily eliminate some fairly expensive presence detectors with dual use of alarm motion detectors. Opening contacts used in the automation system can be replaced by opening contacts applied in the security system. Of course, there are two basic conditions to the following. Alarm detectors must protect exactly those places that are of interest to the automation system. That is not hard. The second condition is much harder to meet. The control panel must send information about the individual detectors activation while it is in off mode. This function is performed only by a few of the control panels. The standard control panel sends this information when it is armed, but then this information is for BAS no so important. BAS „knows” that the object is in the supervisory and runs algorithms associated with the absence of people. Sending information from activated detectors in disarmed zones is therefore critical to select the control panel to be integrated with automation system. On Fig. 3. the full integration with HLI is shown.

It should be noted that after two systems have been integrated, in the automation system can be reduced the number of opening contacts and presence detectors. There is also no need to duplicate the installation equipment in some areas. The case of replacement of the presence detectors by the motion detectors has already been discussed. It should therefore consider the use of open contacts in both systems. From the point of view of managing HVAC (heating, ventilation and air conditioning) in automation system all windows in the controlled premises should be equipped

with the opening contacts. In security systems, the system can receive the 2nd or higher grades (as in European Norm EN 50131-1 & CENELEC Technical Specification CLC/TS 50131-7) only when windows are protected by opening contacts. Why such an obligation is imposed on alarm systems designers and contractors? You cannot arm the alarm system when opening contacts are activated, in other words, when the user going out of the premises leaves windows or balcony doors open. The use of sensors in windows and balcony doors causes that alarm system somehow „forced” to close them before each departure from secured places. Otherwise it can not be armed. Using the windows and balcony doors opening contacts in the IAS we do not have them duplicated in the BAS (of course, if we have fully integrated these two systems).

KNX Interface

The interface between the security control panel and Building Automation System equipped with KNX port allows for systems integration, preferably by providing bi-directional communication between the buses. It should allow operation of so-called “KNX group objects”. These “group objects” are memory locations in bus devices. The size of group objects used by interface can be 1-bit, 1-byte or more. The size of the group objects is dependent on its function. For example if only two states (on & off) are required for switching, 1-bit group objects are used. This interface can continuously monitor the status of detectors, system inputs, doors, areas, system outputs and auxiliary outputs. The automation system can control doors, areas, system outputs and auxiliary outputs in intrusion and access control systems. Fig. 4 shows

▌ Fig. 3. The integration between the IAS and BAS based on HLI

44

SEC&AS

SYSTEM INTEGRATION integration of intrusion alarm system with building automation system are undeniable. This will not only simplify the user operation but also gives the multidimensional savings. Firstly, investment savings (no need to duplicate the installation), but also the long-term ability to better manage energy consumption (customers usually decline expensive presence detectors on their premises, but as a rule they have the motion detectors connected to the alarm system). In addition, it is much easier to convince the client that alarm sensor to be installed in the corner of the living room (which in any case it should be there for security reasons) rather than the additional presence detectors, localized mostly on the ceiling. Therefore an ever increasing number of building automation systems contractors take advantage of the possibility of full integration of these two systems. ▌ Fig. 4. The interface board connected between a KNX bus and the security system control panel

the example interface board, which was designed to fit housing of security system control panel.

Summary

In the modern world it is more and more difficult to live without systems integrating. The benefits of full

Andrzej Tomczak Expert of Polish Chamber of Alarm Systems (PISA), lecturer of PISA Training Center, representative of PISA in Polish Committee for Standardization, Member of Editorial Board of SEC&AS

KOMPLEKSOWE ZABEZPIECZANIE OBIEKTÓW

www.atline.pl

Kompleksowo

zabezpieczamy

każdy rodzaj

posesji!

Z okazji zbliżających się Świąt życzymy Państwu spokojnych, bezpiecznych chwil spędzonych w gronie bliskich!

SEC & LAW

Prawo a nowe technologie,

na przykładzie Internetu rzeczy (IoT) Adw. Berenika Kaczmarek-Templin

46

SEC&AS

INTERNET RZECZY

P

od pojęciem IoT (ang. Internet of Things) zwykło się rozumieć koncepcję, zgodnie z którą jednoznacznie identyfikowalne przedmioty mogą pośrednio albo także bezpośrednio gromadzić, przetwarzać lub wymieniać dane za pośrednictwem sieci komputerowej. W zasadzie sama nazwa może prowadzić do swoistego nieporozumienia, gdyż mamy raczej do czynienia z pojęciem „Internetu danych”, a nie „Internetu rzeczy”.

Rozwój Internetu rzeczy został dostrzeżony i wspomniany w agendzie cyfrowej strategii Europa 2020 oraz w innych dokumentach programowych Unii Europejskiej. Z wdrażaniem jego idei powiązane są takie rozwiązania, jak przykładowo inteligentne sieci energetyczne, sieci zarządzające synchronizacją świateł, inteligentne domy czy także integracja danych z rejestrów publicznych.

Problemy prawne

Jednym z największych wyzwań prawnych stawianych przed zagadnieniem Internetem rzeczy jest problematyka ochrony danych osobowych oraz powiązane z nią kwestie, zwłaszcza naruszenia prywatności i naruszenia dóbr osobistych. Ponadto widoczne jest oddziaływanie tego zjawiska na prawo telekomunikacyjne, prawo energetyczne, prawo lotnicze, prawo medyczne.

Niewątpliwie pomysł Internetu rzeczy przyczynia się do powstania wielu korzyści dla obywateli, ale jednocześnie rodzi wiele zagrożeń związanych z naruszeniem prawa do ich prywatności i z ochroną ich danych osobowych. Inteligentne rozwiązania łączą się nieodzownie z gromadzeniem informacji i ich przetwarzaniem, w szczególności wiąże się to: ■ ze zbieraniem danych osobowych o osobach korzystających z usług lub infrastruktury, ■ z wymianą danych osobowych między różnymi bazami danych w ramach infrastruktury miejskiej, ■ z analizą danych w modelu Big Data, ■ ze stosowaniem monitoringu w przestrzeni publicznej.

Ochrona danych osobowych

Przede wszystkim należy rozważyć kwestię ochrony danych osobowych. Za dane osobowe uważa się wszelkie informacje dotyczące zidentyfikowanej lub możliwej do zidentyfikowania osoby fizycznej. Konsekwencje prawne za niezgodne z prawem przetwarzanie danych osobowych będą obejmowały zarówno odpowiedzialność cywilną (w tym odszkodowawczą), jak i odpowiedzialność karną.

Podmiot gromadzący i przetwarzający dane osobowe powinien być świadomy, że będą na nim ciążyły różne obowiązki, a zwłaszcza obowiązek ochrony tych danych (zabezpieczenia ich przed dostępem do nich osób trzecich), obowiązek informacyjny wobec osób, których dane posiadamy (informowania, że mamy te dane i do jakich celów je wykorzystujemy), obowiązek 6/2017

rejestracyjny (czyli zgłoszenia informacji o danych do rejestru prowadzonego przez GIODO). Oznacza to, że podmioty, w których dyspozycji pozostają urządzenia współpracujące w ramach koncepcji Internetu rzeczy, muszą spełnić wymienione obowiązki.

Podmioty administrujące danymi osobowymi powinny również zadbać o szczególną ochronę tzw. wrażliwych danych osobowych, to jest ujawniających pochodzenie rasowe lub etniczne, poglądy polityczne, przekonania religijne lub filozoficzne, przynależność wyznaniową, partyjną lub związkową, jak również dane o stanie zdrowia, kodzie genetycznym, nałogach lub życiu seksualnym, oraz danych dotyczących skazań, orzeczeń o ukaraniu i mandatów karnych, a także innych orzeczeń wydanych w postępowaniu sądowym lub administracyjnym. Dane wrażliwe mogą być przetwarzane zasadniczo tylko wtedy, gdy osoba, której dotyczą, wyraziła na to zgodę.

Ciekawym przykładem mogą być dane biometryczne. Są szczególnie chronione, można je gromadzić i przetwarzać, gdy wynika to z przepisów ustawowych.

W sprawie biometrii przyjęto jako niezbędną zasadę proporcjonalności i legalności. Oznacza to, że ryzyko naruszenia swobód i fundamentalnych praw obywatelskich musi być proporcjonalne do celu, któremu służy. Zatem przetwarzanie takich danych wiąże się dodatkowo z obowiązkiem wykazania, że korzystanie z nich jest adekwatne do celu.

Problemem są także usługi geolokalizacyjne. Informacje o miejscu i czasie przebywania konkretnej osoby mogą być uznane za dane osobowe, które podlegają ochronie prawnej. Podobnie kształtuje się kwestia danych uzyskiwanych z monitoringu. Przechowywanie i przetwarzanie takich danych może także godzić w dobra osobiste osoby, której dotyczą.

Obowiązki informacyjne względem konsumentów

Poza problematyką danych osobowych korzystanie z urządzeń i usług powiązanych z IoT wymaga również spełnienia przez ich dostawcę obowiązków informacyjnych, zwłaszcza w odniesieniu do odbiorców – konsumentów. Przepisy ustawy o prawach konsumenta nakładają na przedsiębiorców zawierających umowy z konsumentami (a o takich będzie mowa m.in. w przypadku udostępniania konsumentom inteligentnych urządzeń) obowiązek udzielenia szeregu różnorodnych informacji.

Dostawcy treści cyfrowych (które ustawowo definiowane są jako dane wytwarzane i dostarczane w postaci cyfrowej) są zobowiązani do podania w szczególności informacji o funkcjonalności treści cyfrowych oraz mających zastosowanie technicznych środkach ich ochrony oraz mających znaczenie interoperacyjnościach treści cyfrowych ze sprzętem komputerowym i oprogramowaniem (choć sama umowa o dostarczanie treści cyfrowych ma wiele innych odrębności).

47

SEC & LAW

Przedsiębiorca zobligowany jest przekazać konsumentowi informacje o funkcjonalności i interoperacyjności treści cyfrowych w sposób czytelny i wyrażony prostym językiem. Ponadto, jak wynika z dyrektywy unijnej 2011/83/UE (dotyczącej sprzedaży konsumenckiej), przekazując wyżej wskazane informacje, przedsiębiorca powinien uwzględnić szczególne potrzeby wrażliwych konsumentów w sposób, który powinien był przewidzieć. Oznacza to, że powinien mieć na uwadze ich ewentualną niepełnosprawność umysłową, fizyczną lub psychiczną, wiek lub łatwowierność, w szczególności w odniesieniu do małoletnich odbiorców usług i użytkowników inteligentnych urządzeń.

Konsumentowi należy także podać informacje o ewentualnych skutkach współdziałania dostarczanych treści cyfrowych z innymi, z których już korzysta, przykładowo informacje o pobieraniu danych przez jedną aplikację z innej aplikacji.

Niedopełnienie powyższych obowiązków może pociągnąć za sobą daleko idące skutki prawne wobec przedsiębiorców, zwłaszcza przez wprowadzenie możliwości rozszerzenia ustawowych uprawnień konsumentów oraz możliwości nałożenia kar finansowych.

Naruszenie obowiązku udzielenia konsumentowi przez przedsiębiorcę prawdziwej, rzetelnej i pełnej informacji (nie ma znaczenia, czy chodzi o umyślne, czy też nieumyślne działanie) może także zostać potraktowane jako praktyka naruszająca zbiorowe interesy konsumentów, co w konsekwencji oznacza, że Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów może nałożyć na przedsiębiorcę, w oparciu o przepisy ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, karę pieniężną w wysokości do 10% przychodu osiągniętego w roku rozliczeniowym poprzedzającym rok nałożenia kary.

Niezależnie od powyższego, uchybienie obowiązkowi informacyjnemu wynikającemu z ustawy o prawach konsumenta stanowi wykroczenie uregulowane 48

w przepisie art. 139b Kodeksu wykroczeń. Zgodnie ze wskazaną normą podmiot zawierający w zakresie działalności swojego przedsiębiorstwa umowę z konsumentem podlega karze grzywny w razie niespełnienia wymagań dotyczących udzielenia wymaganych prawem informacji. Wspomniana grzywna może opiewać na kwotę w wysokości od 20 do 5000 zł.

Uwaga końcowa

Koncepcja Internetu rzeczy wymaga przede wszystkim udzielenia wyczerpujących informacji osobom, które korzystają z połączonych w sieć urządzeń i związanych z nimi usług. Każdy z zainteresowanych powinien mieć świadomość tego, jakie dane, gdzie i w jakim celu są przetwarzane oraz jakie są konsekwencje korzystania z określonych usług. W żadnym razie nie można domniemywać posiadania takiej wiedzy. W wielu przypadkach konieczne będzie także uprzednie uzyskanie zgody od osoby, której dane będą wykorzystane.

Z tego względu niezwykle istotne jest, już na etapie planowania inwestycji związanych z Internetem rzeczy, podjęcie odpowiednich działań zapewniających analizę prawną i wdrożenie zabezpieczeń wymaganych przez przepisy prawa.

Adw. Berenika Kaczmarek-Templin Doktor nauk prawnych.

Specjalizuje się w prawie cywilnym, prawie mediów elektronicznych, w prawie własności intelektualnej.

Zajmuje się sprawami związanymi z ochroną danych osobowych. Brała udział w pracach zespołów eksperckich ds. regulacji prawnych dotyczących nowych technologii.

SEC&AS

EWAKUACJA

Rozwiązania architektoniczne we wsparciu procesów ewakuacyjnych w obiektach użyteczności publicznej Krzysztof Liedel

Współczesne dzieła architektury, także tej użytkowej, powstają przy wykorzystaniu technologii pozwalających na połączenie formy i użyteczności, zachowanie bezpieczeństwa i ochronę walorów estetycznych. Rozważania na ten temat były już przedmiotem naszych spotkań na łamach magazynu SEC&AS.

J

ak jednak wygląda kwestia usprawniania takich elementów funkcjonowania nowoczesnych budynków, zwłaszcza obiektów użyteczności publicznej, w kontekście planowania na wypadek kryzysów i zdarzeń niecodziennych, pociągających za sobą konieczność ewakuacji osób przebywających na ich terenie?

Całkowite ewakuowanie obiektów użyteczności publicznej, w tym tak wrażliwych, jak placówki ochrony zdrowia, to trudny i złożonym proces. W przypadku szpitali ewakuacja zawsze uważana jest za rozwiązanie stosowane jedynie w sytuacji absolutnej konieczności, rozwiązanie „ostatniej szansy” podczas jakiegokolwiek zagrożenia. Wzrastająca liczba klęsk naturalnych, jak 6/2017

i tych spowodowanych przez człowieka każe zastanawiać się nad kwestiami ewakuacji obiektów użyteczności publicznej oraz sformułowaniem konkretnych zaleceń w tym zakresie w procesie ich projektowania1.

Warto zatem zastanowić się nad opracowaniem strategii projektowania obiektów, które będą przyjazne dla procesu ewakuacji. W celu przygotowania się do postawienia wymagań dotyczących ewakuacji konieczne jest wzięcie pod uwagę następujących trzech kwestii: 1. określenia zagrożeń dla budynków, generujących konieczność całkowitego ich ewakuowania, 2. zrozumienia konsekwencji i złożoności ewakuacji obiektu użyteczności publicznej, zwłaszcza placówek ochrony zdrowia, 3. potrzeby tworzenia strategii projektowych w oparciu o analizę zagrożeń, studia przypadków i opinie ekspertów2.

S. Kader: Development of design strategies to support evacuation process of hospital buildings in United States, p. III–IV: http://oaktrust.library.tamu.edu/bitstream/handle/1969.1/ETD-TAMU-2328/KADER-THESIS.pdf.

1

2

Ibidem.

49

SEC & ARCH Jednym z najważniejszych elementów wpływających na jakość, przebieg i powodzenie ewakuacji jest sposób konstruowania ciągów wyjściowych z budynku.

System wychodzenia obejmuje dostęp do wyjścia, samo wyjście i miejsce przemieszczenia się po opuszczeniu budynku3: 1. Dostęp do wyjścia jest częścią ciągu wyjściowego, który prowadzi osoby przebywające w budynku z jakiejkolwiek części budynku od wejścia do wyjścia. Dostęp do wyjścia mogą stanowić korytarze, balkony, galerie, pokoje, ganki lub dachy. Odległość od dowolnego miejsca w budynku do wyjścia powinna być regulowana w zależności od potencjalnego obłożenia i instalacji systemu zraszaczy. Ta część ciągu wyjściowego jest bardzo ważna, zwłaszcza że osoba przebywająca w budynku, podróżując ciągiem wyjściowym, może być wystawiona podczas ewakuacji na działanie ognia lub produktów spalania w czasie, który konieczny będzie na dotarcie do wyjścia. Tak więc akceptacja dłuższej podróży do wyjścia powinna być uzależniona m.in. od niskiego poziomu zagrożenia pożarem, małego potencjalnego obciążenia ciągów wyjściowych obciążeniem załogi oraz fizycznej i psychicznej kondycji osób przebywających w budynku (co jest istotne szczególnie w placówkach ochrony zdrowia).

2. Wyjście to drzwi prowadzące bezpośrednio lub przez chronione przejście na zewnątrz, na poziomie gruntu. Mogą to być bramy, klatki schodowe, korytarze, rampy, zamknięte schody ruchome i ruchome chodniki w budynkach. Podczas projektowania wyjść bardzo ważne jest, aby prowadziły one na przeciwległe krańce budynku, muszą zatem zostać rozmieszczone na planie w wystarczającej odległości od siebie.

3. Ostatnia część systemu wyjścia to miejsce przemieszczenia się po opuszczeniu budynku. Jest to lokalizacja, do której osoby przebywające w budynku dostają się po przekroczeniu wyjścia.

Idealnie, gdy obszar ten znajduje się na zewnątrz budynku, ale może to być przejście pomiędzy częściami budynku, chronione przez zraszacze pożarowe lub oddzielone od innych obszarów na tym samym piętrze, charakteryzujących się konstrukcją o dużej odporności ogniowej. Obszar ten powinien zapewnić wystarczająco dużo przestrzeni, biorąc pod uwagę liczbę prowadzących do niego wyjść, a także zapewniać ochronę przed promieniowaniem cieplnym lub spadającym gruzem. Jeśli obszar odprowadzania osób nie jest dostatecznie bezpiecznym miejscem, należy przebyć kolejne przejście.

Kolejnym istotnym czynnikiem w planowaniu i projektowaniu budynków pod kątem ewakuacji i jej potrzeb 3 T.-S. Shen: Building Planning Evaluations for Emergency Evacuation, p. 6–7: https://web.wpi.edu/Pubs/ETD/Available/ etd-0503103-114955/unrestricted/shen.pdf.

50

jest stosowne wyliczenie czasu niezbędnego na jej przeprowadzenie. Kalkulacje powinny zostać poczynione w odniesieniu do trzech sytuacji4: 1. ewakuacja w normalnych warunkach: ewakuacja odbywa się przy dobrej widoczności oraz przestrzeń ciągu wyjścia nie jest w żaden sposób zablokowana, a każda osoba opuszczająca budynek idzie z maksymalną prędkością (wśród osób ewakuowanych nie ma osób niepełnosprawnych lub z ograniczeniami ruchowymi); 2. ewakuacja w normalnych warunkach, z wyjątkiem niektórych obszarów: np. w wypadku trzęsienia ziemi – zablokowane mogą być niektóre przestrzenie, zatem ewakuacja będzie trwała dłużej niż w normalnych warunkach; 3. ewakuacja w sytuacji dynamicznej utraty dostępu do przejść/pomieszczeń: np. w wypadku pożaru, kiedy ogień i dym mogą odcinać różne obszary budynku w trakcie tej samej ewakuacji; jest to najtrudniejszy rodzaj ewakuacji, a przewidywanie czasu ewakuacji staje się niezwykle utrudnione.

Biorąc pod uwagę powyższe uwarunkowania ewakuacji, wśród istotnych kwestii, które powinny zostać uwzględnione przy projektowaniu budynków pod kątem stworzenia możliwości sprawnej ewakuacji, znajdują się następujące: 1. projektowanie powinno uwzględniać fakt, iż procedura ewakuacji powinna być sprawna i łatwa do przeprowadzenia, tak aby jak najbardziej skrócić czas jej trwania; 2. systemy ewakuacyjne muszą być zaprojektowane w oparciu o charakter zagrożeń i wyzwań, które mogą pojawić się na terenie danego obiektu i są dla niego istotne; 3. wyjścia ewakuacyjne powinny być wielopoziomowe i powinny umożliwiać ewakuację zarówno w płaszczyźnie horyzontalnej, jak i wertykalnej; 4. rozmieszczenie ważnych funkcji realizowanych przez organizację zajmującą budynek powinno uwzględniać zagrożenia i podatności oraz możliwości ewakuacji; 5. krytyczne funkcje obiektu powinny być planowane w sposób uwzględniający więcej niż jedną opcję ich realizacji oraz być na tyle elastyczne, aby istniała możliwość ich podtrzymywania w trakcie masowych katastrof; 6. optymalne jest łączenie budynków ze sobą na różnych poziomach/piętrach w kompleksowym projekcie obiektu, składającego się z więcej niż jednego budynku, aby w miarę możliwości unikać pionowej ewakuacji; 7. istotne jest zapewnienie wielu punktów dostępu (w miarę istniejących możliwości) do miejsca, w którym gromadzą się osoby ewakuowane, aby sprawnie zapewnić dalszy transport;

4

Ibidem, p. 5.

SEC&AS

EWAKUACJA 8. lokalizacja lądowiska (w wypadku wyposażonych w nie placówek ochrony zdrowia) powinna być zaplanowana z uwzględnieniem potencjalnych zagrożeń: ■ w przypadku pożaru czy trzęsienia ziemi śmigłowiec jest dobrym narzędziem ewakuacji, jeżeli podczas ewakuacji będzie znajdował się w bezpiecznej odległości od budynków, ■ w czasie trzęsienia ziemi należy unikać użytkowania lądowisk wodnych, ■ czasami dach szpitalny jest jedynym wyborem, ale w miarę możliwości należy rozważyć ewakuację także garażem i sprawdzić połączenia z innymi budynkami; 9. obiekt powinien mieć dwa typy miejsc gromadzenia osób ewakuowanych − wewnątrz budynku i poza budynkiem: a. wewnątrz budynku: ■ każde bezpieczne miejsce może zostać uznane za obszar gromadzenia się podczas katastrofy, ■ miejsce gromadzenia osób powinno znajdować się w pobliżu wyjścia, co może sprawniej zapewnić dalszą ewakuację, ■ w budynkach wysokich powinno być wiele obszarów gromadzenia się, na różnych piętrach − zwiększa to bezpieczeństwo i skraca czas dotarcia; b. na zewnątrz budynku: ■ miejsce powinno być wybrane z uwzględnieniem potencjalnych zagrożeń, np. pożaru lub eksplozji, powinno znajdować się w bezpiecznej odległości od budynku, ■ może to być parking, taras lub dach, ■ w przypadku placówek ochrony zdrowia optymalnie może być wyposażone w urządzenia chroniące przed słońcem lub deszczem; 10. konstrukcja klatki schodowej powinna uwzględniać promień skrętu i możliwości przemieszczania różnych specjalistycznych sprzętów do transportu osób poszkodowanych, np. noszy lub wózków inwalidzkich; 11. zasilanie awaryjne powinno być zabezpieczone przed jak największą liczbą zagrożeń; 12. urządzenia, takie jak system komunikacyjny, oświetlenie, oznakowanie lub zegar, powinny być zaprojektowany z wykorzystaniem dwóch źródeł zasilania: energii elektrycznej i baterii akumulatorów; 13. latarki powinny znajdować się we wszystkich klatkach schodowych z właściwym systemem zamontowania.

Sposób reagowania osób w sytuacjach wymagających ewakuacji zależy w znacznej mierze od zróżnicowanych czynników, w tym szczególnie od5: 5 Designing Buildings to Cope with Emergencies: Findings from Case Studies on Exit Preferences. “Buildings”, vol. 3, 2013, p. 442–461: www.mdpi.com/2075-5309/3/2/442/pdf.

6/2017

■ ■ ■ ■

znajomości dróg ewakuacyjnych, odległości od wyjścia, widoczności wyjść ewakuacyjnych, oznakowania, ruchu innych ludzi, stopnia przygotowania członków zespołu odpowiedzialnych za ewakuację, ■ przeszkód na trasie do wyjścia, ■ kolejki do wyjścia.

Projekty budynków mogą służyć łagodzeniu skutków katastrof oraz usprawnianiu procesu ewakuacji, jeśli te czynniki zostaną szczegółowo zbadane w celu opracowania wytycznych dotyczących rozwiązań projektowych dla różnych typów budynków, okoliczności i wydarzeń w nagłych wypadkach. Nadmierne uzależnienie od standardów może ograniczyć zdolność projektantów do pełnego wyrażania swoich pomysłów projektowych lub opracowania lepszych rozwiązań projektowych w konkretnych przypadkach. Może także zniechęcać ich do wyszukiwania i pogłębienia zrozumienia kwestii bezpieczeństwa, jakie mogą być specyficzne dla ich projektu6. Ta nadmierna zależność może również stanowić zagrożenie, ograniczając ich poczucie odpowiedzialności, powodując nieefektywność, pozwalając im na unikanie problemów z projektem, ponieważ nie są one określone w normach lub kodeksach postępowania.

■

■

6

Ibidem.

Krzysztof Liedel Doktor w specjalności zarządzanie bezpieczeństwem, prawnik, specjalista w zakresie terroryzmu międzynarodowego i jego zwalczania Od redakcji: Autor jest ekspertem w zakresie analizy informacji, szczególnie w obszarze analizy decyzyjnej. Stażysta w Narodowym Centrum Kontrterrorystycznym w USA. Były naczelnik Wydziału ds. Przeciwdziałania Zagrożeniom Terrorystycznym Departamentu Bezpieczeństwa Publicznego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, były dyrektor Departamentu Prawa i Bezpieczeństwa Pozamilitarnego Biura Bezpieczeństwa Narodowego. Kierownik Instytutu Analizy Informacji Collegium Civitas, Dyrektor Centrum Badań nad Terroryzmem CC. Wykładowca Collegium Civitas i Uniwersytetu Warszawskiego.

Autor i współautor wielu publikacji na temat terroryzmu międzynarodowego i jego zwalczania, a także na temat analizy informacji.

51

SEC & FIRE

Certyfikacja systemów (zestawów wyrobów) zabezpieczeń przeciwpożarowych – wyraźna potrzeba odbiorców Grzegorz MROCZKO

K

omponenty systemów zabezpieczeń przeciwpożarowych1 z uwagi na ich znaczenie dla bezpieczeństwa pożarowego są badane, certyfikowane i dopuszczane. Producenci wyrobów, szukając przewag rynkowych, m.in. poszukują możliwości podniesienia jakości, funkcjonalności, skuteczności i wartości oferowanych wyrobów i systemów.

Kolejnym krokiem w tym kierunku jest certyfikacja nie tylko komponentów, ale również zestawów wyrobów, tj. kompletnych systemów zabezpieczeń przeciwpożarowych.

Jest to wyraźna potrzeba rynku, pochodzącą od jego uczestników – inwestorów i odbiorców końco Jako zabezpieczenia przeciwpożarowe autor rozumie systemy lub zestawy zebrane w grupie pod nazwą: „Stałe urządzenia przeciwpożarowe (wyroby do wykrywania i sygnalizacji pożaru, wyroby do kontroli rozprzestrzeniania ciepła i dymu oraz tłumienia wybuchu, systemy ewakuacyjne)”, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Infrastruktury i Budownictwa z dn. 17 listopada 2016 r. w sprawie sposobu deklarowania właściwości użytkowych wyrobów budowlanych oraz sposobu znakowania ich znakiem budowlanym. Dz. U. 2016, poz. 1966.

1

Poziom 1

Poziom 2

Poziom 3

Badania wybranych właściwości wyrobu

Badania wszystkich właściwości wyrobu

Badania wszystkich właściwości zestawu wyrobów

wych. Sam obowiązek certyfikacji systemów istnieje w prawie dla wybranych systemów zabezpieczeń przeciwpożarowych od 2004 r. Można jednak w pewnym sensie uznać, że powyższy wymóg był „martwy”, podobnie jak praktyka z nim związana. Kierunek ten jak dotąd nie był w pełni dostrzegany – rynek skupiony był na ocenie komponentów.

WYMIAR PRAKTYCZNY OCENY ZESTAWÓW WYROBÓW – WARTOŚĆ DODANA DLA RYNKU

Certyfikacja systemów zabezpieczeń przeciwpożarowych to droga do potwierdzenia wzajemnej kompatybilności komponentów oraz funkcjonalności i skuteczności działania systemu z nich zbudowanego, np.: ■ system sygnalizacji pożarowej wykrywa pożar i odpowiednio go sygnalizuje (posiada skuteczność detekcji i alarmowania), ■ dźwiękowy system ostrzegawczy zapewnia właściwą sygnalizację zagrożenia i zrozumiałość komunikatów (posiada skuteczność ostrzegania), ■ system wentylacji pożarowej reaguje na sygnał alarmowy i odpowiednio wysterowuje i zasila siłowniki, wentylatory i inne elementy systemu i umożliwia skuteczne oddymianie określonej przestrzeni (posiada skuteczność oddymiania) itp.

Wartość dodana oceny zestawów to sprawdzenie i potwierdzenie jego bardzo istotnych właściwości2 oraz spełnienia wymagań technicznych systemów zabezpieczeń, w tym np.: ■ kompatybilność techniczna – potwierdzenie, że komponenty systemu są ze sobą kompatybilne, Właściwości są uzależnione m.in. od rodzaju, budowy i przeznaczenia systemu.

2

▌ Rys. 1. Poziomy oceny wyrobów

52

SEC&AS

CERTYFIKACJA

Kompatybilność

Funkcjonalność

Niezawodność

Trwałość

▌ Rys. 2. Istotne właściwości wymagania zestawu wyrobów, oceniane w procesie certyfikacji zestawu wyrobów

mogą ze sobą poprawnie współpracować i możliwe jest zbudowanie z nich poprawnie działającego systemu; ■ funkcjonalność systemu – potwierdzenie, że system działa poprawnie w określonych ramach czasowych i posiada skuteczność działania (np. detekcji, alarmowania, oddymiania, różnicowania ciśnienia, gaśniczą itp.); ■ niezawodność systemu – test niezawodności jest badaniem zmęczeniowym komponentów, polega na wielokrotnym wzbudzaniu systemu do stanu alarmowania (pozycji pożarowej) i powrotu do stanu dozorowania (np. 1000, 10 000 cykli); ■ trwałość systemu – sprawdzenie poprawności zadziałania/wysterowania/przejścia do pozycji pożarowej komponentów systemu (w tym czasu tego przejścia) po badaniu niezawodności. Podczas testu trwałości powtarzane są badania przeprowadzone podczas testu funkcjonalności. Test ten potwierdza zdolność urządzenia do utrzymania deklarowanych właściwości po przeprowadzeniu badania niezawodności. Pozwala również na wykrycie wszelkich odchyłek i zmian w funkcjonowaniu urządzeń wynikających ze zużycia komponentów.

Takiemu sprawdzeniu i zmęczeniu nie poddaje się technicznych systemów zabezpieczeń podczas prób odbiorowych w budynkach, bo nie ma do tego warunków ani czasu.

Krajowe certyfikaty stałości właściwości użytkowych dla zestawów wyrobów mogą być wydane w momen-

cie, kiedy wszystkie komponenty zestawu posiadają własne certyfikaty – jeżeli takie są dla nich wymagane – oraz zestaw jako całość spełnia wymagania określone w Krajowej Ocenie Technicznej dla zestawu.

WYMIAR FORMALNY3

W rozporządzeniu Ministra Infrastruktury i Budownictwa z dn. 17 listopada 2016 r. w sprawie sposobu deklarowania właściwości użytkowych wyrobów budowlanych oraz sposobu znakowania ich znakiem budowlanym (Dz. U. 2016, poz. 1966), w Załączniku nr 1, w grupie 10, wymieniono komponenty i zestawy wyrobów objęte obowiązkiem sporządzania krajowej deklaracji właściwości użytkowych oraz wymagane dla tych grup krajowe systemy oceny i weryfikacji stałości właściwości użytkowych. Zestawy oznaczone kolorem czerwonym nie były wymienione we wcześniejszym rozporządzeniu, z 2004 r., a zatem dla nich obowiązek oceny powstanie z dniem 01.07.2018 r.4.

