SEC&AS (SECURITY & ALARM SYSTEMS) 2/2019

2/2019 (14) Dwumiesięcznik

Cała prawda o OSDP w raporcie IFSEC Global

EWAKUACJA JAK, SKĄD I DOKĄD? ZAMKI ELEKTRYCZNE NIE DO ZASTĄPIENIA DRZWI EWAKUACYJNE WYMAGANIA TECHNICZNE CYBERBEZPIECZEŃSTWO A BEZPIECZEŃSTWO FIZYCZNE

Cena 15 zł (w tym 8% VAT) ISSN 2543-8395

OD PREZESA ZARZĄDU PISA

Szanowna Czytelniczko, Szanowny Czytelniku,

W

maju bieżącego roku mija 25 lat od spotkania założycielskiego 123 firm, które powołały do życia Polską Izbę Systemów Alarmowych. Każdy z nas, choć trochę starszy od naszej Izby, w tej chwili może pokusić się o małą wycieczkę myślami w przeszłość, aby zobaczyć, jak wiele zmieniło się w jego życiu przez 25 lat. Żyjemy obecnie w zupełnie innych czasach. W 1994 r. od dwóch lat dynamicznie rozwijała się w Polsce analogowa telefonia komórkowa, której usługi były tak drogie, że nie było na nie stać większości mieszkańców naszego kraju. Do Internetu dostęp od trzech lat miały praktycznie tylko instytucje naukowe. Dziś dostęp do szybkiego Internetu mamy w kieszeni. Podobną drogę przeszła nasza Izba – od organizacji nieznanej, która musiała walczyć o swoje miejsce, do Polskiej Izby Systemów Alarmowych rozpoznawalnej i opiniotwórczej. Jest to niezwykła zasługa ludzi, którzy w Izbie i dla Izby pracowali. Wszystkich, których sercom bliskie jest nasze środowisko, tak samo jak bezpieczeństwo nasze i naszej ojczyzny. Bo wszyscy naszą pracą do niego się przyczyniamy.

Dla tego wspólnego bezpieczeństwa ważna jest nasza wiedza i umiejętność jej stosowania. PISA prowadzi bardzo dynamiczny Ośrodek Szkoleniowy, który tę wiedzę i umiejętności upowszechnia. Jest jednak pewne grono osób, które chciałyby wiedzieć więcej i być na bieżąco z nowościami w naszej branży. To dla nich właśnie powstało czasopismo SEC&AS. Byłem gorącym zwolennikiem jego stworzenia, gdy w grudniu 2016 r., przy okazji Izbowej Wigilii, rozmawialiśmy w podgrupach, m.in. z ówczesnym prezesem, Mirosławem Krasnowskim, o wszystkich za i przeciw temu pomysłowi. Na skutek decyzji poprzedniego Zarządu powstało czasopismo wydawane w pięknej formie i o wyjątkowej wartości merytorycznej. Oczywiście należałoby w tej chwili przepisać redakcyjną stopkę, ze szczególnym wskazaniem kilku nazwisk, i podziękować za tytaniczną pracę, włożone serce i zainwestowany prywatny czas w to czasopismo. Przyszła jednak chwila, aby z poziomu twórczego poświęcenia przejść na poziom zorganizowanego profesjonalizmu.

Polska Izba Systemów Alarmowych nie może dłużej wydawać naszego wspólnego czasopisma w dotychczasowy sposób, gdyż wymaga on zbyt wiele wysiłku i poświęcenia od osób je tworzących. Ze względów organizacyjnych przeprowadzenie zmian nie jest możliwe w ramach PISA i dlatego Zarząd Izby podjął w dniu 5 marca bieżącego roku uchwałę o zawieszeniu wydawania SEC&AS po ukazaniu się aktualnego numeru.

Teraz czasopismo czekają zmiany. Niestety, nie mogę pisać w tym miejscu o szczegółach, które nie zostały jeszcze zatwierdzone przez organy statutowe Izby. Pozostaje mi tylko zapewnić, że spotkamy się ponownie na naszych łamach jeszcze w tym roku, ale w nowej formule i z nowymi możliwościami. Nie mogę się doczekać tego naszego ponownego spotkania. Mam nadzieję, że Ty również. Życzę udanych wakacji i… do zobaczenia!

Krzysztof CICHULSKI Prezes Zarządu Polskiej Izby Systemów Alarmowych

2/2019

Wydanie 2/2019 (14) Wydawnictwo: Polska Izba Systemów Alarmowych ul. Świętokrzyska 20, lok. 520, 00-002 Warszawa Tel.: 784 505 084 redakcja@secandas.pl www.secandas.pl Dyrektor Wydawnictwa: Henryk Dąbrowski Redaktor naczelny: Andrzej Tomczak Sekretarz redakcji: Anna Seweryn Kolegium Redakcyjne: Krzysztof Cichulski Włodziemierz Cieślak Grzegorz Ćwiek Wojciech Dąbrowski Krzysztof Góra Jan Kapusta Tomasz Łasowski Sergiusz Parszowski Janusz Sawicki Jakub Sobek Waldemar Więckowski Rada Naukowa: dr Marek Bielski dr Krzysztof Łojek dr inż. Andrzej Ryczer dr inż. Jacek Zboina dr inż. Mirosław Zielenkiewicz Reklama: reklama@secandas.pl Prenumerata: redakcja@secandas.pl Prenumerata on-line: www.secandas.pl Korekta: Anna Sakiewicz Skład: WAŻKA Łukasz Piotrowski Druk: Drukarnia Jantar Nakład: 1500 egzemplarzy Okładka I i zdjęcia: FLICKR, PIXABAY, UNSPLASH, ZASOBY WŁASNE REDAKCJI