3 Dokument wydawany na podstawie rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dn. 20 czerwca 2007 r. w sprawie wykazu wyrobów służących zapewnieniu bezpieczeństwa publicznego lub ochronie zdrowia i życia oraz mienia, a także zasad wydawania dopuszczenia tych wyrobów do użytkowania. Dz. U. 2007, nr 143, poz. 1002 z późn. zm.

4 Zgodnie z §14 rozporządzenia Ministra Infrastruktury i Budownictwa z dn. 17 listopada 2016 r. w sprawie sposobu deklarowania właściwości użytkowych wyrobów budowlanych oraz sposobu znakowania ich znakiem budowlanym. Dz. U. 2016, poz. 1966.

Certyfikat dla zestawu wyrobów (np. systemu sygnalizacji pożarowej) Krajowa Ocena Techniczna dla zestawu – opisuje zestaw, w tym jego konfigurację i funkcje, – stawia wymagania dla komponentów i zestawu.

Przebadane i certyfikowane komponenty

Przebadany zestaw – kompatybilność – funkcjonalność – niezawodność – trwałość

▌ Rys. 3. Właściwości i wymagania zestawu wyrobów, oceniane w procesie certyfikacji zestawu wyrobów

6/2017

53

SEC & FIRE ▌ Tabela 1. Wymagane dokumenty i znakowanie dla wyżej wymienionych zestawów wyrobów/systemów zabezpieczeń przeciwpożarowych

Certyfikat

Krajowy certyfikat stałości właściwości użytkowych na zgodność z Krajową Oceną Techniczną CNBOP-PIB dla zestawu wyrobów, np. systemu sygnalizacji pożarowej

Badania zestawu wg stanowiska określonego przez Jednostkę Oceny Technicznej

Uzyskanie Krajowej Oceny Technicznej

Wymagany rodzaj deklaracji i znakowanie wyrobu

Świadectwo dopuszczenia3

Krajowa deklaracja właściwości użytkowych

Nie objęte obowiązkiem uzyskania

Ocena Zakładowej Kontroli Produkcji

Uzyskanie Krajowego Certyfikatu Stałości Właściwości Użytkowych

Nadzór nad certyfikatem (Ocena ZKP w nadzorze)

▌ Rys. 4. Etapy procesu oceny i weryfikacji stałości właściwości użytkowych systemów zabezpieczeń przeciwpożarowych

Wymienione zestawy wyrobów to: 1. Systemy sygnalizacji pożarowej – zestawy: a. zestawy sygnalizacyjno-alarmowe, b. zestawy sygnalizacji pożarowej, c. systemy alarmowe, d. systemy transmisji alarmów pożarowych; 2. Systemy tłumienia i gaszenia pożaru – zestawy: a. hydranty wewnętrzne, b. instalacje hydrantowe suche i nawodnione, c. zestawy instalacji tryskaczowych, zraszaczowych i mgły wodnej, d. zestawy gaśnicze pianowe, e. zestawy gaśnicze proszkowe, f. zestawy gaśnicze gazowe (w tym systemy gaśnicze z CO2), g. zestawy gaśnicze aerozolowe, h. zestawy do gaszenia iskier, i. zestawy do redukcji stężenia tlenu; 3. Systemy zabezpieczenia przed wybuchem – zestawy 4. Systemy kontroli rozprzestrzeniania dymu i ciepła – zestawy: a. zestawy do odprowadzania dymu i ciepła, b. zestawy do różnicowania ciśnienia, c. zestawy do sterowania odcięciami przeciwpożarowymi; 5. Systemy ewakuacyjne – zestawy: a. systemy awaryjnego oświetlenia ewakuacyjnego, b. systemy zarządzania otwarciem wyjść na drogach ewakuacyjnych, c. zestawy do ewakuacji; 6. Przeciwpożarowe wyłączniki prądu – zestawy.

Dla tych zestawów wskazano system 1. oceny i weryfikacji stałości właściwości użytkowych – jest to system oceny, który opiera się na badaniach zestawu, ocenie zakładowej kontroli produkcji, certyfikacji zestawu oraz nadzorze w postaci oceny zakładowej kontroli produkcji. Ponieważ dla większości systemów zabezpieczeń przeciwpożarowych (jako zestawów wyrobów) nie opublikowano europejskich norm zharmonizowanych ani polskich norm – wymagania 54

dla zestawów są określane w Krajowych Ocenach Technicznych.

PODSUMOWANIE

W ocenie CNBOP-PIB rynek zabezpieczeń przeciwpożarowych w Polsce jest gotowy do certyfikacji nie tylko komponentów, ale również kompletnych systemów.

W tym zakresie gotowe jest na pewno CNBOP-PIB, jako Krajowa Jednostka Oceny Technicznej i Jednostka Certyfikująca z własnymi laboratoriami badawczymi.

Zdaniem CNBOP-PIB zarówno certyfikacja komponentów, jak i zestawów jest spełnieniem wymagań przepisów. Ocena kompletnych zestawów ma pewną przewagę nad certyfikacją komponentów – weryfikuje poprzez badania działanie całego zestawu. Istotny przy tym jest oczywiście zakres tego sprawdzenia – co badano, co potwierdzono i jaką pewność daje to sprawdzenie.

Od strony technicznej, w tym oczekiwanej funkcjonalności, niezawodności i skuteczności działania dla użytkowników końcowych/odbiorców systemów zabezpieczeń przeciwpożarowych, preferowanym kierunkiem jest ocena i badanie zestawów.

Literatura [1.] Rozporządzenie Ministra Infrastruktury i Budownictwa z dn.

17 listopada 2016 r. w sprawie sposobu deklarowania właściwości użytkowych wyrobów budowlanych oraz sposobu znakowania ich znakiem budowlanym. Dz. U. 2016, poz. 1966.

[2.] Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dn. 11 sierpnia 2004 r. w sprawie sposobów deklarowania zgodności wyrobów budowlanych oraz sposobu znakowania ich znakiem budowlanym.

Dz. U. 2004, nr 198, poz. 2041 z późn. zm.

mł. bryg. mgr inż. Grzegorz MROCZKO Starszy specjalista Zakładu Ocen Technicznych Centrum Naukowo-Badawczego Ochrony Przeciwpożarowej – Państwowy Instytut Badawczy

SEC&AS

BEZPIECZEŃSTWO POŻAROWE

Funkcjonowanie urządzeń i instalacji przeciwpożarowych w warunkach pożaru Edward Skiepko 6/2017

55

SEC & FIRE Jakie są określone w przepisach wymagania dla działania poszczególnych elementów lub instalacji?

■ Czy zasilając dany element instalacji lub zapewniając przekaz sygnału, stosujemy jedną czy dwie drogi zasilania/transmisji?

Klasycznym przykładem elementów, które wymagają zasilania w warunkach pożaru, są sygnalizatory akustyczne. Wykonane z tworzywa, ulegają zniszczeniu w pierwszych minutach pożaru, często nawet mogą nie zadziałać, bo uwzględniając czasy opóźnienia (T1 – potwierdzenia, T2 – weryfikacji i T3 – opóźnienia sterowania), mogą zostać uruchomione np. po 5 min od wykrycia pożaru. Jednak zastosowanie kabli i puszek przyłączeniowych pozwala na działanie pozostałych urządzeń przy uszkodzeniu nawet kilku sygnalizatorów.

Określając na podstawie wspomnianego przepisu rzeczywisty czas działania, mamy dwa przypadki: 1. Urządzenie ma działać przez określony czas w warunkach pożaru – tam, gdzie nie ma SSUGW, czas jego działania uzależniony jest od rodzaju instalacji i wymagań szczegółowych, przy czym nie jest określony ani minimalny, ani maksymalny czas działania (pozostaje wiedza techniczna i przepisy szczegółowe).

2. Nie jest istotny czas działania w warunkach pożaru, dlatego że zastosowano SSUGW i będzie on wynosił zawsze min. 30 min.

Zapis dotyczący ograniczenia czasu zasilania i przekazu sygnału do 30 min nie jest precyzyjny, w domyśle należy przyjąć, że jeżeli kable przebiegają przez daną strefę pożarową i jest ona chroniona SSUGW, to zespoły kablowe mogą posiadać klasyfikację E30.

Problemem jest natomiast określenie czasu dostawy energii dla urządzeń przeciwpożarowych, dla których nie jest on doprecyzowany w przepisach szczegółowych: ■ sygnalizacji akustycznej w instalacji sygnalizacji pożarowej – ze względu na zastosowane sygnalizatory i czas podtrzymania w stanie alarmu przyjąć należy 30 min; ■ zasilania napowietrzania mechanicznego klatki schodowej – podobnie jak w przypadku sygnalizacji akustycznej oraz analizując warunki techniczno-budowlane, czas ten określić należy na 30 min; ■ zasilania dla bram napowietrzających – w tym wypadku przewidzieć należy układ kontrolno-czasowy, który odłącza zasilanie w przypadku otwarcia bramy lub po upływie określonego czasu – 30 lub 0 min; ■ sterowania przeciwpożarowym wyłącznikiem prądu – z reguły jego wyłączenie powinno nastąpić w pierwszych minutach po wykryciu pożaru, a więc 30 min; ■ obwody zasilania i sterowania w systemach oddymiania: – linie przycisków oddymiania umieszczonych na klatkach schodowych i w halach – 0 min, – linie przycisków oddymiania umieszczonych poza klatkami schodowymi i halą – 30 min, ■

▌ Rys. 1. Zasada zapewniania ciągłości zasilania w obwodach alarmowych

CZAS DZIAŁANIA URZĄDZEŃ PRZECIWPOŻAROWYCH

Najważniejszy zapis dotyczący czasu funkcjonowania instalacji w warunkach pożaru znajduje się w Rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dn. 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie. Zgodnie z zapisami w §181 ust. 3: „Przewody i kable elektryczne oraz światłowodowe wraz z ich zamocowaniami, zwane dalej «zespołami kablowymi», stosowane w systemach sterowania i zasilania urządzeniami służącymi ochronie przeciwpożarowej, powinny zapewnić ciągłość dostawy energii elektrycznej lub przekazu sygnału przez czas wymagany do uruchomienia i działania urządzenia […]”, przy czym można go ograniczyć do 30 min, o ile zespoły kablowe znajdują się w obrębie przestrzeni chronionych stałymi samoczynnymi urządzeniami gaśniczymi wodnymi (SSUGW).

Analiza przepisu wskazuje na ważną kwestię – mianowicie to nie urządzenia czy elementy instalacji mają działać w warunkach pożaru, tylko należy zapewnić ciągłość zasilania i przekazu sygnału (co często mylone jest właśnie z czasem działania instalacji). Należy zatem zmienić nieco podejście i zastanowić się nad odpowiedziami na następujące pytania: ■ Z jaką instalacją mamy do czynienia?

■ Czy konieczność funkcjonowania w warunkach pożaru dotyczy wszystkich obwodów, czy tylko wybranych?

■ Ile czasu ma działać zasilany lub sterowany element?

■ Kiedy następuje jego uruchomienie?

■ Co możemy zrobić, aby w przypadku uszkodzenia jednego lub kilku zasilanych elementów instalacji inne mogły nadal działać?

■ Czy zapewniliśmy odpowiednio wykonaną instalację od źródła zasilania do odbiorników? Czy mamy zastosowane: zespoły kablowe, wydzielenia pożarowe i właściwie usytuowane urządzenie lub jego element?

56

SEC&AS

BEZPIECZEŃSTWO POŻAROWE – zasilanie siłowników – następuje uruchomienie systemu w początkowej fazie powstania pożaru (alarm I stopnia), można więc przyjąć, że zabezpieczamy kable przed uszkodzeniami lokalnymi, wywołanymi wzrostem temperatury: na klatce schodowej, w hali oraz w przypadku uruchomienia po zwłoce (np. alarm II stopnia) – 30 min; ■ nie ma konieczności stosowania kabli ognioodpornych zasilających i sterujących urządzenia w obrębie jednego pomieszczenia (strefy pożarowej), jeśli są tam umieszczone wszystkie urządzenia, np. szafa DSO, zasilacz, mikrofon; centrala SSP, moduły sterujące, sygnalizatory; pompownia pożarowa – szafa sterująca, pompy, centrala; ■ nie ma konieczności stosowania kabli ognioodpornych w instalacjach oświetlenia awaryjnego, za wyjątkiem rozwiązań z centralną baterią (zgodnie z normą PN-HD 60364-5-56).

Przepisy nie uwzględniają urządzeń przeciwpożarowych funkcjonujących w warunkach pożaru, a jedynie zasilanie urządzeń w warunkach pożaru.

W świetle wymagań przepisów pośrednio związanych z czasem działania urządzeń należy zwrócić uwagę na jeszcze jedno zagadnienie: „Ust. 5: Przewody i kable elektryczne w obwodach urządzeń alarmu pożaru, oświetlenia awaryjnego i łączności powinny mieć klasę PH odpowiednią do czasu wymaganego do działania tych urządzeń, zgodnie z wymaganiami Polskiej Normy dotyczącej metody badań palności cienkich przewodów i kabli bez ochrony specjalnej stosowanych w obwodach zabezpieczających”1.

Najważniejszy problem tego zapisu dotyczy sformułowania „urządzenia alarmu pożaru”, które nie funkcjonuje powszechnie i którego znaczenia nie definiuje żaden przepis czy norma. Brak interpretacji takiego zapisu spowodował powstanie projektów, w których linie dozorowe czujek i ręcznych ostrzegaczy zaprojektowano przewodami PH30/90, które zgodnie z zapisem rozporządzenia należy te instalować w odpowiednich ognioodpornych trasach kablowych lub mocować specjalnymi uchwytami.

Postępowanie takie wydaje się bezzasadne, a projekty te trudne lub wręcz niemożliwe do wykonania ze względów instalacyjnych. Należy zwrócić uwagę na średnicę zewnętrzną przewodu i promień gięcia, które w przypadku kabli ognioodpornych są znacząco większe, w związku z czym należy uwzględnić możliwość wprowadzenia i podłączenia przewodów do elementów liniowych.

Kolejny problem – idąc tropem wymogów rozporządzenia – jeżeli mamy przewody ognioodporne w pętlach dozorowych i z założenia mają one funkcjonować w czasie pożaru, to będą one poddane wszystkim niekorzystnym zjawiskom, jakie występu1 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dn. 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, Dz.U. 2002, nr 75, poz. 690.

6/2017

ją w przewodach narażonych na działanie wysokich temperatur: ■ zmianom rezystancji, ■ wzrostowi upływności wzajemnej pomiędzy żyłami, a także uziemionym podłożem, ■ zmianom transmisyjnym – przesyłanie sygnałów i danych między nadajnikiem (źródłem sygnałów) a odbiornikiem odbywa się po torach transmisyjnych, z których każdy składa się z dwóch żył tego samego kabla. Transmisji sygnałów towarzyszy ich tłumienie i zniekształcanie, jednak w przypadku sygnału, który dociera do odbiornika, powinny być one na tyle niewielkie, aby sygnał pozostał czytelny i mógł być bezbłędnie identyfikowany przez odbiornik. Kable łączące elementy systemu nie są badane na takie odkształcenia sygnału.

W rezultacie zainstalowane elementy i tak mogą nie zapewnić celu nadrzędnego – funkcjonowania instalacji w warunkach pożaru.

▌ Rys. 2. Różnica pomiędzy zasilaniem urządzeń przeciwpożarowych a urządzeniami przeciwpożarowymi

Rozpatrując cytowany zapis rozporządzenia, warto podkreślić, że można zastosować kable, ale o podwyższonej odporności na działanie ognia i niekoniecznie z systemami mocowań. Natomiast elementy sterujące i działające po czasie „0” powinny być albo umieszczone w strefie, której nie obsługują, przy zachowaniu wydzielenie (R)EI60, albo w obudowach ognioodpornych.

ZMIANA REZYSTANCJI ŻYŁ W WARUNKACH POŻARU

Norma DIN 4102:12 określa w załączniku „A”, że do instalacji kablowych ze zintegrowanym podtrzymaniem funkcji należy zastosować w przybliżeniu temperatury pomieszczenia jako temperatury przewodów w momencie utraty funkcjonalności, jeżeli nie istnieją szczególne zaświadczenia.

57

SEC & FIRE

▌ Rys. 4. Przykład wykorzystania symulacji do oceny przydatności kabli ognioodpornych dla systemu oddymiania

▌ Rys. 3. Porównanie obliczonych i zmierzonych współczynników zmiany rezystancji

Przy doborze przewodów funkcjonujących w czasie pożaru niewątpliwie jest to ważne, o czym można przeczytać w licznych publikacjach. Często zdarzają się wątpliwości związane z wymiarowaniem przekrojów kabli oraz doborem współczynników zmiany rezystancji. Z tego względu obliczanie zmiany rezystancji2 należy uznać za ostateczność, to producenci powinni określić, z jakimi wartościami temperatur żyły przewodu mamy do czynienia. Jak pokazują zapisy normy3 oraz przeprowadzone badania, zdarzają się sytuacje, w których teoretyczne obliczenia pokazują, że przy 30 min temperatura przewodu wynosi ok. 830°C, a przy 90 min – nawet ponad 1000°C. W wyniku pomiarów stwierdzono, iż wartości przedstawiają się jednak znacząco inaczej (rys. 3)4.

Z kolei norma SEP E-0055 również powiela wymagania DIN 4102:12, lecz w treści odnosi się do wskazania metody obliczeń zmiany rezystancji, wskazuje na konieczność uwzględnienia zmiany rezystancji żył kabli, „których funkcjonowanie jest wymagane w warunkach pożaru”. Problem stanowi jednak fakt, że norma nie wskazuje wprost, jakich instalacji dotyczy i jakie należy N SEP-E-005: Dobór przewodów elektrycznych do zasilania urządzeń przeciwpożarowych, których funkcjonowanie jest niezbędne w czasie pożaru.

2

DIN 4102-12: Zachowanie się materiałów i elementów budowlanych pod wpływem ognia. Podtrzymywanie funkcji urządzeń w czasie pożaru. Wymagania i badania.

3

4

Materiały informacyjne firmy Dätwyler Cables.

N SEP-E-005: Dobór przewodów elektrycznych do zasilania urządzeń przeciwpożarowych, których funkcjonowanie jest niezbędne w czasie pożaru.

5

58

przyjąć czasy ich działania oraz temperatury pracy.

Jest to więc określenie na tyle ogólne, że może się ono odnosić zarówno do kabli sygnałowych, jak i do zasilających i energetycznych. Generalnie założenie jest słuszne, tylko nie uwzględniono, że część instalacji nie może funkcjonować lub nie funkcjonuje w przewidzianych w normie temperaturach, a więc może być narażona miejscowo na skutki pożaru. Nie można jednak zakładać, że np. w całej strefie PM o powierzchni kilku tysięcy m2 będziemy mieli temperaturę 880OC dla 30 min lub 980OC dla 90 min, zwłaszcza że stosując złagodzenia (SSUGW i urządzenia oddymiające), można wykonać budynek w klasie E odporności ogniowej, np. w konstrukcji stalowej niezabezpieczonej ogniowo, lub nie ograniczać powierzchni strefy pożarowej.

Dla takich budynków temperatury krytyczne wynoszą ok. 400–500OC, a więc dużo poniżej wartości z badań normowych. Rozwiązaniem tego problemu mogą być np. symulacje rozprzestrzeniania dymu i ciepła, które precyzyjnie wskażą, z jakimi wartościami temperatur mamy do czynienia i na jakim obszarze.

Nasuwa się więc pytanie: „Co zrobić, kiedy w budynku nie ma elementów konstrukcyjnych o odporności ogniowej odpowiadającej klasie podtrzymania funkcji zespołu kablowego?”. Odpowiedź może zawierać inne pytanie: „Dlaczego dana konstrukcja ma taką klasę odporności ogniowej elementów?”.

Zgodnie z przepisami prawa budowlanego budynki projektowane są i wykonywane w określonych klasach odporności pożarowej. Klasa odporności zależy m.in. od poniższych czynników: ■ wysokości budynku, ■ kategorii zagrożenia ludzi, ■ ilości zgromadzonych materiałów palnych, inaczej gęstości obciążenia ogniowego.

W zależności od klasy odporności pożarowej budynku elementy konstrukcyjne powinny spełniać klasę odporności ogniowej.

Problem braku elementów o określonej odporności ogniowej dotyczy głównie budynków wykonanych w klasie D i E odporności ogniowej: budynków produkcyjno-magazynowych jednokondygnacyjnych i niskich o gęstości obciążenia ogniowego do 1000 MJ/m2 oraz budynków mieszkalnych (ZLIV) niskich (do 12 m). Pozostałe przypadki, kiedy dopuszcza się przyjęcie klasy D i E odporności ogniowej, dotyczą złagodzeń uzyskiwanych poprzez zastosowanie instalacji oddymiających i stałych urządzeń gaśniczych wodnych. Zastosowanie tych instalacji powoduje zmniejszenie temperatury w budynku SEC&AS

BEZPIECZEŃSTWO POŻAROWE poprzez odprowadzenie gorących dymów i gazów pożarowych oraz samoczynny proces gaszenia.

Dzięki temu konstrukcja budynku mogą przetrwać dość długo w warunkach pożaru. Przyjęcie klasy D i E odporności ogniowej w budynkach PM o Qd do 1000 MJ/m2 wynika z faktu, iż spalanie zgromadzonego materiału nie jest w stanie wytworzyć takiej ilości ciepła, która mogłaby zagrozić konstrukcji budynku.

Istotny jest również fakt, iż znaczna część takich budynków nie wymaga szczególnych instalacji funkcjonujących w czasie pożaru. Żaden przepis nie zwalnia od układania kabli w budynkach wykonanych w klasie D i E odporności ogniowej za pomocą systemów odpornych na działanie ognia. Rozpatrując takie przypadki, należy więc przede wszystkim dobrać odpowiednie systemy mocowań (np.

HILTI, NIEDAX, BAKS itd.), uwzględniające rodzaj podłoża, na którym prowadzona będzie instalacji.

Znaczna część elementów wchodzących w skład urządzeń przeciwpożarowych nie jest przygotowana do pracy w warunkach narażenia na działanie pożaru.

Aby więc zapewnić ich działanie, należy zastosować odpowiednie rozwiązania techniczne lub budowlane, np. zapewnić działanie urządzenia w początkowej fazie pożaru, kiedy temperatura pożaru jest stosunkowo niska, a więc izolacja przewodu nie ulegnie zniszczeniu.

Często ocenę tego stanu wykonuje się na podstawie np. krzywej normowej. W praktyce przy doborze kabli w garażach i oddymianiu nie powinno się z niej korzystać, gdyż dotyczy pożarów celulozowych w pomieszczeniach, a nie np. w halach wielkokubaturowych i klatkach schodowych. Zatem możliwe jest skorzystanie z niej tylko wówczas, kiedy odwzorowuje pożar w obszarze, w którym on rzeczywiście występuje. Należy zwrócić uwagę na rzeczywiste temperatury, jakie mogą wystąpić w pomieszczeniu, np. korzystając z symulacji komputerowych lub wyznaczonych analitycznie.

KLASYFIKACJA KABLI POD WZGLĘDEM REAKCJI NA OGIEŃ

Klasyfikacja ta kilka lat temu wprowadziła nieco odmienne podejście do zapewnienia przez nie bezpieczeństwa. W przypadku określenia zagrożeń powodowanych przez kable i przewody istotna jest Decyzja Komisji Europejskiej nr 2006/751/WE, nakazująca wprowadzenie Dyrektywy Rady nr 89/106/EWG, w której zawarto kryteria klasyfikacji oraz metody badawcze kabli pod kątem ich reakcji na ogień. Konsekwencją wprowadzenia do stosowania wspomnianych dokumentów jest zaimplementowanie w Polsce normy PN-EN 13501-6:2014-046, zawierającej klasyfikację tzw. euroklas, charakteryzującą reakcję kabli na ogień oraz kryteria dodatkowe w postaci wydzielania dymu, powstawania płonących kropli oraz kwasowości pro-

duktów rozkładu termicznego. Norma określa siedem klas reakcji na ogień kabli: Aca; B1ca; B2ca; Cca; Dca; Eca; Fca. Przedstawione w normie podejście w praktyce sprowadza się do przeprowadzenia badań zgodnie ze zdefiniowanymi i zaproponowanymi metodami badawczymi (tabela 1). Zmieniło to podejście do badań, spowodowało, że przy klasyfikowaniu kabli należy uwzględnić ich cechy pożarowe związane m.in. z określeniem ciepła spalania, wydzielaniem dymu, ale nie z korozyjnością gazów.

WNIOSKI

Analizując przepisy, w tym cytowane rozporządzenie Ministra Infrastruktury, bardzo trudno jest wykonać poprawnie instalację funkcjonującą w warunkach pożaru. Luki w przepisach trzeba uzupełniać o kryterium wiedzy technicznej, co często skutkuje rozbieżnościami w projektowaniu, wykonaniu i późniejszym odbiorze takich instalacji. Często konieczne jest również sięganie do zapisów już nieobowiązujących, które wyjaśniają zagadnienia związane z zasilaniem.

Niewątpliwie w prawie brakuje wskazania celu, jaki mamy osiągnąć, stosując pewne rozwiązania, brak też odpowiedzi, dlaczego robimy tak, a nie inaczej.

Pamiętać trzeba, że generalną zasadą jest zachowanie ciągłości dostawy energii i przekazu sygnału w warunkach pożaru, dlatego na każdym etapie wymagana jest znajomość zasad poprawnego wykonania i analiza potencjalnych zagrożeń mogących wpływać na funkcjonowanie takich instalacji. Ponieważ spotykamy się z różnymi obiektami i systemami, przepisy nie powinny ograniczać i narzucać określonych rozwiązań bez uwzględnienia specyfiki obiektu.

Właściwie wykonana i dostosowana do konkretnych zagrożeń środowiskowych instalacja elektryczna powinna do minimum ograniczać zagrożenia powodowane przez ogień. Samo zjawisko pożaru jest szczególnie groźne wówczas, gdy w zagrożonym obszarze znajdują się ludzie, ich bezpieczeństwo jest wówczas najważniejsze. Dlatego zastosowanie zarówno odpowiednich materiałów i przewodów, jak i rozwiązań techniczno-budowlanych skutecznie może wyeliminować dodatkowe zagrożenia związane z występowaniem gazów i dymów pożarowych.

6 PN-EN 13501-6:2014-04: Klasyfikacja ogniowa wyrobów budowlanych i elementów budynków. Część 6: Klasyfikacja na podstawie wyników badań reakcji na ogień kabli elektrycznych.

6/2017

59

SEC & FIRE ▌ Tabela 1

2a

PN-EN ISO 1716

Badania reakcji na ogień wyrobów – Określanie ciepła spalania brutto (wartości kalorycznej).

Opisana została metoda określania ciepła spalania brutto wyrobów w stałej objętości, w bombie kalorymetrycznej.

Kryteria klasyfikacji: PCS≤2MJ/kg

PN-EN 50399 i

Wspólne metody badania palności przewodów i kabli – Pomiar wydzielania ciepła i wytwarzania dymu przez kable podczas sprawdzania rozprzestrzeniania się płomienia – Aparatura probiercza, procedury, wyniki.

Określono w niej aparaturę i metody badania do oceny pionowego rozprzestrzeniania się płomienia, wydzielania ciepła, wytwarzania dymu i powstawania płonących kropli/cząstek z pionowo zamontowanych wiązek przewodów i kabli elektrycznych lub światłowodowych, w określonych warunkach. Opisana również jest aparatura, stanowisko i sposób wzorcowania urządzeń zainstalowanych do pomiaru wydzielania ciepła i wytwarzania dymu w trakcie badań.

Podane procedury umożliwiają klasyfikację kabli i przewodów w euroklasach: B1ca, B2ca, Cca oraz Dca. Kryteria klasyfikacji: FS≤1.75m; THR≤10MJ; HRR≤20kW; FIGRA≤120W/s

PN-EN 60332-1-2

Badania palności kabli i przewodów elektrycznych oraz światłowodowych – Część 1–2: Sprawdzanie odporności pojedynczego izolowanego przewodu lub kabla na pionowe rozprzestrzenianie się płomienia – Metoda badania płomieniem mieszankowym 1 kW. Określono metodę badania odporności na pionowe rozprzestrzenianie płomienia pojedynczego izolowanego przewodu lub kabla elektrycznego albo kabla światłowodowego, podczas bezpośredniego narażenia na ogień.

Stanowisko to składa się z osłony metalowej o wysokości 1200 mm, szerokości 300 mm i głębokości 450 mm, otwartej tylko z przodu. Źródło zapłonu stanowi palnik propanowy według wymagań PN-EN IEC 60695-11-2, zasilany propanem technicznym o czystości 95% o mocy 1 kW. Badaniu poddaje się próbkę o długości 600±25 mm. Próbka powinna być kondycjonowana w temperaturze 23±50C przez 16 h przy wilgotności 50±20 %.

Kryteria klasyfikacji: H≤425mm

PN-EN 50399 i

Wspólne metody badania palności przewodów i kabli – Pomiar wydzielania ciepła i wytwarzania dymu przez kable podczas sprawdzania rozprzestrzeniania się płomienia -- Aparatura probiercza, procedury, wyniki.

Jak pkt 2a Kryteria klasyfikacji: FS≤1. 5m; THR≤15MJ; HRR≤30kW; FIGRA≤150W/s

PN-EN 60332-1-2

Badania palności kabli i przewodów elektrycznych oraz światłowodowych – Część 1–2: Sprawdzanie odporności pojedynczego izolowanego przewodu lub kabla na pionowe rozprzestrzenianie się płomienia - Metoda badania płomieniem mieszankowym 1 kW Jak pkt 2b Kryteria klasyfikacji: H≤425mm

PN-EN 50399 i

Wspólne metody badania palności przewodów i kabli -- Pomiar wydzielania ciepła i wytwarzania dymu przez kable podczas sprawdzania rozprzestrzeniania się płomienia -- Aparatura probiercza, procedury, wyniki.

Jak pkt 2a Kryteria klasyfikacji: FS≤2m; THR≤30MJ; HRR≤60kW; FIGRA≤300W/s

PN-EN 60332-1-2

Badania palności kabli i przewodów elektrycznych oraz światłowodowych – Część 1–2: Sprawdzanie odporności pojedynczego izolowanego przewodu lub kabla na pionowe rozprzestrzenianie się płomienia – Metoda badania płomieniem mieszankowym 1 kW Jak pkt 2b Kryteria klasyfikacji: H≤425mm

B1ca Bardzo niski udział w pożarze, brak rozprzestrzeniania się ognia z miejsca powstania pożaru

2b

3a

Opis badania

B2ca

3b

4a

4b

60

Cca Limitowany udział w pożarze

Klas. dod.

Produkcja dymu {2,5) i płonące kropelki/cząsteczki (3) oraz kwasowość (4,8)

1

Aca nie przyczynia się do pożaru, znikomy udział w pożarze

Norma badawcza

Produkcja dymu {2,6) i płonące kropelki/ cząsteczki (3) oraz kwasowość (4,8)

Klasyfikacja

Produkcja dymu {2,6) i płonące kropelki/ cząsteczki (3) oraz kwasowość (4,8)

l.p.

SEC&AS

BEZPIECZEŃSTWO POŻAROWE

Klasyfikacja

Norma badawcza

Opis badania

Klas. dod.

PN-EN 50399 i

Wspólne metody badania palności przewodów i kabli – Pomiar wydzielania ciepła i wytwarzania dymu przez kable podczas sprawdzania rozprzestrzeniania się płomienia -- Aparatura probiercza, procedury, wyniki Jak pkt 2a Kryteria klasyfikacji: THR≤70MJ; HRR≤400kW; FIGRA≤1300W/s

PN-EN 60332-1-2

Badania palności kabli i przewodów elektrycznych oraz światłowodowych – Część 1–2: Sprawdzanie odporności pojedynczego izolowanego przewodu lub kabla na pionowe rozprzestrzenianie się płomienia – Metoda badania płomieniem mieszankowym 1 kW Jak pkt 2b Kryteria klasyfikacjiH≤425mm

6

Eca Akceptowalna reakcja na ogień w przypadku małego pożaru

PN-EN 60332-1-2

Badania palności kabli i przewodów elektrycznych oraz światłowodowych – Część 1–2: Sprawdzanie odporności pojedynczego izolowanego przewodu lub kabla na pionowe rozprzestrzenianie się płomienia – Metoda badania płomieniem mieszankowym 1 kW Jak pkt 2b Kryteria klasyfikacji: H≤425mm

7

Fca Brak wymogów dotyczących reakcji na ogień

Brak klasyfikacji

5a Dca Akceptowalny udział w pożarze 5b

Produkcja dymu {2,6) i płonące kropelki/cząsteczki (3) oraz kwasowość (4,8)

l.p.

Oznaczenia: PCS – ciepło spalania brutto; w trakcie badania wg PN-EN 50399 poddaje się je oddziaływaniu palnika gazowego i określa ich reakcję na ogień na podstawie następujących parametrów: HRR – współczynnik szybkości wydzielania ciepła, SPR – współczynnik szybkości wydzielania dymu, THR – całkowita ilość wydzielonego ciepła, TSP – całkowita ilość wydzielonego dymu, FIGRA – współczynnik szybkości rozprzestrzeniania płomienia, powstawanie płonących kropli/cząstek.

(1) Dla wyrobu jako całości, z wyłączeniem materiałów metalicznych, oraz dla wszelkich jego komponentów zewnętrznych (np. osłon).

(2) s1 = TSP1200 ≤ 50 m2 and Peak SPR ≤ 0.25 m2/s; s1a = s1 oraz przepuszczalność zgodna z EN 61034-2 ≥ 80%; s1b = s1 oraz przepuszczalność zgodna z EN 61034-2 ≥ 60% < 80%; s2 = TSP 1200 ≤ 400 m2 oraz maksymalne SPR ≤ 1.5 m2/s; s3 = ani s1, ani s2.

(3) d0 = bez płonących kropelek/cząsteczek 1200 s; d1 = bez płonących kropelek/cząsteczek utrzymujących się dłużej niż 10 s w ciągu 1200 s; d2 = ani d0, ani d1.

(4) EN 50267-2-3: a1 = przewodność < 2.5 μS/mm oraz pH> 4,3; a2 = przewodność < 10 μS/mm oraz pH> 4.3; a3 = ani a1, ani a2. Brak deklaracji = odporność nieokreślona.

(5) Klasa dymu dla klasy kabli B1ca musi zostać określona na podstawie EN 50399 (30 kW źródła ognia).

(6) Klasa dymu dla klas kabli B2ca, Cca, Dca musi zostać określona na podstawie EN 50399 (20,5 kW źródła ognia)

Literatura: 1. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dn. 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, Dz.U. 2002, nr 75, poz. 690.

2. PN-IEC 60331-21:2003: Badania kabli i przewodów elektrycznych poddanych działaniu ognia. Ciągłość obwodu. Część 21: Metody badania i wymagania. Kable i przewody na napięcie znamionowe do 0,6/1,0 kV. 3. PN-IEC 60331-23:2003: Badania kabli i przewodów elektrycznych poddanych działaniu ognia. Ciągłość obwodu. Część 23: Metody badania i wymagania. Elektryczne kable i przewody teleinformatyczne.

4. PN-EN 50200:2016-01: Metoda badania odporności na ogień cienkich przewodów i kabli bez ochrony specjalnej, stosowanych w obwodach zabezpieczających.

5. BS 6387: 2013: Metoda badania odporności na działanie ognia kabli niezbędnych do utrzymania integralności obwodu w warunkach pożarowych.

6. DIN 4102-12: Zachowanie się materiałów i elementów budowlanych pod wpływem ognia. Podtrzymywanie funkcji urządzeń w czasie pożaru. Wymagania i badania.

7. N SEP-E-005: Dobór przewodów elektrycznych do zasilania urządzeń przeciwpożarowych, których funkcjonowanie jest niezbędne w czasie pożaru.

8. Materiały informacyjne firmy Dätwyler Cables.

9. PN-EN 13501-6:2014-04: Klasyfikacja ogniowa wyrobów budowlanych i elementów budynków. Część 6: Klasyfikacja na podstawie wyników badań reakcji na ogień kabli elektrycznych.

6/2017

10. PN-IEC 60331-25:2003: Badanie kabli i przewodów elektrycznych poddanych działaniu ognia – Ciągłość obwodu. Część 25: Metody badania i wymagania. Kable światłowodowe.

11. PN-IEC 60364-4-482:1999: Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Ochrona dla zapewnienia bezpieczeństwa. Dobór środków ochrony w zależności od wpływów zewnętrznych.

Ochrona przeciwpożarowa.

12. E. Skiepko: Instalacje przeciwpożarowe. Dom Wydawniczy MEDIUM, Warszawa 2010.

13. W. Klapsa, D. Małozięć, S. Suchecki: Badania reakcji na ogień dla kabli elektrycznych. Przegląd metod badawczych. „Bezpieczeństwo i Technika pożarnicza”, nr 28, z. 4, 2012, s. 131–139.

14. PN-HD 60364-5-56:2010+A1:2011: Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Dobór i montaż wyposażenia elektrycznego.

Instalacje bezpieczeństwa.

15. Katalog firmy BAKS. 16. Katalog firmy NIEDAX. 17. Informator techniczny TECHNOKABEL 2007.

18. Katalog firmy BITNER.

mgr inż. Edward SKIEPKO Rzeczoznawca do spraw zabezpieczeń przeciwpożarowych. Pracownik Szkoły Głównej Służby Pożarniczej w Warszawie

61

SEC & FIRE

Systemy bezpieczeństwa pożarowego firmy Siemens

N

iezależnie od dziedziny, w którą zaangażowany jest Siemens, marka ta kojarzona jest z innowacyjnością oraz najwyższą jakością.

Niemal od początku istnienia firma jest związana z technologiami budynkowymi, w tym ochroną przeciwpożarową w szerokim tego słowa znaczeniu. Na potwierdzenie tych słów wystarczy przytoczyć kilka wybranych faktów historycznych: ■ 1910 r. – firma Siemens&Halske wprowadziła pierwszy stały zautomatyzowany system gaśniczy wykorzystujący CO2, połączony z systemem detekcji pożaru. Był to wynalazek, który niebywale wyprzedził obecne wówczas na rynku technologie; ■ 1941 r. – szwajcarscy fizycy opracowali pierwszą na świecie czujkę jonizacyjną dymu, dając równocześnie początek działalności firmy Cerberus (włączonej następnie do Siemensa w 1998 r.);

62

2004 r. – wdrożenie innowacyjnej, opatentowanej technologii algorytmów ASAtechnology, zaimplementowanej w czujkach pożarowych Siemens; ■ 2010 r. – wprowadzenie na rynek najnowszego rozwiązania Cerberus PRO. Za wszystkimi urządzeniami produkowanymi pod marką Siemens kryje się doświadczenie oraz specjalistyczna wiedza zdobyta w trakcie pracy nad projektami na całym świecie. Ponad 450 pracowników zatrudnionych w działach badań i rozwoju, mających do dyspozycji najnowocześniejsze laboratoria z bazą ponad 5 tys. scenariuszy pożaru czy pełne laboratorium EMC, pracuje każdego dnia nad udoskonalaniem produktów. Dodatkowo ponad 70 mln czujek zainstalowanych na wszystkich kontynentach stanowi doskonałą bazę doświadczeń.

■

Bogata oferta systemów firmy Siemens dostępna jest również na naszym krajowym rynku, przez reprezentowaną od 1991 r. spółkę Siemens.

Warto jednak zaznaczyć, że początki działalności firmy w Polsce sięgają jeszcze roku 1853, kiedy to powstawała linia telegraficzna Berlin–Warszawa– Petersburg.

W zakresie bezpieczeństwa pożarowego w ofercie firmy odnaleźć można m.in.: system sygnalizacji pożarowej Cerberus PRO, system zarządzania bezpieczeństwem Cerberus DMS, jak również bardzo bogatą ofertę rozwiązań gaszenia Sinorix™.

Najnowszym technologicznie rozwiązaniem dostępnym na rynku systemów sygnalizacji pożarowej jest system Cerberus PRO, który tworzą centrale, czujki pożarowe, urządzenia peryferyjne oraz szereg dodatkowych akcesoriów. Dzięki SEC&AS

SZKOLENIA

certyfikowanym urządzeniom pochodzącym od jednego dostawcy klienci mają gwarancję, że wszystko zostało zaprojektowane tak, by idealnie ze sobą współdziałało, obecnie i w przyszłości.

Dostęp do systemu nie jest ograniczony kluczami sprzętowymi ani licencją programową. System uruchamiać oraz konserwować może każda osoba przeszkolona w centrum szkoleniowym w siedzibie Siemensa.

W oferowanych od kilku lat szkoleniach warsztatowych wiedzę zdobyło niemal pół tysiąca instalatorów.

Szkolenia umożliwiają uczestnikowi kompleksowe poznanie systemu, zapewniając klientowi oraz instalatorowi bezpieczeństwo tego, że zostanie prawidłowo uruchomiony i zaprogramowany, a w przyszłości odpowiedzialnie konserwowany. Szkolenia dedykowane są inżynierom serwisu, uruchomień oraz programistom. Warsztaty trwają 2 dni i przeprowadzane są z wykorzystaniem zestawów umożliwiających zasymulowanie praktycznie każdej sytuacji, z którą instalator będzie miał do czynienia w czasie realnej instalacji. Szkolenia prowadzone są przez doświadczonych inżynierów, posiadających nie tylko wiedzę teoretyczną, ale również tę z zakresu realizowanych projektów. Proporcje przedstawianego materiału to 30% – teoria, 70% – ćwiczenia praktyczne.

Dostępne są w dwa warianty warsztatów, w zależności od stopnia zaawansowania: Standard i Advanced.

Szkolenie Standard obejmuje: ■ projektowanie systemów Cerberus PRO i narzędzi wspomagających ten proces, ■ instalację urządzeń, diagnostyki i usuwania awarii, posługiwania się testerami, 6/2017

▌ Wzór certyfikatu

uruchomienie i konfigurację systemu, ■ obsługę centrali i przeprowadzenie testów systemu, ■ programowanie centrali, ■ podstawę łączenia central w sieć, ■ przeprowadzenie konserwacji systemu, ■ funkcje ułatwiające pracę instalatora.

W szkoleniu Advanced mogą uczestniczyć osoby, które pomyślnie ukończyły szkolenie Standard. Dotyczy ono bardziej zaawansowanych zagadnień, takich jak: ■ rozbudowane funkcje konfiguracji centrali, ■ sieciowanie central, ■ konfiguracja zdalnego dostępu do systemu za pomocą Cerberus Remote i Cerberus Mobile, ■ konfiguracja komunikacji BACnet, ■ zaawansowane operacje na pliku konfiguracyjnym, takie jak: eksport/ import, łączenie/porównywanie/ konwersja obiektów, ■ generowanie rozbudowanych raportów systemowych, ■ bezprzewodowy system SWING, ■ podstawy systemu zasysającego Siemens ASD, ■ migracja systemów poprzedniej generacji.

■

Każde szkolenie kończy się egzaminem sprawdzającym nabytą podczas warsztatów wiedzę. Pozytywny wynik egzaminu upoważnia do otrzymania ważnego przez 2 lata certyfikatu, posiadającego unikalny numer. Wszystkie te dokumenty są archiwizowane przez firmę Siemens.

Ramy artykułu nie pozwalają w pełni wyczerpać tematyki szkoleń, jak i oferowanych przez Siemensa rozwiązań. Więcej informacji na temat warsztatów, wykaz dostępnych terminów oraz formularz umożliwiający rejestrację na wybrane szkolenie można uzyskać na stronie internetowej www.siemens.pl/cerberuspro.

Zachęcamy również do bezpośredniego kontaktu z działem Siemens CPS FS Branży Building Technologies, pod numerem tel. 22 870 87 00.

Artur Górski Kierownik działu wsparcia technicznego CPS FS Artykuł firmy Siemens Sp. z o.o.

Branża Building Technologies

63

SEC & EDU

Zrób to sam

kamera termowizyjna Część II

Jakub Sobek

W

pierwszej części tego artykułu postawiliśmy sobie za cel zbudować swoją własną kamerę termowizyjną. Udało mi się opisać, jakie elementy będę potrzebne, aby fizycznie taką kamerę zbudować oraz w jakie dodatkowe narzędzia software’owe trzeba się wyposażyć. Na koniec obiecałem, że wkrótce opiszę, jak wszystkie te elementy ze sobą poskładać oraz jak taką kamerę zaprogramować.

Zatem nadszedł czas, żeby zabrać się do pracy.

Oczekiwania i założenia

Zawsze kiedy rozpoczynamy jakiś projekt, warto zdefiniować jasno cel: Do czego tę kamerę możemy wykorzystać? Co może nam zaoferować? Ostateczny rezultat będzie zależał przede wszystkim od dwóch rzeczy: przetwornika obrazu oraz tego, w jaki sposób go zaprogramujemy.

Przetwornik obrazu, jaki użyłem do zbudowania kamery, ma rozdzielczość 80x60 pikseli i jest wyposażony w funkcję automatycznego wzmocnienia – AGC (ang. Automatic Gain Control). Proces AGC zmienia szeroki zakres dynamiki przetwornika termowizyjnego na zakres, który jest bardziej odpowiedni do wyświetlania obrazu. W przypadku tego przetwornika jest to konwersja obrazu 14-bitowego na obraz 8-bitowy.

Niestety liniowe wzmocnienie obrazu nie zawsze daje zadowalającą jakość obrazu przy różnych rodzajach obserwowanej sceny. Przykładowo, kiedy w scenie jest zarówno obiekt bardzo gorący, jak i bardzo zimy, wówczas liniowe wzmocnienie może spowodować, że większość pikseli zostanie zmapowana do koloru czarnego lub białego. Na takim obrazie będzie bardzo mało pikseli pośrednich, odpowiadających pełnej skali szarości. Ze względu na te ograniczenia taki liniowy algorytm wzmocnienia AGC nie daje zadowalających rezultatów.

64

W wykorzystywanym przetworniku zastosowana została jednak bardziej optymalna metoda, która polega na analizie histogramu i jego wyrównaniu. W rezultacie szeroka skala szarości znajduje się w dominującej części obrazu. Obraz w skali szarości, który jest obrazem 8-bitowym, może zostać także poddany procesowi koloryzacji. W rezultacie otrzymujemy wówczas obraz 24-bitowy w różnych paletach barwnych. Dobór właściwej palety barwnej zależy wprost od aplikacji, gdzie kamera jest wykorzystywana. Wszędzie tam, gdzie jest wykorzystywana np. jako detektor, wówczas najczęściej stosowane są palety white-hot lub black-hot, które odpowiednio przypisują najcieplejszym obiektom kolor biały lub czarny. Możliwe jest także selektywne kolorowanie obrazu, gdzie obiekty najcieplejsze w danej scenie reprezentowane są np. przez kolor czerwony, a pozostała część obrazu jest w skali szarości. Wszędzie tam, gdzie analizowane są rozkłady temperatur, obraz wyświetlany jest najczęściej za pomocą różnych wariantów pełnej palety barwnej lub palet barwnych ograniczonych do wybranych kolorów. Oczywiście nie musimy się na konkretną paletę barwną decydować na etapie konfiguracji samego przetwornika obrazu.

Obraz może być przez oprogramowanie pobierany w skali szarości, a dopiero później poddawany wybranej koloryzacji.

Choć rozdzielczość wybranego przetwornika nie jest wysoka, zastosowań dla naszej kamery może być naprawdę wiele. Jednym z nich może być wykorzystanie kamery jako prostego systemu alarmowego.

W zupełnej ciemności taka kamera pozwala na detekcję osoby na dystansie nawet do 50 m. Dla tych, którzy są zainteresowani algorytmami związanymi z analizą obrazu, może to być świetna okazja, aby spróbować swoich sił w tej materii. Taka mała kamera może stać się także elementem niewielkiego drona.

SEC&AS

SYSTEMY DOZORU WIZYJNEGO Rzesza użytkowników latających konstrukcji jest coraz większa i coraz częściej właśnie termowizja staje się jednym z podstawowych elementów wyposażenia.

Kamera własnej konstrukcji może okazać się tanim i precyzyjnym sensorem do sterowania za pomocą gestu. Dzięki kamerze termowizyjnej łatwo jest zauważyć, w jakiej pozycji znajduje się dłoń użytkownika, jak ułożone są palce i jakie ruchy są wykonywane. To właśnie interfejsy użytkownika, sterowane za pomocą naszych ruchów, będą w przyszłości coraz bardziej popularne. Zastosowanie mogą znaleźć, i już znajdują, w przypadku sterowania gier komputerowych lub tych w urządzeniach mobilnych. Jest to także wygodna metoda do komunikacji z komputerem pokładowym, zainstalowanym w samochodzie. Nie musimy odrywać naszego wzroku, aby np. zmienić stację radiową lub wydać inne polecenia. Prowadzonych jest także wiele projektów, które rozwijają możliwość wprowadzania tekstów lub wręcz całych słów właśnie za pomocą naszych gestów. Przewaga takiego rozwiązania nad interfejsem opartym na zwykłej kamerze jest taka, że nasz sensor działa w każdych warunkach oświetleniowych i nie ma żadnych wytycznych, jakie musi spełniać tło. Istniejące na rynku rozwiązania oparte na systemach 3D wymagają zastosowania urządzeń mocnych obliczeniowo, kilku sensorów wizji oraz strukturalnego rzutowania światła na użytkownika. Przez te wszystkie elementy jest to rozwiązanie znacznie bardziej złożone.

W swoim projekcie spróbuję sprawdzić, na ile skutecznie można za pomocą przetwornika termowizyjnego o niskiej rozdzielczości zauważyć ludzką dłoń i czy szczegółowość obrazu będzie wystarczająca do rozpoznawania gestów.

cję przez szeregowy interfejs, bez konieczności pisania kodu obsługującego proces komunikacji.

Protokół SPI korzysta z czterech sygnałów: ■ SCK (System Clock) – zegar do synchronizacji transmisji, ■ MOSI (Master Output/Slave Input) – przesyłanie danych z MASTER do SLAVE, ■ MISO (Master Input/Slave Output) – przesyłanie danych z SLAVE do MASTER, ■ CS (Chip Select) – wybór aktywnego urządzenia.

Sygnał CS, nazywany także SS (ang. Slave Select), pozwala na aktywację urządzenia lub przesłanie wiadomości, z adresem urządzenia, do którego ma trafić wiadomość. Jak łatwo też zauważyć, komunikacja sprzętowa odbywa się za pomocą 4 fizycznych linii, czyli konieczne będzie użycie 4 pinów. W przetworniku Lepton wykorzystywana jest odmiana tego protokołu, nazwana przez producenta VoSPI, która umożliwia w wydajny sposób przesyłać obraz. Komunikacja oparta jest na pakietach, dlatego nie jest wymagany sygnał zegarowy do sterowania przepływem. Dzięki temu dane z przetwornika mogą być pobierane w elastyczny sposób. W komunikacji z przetwornikiem termowizyjnym sygnał MOSI nie jest wykorzystywany, ponieważ nie odbywa się żadna komunikacja w kierunku przetwornika, wysyła on jedynie dane. W związku z tym, że pin ten nie jest używany, producent zaleca jego uziemienie.

Łączenie elementów

Komunikacja pomiędzy przetwornikiem termowizyjnym a platformą Raspberry Pi odbywa się przez protokół SPI (ang. Serial Peripheral Interface). Jest to szeregowy interfejs wykorzystywany do wymiany danych między małymi urządzeniami peryferyjnymi, jak np. czytnik kart, zegary czasu, przetworniki analogowo-cyfrowe, rejestry przesuwne czy – tak jak w tym przypadku – przetwornik termowizyjny.

Komunikacja z wykorzystaniem protokołu SPI odbywa się za pomocą szeregowej transmisji synchronicznej. Wyróżniamy w niej urządzenie MASTER (to, które steruje komunikacją) oraz SLAVE (to, które reaguje na polecenia MASTER). Istnieją dwie implementacje tego protokołu: sprzętowa oraz programowa. Implementacja programowa wymagana jest dla mikrokontrolerów, gdzie występuje generyczny port komunikacyjny. Wówczas komunikację typu SPI należy obsłużyć za pomocą własnego kodu, np. z wykorzystaniem metody bit banging. Program bezpośrednio ustawia i pobiera stan pinów mikrokontrolera i odpowiada za wszystkie parametry sygnału: zegar, poziomy i synchronizacja.

Sprzętowa implementacja SPI pozwala na komunika6/2017

▌ Rys. 1. Pinout1 przetwornika termowizyjnego z widocznym interfejsem SPI na wyjściach 11, 12, 13 oraz 14

Dodatkowo w przetworniku warto wykorzystać interfejs CCI/TWI (ang. Common Communication Interface).

Sensor termowizyjny może bowiem działać w trybie domyślnym lub można go skonfigurować, wykorzy1 Diagram przedstawiający rozkład pinów (przyłączy) elementu lub urządzenia elektronicznego, lutowanego do PCB albo montowanego za pośrednictwem podstawki, oraz przypisanie sygnałów do poszczególnych pinów.

65

SEC & EDU stując przesłanie odpowiednich komend przez ten interfejs. Komunikacja za jego pośrednictwem jest podobna do popularnego I2C i odbywa się za pomocą dwóch linii: SDA (ang. Serial Data Line – linia danych) oraz SCL (ang. Serial Clock Line – linia zegara). Jedyną różnicą pomiędzy CCI w stosunku do I2C jest fakt, że wszystkie rejestry w przetworniku są rejestrami 16-bitowymi, zatem dozwolone są tylko transfery 16-bitowe. Wszystkie polecenia wysyłane przez ten interfejs mogą przybierać jedną z trzech postaci: ■ get – dane do odczytu, ■ set – zapis danych, ■ run – wykonanie wybranej funkcji.

Dzięki poleceniom wysyłanym przez CCI można np. włączyć lub wyłączyć AGC, zmienić obszar działania AGC poprzez AGC ROI, zmienić współczynnik tłumienia AGC .

Przetwornik termowizyjny Lepton musimy połączyć teraz z wybraną wcześniej platformą Raspberry Pi. Bardzo przydatną jej cechą jest złącze GPIO (ang. General Purpose Input/Output), czyli zestaw wielu pinów, do których możemy podłączać zewnętrze moduły. W założeniu producentów tej platformy, co można znaleźć w opisie, podano, że wyjście to ma służyć platformie do komunikacji ze światem zewnętrznym. Dzięki niemu mogą być pobierane dane z zewnętrznych czujników lub sygnały z innych komputerów i urządzeń.

Wyjścia pozwalają na proste zapalenie diody LED, ale także przesyłanie wiadomości. Raspberry Pi może stać

▌ Rys. 2. Złącze GPIO wraz z legendą opisującą funkcje poszczególnych pinów

▌ Rys. 3. Schemat połączenia przetwornika termowizyjnego ze złączem GPIO

66

się elementem sterującym dla wielu zewnętrznych urządzeń. Odpowiednie oprogramowanie pozwoli na działanie w sposób autonomiczny, a platforma podłączona do sieci może być zdalnie sterowana z praktycznie dowolnego miejsca na świecie, np. za pomocą telefonu czy tabletu.

W tym projekcie złącze GPIO będzie szczególnie przydatne. Dzięki niemu nie tylko można zasilić bezpośrednio przetwornik termowizyjny, ale także możliwe jest skorzystanie z interfejsów VoSPI oraz CCI. Pozwoli nam to na pobieranie obrazu z przetwornika do Raspberry PI oraz na wysyłanie komend do przetwornika, w celu zmiany jego wybranych funkcji. Schemat połączenia wybranych pinów przetwornika ze złączem GPIO pokazano na rys. 3.

Programowanie

Aby skorzystać z interfejsu SPI, będziemy potrzebowali zaprogramować urządzenie Raspberry Pi, tak aby pobierało dane z kamery. Do tego celu służyć może poniższy kod: intresets = 0; for(int j=0;j<PACKETS_PER_FRAME;j++) { read(spi_cs0_fd, result+sizeof(uint8_t)*PACKET_SIZE*j, sizeof(uint8_t)*PACKET_SIZE); intpacketNumber = result[j*PACKET_SIZE+1]; if(packetNumber != j) { j = -1; resets += 1; usleep(1000); if(resets == 750) { SpiClosePort(0); usleep(750000); SpiOpenPort(0); } }}

Pętla ta wykonywana jest tyle razy, ile jest pakietów w danej ramce. Liczba ta wynosi 60 i jest zdefiniowana przez zmienną PACKETS_PER_FRAME. Następnie odczytywany jest port spi_cs0, dla którego bufor danych wynosi 9840 bajtów, i trafia on do tablicy result.

W przypadku zgubienia jakiegoś pakietu pętla zatrzymuje wykonywanie algorytmu na 1000 μs i bufor odczytywany jest ponownie. Powtarzane jest to 750 razy, a następnie port jest zamykany na 750 ms i otwierany ponownie. W ten sposób została rozwiązana resynchronizacja całego układu.

Po odczytaniu wartości z spi_cs0 należy wykonać operację zmiany kolejności bitów najbardziej znaczących z najmniej znaczącymi. Dodatkowo w pętli należy zrealizować funkcję wyszukiwania największej oraz najmniejszej wartości, co jest potrzebne, aby odczytane informacje odwzorować za pomocą palety barwnej.

SEC&AS

SYSTEMY DOZORU WIZYJNEGO

▌ Rys. 4. Odczytany obraz przedstawiony za pomocą 3 palet barwnych

Aby wartości odczytane z przetwornika zamienić na wartości z palety kolorów, należy wykonać przykładowy kod, gdzie wykorzystano bibliotekę OpenCV i obiekty Mat: opencvmat = Mat::zeros(Size(width,height),CV_8UC3); opencvmat_base = Mat::zeros(Size(width,height),CV_8UC1); opencvmat_values = Mat::zeros(Size(width,height),CV_16 UC1); float diff = maxValue - minValue; float scale = 255/diff; for(inti = 0;i < FRAME_SIZE_UINT16 ;i++) { if(i % PACKET_SIZE_UINT16 < 2)continue; value = (frameBuffer[i] - minValue) * scale; column = (i % PACKET_SIZE_UINT16 ) - 2; row = i / PACKET_SIZE_UINT16; Scalar color(colormap[3 * value],colormap[3 * value + 1],colormap[3 * value + 2]); opencvmat.at<Vec3b>(Point(column,row))[0] = color[2]; opencvmat.at<Vec3b>(Point(column,row))[1] = color[1]; opencvmat.at<Vec3b>(Point(column,row))[2] = color[0]; opencvmat_base.at<uchar>(Point(column,row)) = value; opencvmat_values.at<short>(Point(column,row)) = (frameBuffer[i] inValue); }

W zależności od wybranego sposobu rzutowania kolorów na różne palety barwne uzyskany efekt może być różny, jak przedstawiono na rys. 4.

Jak wspominałem wcześniej, zbudowana kamera może posłużyć do rozpoznawania gestów. Ze względu na wieloetapowość tego procesu nie opiszę go w tym artykule. Pragnę jedynie zwrócić uwagę, na ile czytelny jest obraz dłoni, którą możemy obserwować za pomocą zbudowanej kamery. Oprócz tego, że możemy skorzystać ze znanych algorytmów morfologicznych, aby oddzielić obraz od tła, to możemy także skorzystać z progowania temperaturowego. Kiedy bowiem patrzymy na ludzką dłoń, to zakładamy, że powinna mieć temperaturę 36,6 stopnia Celsjusza. Jako że jest to temperatura powierzchni, to temperatura ciała może być dodatkowo nieco wyższa lub niższa. Warto więc eksperymentalnie przyjąć pewien przedział temperaturowy do takiego progowania. Jest to niewątpliwe duża zaleta tego rozwiązania, której klasyczny system 6/2017

▌ Rys. 5. Obraz stworzonej maski oraz obraz termowizyjny po nałożeniu tej maski

wizyjny nam nie może zaoferować. Dodatkowo można przyjąć założenie, że dłoń będzie największym obiektem w obrazie. Zatem po sprogowaniu obrazu można wyszukać największy obiekt, a pozostałe obiekty z obrazu mogą zostać odrzucone.

Koniec i początek

Jak widać, kamera termowizyjna daje bardzo dobre rezultaty i olbrzymie perspektywy. Teraz, kiedy mamy już obraz na naszej platformie Raspberry Pi, to możliwości eksperymentowania z nim są nieograniczone. Analiza obrazu w czasie rzeczywistym to dla tego rozwiązania żaden problem. Mam nadzieję, że tym artykułem udało mi się zainspirować do stworzenia swojej własnej kamery termowizyjnej. Złożenie kamery i otrzymanie obrazu dla wielu może być końcem tego projektu. Namawiam jednak gorąco do tego, aby był to jedynie początek dalszej przygody z termowizją, programowaniem i przetwarzaniem obrazów.

Jakub Sobek Trener techniczny Linc Polska, pracownik dydaktyczny Ośrodka Szkoleniowego PISA Od redakcji: Absolwent Politechniki Poznańskiej na Wydziale Robotyki i Automatyki, specjalność: Systemy wizyjne i multimedialne. Autor w swojej pracy naukowej zajmował się m.in. implementacją algorytmu SWIFT do rozpoznawania odcisków palców. Po studiach rozpoczął pracę w firmie Linc Polska, na stanowisku trenera technicznego. W 2012 r. zdał egzamin trenera technicznego MOBOTIX. Do dziś jest jedynym certyfikowanym trenerem MOBOTIX w Polsce. Posiada także certyfikat trenera rozwiązań FLIR Security Products. Od 2015 r. jest pracownikiem dydaktycznym Polskiej Izby Systemów Alarmowych, gdzie na kursie Zewnętrzne systemy zabezpieczeń prowadzi wykład nt. termowizji oraz jej wykorzystania w zewnętrznych systemach zabezpieczeń.

67

SEC & POWER

Ochrona przed porażeniem podczas eksploatacji elektrycznych urządzeń Techniki zabezpieczeń Część II Tadeusz STROJNY

O

chrona przed porażeniem prądem elektrycznym jest istotnym elementem, na który trzeba zwrócić uwagę podczas montażu i eksploatacji technicznych środków zabezpieczeń. W poprzednim moim artykule, który ukazał się w SEC&AS, nr 2/2017, omówiłem podział technicznych środków ochrony oraz pierwsze z nich, wymienione w normie1, takie jak izolacja podstawowa oraz obudowy i osłony. Przedstawiłem wymagania, jakie powinny spełniać w określonych warunkach w zakresie ochrony przed dostępem ciał stałych i wody oraz odporności na udary mechaniczne. Często montaż i eksploatacja urządzeń zabezpieczających odbywają się w obiektach energetycznych lub innych obiektach, w pobliżu urządzeń elektroenergetycznych.

Niekiedy zachodzi konieczność wykorzystania sprzętu mechanicznego – żurawi, podnośników koszowych, rusztowań itp. Ważne jest w takich sytuacjach zachowanie odpowiedniej odległości od urządzeń znajdujących się pod napięciem. Szczególną ostrożność należy zachować podczas korzystania za sprzętu mechanicznego bezpośrednio pod lub w pobliżu napowietrznych linii elektroenergetycznych. W tym artykule omówię techniczne i organizacyjne środki ochrony przed porażeniem podczas prac w takich warunkach. Zwrócę również uwagę na zasady magazynowania materiałów pod liniami elektroenergetycznymi.

Izolacja podstawowa (robocza) oraz obudowy i osłony mają za zadanie uniemożliwić porażenie w wyniku dotknięcia celowego bądź przypadkowego części urządzeń elektrycznych znajdujących się PN-HD 60364-4-41:2009 (wersja polska): Instalacje elektryczne niskiego napięcia. Część 4-41: Ochrona dla zapewnienia bezpieczeństwa. Ochrona przed porażeniem elektrycznym.

1

68

pod napięciem. W podobnym celu stosuje się bariery (przeszkody) oraz umieszczenie poza zasięgiem.

Ochrona przy zastosowaniu powyższych środków jest spełniona w stopniu ograniczonym i powinna być stosowana wyłącznie do instalacji elektrycznych, które są eksploatowane przez osoby wykwalifikowane lub poinstruowane. Ochronę taką stosuje się w pomieszczeniach lub na terenie ruchu energetycznego.