1

J

ak zapewne dowiedzieliście się z listu Prezesa Zarządu PISA, Krzysztofa Cichulskiego, aktualny numer czasopisma jest ostatnim wydawanym w takiej formule. Na czym ta formuła polegała? Na pracy członków Redakcji, zastępującej działania kilku osób. Prezes nazwał ją tytaniczną i nie ma w tym chyba przesady. Stworzyliśmy unikalne wydawnictwo, pisane z wielką dbałością o poprawność naukowo-techniczną, językową i graficzną. Wykreowaliśmy nową, niespotykaną na rynku jakość – czasopismo kierowane do szerokiej grupy odbiorców, i tych początkujących, i ekspertów w danej dziedzinie, okraszone lekkimi treściami z pogranicza naszego zawodowego życia i spędzania czasu wolnego. Czasopismo, które czyta się jak książkę – od deski do deski; oczywiście przez tych, którzy czytają. A czytanie, niestety, nie jest już umiejętnością powszechną, szczególnie w młodszym pokoleniu, któremu wydaje się, że wie wszystko, a jak nawet nie wie, to dr Google mu wytłumaczy.

Tak rośnie pokolenie osób wychowywanych na postprawdach – dramat naszych czasów. Ponieważ nie chcieliśmy, aby nasze czasopismo było „słupem ogłoszeniowym”, funkcjonowaliśmy głównie dzięki zaangażowaniu członków PISA i samej Izby. Brak aktywności ze strony branży spowodował konieczność przedyskutowania w szerszym gronie przyszłości wydawnictwa.

Czasopismo wydawaliśmy z wielkim osobistym zaangażowaniem, konsultując trudniejsze teksty z wieloma uznanymi specjalistami. W tym miejscu chciałbym szczególnie podziękować osobom, na których życzliwą pomoc konsultacyjną zawsze mogliśmy liczyć. Są to: dr inż. Jan Bobrowicz, Członek Rady Naukowej ITB; inż. Zbigniew Czajka, wieloletni pracownik ITB – Oddział Wielkopolski; mgr inż. Wojciech Dąbrowski, wieloletni pracownik IMP – m.in. na stanowiskach Kierownika Zakładu Certyfikacji i Zastępcy Dyrektora ds. Technicznych, członek Kolegium Redakcyjnego SEC&AS; mgr inż. Miron Durzewski, IMP – specjalista techniki badań zamków; mł. insp. w st. spocz. dr Krzysztof Łojek, wieloletni pracownik WSPol w Szczytnie, m.in. Dziekan Wydziału Bezpieczeństwa Wewnętrznego, członek Rady Naukowej SEC&AS; mgr inż. Dariusz Okrasa, Ekspert PISA, pracownik dydaktyczny OS PISA; bryg. w st. spocz. mgr inż. Janusz Sawicki – IBP NODEX, wieloletni pracownik CNBOP oraz ITB; mgr inż. Waldemar Więckowski, wieloletni pracownik firmy SIEMENS, członek Kolegium Redakcyjnego SEC&AS; bryg. dr inż. Jacek Zboina, Zastępca Dyrektora ds. Certyfikacji i Dopuszczeń CNBOP, członek Rady Naukowej SEC&AS.

Szanowni Czytelnicy, Chciałbym podziękować autorom, których wszystkich, z racji ich liczby, nie jestem w stanie wymienić, szczególnie dziękując najaktywniejszym z nich: Janowi Kapuście, specjaliście w tematyce bezpieczeństwa, dyplomowanemu przez Międzynarodowy Instytut Zarządzania Bezpieczeństwem, członkowi Kolegium Redakcyjnego SEC&AS i pracownikowi dydaktycznemu OS PISA, Cezaremu Mecwaldowskiemu, wykładowcy Zakładu Szkolenia Ochronnego w Centralnym Ośrodku Szkolenia Służby Więziennej w Kaliszu, Sergiuszowi Parszowskiemu, ekspertowi w sprawach bezpieczeństwa biznesu, ochrony osób i mienia oraz bezpieczeństwa i porządku publicznego, absolwentowi Akademii Obrony Narodowej i WSPol w Szczytnie, członkowi Kolegium Redakcyjnego SEC&AS, Jakubowi Sobkowi, absolwentowi Politechniki Poznańskiej na Wydziale Robotyki i Automatyki, członkowi Kolegium Redakcyjnego SEC&AS, pracownikowi dydaktycznemu OS PISA, Tadeuszowi Strojnemu, wykładowcy na kursach dla elektryków, członkowi komisji kwalifikacyjnej nr 516 przy SEP – Oddział Elektroniki.