Jako pomieszczenie lub teren ruchu energetycznego rozumie się odpowiednio wydzielone pomieszczenie lub teren bądź część pomieszczenia lub terenu albo przestrzeń w budynkach lub poza budynkami, w których zainstalowane są urządzenia energetyczne dostępne tylko dla upoważnionych osób2. Dopuszczalna jest eksploatacja urządzeń energetycznych, w których ochrona przed porażeniem realizowana jest przez bariery oraz umieszczenie poza zasięgiem przez osoby niewykwalifikowane, lecz pozostające pod nadzorem osób wykwalifikowanych.

Ochrona przy użyciu barier

Bariery (przeszkody) powinny uniemożliwić przypadkowe zbliżenie do części czynnych pod napięciem. Bariery mogą być usuwane bez użycia klucza lub narzędzi, lecz powinny być zabezpieczone przed usunięciem niezamierzonym. W normie3 określono, że przeszkody Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dn. 17 września 1999 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy urządzeniach i instalacjach energetycznych, Dz.U. 1999, nr 80, poz. 912 (akt uchylony).

2

3 PN-EN 61140:2005 (wersja polska): Ochrona przed porażeniem prądem elektrycznym. Wspólne aspekty instalacji i urządzeń, 20.05.2005 (norma zastąpiona przez PN-EN 61140:2016-07 – wersja angielska).

SEC&AS

TECHNIKA ZABEZPIECZEŃ

▌ Rys. 1. Bariery dla urządzeń nn i przegrody dla urządzeń SN

są przeznaczone dla ochrony osób wykwalifikowanych lub przeszkolonych, lecz nie są przeznaczone dla ochrony osób postronnych. W czasie pracy instalacji, sieci lub urządzenia przy szczególnych warunkach działania i obsługi przeszkody powinny zabezpieczać przed niezamierzonym zetknięciem się z niebezpieczną częścią czynną dla instalacji i urządzeń do 1 kV oraz przed przypadkowym wstąpieniem do strefy niebezpiecznej w przypadku instalacji i urządzeń o napięciu powyżej 1 kV. Przeszkody mogą być demontowane bez użycia narzędzi, ale nie powinno być możliwe przypadkowe usunięcie przeszkody. W przypadku, gdy przeszkoda jest wykonana z materiału przewodzącego i oddzielona jest od niebezpiecznych części czynnych jedynie przez izolację podstawową, to jest ona częścią przewodzącą dostępną i powinny być zastosowane środki ochrony przy uszkodzeniu (zostaną one omówione w następnych artykułach).

Ochrona poprzez umieszczeniE poza zasięgiem ręki

Ochrona poprzez umieszczenie poza zasięgiem ręki spełnia funkcje ochronne tylko poprzez niedopuszczenie do przypadkowego dotknięcia części czynnych.

Części czynne znajdujące się pod różnymi potencjałami nie powinny znajdować się w zasięgu ręki. Dwie części uważa się za jednocześnie dostępne, jeżeli znajdują się w odległości nie większej niż 2,5 m od siebie.

Zasięg ręki odnosi się do bezpośredniego dotknięcia gołą ręką, bez użycia innych przedmiotów.

6/2017

Część czynna (ang. live part) – przewód lub przewodząca część instalacji elektrycznej, która w warunkach pracy może być pod napięciem.

W instalacjach do części czynnych zalicza się przewód neutralny N. Częścią czynną nie jest przewód ochronny PE, przewód ochronno-neutralny PEN, przewód ochronno-środkowy PEM ani przewód ochronno-liniowy PEL. Część przewodząca dostępna (ang. exposed conductive part) – część przewodząca urządzenia, którą można dotknąć, niebędąca normalnie pod napięciem, i która może znaleźć się pod napięciem w przypadku uszkodzenia izolacji podstawowej.

Zasięg ręki – przestrzeń (obszar) zawarta między dowolnym punktem powierzchni stanowiska, na którym człowiek zwykle stoi lub się porusza, a powierzchnią, której może dosięgnąć ręką w dowolnym kierunku bez stosowania środków pomocniczych.

Jeżeli przestrzeń, w której normalnie mogą przebywać ludzie, jest w kierunku poziomym ograniczona przez barierę o stopniu ochrony mniejszym niż IP2X, to zasięg ręki powinien być mierzony od tej bariery.

W instalacjach do 1 kV części, które znajdują się od siebie w odległości większej niż 2,5 m, uważane są za 69

SEC & POWER równocześnie dostępne. Jeżeli dostęp do urządzeń mają tylko osoby wykwalifikowane lub poinstruowane, odległości między urządzeniami, które mogą znaleźć się pod różnymi potencjałami, mogą być mniejsze.

Wymienione uprzednio sposoby wykonania urządzeń i zabezpieczeń w celu ochrony przed porażeniem należą do środków technicznych. Obudowy, osłony, przegrody, przeszkody, bariery i umieszczenie poza zasięgiem ręki mają na celu niedopuszczenie do zbliżenia na niebezpieczną odległość do części czynnych pod napięciem. Uzupełnieniem wspomnianych środków technicznych są środki organizacyjne – organizacja prac w taki sposób, aby człowiek bezpośrednio lub poprzez narzędzie czy maszynę nie znalazł się w strefie niebezpiecznej. Rozporządzenie4 określa sposób prowadzenia prac i minimalne odstępy od urządzeń elektrycznych podczas prowadzenia prac.

Prace eksploatacyjne przy urządzeniach elektroenergetycznych, w tym prace związane z montażem i eksploatacją technicznych środków zabezpieczeń, w zależności od zastosowanych metod i środków ochronnych zapewniających bezpieczeństwo pracy mogą być wykonywane: 1) pod napięciem; 2) w pobliżu napięcia; 3) przy wyłączonym napięciu.

S – powierzchnia stanowiska, na której może przebywać człowiek ▌ Rys. 2. Strefa zasięgu ręki

Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dn. 28 marca 2013 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy urządzeniach energetycznych, Dz.U. 2013, poz. 492.

4

▌ Rys. 3. Bariera (przeszkoda), przegroda i umieszczenie poza zasięgiem ręki dla urządzeń nn i SN

70

SEC&AS

TECHNIKA ZABEZPIECZEŃ ▌ Tabela 1. Minimalne odstępy w powietrzu od nieosłoniętych urządzeń i instalacji elektrycznych lub ich części znajdujących się pod napięciem, wyznaczające zewnętrzne granice strefy prac

Napięcie znamionowe urządzenia lub instalacji elektrycznej [kV] ≤1

Minimalny odstęp w powietrzu wyznaczający zewnętrzną granicę strefy prac pod napięciem [mm]

w pobliżu napięcia [mm]

bez dotyku

300

3

60

1120

6

90

1120

10

120

1150

15

160

1160

20

220

1220

30

320

1320

110

1000

2000

220

1600

3000

400

2500

4000

750

5300

8400

Podczas prac związanych z montażem technicznych środków zabezpieczeń na terenie otwartym może wystąpić konieczność prac w pobliżu tymczasowych lub stałych napowietrznych linii elektroenergetycznych.

Sposób działania w takich sytuacjach reguluje rozporządzenie5, które określa, że nie jest dopuszczalne sytuowanie stanowisk pracy, składowisk wyrobów i materiałów lub maszyn i urządzeń budowlanych bezpośrednio pod napowietrznymi liniami elektroenergetycznymi lub w odległości, liczonej w poziomie od skrajnych przewodów, mniejszej niż: 1) 3 m – dla linii o napięciu znamionowym nieprzekraczającym 1 kV; 2) 5 m – dla linii o napięciu znamionowym powyżej 1 kV, lecz nieprzekraczającym 15 kV; 3) 10 m – dla linii o napięciu znamionowym powyżej 15 kV, lecz nieprzekraczającym 30 kV; 4) 15 m – dla linii o napięciu znamionowym powyżej 30 kV, lecz nieprzekraczającym 110 kV; 5) 30 m – dla linii o napięciu znamionowym powyżej 110 kV. W czasie wykonywania robót budowlanych z zastosowaniem żurawi lub urządzeń załadowczo-wyładowczych zachowuje się odległości, o których mowa powyżej, mierzone do najdalej wysuniętego punktu urządzenia wraz z ładunkiem. Przy wykonywaniu robót budowlanych z użyciem maszyn lub innych urządzeń technicznych, bezpośrednio pod linią wysokiego napięcia, należy uzgodnić bezpieczne warunki pracy z jej użytkownikiem – prowadzącym eksploatację. Dla linii do 110 kV włącznie są to na ogół operatorzy syste5 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dn. 6 lutego 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych, Dz.U. 2003, nr 47, poz. 401.

6/2017

▌ Rys. 4. Granice stref prac

mu dystrybucyjnego (OSD – zakłady energetyczne), a dla części linii 110 kV i linii 220 kV i 400 kV – operator systemu przesyłowego (OSP – Polskie Sieci Elektroenergetyczne). Urządzenia i linie elektroenergetyczne powinny być oznakowane w sposób umożliwiający ich jednoznaczną identyfikację. Każde urządzenie elektroenergetyczne, nawet wyłączone i odłączone, a nieuziemione, należy traktować jak urządzenie znajdujące się pod napięciem. Żurawie samojezdne, koparki i inne urządzenia ruchome, które mogą zbliżyć się na niebezpieczną odległość do napowietrznych lub kablowych linii elektroenergetycznych, powinny być wyposażone w sygnalizatory napięcia.

Prowadzący eksploatację urządzeń elektroenergetycznych oraz pracodawcy ekip zewnętrznych mają prawo ustalić większe od wymaganych minimalne odstępy wyznaczające granice stref prac pod napięciem i prac w pobliżu napięcia. Operator systemu przesyłowego określa w instrukcji odległości od urządzeń elektroenergetycznych będących w jego eksploatacji, w których można używać sprzętu mechanicznego. We71

SEC & POWER ▌ Tabela 2. Odległości wokół nieosłoniętych urządzeń elektroenergetycznych lub ich części, znajdujących się pod napięciem, wyznaczające dopuszczalną odległość zbliżenia przy pracy sprzętem zmechanizowanym

Napięcie znamionowe urządzenia [kV]

do 1 pow. 1 do 15 pow. 15 do 30

Dopuszczalne odległości w przestrzeni pomiędzy najbliższym/skrajnym nieuziemionym elementem urządzenia elektroenergetycznego a strefą działania sprzętu zmechanizowanego (nie dotyczy prac pod napięciem), w tym: podnośnik, dźwig, pompa betonu, koparka Prace na terenie stacji [m]

Prace przy czynnej linii (pod nadzorem) [m]

Prace przy czynnej linii (bez nadzoru) [m]

do 0,7

0,7<3

3,0 i więcej

1,6<5

5,0 i więcej

1,7<10

10,0 i więcej

do 1,4

110

do 2,1

6,9<15

15,0 i więcej

220

do 4,1

9,7<30

30,0 i więcej

400

do 5,4

10,8<30

30,0 i więcej

750

do 8,4

15,4<30

30,0 i więcej

Źródło: Instrukcja BHP przy Urządzeniach i Instalacjach Elektroenergetycznych PSE SA

możliwości rozkołysania się ładunku oraz przesunięcia przewodów napowietrznej linii elektroenergetycznej.

Podczas prac związanych z montażem technicznych środków zabezpieczeń istnieje ryzyko wypadku, w tym porażenia prądem elektrycznym. Zagrożenie to jest większe w przypadku prac z użyciem sprzętu zmechanizowanego, szczególnie w pobliżu napowietrznych linii elektroenergetycznych. Większość linii napowietrznych stanowią linie nn, ale może nastąpić konieczność prac sprzętem zmechanizowanym w pobliżu linii SN w WN. Znajomość bezpiecznych odległości od linii jest w takim przypadku niezbędna. Jeśli zachowanie bezpiecznej odległości jest niemożliwe, należy zastosować technologię pracy pod napięciem lub uzgodnić z zakładem eksploatującym linię wyłączenie, odłączenie i uziemienie linii na czas prac. ▌ Rys. 5. Odległość minimalna od urządzeń elektroenergetycznych pod napięciem

dług wspomnianej wyżej instrukcji BHP dopuszczalne odległości w przestrzeni pomiędzy najbliższym/ skrajnym nieuziemionym elementem urządzenia elektroenergetycznego a strefą działania sprzętu zmechanizowanego zależą od wysokości napięcia. Jeżeli odległości sprzętu zmechanizowanego są mniejsze niż określone w rozporządzeniu w sprawie BHP podczas robót budowlanych – praca sprzętem zmechanizowanym może być wykonywana wyłącznie pod nadzorem osoby posiadającej sprawdzone kwalifikacje w zakresie urządzeń instalacji i sieci do 1 kV lub/i powyżej 1 kV (w zależności od poziomu napięcia sieci) – po uzgodnieniu z eksploatującym sieć.

Należy zwrócić uwagę, że wymienione w Tabeli 2 odległości dotyczą maksymalnego zasięgu sprzętu – strefy działania sprzętu. Strefa działania sprzętu zmechanizowanego jest to przestrzeń wyznaczona skrajnymi położeniami elementów tego sprzętu, łącznie z przemieszczanym ładunkiem, z uwzględnieniem 72

Mgr inż. Tadeusz Strojny Koordynator Stacji Elektroenergetycznej 400/110 kV w PGE Dystrybucja SA

Od redakcji: Autor standardów zawodów: elektromechanik sprzętu AGD i elektromonter reklam świetlnych, recenzent standardów zawodów: technik elektryk, elektromonter instalacji elektrycznych, elektromonter (elektryk) zakładowy, elektromonter pogotowia elektroenergetycznego dla Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Członek komisji kwalifikacyjnej nr 504 przy PGE SA – Oddział Skarżysko-Kamienna, członek komisji kwalifikacyjnej nr 516 przy SEP – Oddział Elektroniki, Informatyki, Telekomunikacji. Wykładowca na kursach dla elektryków.

SEC&AS

PRENUMERATA 6/2017 (6) Dwumiesięcznik

75,00

PLN

Prenumerata roczna

SEC IK

60,00

SKD W IK SEC PRESS

JAX

PLN

SEC EDU

Prenumerata roczna dla członków PISA oraz słuchaczy kursów organizowanych przez Ośrodek Szkoleniowy PISA

KAPUSTA SEC LIFE

GĄSOWSKI

Cena 15 zł (w tym 8% VAT) ISSN 2543-8395

Trendy 2017 w systemach kontroli dostępu w raporcie IFSEC Global

9 772543 83917 1

12

w w w. s e c a n d a s . p l

SEC & POWER

Ochrona zewnętrznych systemów zabezpieczeń przed skutkami wyładowań atmosferycznych Część II

Mirosław ZIELENKIEWICZ

W

części 1 niniejszego artykułu (SEC&AS, nr 5/2017) przedstawiona została problematyka związana z funkcjonowaniem zewnętrznych systemów zabezpieczeń w realnym środowisku elektromagnetycznym oraz ogólne założenia analizy zagrożenia piorunowego i środki ochrony przed piorunowym impulsem elektromagnetycznym.

Po takim wprowadzeniu przyszedł czas na przykład analizy zagrożenia piorunowego konkretnego systemu ochrony obwodowej.

Opis projektowanego systemu ochrony obwodowej (SOO)

Podstawowym krokiem dla oceny ryzyka wystąpienia szkód piorunowych jest określenie średniej rocznej gęstości wyładowań piorunowych NG dla analizowanego terenu, powierzchni zbierania wyładowań piorunowych – zależnej od geometrycznych wymiarów rozpatrywanego obiektu/instalacji, a także zastosowanie właściwych współczynników korekcyjnych, charakteryzujących położenie tego obiektu/ instalacji.

74

Rozważmy zatem przypadek projektowanego terenu obwodnicy (rys. 1), zlokalizowanego w obszarze częściowo zalesionym, znajdującego się pomiędzy dwoma ogrodzeniami: zewnętrznym i wewnętrznym.

Pas pomiędzy tymi ogrodzeniami ma zmienną szerokość: od 12 m do 50 m. Długość obwodnicy wynosi 7,5 km. Ogrodzenia zbudowane są z siatki wykonanej z drutu stalowego, ocynkowanej i powleczonej materiałem PCV, zamocowanej na słupkach metalowych, osadzonych w ziemi na głębokości 70 cm, w betonie. Dodatkowo ogrodzenie to zostało zwieńczone drutem przestrzennym ostrzowym typu concertina Ø 450 mm, na wysięgnikach z kątowników w kształcie litery V, zainstalowanych na słupkach ogrodzenia. Wysokość ogrodzenia z uwzględnieniem zasieku z drutu ostrzowego wynosi około 260 cm. Przykład konstrukcji takiego ogrodzenia został przedstawiony w SEC&AS nr 5/2017, na s. 57. Nie przewidziano uziemienia ogrodzenia.

W terenie obwodnicy występują słupy oświetleniowe metalowe o wysokości 6 m, osadzone w gruncie co 25 m. Linia zasilająca latarnie przebiega 1,5 m od SEC&AS

ZEWNĘTRZNE SYSTEMY ZABEZPIECZEŃ

▌ Rys. 1. Schemat poglądowy rozmieszczenia urządzeń SSO w pasie obwodnicy

ogrodzenia zewnętrznego do wewnątrz obwodnicy i jest brana pod uwagę podczas analizy zagrożenia piorunowego, jak i wszystkie pozostałe linie zasilania elektroenergetycznego oraz linie sygnałowe.

W skład rozpatrywanego systemu alarmowego wchodzą zestawy barier mikrofalowych oraz ochrona obwodowa ogrodzenia wewnętrznego typu AN307, w postaci napłotowego przewodu bardzo czułego na mechaniczne wibracje, które występują na ogrodzeniu, wykrywająca nienaturalne drgania mechaniczne metalowego ogrodzenia. Przewód zakończony jest terminatorem i podłączony do sterownika systemu, który analizuje sygnały i wykrywa stany alarmowe.

Brak systemu dozoru wizyjnego w pasie obwodnicy.

Jedna linia kabla sygnałowego AS257 (4 żyły w izolacji + 1 drut GND bez izolacji) systemu alarmowego AN307 przebiega pośrodku siatki, a druga na zasieku przestrzennym. Kable te będą zakończone terminatorami rezystancyjnymi zainstalowanymi na ogrodzeniu, a z drugiej strony będą schodziły się przy sterownikach, które zamontowane będą w 33 szafach teletechnicznych, osadzonych w pasie obwodnicy.

Jeden sterownik obsługuje dwa kable o długości po 300 m każdy. Odległości między szafami wynoszą około 250 m. Sygnały alarmowe sterowników będą przesyłane kablem światłowodowym z szaf przez mediakonwertery do obiektu obserwacyjnego.

W terenie pasa obwodnicy zainstalowanych będzie 140 słupków pod bariery mikrofalowe, wystające z ziemi na wysokość 1 m (rys. 2). Odległość między słupkami wynosi do 200 m. Odległość od barier do szaf teletechnicznych wynosi ok. 100–150 m. Sygnały alarmowe barier mikrofalowych będą biegły do szaf teletechnicznych kablem XzTKMXpw 3x2x0,8 i dalej 6/2017

z szaf przez mediakonwertery kablem światłowodowym do obiektu obserwacyjnego. Słupy umieszczone są w odległości ok. 4–5 m od ogrodzenia wewnętrznego, na którym zainstalowany jest napłotowy system alarmowy AN307.

Podstawowy punkt obserwacyjny – wartownia – znajduje się na terenie strzeżonym, w odległości 150 m od pasa obwodnicy. Przewiduje się także budowę zapasowego punku obserwacyjnego w odległości około 500 m od pasa obwodnicy. Dodatkowo będzie poprowadzona magistrala serwisowa od barier do szaf aparaturowych i dalej do obiektu obserwacyjnego, kablem miedzianym typu skrętka doziemna XzTKMXpw 2x2x0,8, długości ok. 7500 m. Wszystkie połączenia z obiektami obserwacyjnymi oraz z szafami na obwodnicy prowadzone są w jednej kanalizacji kablowej, zasilanie szaf oraz bednarka uziemiająca szafy teletechniczne oraz słupy oświetleniowe układane są bezpośrednio w ziemi, równolegle do rury kanalizacji kablowej. Szafy teletechniczne zasilane będą przelotowo kablem YKY 5x16 mm. Dodatkowo razem z linią zasilającą będzie przebiegała bednarkamiedziowana StCu 25x4 mm łącząca wszystkie metalowe konstrukcje z układem uziomów.

Przy budynku wartowni przewidziano rozdzielnicę zasilającą RG: budynek wartowni, oświetlenie obwodnicy i zasilanie systemów alarmowych obwodnicy.

W rozdzielnicy przewidziano zabezpieczenia obwodów zasilających (brak szczegółowych danych odnośnie do typu zabezpieczeń). Jako podstawowe zasilanie rozdzielnicy RG przewiduje się linię kablową o długości 760 m ze stacji transformatorowej. Przewidziano zasilanie rezerwowe rozdzielnicy z lokalnego zespołu prądotwórczego z układem sterowniczym SZR. 75

SEC & POWER

▌ Rys. 2. Schemat poglądowy rozmieszczenia barier mikrofalowych (TX – nadajnik, RX – odbiornik) na obwodnicy

(H = 6 m), rozstawionych co 25 m wzdłuż pasa obwodnicy przy ogrodzeniu zewnętrznym (ok. 340 słupów oświetleniowych); – powierzchnia zbierania wyładowań atmosferycznych samego ogrodzenia wewnętrznego (pas o długości 7500 m i szerokości 15,6 m) wynosi w przybliżeniu:

Analiza zagrożenia piorunowego SOO

Przeprowadźmy analizę ryzyka utraty świadczenia usługi systemu alarmowego R2oraz ryzyka utraty jego wartości materialnej R4, przyjmując następujące założenia: ■ Lokalna gęstość wyładowań piorunowych na analizowanym terenie Ng = 3 wyładowania/km2/rok.

■ Jako obiekt podlegający ochronie rozpatrywany jest pas obwodnicy z uwzględnieniem ogrodzenia wewnętrznego, na którym zainstalowany jest system alarmowy, słupów oświetleniowych, a także budynku wartowni. Ogrodzenie zewnętrzne pozbawione jest wymagających ochrony urządzeń i znajduje się w strefie osłonowej gęsto ustawionych lamp oświetleniowych.

■ Dla oszacowania powierzchni zbierania wyładowań bezpośrednich przyjmuje się następujące założenia: – kształt obwodnicy przybliża się do pasa o długości 7500 m, a szerokość tego pasa na całej długości jest zmienna i zawiera się w przedziale od 15 do 50 m – dla uproszczenia przyjmuje się, że słupy oświetleniowe znajdują się w średniej odległości 25 m od ogrodzenia wewnętrznego, na którym zainstalowany jest system alarmowy; – przyjmuje się, że szafy teletechniczne oraz bariery mikrofalowe zawierają się w powierzchni zbierania tworzonej przez ogrodzenie i słupy oświetleniowe i znajdują się w strefie osłonowej (przed bezpośrednimi wyładowaniami atmosferycznymi) tworzonej przez ogrodzenie i słupy oświetleniowe; – szerokość powierzchni zbierania pasa obwodnicy zależna jest od wysokości ogrodzenia (H = 2,6 m) oraz słupów oświetleniowych 76

AOGR= 7500 x (2 x 3H) = 117 000 m2, – powierzchnia zbierania wyładowań atmosferycznych pojedynczego słupa oświetleniowego (okrąg o promieniu 18 m): ASŁ = π (3H)2 = π (3 x 6)2 = 1017 m2.

Oszacowana na tej podstawie powierzchnia zbierania wyładowań atmosferycznych odcinka pasa obwodnicy o długości 100 m, przedstawiona na rys. 3, wynosi 4894 m2. Stąd szacunkowa powierzchnia zbierania całego pasa obwodnicy o długości 7500 m wynosi:

■

AOBW = 367 050 m2.

Dla oceny zagrożenia wyładowaniami bezpośrednimi przyjmuje się następujące wymiary budynku obiektu obserwacyjnego: 50x12x4 m, w związku z czym jego powierzchnia zbierania wyładowań bezpośrednich wynosi:

■

AWART = 2540 m2.

■

Powierzchnia zbierania wyładowań bezpośrednich całego rozpatrywanego obiektu, z uwzględnieniem pasa obwodnicy oraz budynku wartowni, wynosi: SEC&AS

ZEWNĘTRZNE SYSTEMY ZABEZPIECZEŃ

▌ Rys. 3. Szkic odcinka powierzchni zbierania bezpośrednich wyładowań piorunowych pasa obwodnicy alarmowej o długości 100 m

AD = AWART + AOBW = 369590 m2.

Za powierzchnię zbierania wyładowań pobliskich uznaje się w przybliżeniu pas o długości 7500 m i szerokości 1000 m (po 500 m z obu stron ogrodzenia wewnętrznego), powierzchnia ta wynosi:

■

Am =7500 x 2 x 500 = 7 500 000 m2 = 7,5 km2.

Ze względu na lokalizację obiektu w terenie zalesionym uwzględnia się współczynnik położenia CD = 0,25.

■ W roli linii zewnętrznej uwzględnia się linię zasilającą średniego napięcia (SN), doprowadzoną od słupa linii napowietrznej linią kablową na odcinku 1000 m do stacji transformatorowej, stąd powierzchnie zbierania tej linii: – dla wyładowań bezpośrednich: Al = 40 000 m2 = 0,04 km2, – dla wyładowań pobliskich: Ai = 4 000 000 m2 = 4 km2.

■

Określenie liczby prawdopodobnych groźnych zdarzeń

Dla powyższych założeń szacunkowe średnie roczne liczby groźnych zdarzeń, mogących doprowadzić do awarii lub uszkodzenia systemu alarmowego, wynoszą: ■ liczba groźnych zdarzeń związanych z bezpośrednim wyładowaniem w obiekt: ND = 0,28 zdarzenia/rok (czyli raz na 3,6 roku) ■ liczba groźnych zdarzeń związanych z wyładowaniami pobliskimi: NM = 12,47 zdarzenia/rok 6/2017

liczba groźnych zdarzeń związanych z bezpośrednimi wyładowaniami w linię zasilania elektroenergetycznego SN: NL = 0,0033 zdarzenia/rok(czyli raz na 300 lat) ■ liczba groźnych zdarzeń związana z wyładowaniami w pobliżu linii zasilania elektroenergetycznego SN: NI = 0,34 zdarzenia/rok (czyli raz na 2,9 roku).

■

Oszacowanie spodziewanych strat

Oszacujmy straty związane z utratą możliwości świadczenia usługi ochronnej dostarczanej przez system alarmowy oraz utratą wartości materialnych. Utratę świadczenia usługi oszacujemy, zakładając średni czas potrzebny na usunięcie awarii (szacunkowy czas 1 h) oraz uszkodzenia (szacunkowy czas 72 h) komponentów systemu alarmowego. Stąd otrzymujemy wartości strat dla utraty usługi systemu alarmowego: straty w wyniku awarii straty w wyniku uszkodzenia

LO = 0,0004 LF = 0,008

Utratę wartości materialnej oszacujemy na podstawie porównania kosztów serwisowych usunięcia awarii (1000 PLN) lub uszkodzenia (10 000 PLN) z całkowitą wartością systemu (orientacyjny całkowity koszt urządzeń w danym systemie SSO to 433 000 PLN). Stąd dla utraty wartości materialnej otrzymujemy następujące wartości: straty w wyniku awarii straty w wyniku uszkodzenia

LO = 0,002 LF = 0,02

77

SEC & POWER ryzyko utraty wartości materialnej: R4 = 9,130E-04 (R4<RT).

Ocena ryzyka wystąpienia szkód piorunowych

Dla oceny ryzyka wystąpienia szkód piorunowych przyjmujemy typowe wartości ryzyka tolerowanego RT, sugerowane w normie PN-EN 62305-2: RT = 10-3 Wartości te dotyczą zarówno ryzyka utraty możliwości świadczenia usługi R2, jak i ryzyka utraty wartości materialnej R4.

Przy założeniu, iż rozpatrywany obiekt nie jest wyposażony w ochronę przed przepięciami (wartości wszystkich prawdopodobieństw wystąpienia szkody P = 1), po zsumowaniu wszystkich składowych komponentów ryzyko całkowite wynosi: dla utraty usługi: R2 = 5,977 x 10-3 (R2 > RT) dla utraty wartości materialnej: R4 = 3,023 x 10-2 (R4 » RT).

Otrzymane wartości ryzyka R2 i R4 znacznie przekraczają wartości ryzyka tolerowanego RT = 10-3, co oznacza, iż istniejące środki ochronne nie zapewniają zadowalającego poziomu bezpieczeństwa. W związku z tym konieczne jest zastosowanie odpowiednich środków ochrony. Na podstawie obliczeń możemy wykazać, że ryzyko R2 i R4 udaje się zredukować do bezpiecznego poziomu w wyniku zastosowania skoordynowanego układu ograniczników przepięć o parametrach odpowiadających trzeciemu–czwartemu poziomowi ochrony odgromowej (LPL III–IV). Zastosowanie takich ograniczników powoduje zmniejszenie prawdopodobieństwa wystąpienia szkody, do wartości PSPD = 0,03. Dla takiego wariantu oszacowane wartości ryzyka całkowitego wynoszą: ryzyko utraty usługi: R2 = 1,815E-04 (R2<RT)

78

Otrzymane wartości ryzyka całkowitego utraty możliwości świadczenia usługi R2 i ryzyka utraty wartości materialnej R4 są mniejsze od wartości tolerowanej RT, na podstawie czego przyjmuje się, że obiekt dla tego wariantu – ze skoordynowanym układem ograniczników przepięć o parametrach odpowiadających poziomowi ochrony odgromowej LPL III–IV – będzie odpowiednio skutecznie chroniony. Parametry ograniczników dobiera się odpowiednio do spodziewanej wartości prądu piorunowego według danych zamieszczonych w tabeli 1. Jak widać, dla poziomu ochrony odgromowej LPL III–IV skoordynowany układ ograniczników przepięć powinien być w stanie rozładować prąd o wartości szczytowej 100 kA dla impulsu piorunowego o kształcie 10/350 µs. ▌ Tabela 1. Poziom ochrony odgromowej (LPL), klasa ochrony odgromowej (LPS) i odpowiadające jej maksymalne wartości prądu pioruna przyjmowane do założeń projektowych wg normy PN-EN 62305: Ochrona odgromowa

Poziom ochrony odgromowej

Klasa ochrony odgromowej

Wartość szczytowa prądu pioruna I (10/350 µs), kA

LPL I LPL II LPL III LPL IV

LPS I LPS II LPS III LPS IV

200 150 100

Warto jednak podkreślić, iż w powyższych założeniach przyjęto, że ewentualne części zamienne systemu alarmowego są stale dostępne i znajdują się na składzie, co nie zawsze ma miejsce. W związku z tym, jeśli jednak zdarzy się, że czas potrzebny na sprowadzenie dodatkowych części zamiennych może wynosić nawet do kilku miesięcy, to dla takiego przypadku wariant z zastosowaniem skoordynowanego układu ograniczników przepięć dostosowanego do poziomu LPL III–IV jest niewystarczający. Z uwagi na strategiczne

SEC&AS

znaczenie chronionego systemu SOO zaleca się w takiej niekorzystnej sytuacji znaczne zwiększenie jego odporności na oddziaływania burzowe, poprzez stosowanie ograniczników przepięć o podwyższonych parametrach, spełniających wymagania pierwszego poziomu ochrony odgromowej LPL I. W tym przypadku parametry ograniczników dobiera się odpowiednio do spodziewanej wartości prądu piorunowego, który dla jego pierwszej składowej jest równy 200 kA (10/350 µs).