Jeśli chodzi o kreatorów naszego czasopisma, to nie sposób nie wspomnieć o sympatycznych autorkach, które zadziwiały nas w swoich różnorodnych materiałach, i autorze wprowadzającym nas w tajniki szlachetnych, niskoprocentowych trunków.

Dziękuję więc: Małgorzacie Czarnomskiej, żeglarce i podróżniczce, obecnej w SEC&AS od pierwszego numeru, Joannie Jax, poczytnej pisarce, która zachwycała przenikliwymi przemyśleniami nt. szeroko pojmowanego bezpieczeństwa, Sławomirowi Chrzczonowiczowi, krytykowi winiarskiemu i autorowi książek o winie.

Mam nadzieję, że nikogo nie pominąłem, a jeżeli tak, to z góry przepraszam.

Na koniec, ale – jak to mówią Anglicy – last but not least – chciałbym podziękować osobom, bez których wydawanie czasopisma w takiej formie nie byłoby możliwe. Po pierwsze, mistrzyni języka polskiego, Annie Seweryn, bez której zaangażowania nie dalibyśmy rady tworzyć kolejnych numerów, oraz grafikowi Łukaszowi Piotrowskiemu, mistrzowi estetyki. Na zakończenie pozostaje mi podziękować Henrykowi Dąbrowskiemu, Dyrektorowi Wydawnictwa, wspomagającemu tworzenie czasopisma, często kosztem swojego wolnego czasu, oraz Agacie Brzosko, zajmującej się portalem SEC&AS i administracją czasopisma.

Do zobaczenia, mam nadzieję, w kolejnej odsłonie SEC&AS.

Andrzej TOMCZAK Redaktor naczelny 2

SEC&AS

PORTAL DWUMIESIĘCZNIKA MIĘDZYBRANŻOWEGO

SECURITY & ALARM SYSTEMS

WszysTko o bezpieczeńsTWie i systemach alarmowych www.secandas.pl

SPIS TREŚCI

6

22

Współczesny terroryzm.

Szaleństwo, idea czy wielka polityka?

Wymagania dotyczące drzwi stosowanych na drogach ewakuacyjnych

Joanna Jax

Zbigniew Czajka

SEC & PRESS

SEC & MECH

8

SEC & IK

Las Vegas shooting.

Zarządzanie kryzysowe (nie tylko) w szpitalach

czeństwa, a konieczność integracji wzrasta.

Podobnie ewoluują standardy zawiadujące opracowywaniem i testowaniem systemów kontroli dostępu (SKD), co przekłada się na poprawę bezpieczeństwa i interoperacyjności urządzeń kontroli dostępu i zabezpieczeń. Wprowadzenie 10 lat temu protokołu komunikacyjnego OSDP (ang. Open Supervised Device Protocol) miało znaczący wpływ na rynek rozwiązań kontroli dostępu, oferując nowoczesną alternatywę dla przestarzałych protokołów Clock-and-Data i Wieganda, które nie zapewniają wystarczającej ochrony przed włamaniami.

46

Łukasz Stępień

SEC & EDU

Psychologiczne i techniczne aspekty stanowiska operatora dozoru wizyjnego. Część 2: Percepcja i uwaga w pracy obserwatora Cezary Mecwaldowski, Robert Poklek

14

SEC & SAFE

Ludzkie zachowania w sytuacjach kryzysowych.

Czy koncepcja masowej paniki w obliczu katastrofy jest mitem?

Izzy Boardman

15

SEC & WORLD

Human behaviours during emergencies. Is the concept of mass panic during a disaster a myth?

Wszystkie współczesne budynki z pomieszczeniami przeznaczonymi do przebywania w nich ludzi mają wyznaczone drogi ewakuacyjne zapewniające warunki do skutecznej ewakuacji w bezpieczne miejsce.

Jednak w przypadku dużego ryzyka utraty życia, które szczególnie przy zaistnieniu pożaru wraz z upływem czasu gwałtownie rośnie, najistotniejszym problemem jest szybkie i bezpieczne opuszczenie zagrożonego pomieszczenia. Wydarzenia takie jak katastrofa budowlana hali wystawowej w Katowicach (2006 r.), pożary budynków socjalnych w Kamieniu Pomorskim i Choszcznie (2009 r.) oraz pożar w escape roomie w Koszalinie (styczeń 2019 r.) wykazały, że nie zawsze drzwi ewakuacyjne można otworzyć, co przynosi tragiczne skutki.

52

SEC & TECH

Sztuczna inteligencja AI w urządzeniach Dahua Artykuł firmy Dahua Technology

Izzy Boardman

16

SEC & SAFE

Zarys wymogów prawnych w zakresie ewakuacji Łukasz Stępień Wchodząc do budynku, zakładamy, że jesteśmy w nim bezpieczni. W razie wystąpienia zagrożenia będziemy mogli bezpiecznie się z niego ewakuować. Obowiązek zapewnienia odpowiednich warunków ewakuacyjnych nakłada na zarządcę obiektu ustawa o ochronie przeciwpożarowej. Obiekty, które nie spełniają odpowiednich wymogów, mogą zostać uznane za zagrażające życiu ludzi, co jest podstawą do wyłączenia ich z użytkowania w trybie natychmiastowym. Pewna niejasność prawna może się pojawić już w momencie odpowiedzi na pytanie: gdzie powinny być wyznaczone drogi ewakuacyjne?

Wspomniana ustawa nakazuje, aby z każdego miejsca w obiekcie przeznaczonego do przebywania ludzi. Przy czym termin „miejsce przeznaczone do przebywania ludzi” nie został nigdzie dookreślony.

4

30

SEC & TECH

Zamki elektromechaniczne.

Niedoceniany standard zamknięć przejść w systemach kontroli dostępu i ewakuacji Andrzej Tomczak

37

SEC & TECH

Zamki elektryczne Materiał firmy Assa Abloy

54

SEC & TECH

Jak to wszystko zbudować?

Artykuł firmy Linc Polska Sp. z o.o.

56

SEC & TECH

Gdzie ochroniarz nie może, tam Siouxa pośle Artykuł firmy CIAS Sp. z o.o.

38

60

Cała prawda o szyfrowanym protokole komunikacyjnym OSDP W raporcie IFSEC Global i HID

Podstawy programowania systemów inteligentnego budynku. Systemy z serwerem automatyki, programowane za pomocą interfejsu graficznego.

Część 2: Sterowanie ogrzewaniem

SEC & INDUSTRY

Rozwój technologii kontroli fizycznego dostępu postępuje szybko, w miarę jak ujawniają się coraz to nowsze zagrożenia, odkrywane są kolejne luki w zabezpieczeniach, aktualizowane są protokoły bezpie-

SEC & BAS

Piotr Maciołek

SEC&AS

SPIS TREŚCI

64

80

110

Inteligentna instalacja KNX. Przygotowanie do projektowania

Podstawy elektrotechniki.

Część 4: Obwody rozgałęzione – prawa Ohma i Kirchhoffa

Andrzej Dubrawski

Tadeusz Strojny

Z pamiętnika bezpiecznika, czyli scenki rodzajowe palcem bezpieczeństwa dotknięte.

Scena 9, czyli o miłości i jej z bezpieczeństwem związku

SEC & BAS

Kilkadziesiąt lat temu powstała idea integracji różnych funkcji budynku za pośrednictwem magistrali. W celu spopularyzowania tego rozwiązania powstało hasło „inteligentny dom”. To działa na wyobraźnię. Potem przyszły książki i filmy, w których wykorzystano „inteligencję budynków” do celów humorystycznych i katastroficznych. Te uproszczone obrazy sfałszowały sens. Inteligencja domu jest wynikiem inteligencji projektanta, inwestora i przyszłego użytkownika. Jeśli oni podejdą do techniki, którą obecnie dysponujemy, w sposób inteligentny, to wynik ich pracy też taki będzie.

SEC & POWER

86

SEC & EDU

Jan Kapusta

SEC & INFO

Zarządzanie bezpieczeństwem informacji w projektach budowlanych i infrastrukturalnych Grzegorz Kuta

114

SEC & LIFE

Indie. Znane nieznane Małgorzata Czarnomska

72

SEC & RETRO/ART

Muzea ciągle zagrożone.

Kradzież w Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau Piotr Ogrodzki

75

SEC & SAFE

Gdzie jest moje dziecko?

Jakub Sobek

Każdego roku w Polsce zgłaszane są tysiące zaginięć osób. Część z nich to czasem świadome decyzje o rozpoczęciu zupełnie nowego życia, niektóre kończą się informacją o nieszczęśliwym wypadku, samobójstwie, a inne pozostają nierozwiązane na wiele długich lat. Tylko w 2017 r. na terenie Polski zgłoszono 19 563 zaginięć. Najbardziej dramatyczne są jednak zaginięcia dzieci.

W roku 2017 zgłoszono policji 443 przypadki dotyczące dzieci do lat 7. Dużą część tych sytuacji stanowią porwania rodzicielskie.

Praktycznie do dziś ten wstydliwy problem jest zupełnie nierozwiązany. Ciągle jest to powszechny sposób na próbę rozwiązywania rodzinnych problemów, czasem także jako akt sprzeciwu wobec orzeczeń sądów rodzinnych. Niewielki odsetek zaginięć różni się jednak od spraw zgłaszanych praktycznie każdego dnia. Wówczas środki, jakie są podejmowane, znacznie odbiegają od standardowych procedur. Dlaczego tak się dzieje i jak to działa?

2/2019

92

SEC & IT

Zabezpieczenia techniczne pomieszczeń operatorów usług kluczowych

122

SEC & LIFE

Sergiusz Parszowski

W brydża grać warto i wypada

W dn. 28 sierpnia 2018 r. zaczęła obowiązywać ustawa z dn. 5 lipca 2018 r. o krajowym systemie cyberbezpieczeństwa, która to wraz z wydanymi na jej podstawie rozporządzeniami stanowi implementację do polskiego porządku prawnego dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) w sprawie środków na rzecz wysokiego wspólnego poziomu bezpieczeństwa sieci i systemów informatycznych na terytorium Unii (dyrektywa 2016/1148), tzw. Dyrektywy NIS. Niniejsze regulacje stanowią pierwszy krok w procesie budowy kompleksowego systemu cyberbezpieczeństwa, krótko mówiąc – obserwujemy próbę zmiany dotychczasowego podejścia, gdzie sprawy cyberbezpieczeństwa traktowane były wyłącznie sektorowo i wycinkowo.