WNIOSKI

Systemy ochrony obwodowej funkcjonują w realnym środowisku elektromagnetycznym, w którym mogą wystąpić wyładowania atmosferyczne. Ich bezpośrednie oraz pośrednie odziaływanie na systemy SOO jest tym bardziej prawdopodobne, im większy teren podlega ochronie, a więc – w praktyce – im dłuższy jest obwód instalowanego systemu alarmowego. Ochrona SOO przed oddziaływaniem wyładowań atmosferycznych wymaga przeprowadzenia szczegółowej analizy ryzyka wystąpienia szkód piorunowych i wyboru na tej podstawie wymaganego poziomu ochrony odgromowej. Tylko wtedy środki ochronne, dobrane zgodnie z zaleceniami serii norm odgromowych PN-EN 62305: Ochrona odgromowa, będą skuteczne, gdyż będą odpowiadały rzeczywistej skali zagrożenia piorunowego rozpatrywanego SOO. W kolejnej części artykułu Autor omówi środki niezbędne dla skutecznego zabezpieczenia systemów ochrony obwodowej w warunkach realnego zagrożenia piorunowego, w tym środki ochrony przed bezpośrednim wyładowaniem piorunowym oraz przed piorunowym impulsem elektromagnetycznym.

dr inż. Mirosław ZIELENKIEWICZ Specjalista w zakresie kompleksowej ochrony odgromowej obiektów budowlanych oraz ochrony przed piorunowym impulsem elektromagnetycznym urządzeń i rozległych systemów elektronicznych Od redakcji: Członek Rady Naukowej SEC&AS, rzeczoznawca SEP w działach: 06 – Elektronika, w specjalności 06.6 – kompatybilność elektromagnetyczna, 08 – Instalacje i Urządzenia Elektryczne, w zakresie Ochrony Odgromowej i Ochrony przed Przepięciami. Odznaczony srebrną odznaką SEP. Członek Prezydium Polskiego Komitetu Ochrony Odgromowej SEP od 2012 r. Wykładowca Ośrodka Szkoleniowego PISA od 2002 r. Na wniosek Polskiej Izby Systemów Alarmowych odznaczony przez Ministra Edukacji Narodowej Medalem Komisji Edukacji Narodowej za szczególne zasługi dla oświaty i wychowania.

6/2017

SEC & SAFE

„Miękkie” aspekty zarządzania bezpieczeństwem fizycznym Grzegorz Kuta

P

osiadane lub planowane do wdrożenia systemy ochrony zazwyczaj powinny odpowiadać realnym potrzebom danej organizacji, związanym z koniecznością zabezpieczenia posiadanych przez nią zasobów. Szeroko rozumiane systemy ochrony powinny odnosić się do wszelkich rodzajów zagrożeń zidentyfikowanych dla danej jednostki organizacyjnej. „Działania podejmowane na rzecz zapewnienia bezpieczeństwa mają na celu minimalizację ryzyka […] przez: ■ zmniejszenie prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia, ■ zmniejszanie podatności, ■ minimalizowanie skutków wystąpienia zagrożenia”1.

Narodowy Program Ochrony Infrastruktury Krytycznej 2015.

1

80

W zależności od rodzaju organizacji możemy mówić o różnych aspektach zapewnienia bezpieczeństwa.

Zapewnienie bezpieczeństwa fizycznego wiązać się będzie z neutralizacją działań osób, które w sposób fizyczny zagrażają zasobom danej organizacji. Zapewnienie bezpieczeństwa teleinformatycznego (cyberbezpieczeństwa) ma zagwarantować odporność na działania wirtualne, mogące doprowadzić do wykradzenia informacji z wykorzystywanych przez nią komputerów czy urządzeń mobilnych lub do zakłócenia działania sieci komputerowych albo urządzeń podłączanych do tych sieci. Zapewnienie bezpieczeństwa technicznego wiązać się będzie z zagwarantowaniem ciągłości działania jednostki, odnosząc się do takich aspektów, jak: ciągłość zasilania, ogrzewania, zaopatrzenia w wodę, funkcjonowania sieci komputerowych, dostępu do Internetu itp. Przykładowo, możemy SEC&AS

ZARZĄDZANIE RYZYKIEM mówić jeszcze o zapewnieniu bezpieczeństwa osobowego, prawnego2 czy informacyjnego. Uwzględnienie aspektów bezpieczeństwa fizycznego, informacyjnego oraz teleinformatycznego, zwłaszcza we współczesnych, przesiąkniętych różnego rodzaju zagrożeniami czasach, powinno stać się jednym z elementów formułowanych strategii działania dla poszczególnej instytucji lub branży. Współczesna rzeczywistość pokazuje jednak, że kierownictwo organizacji nie zawsze potrafi właściwie zrozumieć, w jakim celu posiadane systemy zabezpieczeń powinny być wykorzystane, a w ślad za tym właściwie planować ich wykorzystanie oraz rozliczać koszty związane z ich funkcjonowaniem.

Na zadane kiedyś najwyższemu kierownictwu pewnej organizacji pytanie, podczas prowadzonego przeze mnie audytu bezpieczeństwa, skąd wiadomo, dlaczego ich siedzibę chroni akurat ta, a nie inna agencja ochrony oraz takie, a nie inne zabezpieczenia techniczne w postaci systemów: sygnalizacji włamania i napadu, dozoru wizyjnego oraz kontroli dostępu, usłyszałem przeróżne odpowiedzi: „w dzisiejszych czasach to przecież standard”, „wszystko to ochronić ma naszą firmę przed kradzieżą”, „przez to, co mamy, płacimy niższe ubezpieczenie obiektu” itp. Analiza wyżej zacytowanych wypowiedzi uzmysłowiła mi, że większość instytucji, wdrażając elementy zabezpieczeń, robi to bez przeprowadzenia jakiejkolwiek analizy ryzyka oraz koncepcji projektowej, sporządzonej przez uprawnioną do tego osobę, która po przeprowadzeniu wizji lokalnej obiektu i zrozumieniu potrzeb organizacji będzie w stanie zaproponować jej kierownictwu zestaw komplementarnych i odpowiednio dobranych środków, opartych na powiązanych ze sobą zabezpieczeniach technicznych – elektronicznych i mechanicznych – oraz bezpośredniej ochronie fizycznej.

Przede wszystkim zarządzanie ryzykiem

Skąd dana firma ma wiedzieć, co chce chronić, przed czym bądź kim ma się chronić lub dlaczego ponosi takie, a nie inne wydatki (koszty) na bezpieczeństwo (agencję ochrony, kamery, system alarmowy czy kontrolę dostępu)? Dlatego ustalenie potrzeb bezpieczeństwa, najlepiej przed zaprojektowaniem adekwatnych i optymalnych zabezpieczeń, powinno opierać się na przeprowadzonej analizie ryzyka. Powinna ona określać, jakie zasoby organizacji (materialne i niematerialne) są dla niej szczególnie ważne, a ich naruszenie (np. kradzież, zniszczenie itp.) może spowodować dotkliwe straty w działalności jednostki organizacyjnej.

Należy przy tym pamiętać, że potrzeba zapewnienia bezpieczeństwa zależeć będzie przede wszystkim od takich aspektów, jak: rodzaj prowadzonej działalności, wielkość instytucji, środowisko, otoczenie, kultura oraz ograniczenia (np. prawne, finansowe, organizacyjne). Zwykle w większości firm dyskusje na temat szeroko rozumianego bezpieczeństwa bazują 2

Ibidem.

6/2017

na zgodności z istniejącymi przepisami prawa, a zadanie to spoczywa na jednej osobie, np. pracowniku administracji, pełnomocniku ds. ochrony informacji niejawnych (jeśli w danej organizacji funkcjonuje) lub administratorze bezpieczeństwa informacji. Rzadziej tematyką tą zajmuje się interdyscyplinarny zespół ds. bezpieczeństwa, składający się z wewnętrznych interesariuszy, raportujący najwyższemu kierownictwu.

Wymagania bezpieczeństwa organizacji, także te dotyczące wyboru środków potrzebnych do zapewnienia bezpieczeństwa fizycznego, powinny być ustalane właśnie na drodze analizy ryzyka.

Proces analizy ryzyka, który stanowi fundamentalną część całościowego systemu zarządzania ryzykiem, powinien obejmować takie zagadnienia, jak: ■ analizę przewidywanych zagrożeń dla chronionych zasobów (aktywów) organizacji, ■ analizę podatności zasobów wymagających ochrony na zagrożenia, które mogą zaistnieć (to, co zagraża zasobom firmy A, nie zawsze będzie tak samo oddziaływało na aktywa firmy B), ■ ocenę ryzyka, na jakie narażone są wymagające ochrony zasoby organizacji, w przypadku zmaterializowania się przewidywanych zagrożeń.

Bardzo często zagrożenie mylone jest ze skutkiem, który może wywołać dla organizacji. Dlatego jeśli w danej firmie nastąpiła kradzież, to skutkiem, jaki wywołał ten czyn, nigdy nie jest… kradzież jako taka, ale utrata określonych aktywów organizacji, które można wyrazić w wartościach mierzalnych (zazwyczaj wartości pieniężnej). Warto o tym pamiętać, zwłaszcza zestawiając wartość utraconego wskutek kradzieży waloru (mienia) z kosztami zabezpieczeń fizycznych i technicznych, jakie wdrożono, a jakie w tym przypadku nie zadziałały (odrębnym pytaniem pozostaje, dlaczego tak się stało).

Zarządzanie ryzykiem bezpieczeństwa każda instytucja powinna oprzeć na następujących procesach: ■ analizie potrzeb, czyli znalezieniu odpowiedzi na kluczowe pytania, mianowicie jaki jest właściwy dla mojej firmy optymalny poziom bezpieczeństwa i czego szef firmy oczekuje w tym względzie; ■ analizie ryzyka, czyli określeniu, co tak naprawdę realnie zagraża mojej organizacji i zasobom, w oparciu o które prowadzę swoją działalność (mieniu, ludziom, informacjom itp.); ■ analizie już istniejących lub projektowanych zabezpieczeń, czyli sprecyzowaniu, jakie środki bezpieczeństwa redukują lub mogą zredukować ryzyko, które zostało oszacowane; ■ akceptacji ryzyka szczątkowego, czyli ustaleniu, jakie ryzyka mimo zaprojektowanych i wprowadzonych zabezpieczeń mogą zostać zaakceptowane przez najwyższe kierownictwo (warto też zastanowić się, czy zawsze koniecznym i niezbędnym jest bezpośrednie inwestowanie w środki służące do poprawy stanu bezpieczeństwa fizycznego, bo być może rozwiązania z tego zakresu można kupić po 81

SEC & SAFE

■

■

■

■

■

■

prostu jako usługę świadczoną na zagwarantowanym poziomie w ramach tzw. umowy SLA3); przeglądzie ryzyk, czyli porównaniu, czy oszacowane w przeszłości ryzyko w porównaniu do okresu bieżącego wzrosło, zmalało czy pozostaje na takim samym poziomie; pomiarze skuteczności wdrożonych zabezpieczeń, czyli zweryfikowaniu, czy wdrożone zabezpieczenia, zwłaszcza te techniczne, rzeczywiście działają i minimalizują ryzyko, które zostało oszacowane (należy też zwrócić uwagę na to, czy funkcjonujące zabezpieczenia wykazują jakieś podatności, które mogą powodować pojawienia się niezidentyfikowanych wcześniej zagrożeń); monitorowaniu bezpieczeństwa organizacji, czyli rozpoznaniu, czy zagrożenia, zwłaszcza te niezidentyfikowane w kolejnych etapach analizy ryzyka, są odpowiednio wcześnie wykrywane w celu podjęcia adekwatnych i proporcjonalnych działań wyprzedzających; aktualizacji zabezpieczeń, czyli stwierdzeniu, czy funkcjonujące zabezpieczenia są na bieżąco aktualizowane celem wyeliminowania potencjalnych luk i podatności, które mogą zostać wykorzystane przez pojawiające się zagrożenia; audytach bezpieczeństwa (wewnętrznych i zewnętrznych), czyli cyklicznych przeglądach lub testach istniejących zabezpieczeń, przeprowadzanych w celu doskonalenia ich funkcjonowania oraz podjęcia wyprzedzających działań korygujących lub zapobiegawczych; szkoleniach, czyli poszerzaniu wiedzy, kompetencji oraz umiejętności osób odpowiedzialnych za bezpieczeństwo w organizacji (szkolenia personelu bezpieczeństwa).

Koncepcja podstawą inwestycji w środki bezpieczeństwa fizycznego

Planując nakłady finansowe na środki służące do poprawy stanu bezpieczeństwa fizycznego, warto kierować się spisaną wcześniej koncepcją zasad ich zakupu, wdrożenia, późniejszego funkcjonowania oraz ewentualnej integracji z rozwiązaniami już istniejącymi (lub planowanymi do realizacji w przyszłości).

Niestety, w mojej opinii najczęściej popełnianym błędem, zwłaszcza najwyższej kadry kierowniczej, która asygnuje środki finansowe, jest podejmowanie zbyt pochopnych i nieprzemyślanych decyzji w obszarze inwestowania w zabezpieczenia techniczne, w sposób oderwany od realnych potrzeb organizacji. Rzucone przez prezesa firmy pracownikowi administracji polecenie: „Proszę pilnie kupić system kontroli dostępu SLA (ang. Service Level Agreement – umowa dotycząca poziomu usług) w szczegółowy sposób określa ustalone pomiędzy stronami parametry świadczonych usług. Zob. www. ideas2action.pl/2012/11/06/co-to-jest-sla-i-jakie-powinna-miec-parametry/.

3

82

oraz zamontować w budynku kamery i alarm” wcale nie jest w dzisiejszych czasach czymś z gatunku science fiction, ale raczej prozą dnia codziennego. Otrzymując takie polecenie, nie wiadomo, co prezes miał na myśli, czego oczekuje, jakie motywy przez niego przemawiały, gdy komunikował swoją decyzję. Czy jest świadomy nie tylko kosztów zakupu i uruchomienia tego, czego oczekuje, ale i kosztów związanych z działaniem i utrzymaniem zakupionych rozwiązań?

Czy życzy sobie powiadomień o uruchomieniu się systemu sygnalizacji włamania i napadu poprzez system GSM na swoją komórkę lub chce posiadać w swoim komputerze dostęp online w trybie 24-godzinnym do systemu dozoru wizyjnego? Pytania można mnożyć, ale i tak nie uzyskamy na nie odpowiedzi, bo przecież trudno wymagać od zwierzchnika znajomości rozwiązań i możliwości współczesnych systemów zabezpieczeń technicznych (a te wciąż się rozwijają, stając się coraz bardziej „inteligentnymi”).

Dlatego zanim przeznaczy się w jednostce organizacyjnej środki finansowe na zabezpieczenie obiektu, warto zlecić czynności analityczno-koncepcyjne osobom lub podmiotom, które znają branżę zabezpieczeń od podszewki, posiadają właściwe uprawnienia z tego zakresu, potrafią realnie ocenić niedomagania i potrzeby organizacji oraz przedstawić ocenę i zalecenia do dalszych działań, a przede wszystkim opisać przedmiot zamówienia i program funkcjonalno-użytkowy dla docelowych i rekomendowanych rozwiązań. Dopiero mając spisaną koncepcję, zawierającą oprócz aspektów technicznych i funkcjonalnych również projekt i kosztorys wdrożenia dla zaproponowanych wariantów (także kosztów późniejszego ich utrzymania), można przedstawić je najwyższemu kierownictwu, celem omówienia i akceptacji. Jest to właśnie czas na uświadomienie kierownictwu, w co tak naprawdę inwestują, co jest potrzebne ich organizacji, a co uznać należy za zbędne (chociaż wraz z rozwojem branży i z upływem czasu często to, co zbędne, staje się standardem). Wielu bowiem menadżerów nie zawsze jest świadomych tego, że zakup i uruchomienie systemu kontroli dostępu czy systemu dozoru wizyjnego to nie tylko koszty bezpośrednie, które organizacja poniesie jednorazowo (amortyzacja to też koszt), ale zrozumienie, że ktoś musi po uruchomieniu zaprojektowanych rozwiązań ten system obsługiwać (np. koszt zatrudnienia dodatkowego personelu) oraz serwisować, by utrzymywał założony standard bezpieczeństwa (koszty serwisu zewnętrznego, konserwacji, przeglądów, modernizacji itp.).

Najczęściej popełniane błędy to błędy zarządcze

Wielu nieporozumień i rozczarowań związanych z funkcjonowaniem zabezpieczeń technicznych można by w organizacjach uniknąć, gdyby w komunikacji na linii najwyższe kierownictwo–personel bezpieczeństwa istniała podstawowa nić komunikaSEC&AS

ZARZĄDZANIE RYZYKIEM cji, zrozumienia i zaufania. Wiele razy w swoim życiu zawodowym miałem okazję przebywać w obiektach naszpikowanych zabezpieczeniami „osobowo-technicznymi”, w których one po prostu nie funkcjonowały (brak reakcji kogokolwiek na moje nieuprawnione, sprowokowane działanie). Dlaczego, niestety, tak się dzieje? Przyczyn można wymienić wiele, ale do „najpopularniejszych” zaliczyć wypada: ■ brak zaangażowania i zainteresowania ze strony kierownictwa, co zazwyczaj przekłada się na brak asygnowania właściwych środków na utrzymywanie systemów zabezpieczeń w standardzie, w jakim je zaprojektowano („Jako zarząd nie musimy się znać na bezpieczeństwie, a poza tym nic przecież nam nie zagraża. Utrzymywanie zaprojektowanych systemów zabezpieczeń to zbyt duży koszt”); ■ brak integracji działań w zakresie zarządzania bezpieczeństwem fizycznym wewnątrz organizacji (związanych z zabezpieczeniami elektronicznymi i mechanicznymi oraz bezpośrednią ochroną fizyczną); ■ przypisywanie obowiązków związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa fizycznego przypadkowym i nieprzygotowanym do tego osobom, co skutkuje tym, że z czasem np. systemy zabezpieczeń elektronicznych tylko „są”, ale „nie działają” (Czy zawsze system sygnalizacji włamania i napadu jest zgodnie z procedurą uzbrajany i rozbrajany, przeglądany, testowany i konserwowany?); ■ brak dostępności szkoleń oraz opracowanych wewnętrznych procedur dla personelu bezpieczeństwa, na podstawie których powinien on realizować swoje zadania i być z nich rozliczany (Czy pracownicy personelu bezpieczeństwa wiedzą, jak postępować, gdy uruchomi się system sygnalizacji pożarowej?); ■ oderwane działania w obrębie jednej firmy (np. wdrożenie systemu dozoru wizyjnego w różnych standardach, w oparciu o różne, niedające się zintegrować platformy i funkcjonalności); ■ brak szkolenia i uświadamiania użytkowników oraz późniejszego egzekwowania zasad postępowania przy posługiwaniu się wdrożonymi zabezpieczeniami technicznymi (Czy pracownik potrafi uzbroić system sygnalizacji włamania i napadu, gdy jako ostatni opuszcza firmę? Czy i jakie konsekwencje ponosi pracownik, gdy omija funkcję anti-passback w systemie kontroli dostępu?); ■ procedury bezpieczeństwa niezrozumiałe dla użytkowników (Czy pracownik wie, dlaczego powinien nosić personalną kartę w systemie kontroli dostępu i do czego ona służy?); ■ złe komunikowanie tego, czym są i do czego służą wdrożone środki bezpieczeństwa fizycznego funkcjonujące w obiekcie (umiejętność wskazania korzyści nie tylko dla organizacji, ale także dla pracownika, np. jego bezpieczeństwo osobiste w obiekcie, w którym przebywa); 6/2017

brak logicznego powiązania pomiędzy wynikami analizy ryzyka a planem minimalizacji ryzyka i zastosowanymi zabezpieczeniami (zabezpieczenia klasy high-level, które po pewnym czasie decyzją kierownictwa zostają wyłączone, bo „za dużo kosztują”); ■ brak określenia środków asygnowanych w danym okresie na utrzymanie wdrożonych zabezpieczeń (po czasie wdrożone zabezpieczenia techniczne stają się „bierne”, nikt nimi nie zarządza, stają się przydatne, dopiero gdy organizacja poniesie szkodę, nie działają prewencyjnie, a jedynie dowodowo, pod warunkiem że w ogóle jeszcze działają); ■ brak powiązania wdrażanych zabezpieczeń z wymaganiami prawnymi, normami branżowymi oraz przede wszystkim z wynikami przeprowadzanej w określonych odstępach czasu analizy ryzyka.

Podsumowując powyższe, uważam, że współcześnie możliwości doboru środków służących zapewnieniu bezpieczeństwa fizycznego są tak szerokie, że problemem nie jest sam ich wybór, ale bardziej błędy, jakie są popełniane w warstwie zarządczej. Początek bierze się zazwyczaj z braku świadomości i zrozumienia tego, czemu ich wdrożenie ma służyć, co skutkuje nieprzemyślanymi decyzjami, takimi chociażby jak inwestowanie w rozwiązania, z których nigdy w stu procentach nie będzie się korzystać (kupujmy to, co nie jest nam potrzebne), co z upływem czasu prędzej czy później doprowadzi do cięcia kosztów na ich funkcjonowanie.

Warto więc tych błędów unikać i po gospodarsku rozumieć bezpieczeństwo.

■

Grzegorz Kuta Ekspert ds. ochrony informacji i bezpieczeństwa teleinformatycznego

Od redakcji: Absolwent kierunku informatyka w zarządzaniu przedsiębiorstwem oraz studiów podyplomowych MBA. Ukończył Akademię Trenera. Audytor Systemu Zarządzania Bezpieczeństwem Informacji wg ISO 27001. Od 2001 r. do chwili obecnej pracuje na stanowiskach związanych z bezpieczeństwem, w tym bezpieczeństwem teleinformatycznym, ochroną informacji niejawnych, danych osobowych i innych informacji biznesowych. Czynny zawodowo pełnomocnik ds. ochrony informacji niejawnych, administrator bezpieczeństwa informacji, pełnomocnik ds. systemu zarządzania bezpieczeństwem informacji oraz inspektor bezpieczeństwa teleinformatycznego, administrator systemu.

Członek Krajowego Stowarzyszenia Ochrony Informacji Niejawnych, Stowarzyszenia Administratorów Bezpieczeństwa Informacji oraz Stowarzyszenia Wspierania Bezpieczeństwa Narodowego.

83

SEC & IT

Informatyka śledcza

– pozyskiwanie i przetwarzanie cyfrowych dowodów Krzysztof PARADOWSKI

Wyrażenie „informatyka śledcza” pojawia się coraz częściej w CV osób zajmujących się odzyskiwaniem danych, analizami powłamaniowymi itp. Należy jednak pamiętać, że ktoś zafascynowany techniką kryminalistyczną i posiadający na jej temat bardzo dużą wiedzę nie staje się z urzędu technikiem kryminalistyki. Podobnie jest z informatyką śledczą. Dla mnie informatykiem śledczym jest człowiek, który przez lata praktykował w tej dziedzinie, a zebrane przez niego dowody były niepodważalne w postępowaniu sądowym i przyczyniły się do skazania sprawcy. Dlatego też w przedmiotowej publikacji chciałbym bardzo ogólnie przybliżyć to zagadnienie, jak również podzielić się swoimi doświadczeniami.

84

M

oje pierwsze kontakty z informatyką śledczą rozpoczęły się na przełomie 1996 i 1997 r., kiedy jako jeszcze młody policjant z raptem dziesięcioletnim stażem zostałem przeniesiony do rozwijających się pierwszych struktur, związanych ze ściganiem przestępczości komputerowej w Komendzie Głównej Policji.

W tym okresie sprzęt specjalistyczny i oprogramowanie pozostawiały wiele do życzenia, zabezpieczanie oraz analizy elektronicznych nośników informacji były żmudne i czasochłonne. Dla przykładu rozwinę trochę temat zabezpieczania w tym okresie danych z komputerowych nośników. Do tego celu najczęściej używany był sprzęt „sprawcy zamieszania”. System SEC&AS

ZABEZPIECZENIE DANYCH uruchamiało się ze specjalnie spreparowanej dyskietki startowej, w której w pliku IO.SYS zmieniane były wpisy odwołujące się do lokalizacji na dysku twardym komputera – C:/xxxx/ na lokalizację A:/xxxx/, co chroniło przed zmianami na zabezpieczanym dysku.

W tym czasie znaczną część wiedzy o pewnych trickach (jak np. odzyskiwać dane z pociętych dyskietek) i dobrych praktykach zdobywaliśmy podczas licznych szkoleń, m.in. od FBI, U.S. Secret Service czy kolegów z Bundeskriminalamtu.

Wracając do tematu zabezpieczania, po uruchomieniu komputera z ww. dyskietki dane z twardego dysku były kopiowane/klonowane z wykorzystaniem napędu magnetooptycznego systemu DIBS (ang. Disk Image Backup System). System ten w ciągu 2–4 godzin (w zależności od zastosowanego nośnika) zabezpieczał 100 MB (megabajtów!!!) danych, co przy dysku 500 MB, które były często spotykane w tym okresie, zabezpieczanie trwało ok. 40 godz., i to bez włączonej opcji weryfikacji nośnika. Łatwo obliczyć, jak długo trwałoby kopiowanie dysku 1 TB przy wykorzystaniu tego systemu. Pomijam zupełnie fakt, że podczas kopiowania trzeba było przebywać w pobliżu, gdyż proces potrafił się zawiesić i całą operację należało rozpoczynać od nowa.

Te niedogodności spowodowały, że skutecznie broniłem się przed „zostaniem” biegłym sądowym, co jednak nie przeszkodziło prokuratorom, żeby wykorzystywać mnie do analizy zawartości nośników w charakterze eksperta (osoby posiadającej wiedzę specjalną). Pomimo mojego początkowego oporu polubiłem tę dziedzinę, co w efekcie miało również swoje dobre strony, gdyż dzięki temu z czasem posiadłem pewną wiedzę i doświadczenie w tym zakresie.

Wracając do tematu informatyki śledczej, warto zastanowić się, co jest jej celem. Tutaj można przytoczyć siedem złotych pytań kryminalistyki: „Co miało miejsce?”, „Gdzie?”, „Kiedy?”, „Jak doszło do zdarzenia?”, „Czym/za pomocą czego?”, „Dlaczego?” i „Kto?”.

Celem więc jest zabezpieczenie materiału dowodowego mającego pomóc w znalezieniu odpowiedzi na powyższe pytania. Pierwszym etapem zabezpieczania danych elektronicznych jest podjęcie decyzji, czy będą zabezpieczane również podczas pracy systemu, np. zawartość pamięci ulotnej RAM, czy po jego wyłączeniu. Prowadzenie czynności „na żywym organizmie” może być przydatne w celu uzyskania informacji o uruchomionych procesach, aktywnych połączeniach sieciowych itp. Ma jednak swoje istotne wady – podczas pracy na uruchomionym systemie pozostawiamy ślady swojej aktywności. Poniżej przedstawiam przykład: 0x0000858d4f9e8640 firefox.exe 0x0000858d50395640 svchost.exe 0x0000858d503ef080 TrustedInstall 0x0000858d50603640 DismHost.exe 0x0000858d50789640 TiWorker.exe 0x0000858d51809080 Video.UI.exe

6/2017

13...6 13...0 13...8 13...4 13...6 13...6

2017-07-18 09:50:50 UTC+0000 2017-07-18 08:28:47 UTC+0000 2017-07-18 11:26:50 UTC+0000 2017-07-18 11:26:49 UTC+0000 2017-07-18 11:26:50 UTC+0000 2017-07-18 11:48:11 UTC+0000

0x0000858d51eed640 SystemSettings 0x0000858d52055640 backgroundTask 0x0000858d520be640 WmiPrvSE.exe 0x0000858d520ce640 powershell.exe 0x0000858d5213e640 conhost.exe 0x0000858d52177080 Dumpit.exe

13...0 13...4 33...4 13...4 13...4 13...6

2017-07-18 11:47:34 UTC+0000 2017-07-18 12:15:15 UTC+0000 2017-07-18 12:15:40 UTC+0000 2017-07-18 12:14:09 UTC+0000 2017-07-18 12:14:10 UTC+0000 2017-07-18 12:15:38 UTC+0000

Jak widać z ostatnich linii powyższego listingu, o godz. 12:14 został uruchomiony powershell (interpreter poleceń), a minutę później program do robienia zrzutów pamięci dumpit. Tak więc naruszona została podstawowa zasada, żeby nie zmieniać niczego w zabezpieczanym systemie.

Jeszcze za czasów pracy w policji podczas jednej z analiz obrazu dysku, zabezpieczonego na potrzeby prowadzonego postępowania przygotowawczego, ujawniłem protokół przeszukania pomieszczeń oraz zatrzymania tego sprzętu. Jak się później okazało, policjanci, mając problem ze służbowym laptopem, skorzystali z zabezpieczonego. Byli święcie przekonani, że jeżeli uruchomią szablony protokołów z pendrive’a, dokumenty te nie pozostawią śladu w systemie.

Należy pamiętać, że jeżeli dany sprzęt podłączony jest do sieci komputerowej, to w momencie, gdy my zabezpieczamy RAM, żeby m.in. mieć informacje o aktywnych połączeniach sieciowych, ktoś (wspólnik) umiejscowiony gdziekolwiek w budynku lub na świecie może usuwać zdalnie interesujące nas dowody z dysków komputera. Możliwe też jest, że dowody usuwa jakiś niewidoczny proces, pracujący w tle. Jednakże plusem pracy na takim systemie może być dostęp do zaszyfrowanych zasobów, które po wyłączeniu nie będą już dla nas dostępne. Podjęcie decyzji pozostaje w gestii prowadzącego czynności, po wcześniejszym rozważeniu wszystkich za i przeciw. Ja zawsze, zgodnie z zasadą, że to prokurator jest „gospodarzem” postępowania, przedstawiałem wszystkie za i przeciw i pozostawiałem decyzję temuż prokuratorowi, chroniło to skutecznie przed ewentualnymi późniejszymi pretensjami.

Najczęściej jednak analiza danych odbywa się post mortem, czyli pracuje się na wyłączonym urządzeniu.

Tutaj też pojawiają się dylematy, gdyż nie ma problemu, gdy zastajemy już wyłączony sprzęt, natomiast co zrobić, gdy jest uruchomiony? Istnieje kilka „szkół” i bardzo często systemy zamykane są poprzez klikanie odpowiedniej ikony na ekranie i zamykanie zgodne z regułami. Jednak należy pamiętać, że system może zostać tak zmodyfikowany, żeby oprócz zamknięcia się wykonywał inne działania, np. szyfrował dyski, usuwał dane itp. Najczęściej polecane jest odłączanie komputerów stacjonarnych od zasilania bądź wyjmowanie akumulatorów w laptopach. Jeżeli nie jest to możliwe, pozostaje dłuższe przytrzymanie klawisza zasilania, celem szybkiego wymuszenia wyłączenia komputera.

Nie będę omawiał ekstremalnych przypadków, gdy w obudowach komputerów stacjonarnych były ukrywane zasilacze UPS bądź – jak w przypadku osoby zatrzymywanej na terenie USA – również materiały 85

SEC & IT

▌ Rys. 1. Bloker zapisu

wybuchowe, które miały być zainicjowane, gdyby nie zostały spełnione określone procedury.

Przejdźmy jednak do drugiego etapu, czyli zabezpieczania danych z już wyłączonego komputera. Zabezpieczając dane, należy bezwzględnie pamiętać o tym, żeby nie wprowadzić żadnych zmian na nośniku. Uzyskać to można, stosując tzw. bloker zapisu, który daje nam pewność, że nawet przypadkiem nie

▌ Rys. 2. Tworzenie obrazu dysku za pomocą programu FTK Imager

▌ Rys. 3. Interfejs graficzny programu Autopsy

86

wprowadzimy żadnych zmian. Na rys. 1 przedstawiam przykładowy uniwersalny bloker, który pozwala również na normalną pracę z dyskami, na zdjęciu jest ustawiony w trybie WRITE-BLOCKED. Używając tego urządzenia, można pracować bezpośrednio na zabezpieczonym dysku, jednak tego nie polecam. Praca powinna odbywać się na klonie dysku, zrobionym na innym dysku, lub na kopii binarnej zapisywanej w plikach, z której w każdej chwili można taki klon w razie potrzeby stworzyć. Ja osobiście zawsze pracuję na kopiach binarnych w formie plików i teraz skupię się na przedstawieniu, jak je tworzyć.

Do wykonywania obrazów dysków korzystam z dostępnego bezpłatnie programu FTK Imager. Tworzenie obrazu dysku 750 GB z wykorzystaniem tego programu, blokera i połączenia kablem w technologii USB 3.1 Gen 1 (dawniej USB 3.0) trwa ok. 3 godz., a weryfikacja ok. dwóch, co widać na rys. 2.