Marek Małysa

124

SEC & LIFE

Francuskie komplikacje, czyli co to jest AOC Sławomir Chrzczonowicz

98

SEC & IT

Cyberbezpieczeństwo a bezpieczeństwo fizyczne Andrzej Tomczak

128

SEC & NEWS

106

PISA ma 25 lat

SEC & EDU

Działa? Nie działa. Czyli dramat uruchomieniowo-instalacyjny, być może w jednym akcie, oby ze szczęśliwym zakończeniem Michał Zalewski

5

SEC & PRESS

WSPÓŁCZESNY TERRORYZM – szaleństwo, idea czy wielka polityka?

Joanna JAX

Z

a każdym razem, gdy słyszę o kolejnym akcie terrorystycznym, przypominają mi się słowa pewnego eksperta, który stwierdził, że terroryzm jest zjawiskiem nowym i dlatego budzi w nas większą grozę niż tsunami czy wybuch wulkanu. Nie podzielam zdania owego eksperta, chociaż sama nie zaliczam się do specjalistów w tej dziedzinie, ale terroryzm towarzyszy nam od lat. Gdyby tak postudiować źródła, podobne rzeczy działy się już w starożytności. Przynajmniej jeśli mówimy o suchej definicji terroryzmu. Jeśli chodzi o czasy nam bliższe, zamachy terrorystyczne towarzyszyły nam już od końca II wojny światowej. I chyba należałoby uściślić definicję słowa „terroryzm”, bowiem terrorystami nazywano niekiedy żołnierzy ruchu oporu w Europie. Różnica jednak polegała na tym, że ruch oporu starał się trzymać z daleka od ludności cywilnej, przynajmniej taki przyświecał cel ludziom walczącym o niepodległość swoich krajów.

Znawcy tematu wciąż spierają się o ową definicję, jednak co do jednego są dość zgodni. Pierwszy zamach, który w sposób przemyślany celował w cywili, miał miejsce w 1946 r. na terenie Jerozolimy. Wybuch nastąpił w Hotelu Króla Dawida i był przeprowadzony przez syjonistyczną bojówkę Irgun Cwai Leumi (hebr. Narodowa Organizacja Zbrojna). Swoją drogą była to dość „ciekawa” organizacja, która za cenę utworzenia państwa Izrael była gotowa poświęcić swoich współbraci w Europie i próbowała dogadać się z Adolfem Hitlerem.

Oczywiście zamach potępiono, mimo iż dowództwo Irgun cały czas twierdziło, że cywile nie byli ich celem. Trudno w tej chwili szacować, na ile ów zamach przyśpieszył powstanie państwa Izrael, ale na pewno w tym nie przeszkodził. Tak czy inaczej, potem ataki zaczęły przybierać na sile, z tym że stroną atakującą były organizacje palestyńskie, niezadowolone z podziału swojej ojczyzny. Z błogosławieństwem, a raczej z inicjatywy Ligii Państw Arabskich powstaje Organizacja Wyzwolenia Palestyny, ze swoim zbrojnym skrzydłem Al-Fatah.

Plan był prosty i miał na celu odzyskanie przez Palestyńczyków swojej ojczyzny. Działająca od 1929 r. organizacja Braci Muzułmańskich (Hamas) na razie pozostaje w cieniu, dokonując zamachów jedynie na terenie państw arabskich. Wkrótce jednak prezydent Egiptu (Gamal Abdel Naser) rozprawia się dość brutalnie z organizacją i przetrzebia jej szeregi. Wówczas pojawia się po raz pierwszy hasło „Dżihad”, czyli święta wojna, które kilkadziesiąt lat później wstrząśnie światem zachodnim.

Niektórzy historycy oceniają, że zamachy terrorystyczne i powstające w tym czasie grupy trudno zaliczyć do typowych organizacji terrorystycznych. Wiele osób twierdzi nawet, że owe działania podobne są do tych, jakie miały miejsce w okupowanej Europie podczas II wojny światowej. W istocie, przypatrując się z bliska postulatom owych organizacji, można 6

przypisać im szczytne idee. Jednak sposób, w jaki próbowano zrealizować swoje cele, może już budzić kontrowersje. Wojna algierska przyniosła kolejne zamachy terrorystyczne, chociaż do tej pory istnieją spory, czy faktycznie można byłoby je nazwać w ten sposób. W 1956 r. młodziutka Zohra Drif zostawia bombę w kawiarni, w centrum Algieru. W zamachu zginęły cztery osoby, pięćdziesiąt zostało rannych. Zohrę schwytano i skazano na śmierć. Jednak po licznych protestach Charles de Gaulle ułaskawia ją. Jedni uważają Zohrę za bohaterkę walki o niepodległość Algierii, inni za terrorystkę.

Wojna w Algierii powoduje, że w ideę narodowo-wyzwoleńczą włączają się nawet intelektualiści i ludzie kultury. Organizacje terrorystyczne czy narodowo-wyzwoleńcze? Spór o nazewnictwo trwa do dziś, bo – jak wiadomo – terroryzm ma wydźwięk pejoratywny, chociaż specjaliści starają się nadać mu neutralny wydźwięk. W obu przypadkach giną ludzie, w obu cywile, a jednak tym pierwszym jesteśmy skłonni wybaczyć więcej. Pojawiają się duchowi przywódcy podobnych ruchów. Franz Fanon i Ernesto Guevara de la Serna. Obaj byli zaciętymi marksistami i nawoływali do rewolucji. O ile zamachy terrorystyczne zaczęły się rozlewać na cały świat, tak w tym okresie można mówić o pewnej ideologii, która przyświecała powstałym organizacjom. Jednak najważniejsza była walka zbrojna. Cały świat patrzył na małą karaibską wyspę, która rzuciła niemal na kolana Stany Zjednoczone i ci, którzy czuli się uciskani, nabrali wiatru w żagle. Niejednokrotnie też korzystali z kubańskich doświadczeń, a Castro i Guevara stworzyli swoistego „know-how” walki rewolucyjnej.

W Stanach Zjednoczonych powstają Czarne Pantery, w Palestynie – Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny imienia Ernesto Che Guevary, zbrojne skrzydło Al-Fatah – Czarny Wrzesień, w Europie włoskie Czerwone Brygady, francuska Action Directe czy niemiecka Frakcja Czerwonej Armii (Baader-Meinhof).

W Japonii zaś prężnie rozwija się Japońska Armia Czerwona.

SEC&AS

FELIETON Nastaje epoka terroru w Europie i na Bliskim Wschodzie. Organizacje palestyńskie korzystają z pomocy innych grup, by w ten sposób zwrócić uwagę na problem Palestyny. Porwania samolotów stają się niemal normą, ale nie jest to jeszcze czas masowych mordów na ich pasażerach. Był to okres, o czym niewiele osób wie lub pamięta, gdy rządy negocjowały z terrorystami i być może dzięki temu ocalono wiele istnień ludzkich.

Po śmierci Fanona, Guevary i stłumieniu Czarnych Panter następuje era krwawych i bezpardonowych zamachów. Ginie coraz więcej ludzi. W 1972 r. Japońska Armia Czerwona dokonuje pierwszego samobójczego aktu terrorystycznego, na lotnisku Lod w Tel-Awiwie. Ginie wówczas 26 osób.

W tym samym roku dochodzi do najbardziej chyba znanego zamachu, na izraelskich sportowców w Monachium. Co ciekawsze, większość z nich zginęła z rąk niemieckich służb podczas nieudanej próby odbicia zakładników na lotnisku, skąd mieli odlecieć helikopterami wraz z porywaczami. Ten atak, przeprowadzony przez Czarny Wrzesień, miał swoje konsekwencje. Golda Meir, ówczesna premier Izraela, podjęła decyzję o dokonaniu krwawej zemsty i wysłała w tym celu do Europy kilku wyszkolonych agentów Mossadu z grupy Kidon.

Jeśli ktoś chciałby się na ten temat dowiedzieć czegoś więcej, polecam książkę Monachium – Zemsta George’a Jonasa.

Jakkolwiek przy dużej dozie zrozumienia można zaliczyć te wszystkie zamachy do chęci osiągnięcia jakiegoś szczytnego celu, tak to, co wydarzyło się później, nie miało już z jakąkolwiek ideą nic wspólnego. Pojawili się groźni najemnicy, przy pomocy których świat Wschodu i Zachodu usiłował ugrać coś dla siebie. Dla zamachowców zaś była to jedynie dobrze płatna praca. Oczywiście, po schwytaniu zasłaniali się szczytnymi ideami, podobnych argumentów używali także ich adwokaci, ale trudno niekiedy dopatrzyć się w tym wszystkim jakiegoś nadrzędnego celu. Na scenę wkracza najsłynniejszy terrorysta świata – Iljicz Ramirez Sanchez, którego zdetronizował wiele lat później Osama bin Laden. Sanchez, pochodzący z lewicującej wenezuelskiej rodziny, swoją przygodę z terroryzmem rozpoczął w Moskwie, gdzie studiował na uniwersytecie Lumumby. A potem stał się tak sławny, że nawet Robert Ludlum poświęcił mu swoją opowieść w serii o Bournie. Słynny „Carlos” czy też „Szakal” stał się legendą.

I chyba kluczowe jest tutaj słowo „legenda”, bowiem Sanchez, który chętnie przyznawał się do każdego udanego zamachu, w wielu przypadkach nie miał z tym nic wspólnego. Zresztą początek jego działalności również nie należał do udanych, a jego pierwszy zamach wypadł wręcz groteskowo, chociaż został wówczas ranny właściciel sieci sklepów Marks&Spencer. „Szakal” uwielbiał kobiety, markowe ciuchy i blichtr wielkiego świata. Wynajmowali go Kaddafi, Arafat i służby specjalne państw bloku wschodniego. Był prawdziwą gwiazdą w niektórych kręgach i siał postrach w europejskich stolicach, bowiem należał do wyjątkowo bezwzględnych terrorystów.