Obraz tworzony jest w plikach o wybranym przeze mnie rozmiarze, co upraszcza przenoszenie na dowolne nośniki, oraz w tym przypadku w formacie oprogramowania EnCase. EnCase, podobnie jak bardzo popularny X-Ways, to oprogramowanie dedykowane dla informatyków, jako narzędzie do automatyzacji analizy zabezpieczonych nośników.

Ja natomiast osobom niechcącym ponosić kosztów oraz niemającym potrzeby korzystania z wsparcia technicznego oraz bardzo zaawansowanych funkcji dostępnych w komercyjnym oprogramowaniu polecam oprogramowanie bezpłatne. Taką alternatywą jest program Autopsy, którym również posługiwałem się w pracy śledczej. Jest to oprogramowanie rozprowadzane na licencji opensource i w wielu przypadkach jest wystarczające do przeprowadzenia skutecznych analiz oraz odzyskiwania skasowanych danych.

Wybrane możliwości programu: ■ analiza osi czasu: wyświetla działania podejmowane przez system w graficznym interfejsie ułatwiającym identyfikację aktywności; ■ wyszukiwanie słów kluczowych: pozwala wyszukiwać pliki, które zawierają określenia bądź zdefiniowane wyrażenia regularne; ■ artefakty internetowe: umożliwia wyodrębnienie aktywności internetowej z popularnych przeglądarek w celu identyfikacji aktywności użytkownika; ■ analiza rejestru: używa RegRipper do identyfikowania niedawno używanych dokumentów i urządzeń USB; ■ analiza plików LNK: identyfikuje skróty i powiązane z nimi pliki; ■ analiza poczty e-mail; ■ EXIF: wyodrębnia lokalizację geograficzną i inne informacje z plików JPEG; ■ sortowanie plików: grupuje pliki według ich typu, aby znaleźć wszystkie obrazy lub dokumenty; ■ odtwarzanie multimediów: wyświetla filmy i obrazy w aplikacji, bez potrzeby wykorzystania zewnętrznej przeglądarki; SEC&AS

ZABEZPIECZENIE DANYCH przeglądarka miniatur: wyświetla miniaturę zdjęć, aby ułatwić szybkie przeglądanie; ■ skuteczna analiza systemu plików: obsługa różnych systemów plików, w tym NTFS, FAT12/FAT16/ FAT32/ExFAT, HFS+, ISO9660 (CD-ROM), Ext2/Ext3/ Ext4, Yaffs2 i UFS; ■ UnicodeStrings Extraction: wyodrębnia ciągi znaków z niezalokowanego obszaru i nieznanych typów plików w wielu językach (arabski, chiński, japoński itd.); ■ wykrywanie typu pliku oparte na ich analizie i wykrywanie niezgodności rozszerzenia; ■ wsparcie dla Androida: wyodrębnia dane z wiadomości SMS, dzienników połączeń, kontaktów, na podstawie słów kluczowych itp.

Istotną zaletą programu jest możliwość analizy plików vmdk maszyny wirtualnej VMware oraz vhd (Microsoft Virtual Hard Drives), niestety jeszcze nie wspiera analizy maszyn wirtualnych Oracle VM VirtualBox. Kończąc, chciałbym podkreślić fakt, że powołani przez sąd, nie występując jako biegli, musimy pamiętać, że wyniki naszych czynności nie są traktowane jako ekspertyzy i mogą być dosyć łatwo podważane lub wręcz traktowane jako niewiarygodne. Dlatego też jeżeli planujemy wykorzystanie zebranych przez nas dowodów przed sądem, musimy pamiętać o zapewnieniu możliwości powtórzenia naszych badań przez biegłego sądowego, ważne więc jest właściwe zabezpieczenie materiału dowodowego. Idealnym rozwiązaniem jest komisyjne (udokumentowane) stworzenie klonu dysku dowodowego i zainstalowanie ■

6/2017

go w komputerze, przy pozostawieniu odpowiednio zabezpieczonego oryginału w niedostępnym miejscu.

Czasami nie jest to jednak możliwe, więc pozostaje zabezpieczenie sporządzonego klona oraz oczywiście stworzenie w każdym przypadku obrazu dysku zapisanego do plików w charakterze materiału do naszych badań (wielu prawników sugerowało obecność notariusza przy czynności zabezpieczania, lecz osobiście nie jestem do tego przekonany, biorąc chociażby pod uwagę kompetencje z zakresu informatyki w celu wiarygodnego potwierdzenia prawidłowego przebiegu czynności).

Reasumując, jako dobrą, a wręcz niezbędną praktykę poleciłbym, aby prowadząc swoje badania, pamiętać o bardzo skrupulatnym dokumentowaniu i potwierdzaniu przez inną osobę wykonanych czynności, z podaniem przebiegu każdej czynności, czasu, osoby wykonującej oraz np. w czyjej obecności czynności zostały przeprowadzone.

Krzysztof PARADOWSKI Ppłk rez. ABW, współtwórca pierwszych struktur zwalczających przestępczość komputerową w Polsce, były naczelnik wydziału Biura Wywiadu Kryminalnego KGP, koordynującego zwalczanie tego typu przestępczości. Ekspert Rządowego Zespołu Reagowania na Incydenty Komputerowe DBTI ABW, którym też kierował w ostatnim okresie służby.

87

SEC & EDU

Z pamiętnika bezpiecznika, czyli scenki rodzajowe palcem bezpieczeństwa dotknięte Jan Kapusta

Wprowadzenie

Znane jest powiedzenie, że „bezpieczeństwo to stan umysłu”. Jest to jedna z wielu parafraz słów Ghandiego, który w oryginale mówił o wolności jako stanie umysłu, ale ta wersja też mi się podoba. Zawiera ono w sobie słowo, które wskazuje na prawdziwą naturę bezpieczeństwa. Tym słowem jest „umysł”, który co do zasady jest wyspecjalizowanym narzędziem zazwyczaj używanym przez człowieka w tzw. procesie myślenia.

Oczywiście można sprowadzać umysł do procesów biochemicznych w mózgu i mózgu jako takiego, ale ja zostanę przy umyśle nieco szerzej rozumianym. Umyśle, który pozostawia ślad swej aktywności w postaci wytworzonego produktu, takiego jak choćby wypowiedziana myśl, która usłyszana przez innych zaczy88

na swoje nowe życie z dala od jej twórcy. Generalnie lubię wierzyć, że umysł to coś więcej niż tylko chemia zmieszana z fizyką.

To, co nazywamy bezpieczeństwem, to nie tylko efekt naszego subiektywnego samopoczucia czy możliwie obiektywnej oceny rzeczywistości, ale przede wszystkim jest to efekt naszego mniej lub bardziej przemyślanego działania. Są ludzie, którzy profesjonalnie zajmują się myśleniem o bezpieczeństwie.

Osoby te czasami nazywane są „bezpiecznikami”.

Szukając lepszych słów, powiedziałbym, że „bezpiecznik” w tym rozumieniu zajmuje się zarządzaniem bezpieczeństwem, czyli myśli o tym, jak uniknąć lub zminimalizować straty, które m.in. wynikają z braku myślenia innych osób lub z efektów przemyśleń taSEC&AS

ZDANIEM EKSPERTA kich osób, których kręgosłup moralny jest w wątpliwej kondycji i pozostawia wiele do życzenia. Oczywiście „bezpiecznik” myśli również o innych zagrożeniach niż te, które wynikają z działalności ludzkiej, ale ja chciałbym skupić się na człowieku. Na tym samym człowieku, który często zwany jest najsłabszym elementem systemu bezpieczeństwa. Właściwie to nie tyle chcę się skupiać na samym człowieku, co raczej na efektach różnie rozumianych procesów myślowych istoty ludzkiej. Z tego również powodu, jeżeli poprzez ten tekst skłonię kogoś do refleksji i od czasu do czasu wywołam uśmiech na twarzy, oznacza to, że mój cel został osiągnięty.

Choć wszystkie przedstawione tu sceny inspirowane są życiem, to wszelka zbieżność imion, nazwisk czy nazw instytucji jest czysto przypadkowa, a celem nie jest stworzenie złego wizerunku żadnej osoby, firmy czy branży, a jedynie wskazanie obszarów i zagadnień, które moim zdaniem są warte refleksji. Innymi słowy tekst ten należy określić jako coś, co zwie się fikcją literacką. W związku z tym nie należy traktować go zbyt dosłownie. Nawet jeżeli dana sytuacja jest nieco przerysowana, a miejscem jej akcji jest np. garaż, to starałem się, by sytuacja ta mogła zostać potraktowana jako swego rodzaju punkt wyjścia do postawienia samemu sobie pytań o różne aspekty zarządzania bezpieczeństwem.

Scena 1, czyli kulinarne i szklarskie podejście do bezpieczeństwa

Sztuka nawijania makaronu na uszy oraz wciskania kitu wydaje się głównym celem podnoszenia kwalifikacji wielu osób. Zamiast szukać realnych i wiarygodnych źródeł wiedzy oraz miejsc, w których można pobierać nauki, wkładają oni dużo wysiłku w to, by doskonalić się w sztuce uzasadniania czegoś, co nigdy nie powinno wystąpić w profesjonalnym świecie. Świat bezpieczeństwa nie jest wolny od tego zjawiska, choć czasem trudno rozstrzygnąć, czy mamy do czynienia z kitem, czy ze zwykłym brakiem wiedzy. Może jest tak, że makaron nawijany na uszy ma być specyficzną formą maskowania własnych luk w edukacji lub kręgosłupie moralnym. Możliwe też, że jest to akt „miłosierdzia”, w którym karmimy głodnego nieświadomego, który chętnie w jakiś sposób odwdzięczy się za strawę, którą właśnie otrzymał. Póki łyka, póty płaci: taki rekin, który zwyczajnie musi coś zjeść i nie ma znaczenia, co to będzie – makaron, kit czy puszka po konserwie. Niezależnie od tego, czy jest to kłamstwo w czystej postaci, efekt kreatywnej twórczości czy nieświadomości, to w kontekście bezpieczeństwa oznacza to zazwyczaj mniejsze lub większe komplikacje.

Dla przykładu opiszę zasłyszaną historię, która zaczęła się zupełnie normalnie…

Ten dzień nie różnił się jakoś specjalnie od innych.

Pobudka, kawa, śniadanie, praca, powrót do domu, obiadokolacja… „No tak, czy możliwym jest zjedzenie posiłku bez asysty dzwoniącego telefonu?” – pomyślał 6/2017

Janek, dotykając przycisku „odbierz” na ekranie swego średniej klasy smartfona. Odebrał, z trudem ukrywając nieco poirytowany ton głosu. Praca „bezpiecznika” w jednej z większych korporacji nie była jedną wielką sielanką i choć nigdy nie narzekał, to jak większość ludzi potrzebował czasem odrobiny spokoju. Nie znał wyświetlonego numeru, ale jak zawsze starał się być możliwie kulturalny, co stanowiło w jego rozumieniu jeden z elementów profesjonalizmu.

Głos w słuchawce bez wątpienia należał do mężczyzny, który raczej nie miał problemów z dykcją. Po akcencie i intonacji można było wnosić, że jest to mężczyzna dojrzały i raczej wykształcony. Tyle pierwsze wrażenie, ale Janek wiedział, że wkrótce dowie się więcej o tym człowieku i pierwsze wrażenie zostanie względnie szybko zweryfikowane przez samo życie.

– W czym mogę pomóc?

– A czy zna się pan na alarmach?

– Coś tam wiem, ale to zależy, kto i o co pyta. – „Bezpiecznik” starał się, by zabrzmiało to raczej jak żart niż arogancja.

– Oj, przepraszam – niemal natychmiast zreflektował się nieznajomy. – Nazywam się Adam Norski i dzwonię do pana z polecenia. Nasz wspólny znajomy powiedział mi, że może mi pan pomóc w problemie, który mam z systemem alarmowym.

– Nie mogę nic obiecać, ale słucham. W czym mogę pomóc?

Okazało się, że w domu pana Norskiego niedawno zainstalowano system alarmowy, który nie działa tak, jak powinien, gdyż „nie alarmuje wtedy, gdy powinien alarmować, natomiast dla odmiany często wyje, gdy wyć nie powinien”. Janka zaintrygował ten opis sytuacji, który z grubsza przedstawiał system sygnalizacji włamania i napadu o funkcjonalności odwrotnej do typowo zakładanej dla tego rodzaju elektronicznego systemu zabezpieczeń – niesygnalizowane włamanie z sygnalizowanym brakiem włamania. Brzmiało to komicznie i strasznie zarazem. O ile problem tzw. fałszywych alarmów, zwanych inaczej niechcianymi, jest względnie znany, to jego kombinacja z brakiem skuteczności wykrywania intruza rysowała prawdziwy problem. Z jednej strony, taki stan rzeczy musiał być bardzo uciążliwy dla użytkownika, a z drugiej strony, istniało ryzyko, że dojdzie do prawdziwego włamania, które nie zostanie wykryte, a nawet jeżeli zostanie wykryte, to i tak przez wszystkich może zostać uznane a priori jako prawdopodobnie fałszywy alarm. Janek wiedział, że osoba, która do niego dzwoni, nie należy raczej do grona osób zadowolonych z produktu, który zakupiła, i raczej nie ukrywa swoich uczyć w tym temacie. „Bezpiecznik” sam siebie nazywał czasami frajerem, bo to nie pierwszy raz, gdy rozumiejąc problem drugiego człowieka, starał mu się pomóc, nie licząc na zarobek, ale wiedział dobrze, że każda tego typu sytuacja wzbogacała jego doświadczenie i niektórym przywracała wiarę w branżę. Stać go było na takie po89

SEC & EDU dejście, bo od „matki korporacji” otrzymywał rozsądne wynagrodzenie. Jednocześnie, chcąc być uczciwym względem swojego pracodawcy, nie podejmował się zadań zewnętrznych w czasie swojej regularnej pracy.

Generalnie uważał, że zdobywanie wiedzy jest istotne w jego branży, a gdzie lepiej tę wiedzę zdobywać niż na żywym organizmie… W związku z tym, nie gwarantując powodzenia akcji, „bezpiecznik” umówił się z niezadowolonym klientem na najbliższą sobotę, prosząc uprzednio o przygotowanie dokumentacji, instrukcji czy kart katalogowych urządzeń.

Czas szybko płynie, więc i na sobotę nie trzeba było długo czekać. Choć Jankowi wcale nie chciało się tej pochmurnej soboty wychodzić z łóżka, to zobowiązanie pozostaje zobowiązaniem, więc trzeba było się ruszyć i jechać do człowieka w potrzebie. Zadania nie ułatwiała mu też mina żony, która była wprost „zachwycona” faktem, że bliżej nieokreślony kawałek dnia, który mąż powinien spędzić z nią i dziećmi, zostanie wkrótce ofiarowany przez hojnego małżonka równie bliżej nieokreślonej osobie. Janek znał tę minę świetnie i nawet rozumiał jej powody, ale „służba nie drużba”. Zabrał się i pojechał.

Dom, który ukazał się jego oczom, nie wyglądał specjalnie imponująco. Dość duży, architektonicznie przypominał prywatne lokum zasłużonego działacza KC partii za wczesnego Gierka. Oczywiście laicka ocena architektury poczyniona przez Janka nic nie wnosiła do sprawy, czego zresztą sam „bezpiecznik” miał świadomość. Otworzył mu dobrze ubrany mężczyzna w wieku ok. 45 lat. Po wyjaśnieniu, kto jest kim, gospodarz jeszcze raz metodycznie wyjaśnił Jankowi, w czym jest problem. Pan Adam wspomniał, że jest dyrektorem, czym zajmuje się jego firma oraz kilka innych rzeczy o sobie w ramach pozornie luźnej pogawędki. Interesujące, jak wiele można dowiedzieć się o człowieku w czasie kawy. Janek, już gdy wchodził do tego domu, zauważył klawiaturę (lub – jak kto woli – manipulator kodowy), która jednoznacznie wskazywała na producenta centrali alarmowej oraz na dość specyficzny rodzaj czujek, które przykuły jego uwagę.

– Dobrze… – powiedział „bezpiecznik”. – Chciałbym pana prosić o oprowadzenie mnie po domu oraz pokazanie pana psa.

– Skąd pan wie, że mam psa? – zapytał nieco zaintrygowany dyrektor.

– Trochę zgadywałem, ale czujki, które ma pan zainstalowane, są używane w przypadkach, gdy ktoś próbuje pogodzić obecność zwierzęcia z działaniem systemu. – Przez uprzejmość nie wspomniał o wszechobecnej sierści.

– No tak… właściwie to nie mam psa, a dwa duże psy, boksera i owczarka niemieckiego, ale zamykam je w konkretnym pomieszczeniu, gdy nie ma mnie w domu lub gdy przychodzą goście.

– OK, taka informacja mi na razie wystarczy. – Janek nie naciskał na bezpośrednie spotkanie z pupilami właściciela, jako że nadal pamiętał wizytę w jednym 90

z domów kilka lat wcześniej, gdy tego typu zamykany pupil uwolnił się z pomieszczenia, gdy „bezpiecznik” zajmował się jeszcze konserwacją systemów. Na to wspomnienie odruchowo podrapał się po miejscu, gdzie plecy tracą swą szlachetną nazwę.

– I widzi pan, tu właśnie jest jeden z problemów…

– kontynuował pan Adam. – Fałszywe alarmy mam głównie z tego właśnie pomieszczenia, w którym zamykam psy.

– A czy zauważył pan jakąś tendencję, schemat, swego rodzaju regułę co do czasu tych alarmów? Czy może występują one raczej nieregularnie, o różnych porach dnia czy godzinach?

– A wie pan, że to dość ciekawe pytanie – odpowiedział gospodarz – bo faktycznie nawet mnie to trochę zastanowiło, że w tym nieszczęściu mam tyle szczęścia, że jak włącza się alarm, to ja już prawie w domu jestem, więc nie muszę specjalnie się z pracy wyrywać, jak dzwoni do mnie monitoring.

Pierwsza zagadka wydawała się rozwiązana, a przeglądnięcie historii alarmów w pamięci centrali potwierdziło historię opowiedzianą przez dyrektora. Janek dla potwierdzenia swej teorii potrzebował jednak obejrzeć pomieszczenie, w którym zamykane były psy. Nie cieszył się z perspektywy spotkania lokalnych czworonogów, ale chcąc zobaczyć ten pokój, niespecjalnie miał wyjście. Na szczęście, ku uciesze „bezpiecznika”, dyrektor Adam sam zaproponował, że na czas oględzin zamknie pieski gdzie indziej.

– Czy zauważył pan ślady łap na ścianach? – zapytał Janek.

– Owszem; to radosne istoty i dlatego zamykam je w takim pomieszczeniu, które raczej nie musi być reprezentatywne. Ale jakie to ma znaczenie?

– Szczęście zwierząt ma zawsze znaczenie, ale szczęście pana psów w połączeniu z ich rozmiarem ma też znaczenie dla pana systemu. Moja teoria jest dość prosta. Psy doskonale wyczuwają, że pan wraca z pracy i jest przed domem. Z radości stają na tylnych łapach, podskakują i robią wszystkie te rzeczy, które robią psy, gdy chcą okazać ogrom swego szczęścia.

Niestety tego rozmiaru pies stojący na tylnych łapach niespecjalnie w swej bryle odbiega od bryły dorosłego człowieka, a zatem system nie ma wyjścia. Coś dużego jak człowiek porusza się w chronionym pokoju, więc trzeba działać, i system działa.

– Ale co mi pan chce powiedzieć, że mam psy unieszczęśliwić? – Dyrektor wydawał się nieco skołowany, a z pewnością lekko poirytowany.

– Nic podobnego. Mówię, że czujka działa prawidłowo, ale rozwiązanie, które przyjęto, zwyczajnie się nie sprawdziło i teraz trzeba poszukać jakiegoś wyjścia z tej sytuacji.

Dyrektor stanowczo sprzeciwił się wyłączeniu czujki, a Janek nie znał czujki ruchu, która sprostałaby zadaniu. „Bezpiecznik” zasugerował więc zainstalowanie dodatkowo np. czujki wibracyjnej na framudze okna oraz tzw. kontaktronu, czyli czujki, która reaguje na SEC&AS

ZDANIEM EKSPERTA

otwarcie okna oraz pewnych zmian programowych.

Można wówczas skonfigurować system tak, że gdy psy zostają w domu, uzbraja się wszystko z wyjątkiem tej zamontowanej już czujki ruchu, a gdy dom jest zupełnie pusty, może uzbroić dokładnie wszystko.

– Szkoda, że firma, która mi instalowała system, o tym nie pomyślała. Podoba mi się to rozwiązanie, ale na tę chwilę nie wchodzi w grę. Dopiero co skończyliśmy remont i choć ten pokój może jest już zabrudzony przez psie łapy, to do kolejnego remontu nie będziemy tu nic kuć, wiercić czy malować.

– Ostatnie względnie rozsądne rozwiązanie, które przychodzi mi do głowy, to zmiana w programie centrali i zaprogramowanie tej linii alarmowej jako tzw. linii wejścia/wyjścia. Zmiana ta co prawda nie gwarantuje, że fałszywe alarmy zostaną całkowicie wyeliminowane, ale z pewnością zredukuje ich liczbę. W praktyce, gdy będzie pan wracał i psy zaczną się cieszyć, na tę okoliczność jednocześnie wzbudzając czujkę, sygnalizacja alarmu nie zacznie się od razu, lecz system będzie odliczał czas na wejście i rozbrojenie alarmu.

Trzeba będzie jeszcze sprawdzić, ile faktycznie czasu potrzebuje pan na rozbrojenie i prawdopodobnie wydłużyć go nieco, ale do czasu potencjalnej modernizacji systemu nic innego nie przychodzi mi do głowy.

– OK, brzmi sensownie, tylko kiedy może pan to zrobić?

– Znając kod serwisowy, mógłbym to zrobić od ręki, ale uważam, że to zadanie dla firmy, która założyła system. Nawet jeżeli podadzą nam kod, to przy każdym kolejnym problemie mogą próbować zwyczajnie umyć ręce od odpowiedzialności, tłumacząc się tym, że ktoś inny niż oni maczał w tym systemie palce i nie wiedzą, co ten ktoś pozmieniał.

– Ach, racja – przytaknął ze zrozumieniem dyrektor.

– Proszę mi tylko podyktować, co jest do zrobienia, żeby mi nic nie umknęło.

6/2017

Sytuacja wydawała się opanowana, ale jedno nie dawało Jankowi spokoju: skoro psy zamykane są w konkretnym pomieszczeniu, to z jakiego powodu dokładnie wszystkie czujki są tego samego rodzaju.

Czy ktoś zwyczajnie naciągnął dyrektora na droższe urządzenia, niż były potrzebne? A może inaczej wyglądała sytuacja w czasie, gdy dyrektor uzgadniał z firmą organizację systemu? To, czego Janek był pewien, to fakt, że wyroków nie można ferować, nie znając pełnego obrazu sytuacji, wszystkich okoliczności. Ludzie często mają tendencję do wybielania się, ukrywania niewygodnych faktów i obwiniania innych. Wkrótce wyjaśniło się, że pierwotnie psy mogły się poruszać po całym domu, jednak w związku z ogromną liczbą fałszywych alarmów firma montująca system zasugerowała zamykanie czworonogów. Zaskoczyło to nieco „bezpiecznika”, ale nie skomentował sytuacji, prosząc jedynie o sprecyzowanie, na czym polega problem z niewykrywaniem ruchu.

Dyrektor od razu gorliwie przystąpił do prezentacji. Jankowi trudno było uwierzyć w to, co właśnie zobaczył. Dorosły mężczyzna, ubrany w spodnie od garnituru oraz koszulę, na czworakach, jak raczkujące niemowlę, przemierzył drogę od holu przez schody na piętro, by wreszcie dotrzeć do sypialni, w której stało ogromne stylowe łóżko, dwie szafki nocne i komoda z ustawionym na niej ogromnym telewizorem. Faktycznie czujki nie sygnalizowały wykrycia raczkującego mężczyzny. Trudno powiedzieć, czy „bezpiecznikowi” udało się ukryć zdziwienie czy nie, ale z pewnością nie był on zaskoczony brakiem reakcji czujek, a tym specyficznym „eksperymentem procesowym”. Dyrektor po powrocie z tej niecodziennej wyprawy wstał i otrzepawszy spodnie z kurzu, poprawił koszulę, a następnie zwerbalizował swoje przemyślenia i odczucia.

– Panie Janku, przecież ktoś mnie może zwyczajnie obrobić, poruszając się w ten sposób.

91

SEC & EDU Janek potrzebował chwili, by pozbierać myśli.

– Proszę mi wybaczyć pytanie, ale jaka jest różnica pomiędzy poruszającym się psem, wielkości pana psów, a panem chodzącym na czworakach? Proszę mnie źle nie zrozumieć, ale ja pytam o różnicę w sensie bryły geometrycznej. Przecież jest ona raczej niewielka w tym zakresie. Zatem z jakiego powodu sądzi pan, że czujka rozróżni dużego psa od, przepraszam, raczkującego człowieka?

– No faktycznie, w tym znaczeniu dużej różnicy nie ma, ale człowiek, który mi ten alarm sprzedawał, twierdził, że ta czujka jest droga, bo działa lepiej od innych tego rodzaju, a mianowicie rozróżnia ona człowieka od psa po tym, że pies inaczej stawia łapy niż człowiek swoje kończyny, gdy chodzi na czworakach.

Tym razem Janek nie był w stanie ukryć zdziwienia, a sytuacja wydawała się wręcz żenująca. Z jednej strony raczkujący dyrektor firmy, która handluje jednak sprzętem technicznym, a z drugiej mistrzostwo we wciskaniu kitu i nawijaniu makaronu na uszy bliżej nieznanej osoby z tzw. branży zabezpieczeń technicznych. Nigdy wcześniej nie słyszał o takiej historii i jedynie utwierdzał się w przekonaniu, że za każdym razem, gdy już myślał, że trudno go będzie zaskoczyć jakimś absurdem, zawsze był w błędzie i nie musiał nazbyt długo czekać na wyprowadzenie go z tego błędu. Siląc się na możliwy profesjonalizm, rozpoczął spokojne i metodyczne tłumaczenie tego, co się przed chwilą zadziało.

Koncentrując się już na samej nazwie zainstalowanych u dyrektora „czujek ignorujących zwierzęta”, wyjaśnił, że w uproszczeniu oznacza to, iż taka czujka nie widzi wszystkiego lub raczej nie na wszystko, co zobaczy, zareaguje – coś pominie. Oczywistym więc wydaje się, że będzie wykrywała mniej niż taka czujka, która nie ma w nazwie słowa „ignorować”. Dyrektor zdecydował się na tego typu urządzenia, zapewniany, że dla posiadacza czworonogów to optymalna opcja, która z pewnością wychwyci ruch potencjalnego włamywacza, nawet jeśli będzie się poruszał na czworakach.

– Jeżeli ktoś tak to panu wyjaśnił, to najzwyczajniej pana okłamał. Pytanie tylko, jak to udowodnić, a to, o ile jest możliwe, będzie w mojej ocenie co najmniej niezwykle trudne. Fakt pozostaje faktem, ta czujka bez wątpienia nie rozróżnia człowieka od psa po sposobie przekładania łap, a zdecydowanie w inny sposób, i mówię to z pełną odpowiedzialnością. Co więcej, nigdy nie słyszałem o urządzeniu, które by to potrafiło. Oczywiście nie mogę powiedzieć, że widziałem i znam wszystko, ale zgodnie z moim stanem wiedzy takich czujek zwyczajnie nie ma. Możliwe, że kiedyś powstaną, i jest tu swoista nisza na rynku, ale nie mam wątpliwości, że zdecydowanie nie potrafią tego pana czujki. Pytanie tylko, czy pomijając oczywiste moim zdaniem kłamstwo lub – jak kto woli – „nieporozumienie” dotyczące zasady działania czujki, to czy w pana przypadku i na tym etapie ma to większe znaczenie? Czy jest pan w stanie w sposób, który pan demonstrował, pokonać drogę od drzwi do sypialni, 92

tam zdemontować swój telewizor i wrócić z nim w ten sam sposób do wyjścia?

– No jasne, że nie. Ale biżuterię z szuflady komody w ten sposób już wynieść mogę. Jeżeli ktoś wie, gdzie ją trzymam, oczywiście.

– A chwali się pan ludziom, gdzie trzyma biżuterię?

Proszę nie odpowiadać, a raczej na spokojnie się zastanowić nad tym pytaniem i odpowiedzieć samemu sobie.

To, do czego zmierzam, to fakt, że bezpieczeństwo tego, co dla pana jest wartościowe, w dużej mierze zależy od pana samego. Ale wracając do potencjalnej kradzieży na czworakach… Zapewne pan wie, że włamywacz zazwyczaj działa pod dużą presją. Obawia się wykrycia, reakcji na wykrycie, tego, że może zostać zidentyfikowany i wreszcie ukarany. Jest wiele elementów, które mogą zakłócić zakładany przez niego scenariusz i nie wszystko jest on w stanie przewidzieć. Włamywacz ma tego świadomość, więc najczęściej chce jak najszybciej osiągnąć swój cel i jeszcze szybciej zniknąć z miejsca, w którym dokonał swego czynu. Oczywiście, historia zna przypadki bardzo zuchwałych włamań, gdzie napastnicy niemal nocowali w miejscu zbrodni i zostawiali po sobie gołe ściany. Ja bym zaczął raczej od pytania, na ile prawdopodobne jest to w przypadku włamania do pana domu. Od jak dawna pan tu mieszka?

– Kilka lat.

– Czy w tym okresie słyszał pan o przypadkach włamań albo innych przestępstwach w okolicy? Czy interesował się pan tego rodzaju zdarzeniami?

– Owszem, interesowałem się i między innymi z tego powodu zdecydowałem się na zakup tego domu, bo okolica uchodzi za bezpieczną. Osobiście nigdy nie słyszałem o włamaniu u sąsiadów, a raczej żyjemy ze sobą dobrze i gdyby coś się działo, to bym o tym wiedział.

– A czy gdy wyjeżdża pan na dłużej, dom zostaje pusty? Ktoś się nim zajmuje podczas pana nieobecności?

– Bywa, że zostaje pusty, ale mam taką umowę z moim dobrym sąsiadem, że zaglądamy wzajemnie do siebie, gdy któregoś z nas nie ma.

– A czy ma pan coś szczególnie cennego, czego strata byłaby bardzo bolesna, trudna do odtworzenia?

Nie pytam o to, co to jest i gdzie to jest, lecz czy coś takiego pan posiada.

– Raczej nie, a przynajmniej nic, co by mnie szczególnie różniło od innych. Gotówkę trzymam w banku.

Nie mam żadnych dzieł sztuki. Pewnie najbardziej nie chciałbym stracić dokumentów i kilku pamiątek rodzinnych.

– Mam nadzieję, że wyczuwa pan, w którą stronę zmierzam. Co do zasady musimy wiedzieć, co i przed kim chronimy. Teoretycznie mamy wiele możliwych wartości i jeszcze więcej scenariuszy ataku na nie i z tego powodu zastanawiamy się nad tym, co jest mniej lub bardziej prawdopodobne. W pana przypadku potencjalnego włamania nie dokona wyspecjalizowana grupa przestępcza zajmująca się handlem dziełami sztuki, a raczej przypadkowy złodziej lub złodzieje, któSEC&AS

ZDANIEM EKSPERTA rzy mogą specjalizować się we włamaniach do lokali prywatnych, w których poszukiwać będą czegoś, co jest wartościowe i łatwo zbywalne. Nie spodziewałbym się tu superzaawansowanych technik włamania, a raczej sprawdzonych, prostych w użyciu i dobrze znanych. Mówiąc zupełnie szczerze, w mojej prywatnej opinii, a tylko taką mogę panu przedstawić, jeżeli ktoś będzie znał się na swym fachu względnie dobrze, to zabierze to, po co przyszedł, i nie zrobi tego na czworakach. Jeżeli pojawi się tu przeciętny złodziej, to system, który widzę, ma spore szanse, by go wykryć i zasygnalizować włamanie. Oczywiście szanse byłyby większe, gdyby czujki „nie ignorowały” ludzi udających psy, ale to jest swego rodzaju cena kompromisu, na który pan się zdecydował. Musi mieć pan również świadomość, że to, co jest tu zainstalowane, bardziej fachowo nazywane jest systemem sygnalizacji włamania i napadu, choć można spotkać inne, mniej lub bardziej poprawne nazwy tego, co pan nazywa alarmem, a norma europejska I&HAS1 – ale to inna historia. Ja osobiście lubię to pierwsze określenie, bo zawiera w sobie słowo „sygnalizacja”. Ten system ma mieć jak największą szansę zasygnalizować, że doszło do jakiegoś zdarzenia, choć pewności z różnych powodów nigdy mieć nie będziemy. Przepraszam, rozgadałem się trochę, ale zmierzam do tego, że to, co ma pan zainstalowane, jest tym, za co pan zapłacił. I nie jest to całkiem złe, choć oczywiście można by ten system zorganizować nieco inaczej i w oparciu o innego rodzaju urządzenia. Prawdą jest też, że dużo łatwiej krytykuje się coś, czego się samemu nie zrobiło, a zwłaszcza gdy jest się bogatszym w doświadczenia, których nie miał ten, kto system wykonywał na etapie, gdy zaczynał swą pracę z panem.