A przy tym był czarujący i przekonujący. Do tego stopnia, że nawet przekonał swojego biografa, który prawie postawił go na równi z Guevarą. Istniała jednak pewna różnica pomiędzy nimi, bowiem cokolwiek złego można byłoby powiedzieć o Che, na pewno nie zależało mu na pieniądzach czy luksusie, w przeciwieństwie do „Carlosa”. Więcej na ten temat można dowiedzieć się z książki: W pogoni za Szakalem Davida Yal2/2019

lopa. Zaś o Guevarze polecam książkę Jona Lee Andersona.

I choć niektórzy uznają tę ostatnią za mało obiektywną, ja uważam ją za dość rzetelną.

Tak czy inaczej, dotychczasowe zamachy terrorystyczne niewiele miały wspólnego z fanatyzmem religijnym, bo ta era nastąpiła nieco później. Jednak od rewolucji irańskiej od nowa zaczęły kiełkować idee „świętej wojny”, a Bractwo Muzułmańskie rosnąć w siłę. W Libanie powstaje Hezbollah, groźna organizacja terrorystyczna. Z pewnością destabilizacja na Bliskim Wschodzie i usunięcie z urzędów dyktatorów sprawiły, że owe organizacje zaczęły zupełnie swobodnie się rozwijać i coraz częściej mieliśmy do czynienia z zamachami w ramach „dżihadu”. Tym ludziom również przyświeca jakaś idea, na przykład walka z niewiernymi i rozlanie islamu na cały świat, ja dostrzegam jednak pewną różnicę pomiędzy walką o niepodległość i wolność, a narzucaniem komuś swoich przekonań religijnych. Nie muszę chyba wspominać, że do najkrwawszego zamachu tego typu doszło w roku 2001 na Word Trade Center, a dokonała tego al-Kaida pod dowództwem Osamy bin Ladena. Potem wcale nie było lepiej, wystarczy wspomnieć Madryt, Londyn czy Paryż.

Ostatnio w Nowej Zelandii nastąpiła sytuacja odwrotna i to muzułmanie stali się ofiarami zamachu terrorystycznego.

Podobno pojawiły się wątki polskie, bowiem na broni, której użyto podczas zamachu, było wyryte nazwisko hetmana Potockiego, który walczył z Turkami pod Wiedniem… Czy tylko mnie się wydaje, że to dość dalekie powiązanie z naszym krajem? Jedno jest pewne, podobne sytuacje będą się zdarzać, bo za każdą agresją stoi kolejna. Jestem niemal pewna, że za chwilę usłyszymy o odwecie ze strony ugrupowań związanych z islamskim terroryzmem. I znając dość dobrze historię zamachów terrorystycznych po II wojnie światowej, zadaję sobie wciąż pytanie: „Kto na tej destabilizacji korzysta?”. Niekiedy odpowiedź może być zaskakująca…

Na temat zamachów i genezy powstawania różnych organizacji terrorystycznych mogłabym napisać kolejną książkę, i to pewnie bardzo grubą. Jednak tutaj miejsca nie ma na dokładną analizę tego zjawiska. Jedno jest pewne – cierpią zwykli niewinni ludzie, a w tle toczy się wielka polityka, gdzie liczy się jedynie cel, bez względu na środki, które do niego prowadzą.

Joanna JAX autorka powieści Saga von Becków, Zemsta i przebaczenie, Syn zakonnicy, Zanim nadejdzie jutro Od redakcji: Absolwentka Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, do niedawna związana zawodowo z dużą korporacją finansową, obecnie pełnoetatowa pisarka. Zadebiutowała w 2014 r. powieścią Dziedzictwo von Becków, która została entuzjastycznie przyjęta przez czytelników i recenzentów. W kwietniu wydaje kolejną, czternastą już powieść – trzeci tom trylogii Zanim nadejdzie jutro – Druga strona nocy.

7

SEC & IK

LAS VEGAS SHOOTING – ZARZĄDZANIE KRYZYSOWE (NIE TYLKO) W SZPITALU Łukasz STĘPIEŃ

Z

apowiadał się kolejny leniwy niedzielny wieczór w Sunrise Hospital and Medical Center.

Liczba personelu była ograniczona do weekendowego minimum. Szpitalne apteki czekały na poniedziałkową dostawę leków. Niedzielny spokój zburzył osobowy samochód wypełnionymi rannymi ludźmi, który wjechał na podjazd dla karetek. Za nim zaczęły nadjeżdżać kolejne auta, a w oddali było

8

słychać wycie syren karetek pogotowia. Nikt nie poinformował personelu, że właśnie stali się szpitalem referencyjnym Google Maps.

1 października 2017 r. pod słynnym kasynem Luxor w Las Vegas trwał trzeci, ostatni dzień festiwalu muzycznego Route 91 Harvest. O godz. 22:06 rozpoczął się najtragiczniejszy w historii USA incydent typu active shooter. 64-letni Stephen Paddock, znajdujący SEC&AS

ZARZĄDZANIE KRYZYSOWE się na 32 piętrze oddalonego o 320 m hotelu, otworzył ogień z broni półautomatycznej do znajdującego się w oddali tłumu. W ciągu 15 min wystrzelił ponad 1000 pocisków i ranił 850 osób. W sumie śmierć poniosło 58 osób, z czego 31 na miejscu zdarzenia. Mimo że szpitale w USA są bardzo dobrze przygotowane do reagowania na sytuacje kryzysowe, nawet dla nich było to wyjątkowe wyzwanie.