– Tak… można powiedzieć, że gdzie fachowców dwóch, tam trzy opinie, ale i tak jeden mądrzejszy od drugiego i zawsze skrytykuje innego.

– O tym właśnie mówię. Nie jestem tu, by krytykować, lecz by pomóc panu rozwiązać pewien problem, ułatwić panu zrozumienie tego, co się dzieje, a to, co pan z tym zrobi, zależy tylko od pana. Jedyne, co pozostaje do przemyślenia, to czy akceptuje pan taki stan rzeczy, czy chce pan wzmacniać system. Ja osobiście wstrzymałbym się ze zmianami w sprzęcie, chyba że stać pana na wymianę prawie wszystkich czujek, z wyjątkiem tej w pokoju z psami, skoro i tak pan je zamyka. Oczywiście firma, która zainstalowała panu system, raczej nie wymieni tych czujek na swój koszt, bo umówiliście się na takie, a nie inne urządzania, ale może pan poprosić, by ten, który twierdził, że czujki rozpoznają ruch łap, przeszedł się na czworakach i zadać mu pytanie, czy jeżeli czujka go nie wykrywa, to czy oznacza to, że nie jest on człowiekiem… Oczywiście trochę żartuję, ale jestem pewien, że z rozmową o wprowadzeniu klienta w błąd pan sobie świetnie poradzi. Docelowo wymieniłbym czujki, a przy najbliż I&HAS (ang. Intrusion and Holdup Alarm System) – system sygnalizacji włamania i napadu (SSWiN).

1

6/2017

szym remoncie dodał elementy, które będą wykrywały próby przejścia przez drzwi i okna. Pozwoli to zwrócić psom swobodę poruszania się po domu, gdy pana nie ma, bo wychodząc, uzbroi pan drzwi i okna, a gdy psy będą opuszczały dom z panem, uzbroi pan wszystko, włącznie z nowymi czujkami ruchu, które dla odmiany już zwierząt ignorować nie będą. Ach, i dla ścisłości wypowiedzi – dołożenie czujek na drzwi i okna będzie wiązało się z zakupem kilku innych elementów, jak moduł/moduły rozszerzenia linii, dodatkowa obudowa itp., ale dobra wiadomość jest taka, że nie ma konieczności zmiany centrali.

– Jasne. Czy coś się należy?

– Tak – powiedział Janek, uśmiechając się szczerze.

– Należy mi się informacja zwrotna, jak poszło z firmą i czy zmiany przyniosły efekt.

– Oczywiście, dam znać, ale nie o to pytałem.

– Wiem, o co pan pytał i udzieliłem panu wyczerpującej odpowiedzi co do moich oczekiwań.

– Rozumiem i jeszcze raz bardzo dziękuję – powiedział dyrektor i odprowadził Janka do drzwi.

Minęło nieco ponad dwa tygodnie od wizyty Janka w domu dyrektora, gdy „bezpiecznik” odebrał telefon od właściciela problematycznego systemu. Janek był przyjemnie zaskoczony tym telefonem, bo choć miał pewne wątpliwości, czy dyrektor się odezwie, okazał się on jednak człowiekiem wywiązującym się ze zobowiązań, nawet tak drobnych, jak informacja zwrotna o statusie znanej sprawy. Pan Adam powiedział, że czujki zostały wymienione przez firmę na jej koszt, w ramach przeprosin za nieporozumienie, do którego się poczuwają. Poczyniono również zmiany w programie co do czasu na wejście oraz definicji linii alarmowej, do której podłączona była czujka z pokoju psów. Dodał również, że choć minęło około tygodnia od tych zmian, co nie jest zbyt długim okresem, to przez cały ten czas nie miał fałszywych alarmów, co wydaje się dobrą prognozą na przyszłość.

Być może czytelnicy zastanawiają się, o co w tym wszystkim chodzi, zwłaszcza jeśli nie mają psa, tylko kota, a tak w ogóle to po co im pseudoprzewodnik po instalacji alarmu w domu? Mają rację – po nic. Ale zastanówmy się nad tym tekstem z perspektywy osoby, która odpowiada za bezpieczeństwo. Być może warto zadać sobie pytania o takie kwestie, jak m.in. analiza ryzyka, zarządzanie procesami i kontraktami czy wreszcie podnoszenie kwalifikacji.

Mgr inż. Jan KAPUSTA Dyplomowany przez Międzynarodowy Instytut Zarządzania Bezpieczeństwem (CSMP®, M.ISMI®).

Praktyk od wielu lat związany z branżą security i zarządzaniem bezpieczeństwem, wykładowca Ośrodka Szkoleniowego PISA oraz konsultant PISA, członek Kolegium Redakcyjnego SEC&AS

93

SEC & PRESS

BLOG NIEINTERNETOWY

Wpis 3

Z bezpieczeństwem jest tak samo jak ze świętami Krzysztof Ciesielski

G

odzina 12:11 – wśród zmasowanego ataku e-maili na moją skrzynkę pocztową rzuciła mi się w oczy wiadomość z redakcji SEC&AS: „[Tra, la, la, tra, la, la…] termin nadsyłania artykułów do wydania 6/2017 upływa 23 listopada br. [tra, la, la, tra, la, la…]”. „Jezu Chryste! – pomyślałem. – Nie mogłeś się narodzić trochę później, na przykład w czasie ferii zimowych?”.

No to piszemy. Przyszedł mi do głowy zupełnie „niewymuszony” okresem roku temat, który zwiąże bezpieczeństwo ze świętami. I nie chodzi tu o „zdrowe i bezpieczne święta” – często podejmowany i moim zdaniem trochę już wyświechtany slogan w nachalnym marketingu przedświątecznym. Aczkolwiek, jak zapewne większość czytelników wie, z narodzinami Jezusa Chrystusa jest związany ważny epizod dotyczący bezpieczeństwa. Dzisiaj w pewnym sensie mogłoby się to nawet nazywać bezpieczeństwem antyterrorystycznym. Matka Boska i Józef szukali bezpiecznego schronienia nadającego się na poród (stajenka), a tuż po narodzinach udali się w daleką podróż do Egiptu, aby zapewnić synowi bezpieczeństwo. Dwa tysiące kilometrów przebyli w niecałe 3,5 roku. Uciekali przed Herodem, namiestnikiem rzymskim w Judei, który kazał zgładzić wszystkich chłopców w wieku do 2 lat.

94

Herod bał się nieznanego króla żydowskiego, lecz nie wiedział który to, więc kazał zabić wszystkie niemowlęta. Ta historia chyba wszystkim jest znana…

Da się zauważyć, że w pewnym sensie rytm życia naszego społeczeństwa jest podporządkowany rytmowi świąt. Skończył się okres 11 listopada, już pojawiły się reklamy bożonarodzeniowe. Sylwester. Potem oby do Trzech Króli. Karnawał, Wielki Post i bach – mamy już Wielkanoc. Potem weekend majowy (jest dla wielu świętem), Boże Ciało, Wniebowzięcie i ciach – mamy Święto Zmarłych. I tak w kółko. Na potrzeby felietonu trochę uprościłem ten świąteczny kalendarz, ale chodzi mi o to, aby pokazać pewien rytm, a dokładniej jak wiele dzieje się w rytmie „od święta do święta”.

Spotkania rodzinne, wizyty na grobach, zakupy samochodów, bucików, kurteczek oraz nowego grilla.

Właściwie to nic złego. Może to i dobrze, że coś nas motywuje do działania.

Niestety problem polega na tym, że z bezpieczeństwem postępujemy podobnie. Myślimy o nim i działamy w rytmie „od incydentu do incydentu”. W pełnym spektrum bezpieczeństwa – od sklepiku począwszy, na wojnie międzynarodowej skończywszy.

Całkiem nie tak dawno rozmawiałem z menedżerem ds. bezpieczeństwa w dość sporej firmie. PytaSEC&AS

BLOG NIEINTERNETOWY łem, dlaczego nic nie robią w kwestii bezpieczeństwa – przecież są takie niespokojne czasy. Odpowiedź była zaskakująca: „Bo właściciela to nie obchodzi, najwyżej jak będzie problem, to zwolni odpowiedzialnego menedżera i jakoś się to wytłumaczy”. Zbladłem. Nie pierwszy i zapewne nie ostatni raz słyszałem podobną argumentację. Rozumiem, że dbanie o bezpieczeństwo to czysty koszt i wydaje się pieniądze na coś, czego nie widać. W porządku jak ukradną flaszkę wódki, laptop czy tira, ale jak zginą ludzie? Dużo ludzi?

Co wtedy?

Ignorancja towarzysząca bezpieczeństwu jest przerażająca. Jak się coś wydarzy, to wszyscy biegają, trąbią, wywiady, tysiące ekspertów i znawców tematu.

Zapytajmy, gdzie oni byli przed daną tragedią czy incydentem. Oni byli tu, gdzie zawsze, tylko nikt ich nie pytał, nie słuchał, bo nikt na co dzień nie przejmuje się bezpieczeństwem, bowiem koszty prewencji źle wyglądają w arkuszach kalkulacyjnych wyników firmy.

Każda osoba zajmująca się profesjonalnie zabezpieczeniami wie, że zapewnianie bezpieczeństwa powinno być procesem ciągłym i samodoskonalącym się. Nie wystarczy od święta odpalić fajerwerki. To jest praca u podstaw. Każdego dnia. Małymi kroczkami i niekoniecznie z wielkim budżetem. Niezwykle ważna jest też dobra strategia i zdolność ciągłego monitorowania.

Rozumiem, że bezpieczeństwo to biznes. Nikt nie ma chyba wątpliwości, w jakim stopniu przemysł zbrojeniowy wpływa na losy świata. Nikt też nie ma złudzeń, że handlowiec jest rozliczany za sprzedaż kamery czy czujki, a nie za wzrost poziomu bezpieczeństwa u klienta. Jednak czy nie jest tak, że ten biznes rozmywa sens wprowadzania zabezpieczeń?

Od incydentu do incydentu. Nożownik – no to najlepiej zatrudniajmy komandosów. Kradzież – szybko montujmy kraty i instalujmy systemy. Wypadek – stawiamy znak ostrzegawczy… I tak dalej, i tak dalej… „Sad but true” – śpiewa James Hetfield z Metalliki.

Ostatnio wiele się zmienia na świecie. W skali makro i w skali mikro. Nasza działka bezpieczeństwa

fizycznego, czyli zabezpieczeń technicznych elektronicznych i mechanicznych, jest tak naprawdę malutkim kamyczkiem w tym ogrodzie pełnym zagrożeń.

Mamy i możemy mieć większy wpływ na to, aby żyło się bezpieczniej. Komunikujmy to, pokazujmy, jak to robić dobrze. „Dobrze” to znaczy nieprzerwanie, każdego dnia. Na kim, jak nie na nas, na ludziach od bezpieczeństwa, spoczywa ten obowiązek? Oczywiście są głosy, że ktoś to powinien za nas zrobić (np. państwo polskie). Pytam: a kto to jest to państwo? To pan i pan, i pani… To my. Do dzieła, branżo zabezpieczeń! Do dzieła!

Wracając do świąt… Czy to nie jest tak, że podczas świąt wszyscy się kochają, pamiętają o sobie, panuje wspaniała atmosfera? Potem, na co dzień, gdyby nie media społecznościowe, to nikt by nie wiedział, co się dzieje u najbliższych. Przykre! Utrzymujmy jak najbliższe relacje z żywymi i pamiętajmy o zmarłych, przez cały czas. Nie tylko od święta. To jest trudne w tym pędzącym świecie, ale postarajmy się. Życzę Wam w te święta, abyście mieli siłę i wytrwałość w budowaniu oraz utrzymywaniu wspaniałych i gorących relacji z najbliższymi i tymi dalszymi. Aby ten świąteczny ciepły nastrój, przepełniony miłością, utrzymywał się jak najdłużej, najlepiej przez cały rok.

Wesołych świąt Bożego Narodzenia i do siego roku!

Krzysztof Ciesielski W branży zabezpieczeń od 20 lat. Autor wideobloga Prosto o bezpieczeństwie.

Pomysłodawca i współtwórca systemu do monitoringu zintegrowanego Safestar

PORTAL DWUMIESIĘCZNIKA MIĘDZYBRANŻOWEGO

SECURITY & ALARM SYSTEMS

WszysTko o bezpieczeńsTWie i systemach alarmowych www.secandas.pl

SEC & LIFE

98

SEC&AS

KRONIKA TOWARZYSKA

SKĄD JA PANA ZNAM? Z Piotrem Gąsowskim, aktorem filmowym i teatralnym, artystą kabaretowym, prezenterem telewizyjnym, rozmawia Henryk Dąbrowski.

Henryk Dąbrowski: Miałem kilka pomysłów na naszą rozmowę, kilka scenariuszy podpowiedzianych przez znajomych. Przez jakiś czas byłem dumny z ich oryginalności, pełen wiary w to, że skupię uwagę nie tylko bohatera wywiadu, ale także większości czytelników.

Na swoje szczęście wstąpiłem niedawno do księgarni, gdzie z jednej z półek wychyliła się, ale tylko częściowo, twarz Piotra Gąsowskiego, wtopiona w okładkę książki „Co mi w życiu nie wyszło”. Zaintrygowany tytułem, kupiłem, konsumowałem niehigienicznie jej treści, niczym w międzyczasie nie popijając. Nie odczuwałem zresztą takiej potrzeby, bo napojów używanych powszechnie do koncentracji uwagi w opowieściach Autora było aż nadto. Od tej chwili chodziłem załamany. Co po tej lekturze można jeszcze ciekawego wymyślić, o co jej autora zapytać? Zaryzykuję pierwszym pytaniem, może później będzie łatwiej. Czy jest coś, o czym w książce nie napisałeś, a bardzo chciałeś?

Piotr Gąsowski: Jest bardzo dużo kwestii, których w tej książce nie zamieściłem. Tekstu było znacznie więcej, ale zawsze jest taki niepokój popełnienia grzechu przesytu, prawda? Wiele by się chciało powiedzieć, ale trzeba pamiętać, żeby nie znudzić czytelników. Podobno koncentracja większości z nich kończy się na trzysetnej stronie, wolałem więc uniknąć… klęski urodzaju. Przede wszystkim jestem dumny z siebie, że ta książka się w ogóle ukazała, bo od rozpoczęcia pisania do ukończenia minęło aż 5 lat.

Dlaczego? Gdy miałem już gotowych 17 rozdziałów, ukradziono mi komputer z tekstem, a ja nie zrobiłem wcześniej żadnej… kopii zapasowej. Poczułem się tak, jakby ktoś mi wyrwał połowę duszy albo i całą. Przez dwa lata nie potrafiłem potem wrócić do tematu. Marudziłem, gadałem, wściekałem się, coś zaczynałem pisać, potem to wyrzucałem… Za pierwszym razem pisało mi się genialnie, formułowane myśli wydawały się odkrywcze, świeże i takie… „dziewicze”. Nie chciałem nawet czytać ponownie zapisanego tekstu, by się nie cenzurować. Kiedy próbowałem te wszystkie moje myśli później odtworzyć, kompletnie mi to nie wychodziło. Nie wiem, czy ta książka trafiłaby kiedykolwiek na półki księgarskie, gdyby nie Hania Śleszyńska, moja wielka przyjaciółka, która powiedziała mi: „Przestań jojczyć, zacznij pisać od nowa i pomyśl sobie, czy może być lepsza pointa książki o tytule Co mi w życiu 6/2017

nie wyszło niż to, że ktoś ci tę książkę podpierdolił”. (śmiech) Jestem też dumny, że napisałem tę książkę sam, absolutnie sam. I chyba wyszło mi to całkiem nieźle, bo mój wydawca był nawet zdziwiony, że w trakcie prac redakcyjnych było tak mało poprawek. Generalnie wiele osób znanych udziela wywiadów, potem te pytania są wycinane i tak powstaje książka. Trwa to znacznie krócej, dziesięć dni, może dwa tygodnie. Ja natomiast dałem sobie szansę bycia sam na sam ze swoimi myślami, sam decydowałem, co chcę opowiedzieć. To było takie surfowanie po przeszłości, jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki miałem przywilej powrotu do wczesnej młodości.

Wspomnę jeszcze, że wstępnie książka miała również zawierać ilustracje Henia Sawki, z którym się przyjaźnię, a który ma celne, często trafnie podsumowujące sytuację skecze rysunkowe. Przekonywano mnie jednak, że rysunki podobno wstawia się do książek słabych. (śmiech) No więc zrobiło mi się przyjemnie i zgodziłem się na taką koncepcję.

H.D.: O czym nie chciałeś lub nie mogłeś opowiadać?

P.G.: Są tam takie dwa fragmenty – czytelnik na pewno domyśli się, o które chodzi – gdzie w ostatniej chwili usuwałem nazwiska. Stwierdziłem, że w jakimś sensie byłoby to nieeleganckie, bo ta książka kompletnie nie miała za zadanie nikogo dotknąć ani w nikogo ugodzić, mówiłem głównie o swoich niepowodzeniach, z czego one wynikały albo co powodowały. Oczywiście, że minitraumy, które przeżywałem jako młody człowiek, wróciły, ale tylko w charakterze anegdoty, nie spędzały mi snu z powiek, gdy o nich pisałem, bo jestem już innym człowiekiem. Na to, co dawniej przeżywałem, teraz potrafię spojrzeć z dystansem, złagodzić pewne sprawy. Wydaje mi się, że po latach zrozumiałem, iż może się komuś nie podobać to, co robię, i każdy ma do tego prawo. Nie jestem pamiętliwy, nawet gdy ktoś mi nadepnie na odcisk, wykrzyczę się i błyskawicznie zapominam.

H.D.: Poznałem Twoją kolejną cechę – tolerancja, wyrozumiałość wobec innych ludzi.

P.G.: Kiedyś tego nie miałem, w każdym razie nie w tak dużym stopniu, ale to jest też naturalne, bo taki krytycyzm jest przywilejem młodych ludzi. Wydaje im się, że wszystko zrobią lepiej, zawojują świat, będą inni, fajniejsi niż np. pokolenie przed nimi! Mnie się też tak za młodu wydawało, a teraz widzę, że każde pokole99

SEC & LIFE nie jest po prostu różne! Ani lepsze, ani gorsze! I to jest też piękne! Zresztą ten krytycyzm często bywa też napędzający, motywujący, że chce się więcej i lepiej.

H.D.: Piotrze, każdy ma swój ranking najbardziej ulubionych zdarzeń, o których może opowiadać w nieskończoność. Proszę, opowiedz choć o niektórych, tych nieprzemijających we własnych wspomnieniach.

P.G.: Część z nich opisałem w książce, bo wbrew tytułowi – Co mi w życiu nie wyszło – nie jest ona, oczywiście, tylko i wyłącznie zapisem mojego nieudacznictwa i prześladującego mnie pecha, choć pojawiają się tam i historie, które odcisnęły piętno na mnie, na moim życiu prywatnym i zawodowym. Poznaję nieprawdopodobną liczbę ludzi, miejsc, publiczności…

W moim życiu ciągle dzieje się coś interesującego, co wynika ze specyfiki tego, co robię. Właściwie stale żyję w drodze, co sprawia, że mnie często w jeden albo dwa dni wydarza się tyle, co innym ludziom w miesiąc.

Kiedy inni skrupulatnie pakują bagaże i przygotowują plan podróży, ja po prostu dostaję telefon, zabieram jeden ze swoich dwóch zestawów – estradowy lub teatralny – jadę, gram i wracam w nocy. Bardzo często mnie pytają, czy mnie to nie męczy. Zastanawiałem się nad tym i doszedłem do wniosku, że gorzej ma chirurg, który ma dziesięć operacji dziennie i stale musi być skupiony, a od niego zależy życie ludzkie. Ja nie skrzywdzę nikogo, gdy źle zagram.

Wracając jednak do Twojego pytania… Jeśli chodzi o jakieś istotne dla mnie zdarzenia, to jednym z nich była na pewno chwila, gdy odcinałem pępowinę Kuby.

Ja wiem, że to jest takie banalne, ale dla mnie spektakularne. Doskonale pamiętam to wszystko…

H.D.: Czytelnikom przypomnę, że Kuba jest synem Twoim i Hanny Śleszyńskiej. Możemy go zobaczyć w serialu „Belfer”.

P.G.: W wyznaczonym terminie porodu miałem być w Gdańsku, ale Hania zaczęła rodzić trzy dni wcześniej.

Prawdę powiedziawszy, byłem przerażony, że jednak przy tym będę. I pamiętam, że jak przecinałem pępowinę, to się wtedy poryczałem… Potem musiałem krążyć między mieszkaniem a szpitalem, bo ciągle zapominaliśmy czegoś zabrać. No więc wpadłem na genialny pomysł – kupiłem koguta na stacji benzynowej! To jest ciekawe, że można go było bez problemu kupić, a nie można było używać, groziła za to wysoka kara, kolegium jakieś. Nie patrząc jednak na konsekwencje, położyłem koguta na dachu i zrobiłem z nim chyba z pięć kursów. To było czyste wariactwo…

Nawet poród nie mógł być normalny. Jaki poród, takie życie – dlatego pewnie Kuba ma tyle ciekawych przygód, dużo dobrego mu się przydarza. Odnajduję w nim trochę siebie, bo ma ten sam problem, z którym i ja się borykałem – jeszcze nie wie, że nie wszyscy muszą go lubić. To jest ciekawe, gdy dostrzegasz w synu swoje odbicie.

100

H.D.: O Waszym synu mówisz z emocjami, ja to czuję.

P.G.: I nie może być inaczej! Tak samo zresztą mówię o mojej córci, Julce. To jest niesamowite, jak Kuba i Julka się kochają. Ona ma dziesięć lat i go poucza, jak podrywać dziewczyny. To jest bardzo śmieszne.

Przypomina mi się jedna taka historia à propos Belfra, o którym wspomniałeś… Julka była u sąsiadów i wróciła do domu, kiedy zaczął się drugi odcinek Belfra. To był pierwszy raz, kiedy zobaczyłem Kubę na ekranie w takiej większej roli, siedziałem więc cały zdenerwowany. Akurat była scena jatki, bijatyki i kiedy Julka to zobaczyła, zaczęła się emocjonować i krzyczeć do brata, żeby złapał za pistolet, żeby się bronił. Chciałem ją natychmiast odesłać do pokoju, bo to nie jest film dla dzieci, ale przekonała mnie, mówiąc, że to cudownie, bo możemy razem oglądać swojego brata i syna w telewizji. Gdy skończył się odcinek, natychmiast konspiracyjnie zadzwoniła do Kuby i dopytywała, czy na pewno go nie skaleczyli, i chwaliła, że wspaniale zagrał. To cudowne, że moje dzieci łączy taka więź, mimo różnicy wieku.

H.D.: Czytelnikom musimy powiedzieć, że Julka to owoc miłości Twojej i Anny Głogowskiej.

P.G.: Cytując tabloidy: miłość wytańczona w drugiej edycji Tańca z Gwiazdami. (śmiech) H.D.: Wiem skądinąd, że masz spore doświadczenie w pracy kelnera, nabyte w europejskich restauracjach.

Czy równie doskonały jesteś w kuchni, przygotowując potrawy dla swoich gości?

P.G.: (śmiech) To pytanie, czuję, jest zabarwione nutką złośliwości, bo nie jestem żadnym specjalistą, a z książki można się co najwyżej dowiedzieć, jak mnie spektakularnie wywalono z restauracji. Było to w Londynie, gdzie chciałem sobie dorobić do marnej pensji, bo pracowałem wtedy w teatrze. Zatrudniłem się w eleganckiej restauracji, przy tzw. silver service, tj. nakładaniu potraw przy stoliku klienta. Wcześniej całą noc ćwiczyłem na pudełkach od zapałek i na różnych śmieciach i wydawało mi się, że jestem już niemal profesjonalistą w tej dziedzinie. Życie szybko zweryfikowało mój samozachwyt… To była istna katastrofa: kotlet wylądował na ramieniu klienta, który wkurzył się jednak dopiero, kiedy wylałem wino. Popchnął mnie, a ja wpadłem na sąsiedni stolik, no i… uciekłem z tej restauracji, kończąc w ten sposób swą karierę w kelnerowaniu. Natomiast w kuchni się sprawdzam. Jest moim żywiołem, uwielbiam gotować i – co tu dużo mówić – dobrze gotuję. W mojej rodzinie wszyscy smacznie gotują – mama, tata, brat – więc trudno, żebym ja tego nie robił. Pierwsze przepisy poznałem od mamy, a potem zacząłem je przetwarzać, zmieniać po swojemu, inaczej dosmaczać. Później zacząłem przywozić z podróży przepisy jakichś dań, które mi SEC&AS

KRONIKA TOWARZYSKA bardzo smakują. To są bardzo fajne przygody kulinarne, które jak tylko mam czas, pożytkuję.

H.D.: W naszym czasopiśmie można przeczytać m.in. felietony Roberta Makłowicza. Chciałbyś się z nim skonfrontować w tej sztuce?

P.G.: Uwielbiam spotykać się z ludźmi, którzy wiedzą więcej ode mnie. Wydaje mi się, że gotuję więcej niż przeciętny mężczyzna w tym kraju, jednak zdaję sobie sprawę, że warto posłuchać, kiedy ktoś jest od nas bardziej biegły w jakiejś dziedzinie.

H.D.: Ile z Twoich opowieści i anegdot osadzonych jest w realiach, ile prawdziwych, ile wymyślonych? Przecież lubisz od czasu do czasu bujać w obłokach…

P.G.: Tak, lubię, ale walorem tej książki jest to, że tam nie ma nic zmyślonego, od początku do końca jest prawdziwa. Mnie, amatorowi, trudno byłoby napisać tak emocjonalny tekst, gdybym musiał konfabulować, ja po prostu przywołuję te emocje, wspominając coś, co się wydarzyło. Jak już doszedłem do wniosku, że napiszę książkę, największą moją wątpliwością było, czy mój dar do opowiadania – który wiem, że mam, z tego przecież żyję – uda się przełożyć na język pisany.

Pisząc, nie jesteśmy w stanie puścić oczka, zawiesić głosu, obśmiać czegoś, to wszystko trzeba zwerbalizować na papierze. Czułem się na tyle niepewnie, że dałem próbki moich pięciu pierwszych rozdziałów paru osobom, żeby się wypowiedziały. Bardzo zależało mi na opinii Czarka Harasimowicza, którego niezwykle cenię. Zadzwoniłem do niego, ale zaczął się wykręcać, wyraźnie mnie zbywał. Byłem jednak nieco natarczywy, więc chyba w końcu dla świętego spokoju zgodził się rzucić okiem na mój tekst. Wysłałem mu go wieczorem, a następnego dnia z samego rana zadzwonił do mnie z gratulacjami i… z przeprosinami. Bał się, że będzie musiał mi powiedzieć, że moja książka jest do dupy, a tymczasem zupełnie go zaskoczyłem. Cieszy mnie, że ta książka została doceniona przez ludzi, którzy żyją z pisania, czy przez portale księgarskie, przez ludzi, którzy pożerają te książki. Dla nich nie jest ważne, kim jesteś, tylko jak piszesz. I zebrałem bardzo pochlebne recenzje, choćby w „Rzeczpospolitej” czy we „Wprost”.

minaliśmy z grupą VOX jedną zabawną historię, którą się z wami podzielę. Mieliśmy kiedyś trasę koncertową, na końcu której każdy z nas dostawał pieniądze w kopercie. Dla mnie, młodego aktora, to był spory zastrzyk gotówki i nagroda za ciężką pracę – graliśmy wtedy po dwa koncerty dziennie. Włożyłem swoją gażę do wewnętrznej kieszeni marynarki i spokojnie wróciłem do domu. Jakież było moje rozczarowanie, kiedy następnego dnia nie mogłem owej koperty odnaleźć. Przekopałem pół mieszkania – bezskutecznie. Wyobraź sobie, że po dwóch latach, podczas jakiegoś koncertu, podchodzi do mnie Jurek Słota z VOX-u i pyta, czy to nie moja koperta. Okazało się, że owszem, wsadziłem ją do wewnętrznej kieszeni marynarki, ale nie swojej, tylko jego, a pech chciał, że od tego czasu wisiała ona nieużywana w jego szafie.

Ale słuchaj, kurczę pieczone, przypomniała mi się historia mrożąca krew w żyłach, historia, której nie umieściłem w książce! Był kiedyś taki bum, szał w latach 90. na trzech tenorów – Pavarotti, Domingo i Carreras. Ja najbardziej szalałem za Pavarottim, którego zresztą udawałem w kabarecie. Bardzo się ucieszyłem, jak się dowiedziałem, że przyjeżdża do Polski, do Sali Kongresowej. Bilety kosztowały astronomiczne pieniądze, ale rozeszły się w jeden dzień. Tylko dlatego, że miałem

H.D.: Gdybyś już usiadł za sterem swojego statku powietrznego, sprezentowanego przez życzliwe tabloidy, to jaki wówczas byłby dla Ciebie ziemski świat?

P.G.: Tu dotykasz mojej kolejnej pasji – lotnictwa. Urodziłem się w Mielcu i gdzieś te samoloty zawsze z tyłu głowy miałem. Żeby jednak o tym opowiedzieć, muszę zacząć od tego, że jestem bardzo roztargnionym człowiekiem, nieuważnym w przyziemnych sprawach; zawsze zapominam, gdzie kładę klucze, torbę, paszport, dokumenty. Niedawno, będąc w Stanach, wspo6/2017

101

SEC & LIFE znajomych w Estradzie Warszawskiej, zarezerwowałem trzy bilety – dla Hani, dla Roberta Rozmusa i dla siebie.

Mieliśmy wtedy takie mieszkanko, małe, dwupokojowe. Ja te bilety położyłem za radiem w pokoju, na szafce. Wyjmowałem je codziennie i oglądałem albo jak ktoś przychodził, to się chwaliłem, pokazywałem jak trofeum. Pełna ekscytacja już na miesiąc przed koncertem! W końcu nadszedł ten wyczekiwany dzień. Kiedy Robert przyjechał po mnie taksówką, sięgnąłem po bilety i omal nie dostałem zawału – zniknęły! Wpadłem w panikę. Jacek Bończyk, któremu odsprzedałem bilet Hani, bo nie mogła iść z nami, wydzwaniał do mnie z budki telefonicznej, a my z Robertem przeczesywaliśmy mieszkanie. Z nerwów aż się poryczałem. I wtedy mama Hani nieśmiało zasugerowała, że może w samochodzie… Bez wiary poszedłem do auta i a jakże, znalazły się. Żebyście mnie zabili, nie mam pojęcia jakim sposobem. Byłem już mocno spóźniony, więc co robi Gąs? Biorę tego koguta z narodzin Kuby i zapierdalam na czerwonym, a korek był taki pod Salą Kongresową… BOR, prezydent Wałęsa, cały rząd. Wyobraźcie sobie, że na tym kogucie wjechałem do strefy rządowej.

Oto jestem właśnie ja! Oczywiście wszystko się w sumie dobrze skończyło, ale zagadką jest do dzisiaj, jak bilety znalazły się w samochodzie… No i jak wpuszczono mnie do strefy rządowej. (śmiech) No ale to była tylko dygresja, bo o lotnictwo zapytałeś.

Będąc takim potwornie roztargnionym człowiekiem, jak siadam za sterami samolotu, to jestem nudnym formalistą, jestem skupiony, wszystko sprawdzam. Tak samo w samochodzie. Wszyscy się wówczas dziwią, bo cała reszta, doczesność, to u mnie – jak już wiesz – teoria chaosu.

H.D.: No, to powiedz teraz prawdę: masz ten statek powietrzny?

P.G.: Nie mam swojego statku powietrznego. Mam mały procent udziałów w takim starym samolociku.

Jest tam nas do podziału… naście osób, więc tam sobie wylatuję godziny. Wiem, że jeszcze helikopter mi przypisują.

H.D.: Tabloidy są Tobie bardzo życzliwe.

P.G.: Bardzo, bardzo… (śmiech) Ale mówiąc poważnie… Uważam, że tabloidy to jest zło w czystej postaci!

Tyle krzywd ludziom wyrządziły, że… szkoda o tym gadać! A jeszcze ta bezmyślna sieczka i polszczyzna na poziomie trzeciej klasy podstawówki! I cynizm tych „redaktorów”, którzy często mówią przy okazji różnych otwarć, pokazów, premier, że używają takiego prostego języka, ponieważ ich czytelnicy są mało rozwinięci intelektualnie i innego języka by nie zrozumieli…

H.D.: Czytasz to, co o Tobie piszą w różnych mediach, tabloidach i na różnych portalach? Reagujesz, piszesz sprostowania, wyjaśniasz, tłumaczysz?

102

P.G.: Rzadko. Raz napisałem sprostowanie na moim FB, ale to już po wielu zaczepkach, a ostatnio wygrałem proces z jednym z kluczowych tabloidów. I mam prawomocny wyrok! I ten sam tabloid, prawdopodobnie w ramach odwetu, zrobił teraz ze mnie niemalże narkomana!

H.D.: Czyli czytasz?

P.G.: Czytam, jak ktoś mi powie, że powinienem, a jak coś zaczyna dotyczyć mojej rodziny, to się denerwuję i zaczynam działać. O mnie napisano już tyle bzdur, że można by na tej podstawie całą książkę stworzyć.

News jest ciekawy, kiedy pisze się o kimś źle, a do każdego zdjęcia można dopasować dowolną historię.

Przykre to, ale nie jestem w stanie nic na to zaradzić…

Mogę tylko biegać do sądu… I będę biegać!

H.D.: Wiem, że jedną z Twoich największych pasji życiowych są podróże. Pracując w tak szalonym tempie, znajdujesz jeszcze czas na zagraniczne, wcale nie artystyczne, wojaże?

P.G.: Tak, to jest również realizacja moich marzeń z dzieciństwa, kiedy wędrowałem palcem po mapie i czytałem wtedy wszystkie książki podróżnicze, przygody Tytusa, Romka i A’Tomka. Od dziecka mnie to fascynowało. I od dziecka podróżowałem, do byłego ZSRR, do rodziny, bo moja mama jest Rosjanką/ Ukrainką. Wszystkie te pociągi sypialne, płackarty, wszystko to zaliczaliśmy. Teraz najtrudniej jest mi znaleźć czas – muszę być zdyscyplinowany i niepazerny. Staram się raz w roku w taką wyprawę, samotną bądź z moim odwiecznym kumplem podróżnikiem Maćkiem, pojechać.

H.D.: Z którymi miejscami na świecie wiążą się Twoje największe przeżycia, dokąd najchętniej byś wrócił?

P.G.: Mam taki kraj, do którego zawsze będę wracał. To Tajlandia. Dlaczego? Bo stamtąd jest wszędzie blisko.

To jest wspaniała baza wypadowa, taki punkt przesiadkowy, a potem Wietnam, Filipiny, Borneo, Australia, Singapur, Birma, Laos… A sama Tajlandia jest dla mnie urocza. To jest kraj, o którym myślę na starość.

Nie wiem, czy jest to spowodowane religią buddyjską czy ich tolerancją, ale to kraj uśmiechu (thai oznacza „uśmiech”) i wyspa wolności. To dobre miejsce dla początkujących podróżników, bo jest tam egzotycznie i bezpiecznie – występuje minimalna przestępczość.

Cenowo również jest bardzo przystępnie. Jeśli chodzi o Afrykę, to moim kolejnym punktem wypadowym jest RPA. Stamtąd ruszałem dalej, do Mozambiku, Namibii, Zimbabwe, Zambii. No i Ameryka Południowa i Środkowa.

H.D.: Chyba mało kto wie, że kolejne lata wypełniać Ci będzie także opisywanie przeżyć podróżnika. Nowa SEC&AS

KRONIKA TOWARZYSKA książka? Masz już wydawcę? To będzie aneks, sprostowanie do tytułu „Co mi w życiu nie wyszło”?

ludzi brzmisz znajomo. Jak to jednak będzie wyglądało, gdy powiem, że również „Twoja twarz brzmi znajomo”?

P.G.: To prawda, będzie nowa książka. Zupełnie inna, tytułu jeszcze nikomu nie zdradzałem – Do Gąsoła świata. Zresztą już zacząłem pisać. Mam trochę rozdziałów z tego, czego nie umieściłem w poprzedniej książce. Opowiadają o nieudanych wypadach, przygodach mrożących krew w żyłach. Ledwo uszedłem z życiem i o tym akurat nie chcę rozmawiać, jest za wcześnie… W każdym razie moje liczne podróżnicze zdarzenia i anegdoty też są warte wspomnienia. I tym razem na pewno nie obejdzie się bez zdjęć i rycin.

P.G.: Tytuł jest bezpośrednim tłumaczeniem z angielskiego. Kasia Skrzynecka wymyśliła nazwę „Czyj to ryj”, oczywiście nie przeszło, ale ja bym chciał w takim programie wystąpić.

H.D.: Ale nie wierzę, że ujawniasz swoje plany, w sensie książki?

P.G.: Już o tym wspomniałem w którymś wywiadzie.

Nie mam zamiaru trzymać tego w tajemnicy, bo im więcej osób o tym wie, tym bardziej będzie mnie to dopingować. Lubię, jak ludzie mnie pytają, kiedy następna książka – to daje niesamowitego kopa do pracy.

H.D.: Jakie miejsce w Twoich wspomnieniach zajmuje rola gwiazdy w tanecznym show „Taniec z Gwiazdami”?

P.G.: Trudno to nazwać wspomnieniami, bo to ciągle trwa. To było niesamowite, że ja, wolny ptak, nagle z racji tego, że musieliśmy codziennie się spotykać, uzależniłem się, i od tańca, i od Ani. A potem już każdy widział… Córka. Anka jest zdecydowanie jedną z najlepszych tancerek w Polsce. Jest bardzo wyrazista, jej występy mnie wzruszają. Ona nawet jak idzie, to jakoś tak sprężyście, jakby nad ziemią sunęła.

H.D.: Która z tych ról, tancerza czy prowadzącego, miała ważniejszy wpływ na Twoje życie osobiste? Która z tych ról dawała większe spełnienie artystyczne?

P.G.: Mój epizod taneczny w show był krótki, zaledwie trzy miesiące. Na pewno zaowocowało to miłością i dzieckiem – to jest naczelna sprawa. Natomiast jeśli chodzi o to, co było mi bliższe, to jest to jednak prowadzenie tego programu. Miałem wtedy nieskromne poczucie, że to ja jestem panem i władcą, bo robiłem coś, na czym się znam, a na tańcu się nie znam.

A z drugiej strony było to emocjonujące, bo to wszystko działo się na żywo i musiałem to wszystko spiąć.

Choć na planie pracuje 150 osób, jak coś się wali, to widz ma pretensje do tego, którego widać. W szczycie swojej oglądalności mieliśmy prawie 8 mln widzów, niezwykle popularny program. Po każdym odcinku, jak gasły światła, szedłem do garderoby i czułem się, jakbym wagon węgla przerzucił. To jest ogromny stres, ale… ja to lubię.

H.D.: Chciałbym Cię w tej chwili skomplementować słowami Tobie artystycznie bliskimi: milionom zwykłych 6/2017

H.D.: Za każdym razem, kiedy słucham prowadzącego „Twoja twarz brzmi znajomo”, zadaję sobie pytanie: czy to improwizacja artysty, czy artystyczne wykonanie roli zapisanej w szczegółowym scenariuszu? W to drugie nie bardzo wierzę, bo nawet najlepszy scenariusz nie jest w stanie przewidzieć zachowań i wypowiedzi jurorów, wykonawców czy też reakcji publiczności.

P.G.: Oczywiście, to jest improwizacja, jedyne, co jest zaplanowane, to są teksty zapowiadające film i rozmowę Maćka Dowbora. Robimy taką odprawę przed programem, dzień lub dwa wcześniej, i tam omawiamy szczegóły. Potem wszystko jest improwizowane, w osiemdziesięciu pięciu procentach.

H.D.: Chciałbym na zakończenie naszej rozmowy złożyć Ci w imieniu czytelników SEC&AS życzenia z okazji jubileuszu 30-lecia Twojej pracy artystycznej. Parafrazując tytuł Twojej książki, życzymy Ci, żeby w kolejnych trzydziestu latach życia artystycznego i osobistego nie wychodziło Ci tyle, co dotychczas. Tak trzymaj i nie dziękuj.

P.G.: Nie dziękuję. (śmiech) H.D.: Jeszcze chwila, z tym końcem rozmowy to był taki żart. Czy masz jakieś sprawdzone recepty na życie, na zrobienie kariery (wyłączam z tych rozważań biznes i politykę), na bycie duszą towarzystwa, na zdobycie wymarzonej kobiety, na spełnianie marzeń? Czyli jak Ty to wszystko osiągasz, że jesteś szczęśliwym człowiekiem?

P.G.: Nie mam żadnej recepty. Zawód artystyczny nie jest oparty na żadnych twardych fundamentach i wyliczeniach. Muzycy, plastycy, aktorzy – u nich dwa plus dwa nie zawsze równa się cztery. Natomiast banał, który mi się sprawdza, to dać szansę swoim marzeniom.

Staram się również pielęgnować marzenia swoich dzieci. Trzeba więc robić to, co się lubi, i inwestować w rodzinę – to są moje recepty, bo nawet jak mi nie wyjdzie, to będę się cieszył, że udało się moim dzieciom.

H.D.: Zarzekałeś się, że nie dasz prostej recepty na życie, jednak udało Ci się. I to właśnie, ku pokrzepieniu naszych serc, chcieliśmy usłyszeć od człowieka, któremu coś tam w życiu nie wyszło. Serdecznie dziękuję za rozmowę.

Zdjęcia ze zbiorów prywatnych Piotra Gąsowskiego.

103

SEC & LIFE

Mongolia – kraina traw, ludzi i koni Małgorzata CZARNOMSKA

Mongolia to kraj, w którym stare i nowe przenika się płynnie we wszystkich dziedzinach życia. W Ułan Bator obok wieżowców stoją jurty, a od asfaltu odchodzą drogi gruntowe. Na stepie mężczyzna zaganiający stado jaków jednocześnie rozmawia przez smartfona.

M

oja przygoda rozpoczęła się na lotnisku w Warszawie, gdzie spotkaliśmy się z szefem wyprawy organizowanej przez firmę Offtravel. Po przylocie na lotnisko Chinggis Khaana w Ułan Bator od razu wyruszyliśmy w trasę na północ, do parku narodowego Chubsuguł – tam miał rozpocząć się rajd konny.

Trzy dni spędzone w busie całkowicie zweryfikowały moje wyobrażenie o Mongolii. Widziałam w życiu bezkres oceanu, ale nigdy nie widziałam bezkresu traw. Do teraz. Dygocząc w namiocie, odkryłam na własnej skórze, co oznacza „duża różnica temperatur w ciągu doby”. Zweryfikowałam też podejście do zdrowego odżywiania…

Pierwszego dnia w przydrożnym barze na talerzu dostałam gruby makaron z kawałkami twardej baraniny i ziemniaków. Okazało się, że to tsuivan – jedno z najbardziej popularnych dań w Mongolii. Mięso i mąka przybierały też formę między innymi pierogów na parze lub pierogów smażonych na głębokim tłuszczu, tak zwanych chuszurów.

104

Po drodze odwiedzamy targowisko w sporym mieście Murun, aby uzupełnić prowiant na rajd. W hali z blachy falistej kobiety sprzedają masło i jogurt w wielkich misach. Zakupiony towar nakładają do plastikowej torebki. Można nabyć zioła w prowizorycznej aptece, a także twarde, wyschnięte na kamień sery z mleka jaka. Na ladzie piętrzą się też szare, nieforemne kawałki suszonego mięsa, których kupujemy sporo. W pomieszczeniu obok jest coś w stylu mięsnego, z tym że nie ma tu chłodni i lodówek, za to są muchy.

Mijamy szereg straganów z używaną odzieżą i obuwiem, a także garaż ze zwierzęcymi szczątkami – na

SEC&AS

MOJE PODRÓŻE sprzedaż są baranie głowy, żołądki, pęcherze – czego dusza zapragnie! Jestem pewna, że w tej okolicy rzadko bywają turyści. Poinstruowani przez przewodnika, dobrze pilnujemy pieniędzy i dokumentów.

Asfaltu w Mongolii jest niewiele, przeważają drogi gruntowe. Jest za to wiele motocykli, które są powszechnie wykorzystywane do transportu osób i towarów. W stepie co jakiś czas da się zauważyć białe punkciki – to jurty, czyli przenośne domki Mongołów.

Na pierwszy rzut oka wydają się surowe i prymitywne, ale po nocy spędzonej w jurcie wiem, że jest tam ciepło i przytulnie. Na środku stoi blaszany lub żeliwny piec na drewno, który służy jednocześnie jako kuchnia. Wnętrze pomieszczenia jest kolorowe od tkanin i zdobień. Łóżka to tak naprawdę deski na podwyższeniu, przykryte kilkucentymetrowym, twardym materacem, jednak w porównaniu z karimatą są niezwykle komfortowe. Fajnie nie musieć w nocy marznąć.

Na rozległych połaciach traw pasą się niezliczone ilości zwierząt. Ogromne stada krów, koni, jaków, kóz czy owiec nic sobie nie robią z przejeżdżających przez środek stepu samochodów i spokojnie pasą się na drodze. Mongolscy kierowcy równie spokojnie zwalniają i czekają, aż zwierzęta sobie pójdą.

W Hatgal, najbardziej turystycznym mongolskim mieście, jest dziwnie pusto. Konie, które przyprowadzili przewodnicy, są nieduże i bardziej prymitywne od wierzchowców używanych w naszej części świata do jazdy. Okazuje się, że dla turystów przeznaczone

6/2017

są siodła z dowiązanym miękkim siedziskiem, podczas gdy siodła przewodników zrobione są całkowicie z drewna. Po przepakowaniu niezbędnego ekwipunku w wory wyprawowe, a następnie objuczeniu nimi koni jesteśmy gotowi do drogi. Czeka nas tydzień w tajdze.

Kto tego nie doświadczył, nie jest w stanie pojąć, jak dzika może być przyroda i co oznacza niespotkanie żywej duszy przez kilka dni. Podróżowanie konno przez suche koryta rzek, podchodzenie pod strome zbocza gór i galopowanie w dolinach, a także przeprawy przez strumienie na długo pozostają w pamięci. Konie już pierwszego dnia udowodniły, jak wspaniale potrafią poruszać się w tym trudnym terenie. Amatorom klasycznej szkoły jazdy pozwoliło to ujrzeć jeździectwo w nowej odsłonie.

Biwakowanie w stepie różni się od tradycyjnego nocowania pod namiotem. Wszystko uzależnione jest od czterech czynników: dostępności wody, światła słonecznego, drewna na ognisko i trawy, na której konie

105

SEC & LIFE

mogą się paść. Przewodnicy dobrze znają okolice rajdu, ale mimo to nie zawsze udaje nam się znaleźć płynącą wodę zdatną do picia. Rzeki są tu okresowe i na jesieni wody jest mało. Szukamy głównie źródeł. To, co kupujemy w butelkach z napisem „woda źródlana”, nie umywa się do lodowatej, czystej wody wybijającej wprost spod ziemi.

Ognisko to nie tylko źródło ciepła i możliwość ugotowania w kociołku herbaty czy gorącej kolacji.

Dla Mongołów ogień ma w sobie coś magicznego, jest siedliskiem dobrych duchów, które zapewniają bezpieczeństwo. Na rajdzie ognisko stanowi centrum życia obozowego i tu spędzamy cały wieczorny czas.

W nocy temperatura spadała w okolice zera stopni, co skutecznie zniechęcało do siedzenia w namiocie. Nasi przewodnicy trzymali się w naturalny, grzeczny sposób nieco na uboczu i palili własny ogień. Co ciekawe, nie szastali drewnem, tak jak my – budowali malutki stos, który otaczali kamieniami i na nich stawiali kociołek. Sposób ten wynika z tradycji, a ta z niedoboru drewna na stepie, gdzie jest bardzo mało drzew.

Wobec braku drewna opał stanowią tam wyschnięte odchody zwierząt.

Trasa ostatnich trzech dni rajdu wiedzie wzdłuż jeziora Chubsuguł, którego długość przekracza sto kilometrów. Woda w nim jest tak czysta, że pijemy ją bez zastanowienia. Nie ma tu żadnego przemysłu, ale co jakiś czas mijamy tzw. ger campy, czyli coś w stylu hotelu bądź hostelu z zakwaterowaniem w jurtach (po sezonie nie ma w nich żywego ducha). Galopujemy po łąkach w pełnym słońcu. W pewnym momencie zatrzy106

mujemy się przy jedynym otwartym sklepiku na trasie, gdzie kupujemy zimne piwo. Nigdy nie zapomnę, jak w brudnych od błota butach, z leżącym obok kaskiem siedzę na brzegu Chubsugułu i rozkoszuję się smakiem bursztynowego nektaru z aluminiowej puszki.

W Hatgal pora znów zapakować się do busa. Po tygodniu w dziczy doceniamy miękkie siedzenia, wodę w butelkach i muzykę z głośnika. Humory poprawiają się jeszcze bardziej po zasponsorowanej przez szefa wyprawy masowej wycieczce pod prysznic.

Pokonujemy kolejne kilometry po bezdrożach. Mijamy wiele ozdobionych błękitnymi szarfami stosów z drewna i kamieni. To mongolski, a raczej buddyjski odpowiednik naszych przydrożnych kapliczek. Małe miasteczka, których jest tu niewiele, charakteryzują się kolorowymi dachami i wysokimi, drewnianymi płotami. Na posesji stoi przeważnie jurta, chata i sławojka, czasem ukryty w mniejszej od garażu budce zakładzik wulkanizacyjny lub fryzjer. Ludność utrzymuje się głównie z pasterstwa. Zwierzęta dostarczają mięsa, wełny, skór, futra, a także mleka. Dzięki nim możliwe jest podróżowanie. Ludzie żyją w zgodzie z naturą, co bardziej oznacza, że ich sposób życia przystosowany jest do ograniczeń klimatycznych i geograficznych.

Ułan Bator, które po przylocie wydawało się mało rozwiniętym miastem, po powrocie ze stepu jest dla nas metropolią. Po takiej niezwykłej przygodzie, jak rajd konny w Mongolii, można nauczyć się doceniać drobne, a jednocześnie wielkie rzeczy – na przykład bieżącą wodę w kranie.

Małgorzata CZARNOMSKA Kapitan i instruktor z kilkunastoletnim stażem. Żeglarz zawodowy, szkoleniowiec, autorka książek (m.in. Angielski dla żeglarzy i Rozmówki portowe). Specjalizuje się w zagadnieniach łączności radiowej i bezpieczeństwa na morzu Fot. Małgorzata Czarnomska

SEC&AS

Polska Izba Systemów Alarmowych zaprasza na kursy

Kurs pracowniKa zabezpieczenia technicznego „instalowanie i konserwacja systemów zabezpieczeń technicznych stopni 1–4/klas sa1-sa4/no”

Kurs pracowniKa zabezpieczenia technicznego „projektowanie systemów zabezpieczeń technicznych stopni 1-4/no” Termin: 19–24 marca 2018 r.

Kurs „integracja systemów zabezpieczeń. uwarunKowania i procesy” Termin: 8–9 maja 2018 r.

Kurs pracowniKa zabezpieczenia technicznego „montaż, eksploatacja, konserwacja i naprawa urządzeń i środków mechanicznego zabezpieczenia oraz awaryjne otwieranie w miejscach zainstalowania”

Termin: 12–16 lutego 2018 r.

Kurs inwestorów i administratorów systemów zabezpieczeń Termin: 21–25 maja 2018 r.

Kurs „zewnętrzne systemy zabezpieczeń” Termin: 26–27 czerwca 2018 r.

Termin: 12–15 marca 2018 r.

Kurs „systemy dozorowe cctV wyKorzystujące protoKół internetowy (ip) do transmisji wizji” Termin: 4–6 czerwca 2018 r.

Kurs „audytora wewnętrznego systemu zarządzania bezpieczeństwem informacji (szbi) wg iso/iec 27001:2013” Termin do uzgodnienia z OS PISA Kurs „aKtualne wymagania prawno-normatywne w zaKresie szacowania ryzyKa, projeKtowania i instalowania systemów zabezpieczeń technicznych stopni 1-4/no” Termin: 6-8 marca 2018 r.

Kurs „praKtyczne aspeKty stosowania wymagań normy obronnej w procesach projeKtowania i instalowania systemów zabezpieczeń z pełn technicznych”

ą of www. pisa.o ertą szkole inform rg.pl - za niową mo kła żn acje m ożna dka ośrod a zapozna ć się uzysk ek sz na st kole ać w mail: ospis os pisa t niowy. szc ronie z a@pis e a.org l. (22) 620 egółowe .pl 45 57 ,

Termin: 22 lutego 2018 r.

SEC & NEWS

Misja brytyjskich firm sektora bezpieczeństwa

N

a początku grudnia br. w Ambasadzie Brytyjskiej w Warszawie grupa 15 brytyjskich firm sektora bezpieczeństwa wzięła udział w wystawie Public Security Exhibition (ADS PSE Poland 2017). Impreza miała charakter zamknięty, wyłącznie dla przedstawicieli zaproszonych firm i instytucji. Wystawcy zainteresowani byli nawiązaniem kontaktów z polskimi partnerami w celu poznania polskiego rynku, zainicjowania współpracy oraz pozyskania dystrybutorów i odbiorców końcowych dla swoich produktów. Organizatorem wizyty była ADS Group, główna organizacja branżowa w Wielkiej Brytanii, zrzeszająca firmy sektora lotniczego, obrony i bezpieczeństwa oraz Departament Handlu Międzynarodowego (Department for International Trade) Ambasady Brytyjskiej w Warszawie. Wystawcy pokazali szerokie spektrum sprzętu, związanego z kompleksowo pojętym bezpieczeństwem, od nowoczesnego wyposażenia elektronicznego dla żołnierzy i funkcjonariuszy, poprzez środki wspomagające działania polegające na poszukiwaniu niebezpiecznych przedmiotów i ładunków oraz urządzenia ułatwiające i przyspieszające prace techników kryminalistycznych na miejscu przestępstwa, po urządzenia radarowe zabezpieczające tereny oraz wykrywające drony. Jedna z firm prezentowała urządzenia do

108

SEC&AS

AKTUALNOŚCI

transmisji w różnego rodzaju sieciach przewodowych, bezprzewodowych i światłowodowych, które opisywała jako całkowicie wyprodukowane w Wielkiej Brytanii, tzn. że można być pewnym wszelkich zabezpieczeń sprzętowych i programowych, gdyż cały proces produkcyjny jest nadzorowany.

Przedstawiciel firmy zwracał szczególną uwagę na kwestie cyberbezpieczeństwa i zagrożenia, jakie dla systemów zabezpieczeń i komunikacji ma stosowanie urządzeń i oprogramowania wyprodukowanych w krajach „ograniczonego” zaufania. Takie urządzenia łatwo mogą zostać oprogramowane tak, aby przy okazji działania na rzecz odbiorcy „współpracowały” ze „służbami” producenta. To krótkie, kilkugodzinne spotkanie cieszyło się dużym zainte-

resowaniem zwiedzających, a osoby, które nie mówiły biegle po angielsku, mogły skorzystać z pomocy tłumaczy.

Dziękujemy Ambasadzie Brytyjskiej za zaproszenie SEC&AS na to ciekawe i, mamy nadzieję, bardzo konstruktywne spotkanie przedsiębiorców brytyjskich z przedstawicielami naszego rynku.

6/2017

109

SEC & NEWS

Automatyka w szlacheckim dworku

S

eminarium Nowy wymiar automatyki, zorganizowane przez spółkę Aptom System z Warszawy, odbyło się po koniec listopada br. w Dworze Many koło Tarczyna.

Utrzymany w charakterze dworskim obiekt konferencyjny okazał się idealnym miejscem do przeznaczonego dla kilkunastu kluczowych klientów spotkania. Jak przekonywała nas przedstawicielka organizatora, p. Magdalena Pochopień, jest już tradycją firmy wybór oddalonych od zgiełku dużego miasta uroczych miejsc w centrum Polski, poprzednio były to Wilga i Otrębusy.

Kameralny charakter tego wydarzenia sprawia, że firmy, które na co dzień być może są konkurentami, mogą w miłym otoczeniu nawiązać znajomości i wymieniać między sobą poglądy.

Takie spotkania są z reguły organizowane co dwa lata, aby klienci mogli zapoznać się z nowościami branży zabezpieczeń i automatyki budynkowej.

Uczestnicy seminarium mieli okazję wypróbować nowe urządzenia firm Zennio, Intesis i Elsner-Elektronik, które wzbogaciły ofertę Aptom w ciągu ostatnich kilku miesięcy. Największym zainteresowaniem cieszyły się wprowadzone w ostatnich dniach do

110

sprzedaży panel dotykowy KNX Z35 firmy Zennio i interfejs oraz pilot KNX-RF firmy Elsner-Elektronik.

Odbyły się również pokazy integracji pomiędzy systemem zabezpieczeń Integriti a systemem inteligentnego budynku opartym na magistrali KNX oraz integrowania klimatyzacji do systemów inteligentnego budynku, za pomocą interfejsów firmy Intesis.

Najważniejszym punktem programu seminarium była prezentacja nowego systemu automatyki budynkowej Comexio. Jest to uniwersalny system do małych i średnich budynków, którego podstawowym urządzeniem jest IO-Server. System jest elastyczny i łatwo rozbudowywalny poprzez dodawanie kolejnych modułów. Jego ważną cechą jest pełna kompatybilność z KNX, nawet z możliwością wykorzystania IO-Servera do programowania podłączanych urządzeń KNX. Jest więc to system hybrydowy, łączący cechy intuicyjnego programowania przez dowol-

ną przeglądarkę WWW, jak również za pomocą bezpłatnego narzędzia (platformy Planner), z powszechnie znanym i cenionym systemem KNX. Zaprezentowana w czasie seminarium platforma Planner wydaje się bardzo przyjazną dla instalatora, nic więc dziwnego, że zrobiła duże wrażenie na słuchaczach.

Umożliwia ona stworzenie wstępnej specyfikacji systemu, dokonanie wyceny, projektu oraz dokumentacji.

Na zakończenie sympatycznego spotkania, zwieńczonego wspólnym obiadem, odbyły się warsztaty z programowania nowego systemu Comexio, zaś osoby czujące niedosyt zostały zaproszone na szkolenia przygotowujące do samodzielnego projektowania, konfiguracji i instalacji systemu, które odbędą się w siedzibie firmy APTOM w Warszawie.

Listopadowe spotkanie miało szczególną oprawę, ponieważ oprócz czasopisma SEC&AS patronat medialny nad nim objęły m.in.: Wydawnictwo Media Creations, „Budujemy Dom”, „Magazyn Dewelopera”, „IRBJ” oraz Katalog Branżowy – „Vademecum Instalatora”. Dziękujemy za zaproszenie.

Spędziliśmy czas w miłym gronie i poznaliśmy od tzw. kuchni wiele ciekawostek na temat integracji oraz – tak obecnie popularnych – inteligentnych budynków.

SEC&AS

Polska Izba Systemów Alarmowych

PROGRAM MTP i PISA na Targi SECUREX 2018 24.04.2018 PLATFORMA SZKOLENIOWA MTP i PISA I EDYCJA PROGRAMU EDUKACYJNEGO DLA PROFESJONALISTÓW

Z myślą o sukcesie.

Doskonalenie wiedzy wykonawców systemów zabezpieczeń SPECJALNY PROJEKT DLA INŻYNIERÓW SYSTEMÓW ZABEZPIECZEŃ

PROGRAM EDUKACJI ZAWODOWEJ OŚRODKA SZKOLENIOWEGO POLSKIEJ IZBY SYSTEMÓW ALARMOWYCH W PIGUŁCE! W PARKU MISTRZOSTW TARGÓW SECUREX WYKŁADOWCY PISA PRZEPROWADZĄ SKRÓCONE ZAJĘCIA Z WYBRANYCH PROGRAMÓW KURSÓW. PYTANIA EGZAMINACYJNE I KONKURSY DLA KAŻDEGO! LICZNE NAGRODY. DLA NAJLEPSZYCH BEZPŁATNY UDZIAŁ W KURSACH OS PISA.

VI MISTRZOSTWA POLSKI INSTALATORÓW

25.04.2018 SYSTEMÓW ALARMOWYCH

STAŁY ELEMENT PROGRAMU MIĘDZYNARODOWYCH TARGÓW ZABEZPIECZEŃ SECUREX POPULARYZACJA I PROMOCJA SPOSOBÓW, TECHNIK I URZĄDZEŃ SŁUŻĄCYCH PODNOSZENIU POZIOMU BEZPIECZEŃSTWA OSÓB I MIENIA. PREZENTACJA WIEDZY, DOŚWIADCZEŃ I UMIEJĘTNOŚCI INSTALATORÓW SYSTEMÓW ZABEZPIECZEŃ.

26.04.2018

MTP i PISA DLA PRZYSZŁYCH PROFESJONALISTÓW

II EDYCJA PROGRAMU EDUKACYJNEGO DLA UCZNIÓW SZKÓŁ TECHNICZNYCH

Z MYŚLĄ O JUTRZE. NAJLEPSZA INWESTYCJA BRANŻY ZABEZPIECZEŃ SPECJALNY PROJEKT DLA PRZYSZŁYCH INŻYNIERÓW SYSTEMÓW ZABEZPIECZEŃ

MŁODZIEŻ ZGROMADZONA W PARKU MISTRZOSTW TARGÓW SECUREX BĘDZIE SPRAWDZAĆ SWOJĄ WIEDZĘ I UMIEJĘTNOŚCI WYKONUJĄC NA STANOWISKACH TECHNICZNYCH ZADANIA KONKURSOWE, Z KTÓRYMI DZIEŃ WCZEŚNIEJ ZMIERZĄ SIĘ FINALIŚCI VI MISTRZOSTW POLSKI INSTALATORÓW SYSTEMÓW ALARMOWYCH.

Pełne bezpieczeństwo w niewielkich obiektach – z Cerberus FIT. Skuteczne zwiększenie bezpieczeństwa dzięki prostemu i elastycznemu systemowi sygnalizacji pożarowej.

Zapewnienie bezpieczeństwa osobom i ochrona mienia w małych i średnich obiektach – dzięki adresowalnej 1-pętlowej centrali Cerberus™ FIT. W centrum każdego systemu znajduje się kompaktowa centrala z prostym, intuicyjnym interfejsem użytkownika. Można do niej podłączyć do 126 urządzeń C-NET. Szerokie gama produktów bezpieczeństwa pożarowego firmy Siemens to wszystko, czego potrzebujesz do szybkiego i niezawodnego wykrywania, wczesnego alarmowania i inteligentnej ewakuacji. Czujki z unikalną technologią ASAtechnology™ są odporne na fałszywe alarmy. Instalacja, uruchomienie i konserwacja Cerberus FIT jest prosta i nie wymaga dodatkowych narzędzi programowych. Ponadto system sygnalizacji pożarowej spełnia najnowsze normy i standardy. Zaufaj znanej i sprawdzonej jakości firmy Siemens - zwiększ bezpieczeństwo dzięki Cerberus FIT.

Adresowalna 1-pętlowa centrala systemu sygnalizacji siemens.com/perfect-places/digitalservices siemens.com/ceberus-fit pożarowej