Zdarzenie masowe (nazywane też MCI – ang. mass casualty incident) to sytuacja, w której liczba poszkodowanych wymagających pomocy przekracza posiadane zasoby. „Idealne” zdarzenie masowe to takie, w którym poszkodowani są rozlokowani na ograniczonej, niewielkiej przestrzeni, z łatwym dostępem. Pierwsze jednostki ratownicze, które pojawią się na miejscu zdarzenia, przeprowadzają segregację poszkodowanych (tzw. triage), która pozwala już na miejscu udzielić pomocy najbardziej potrzebującym, a osoby wymagające hospitalizacji przetransportować do szpitali o odpowiednim poziomie referencyjności (specjalizacji).

Niestety sytuacje idealne zdarzają się tylko w książkach i podczas ustawianych ćwiczeń. Madryt, 11 kwietnia 2004 r. – eksplozja ładunków wybuchowych na stacji kolejowej. 67% poszkodowanych trafiło do szpitala samodzielnie, bez żadnej wstępnej oceny ze strony wykwalifikowanego personelu. Po zdarzeniu w Las Vegas jeszcze więcej, bo ponad 80% poszkodowanych dotarło do szpitala samodzielnie. Większość uczestników festiwalu przyjechała tylko na koncert i nie znała miasta. Żeby zorientować się, gdzie jest najbliższe miejsce, w którym mogą uzyskać pomoc medyczną, użyli aplikacji Google Maps, a ta wskazała Sunrise Hospital and Medical Center. Szpital przyjmujący dziennie około 20 pacjentów urazowych musiał zmierzyć się z liczbą ponad 200 poszkodowanych, z czego większość miała poważne rany postrzałowe1. Ostatecznie w całe zdarzenie było zaangażowanych 5 szpitali, do których tylko 20% poszkodowanych trafiło dzięki zorganizowanemu i ukierunkowanemu transportowi.

Jednym z typowych błędów związanych z przygotowywaniem organizacji na sytuacje kryzysowe jest skupienie się na samej organizacji. Bez uwzględnienia zarówno bliższego, jak i dalszego otoczenia.

Wypadek na autostradzie może zablokować przejazd autobusów pracowniczych i zastopować krytyczną produkcję, a zwykły remont ulicy może zablokować dojazd konwojentom do głównego skarbca. W tym miejscu chyba warto zadać otwarte pytanie: Ile placówek medycznych, w pobliżu których odbywają się imprezy masowe, bierze pod uwagę scenariusz, w którym zostają wskazane przez aplikację w telefonie jako najbliższy szpital w okolicy? Szczególnie że często „hospital” oznacza zarówno szpital akademicki, jak i klinikę medycyny estetycznej.

Drugi szpital o największym obciążeniu został wskazany przez Siri – asystenta głosowego systemu Apple.

1

2/2019

Szpitale były poinformowane o odbywającym się festiwalu, jednak wydarzenie w takiej skali (22 tys. osób) nie jest w Las Vegas niczym niezwykłym i nie skupiało szczególnej uwagi jednostek odpowiedzialnych za bezpieczeństwo. W momencie wystąpienia zdarzenia sytuacja była tak dynamiczna i wymagała tak dużego zaangażowania ze strony służb, że nikt nie przekazał szpitalom informacji o incydencie. Personel dowiedział się o nim od pacjentów, którzy zaczęli napływać falami na szpitalny oddział ratunkowy (SOR)2.

Wszystkie szpitale miały procedury dotyczące postępowania w sytuacji wypadku masowego. Działania obejmowały m.in. przygotowanie dodatkowych miejsc na oddziałach, reorganizację miejsca przyjęć pacjentów i uruchomienie dodatkowych zasobów (osobowych i rzeczowych). Problemem okazało się to, że procedura była uruchamiana na podstawie informacji z centrum powiadamiania ratunkowego. Dzięki temu szpital miał zwykle zapas czasu przed przybyciem pierwszych poszkodowanych i na ogół znał też ich orientacyjną liczbę. Tym razem procedura musiała być aktywowana, kiedy szpital był już w środku sytuacji kryzysowej. W poczekalni SOR-u było już kilkunastu silnie krwawiących pacjentów, a sukcesywnie docierali kolejni. Osoby, które w założeniach miały brać udział w przygotowaniu oddziału, były już zaangażowane w pomoc pacjentom obecnym na miejscu.

Częstym wyzwaniem towarzyszącym sytuacjom kryzysowym jest ograniczona liczba zasobów względem potrzeb w krótkiej jednostce czasu3. Organizacja musi skupić się na krytycznych procesach, ograniczając lub wyłączając procesy wspierające. Podczas zdarzeń masowych takim procesem krytycznym jest życie 2 Aby nie wchodzić w nieistotne szczegóły dotyczące systemu ochrony zdrowia w USA, w miarę możliwości stosowane jest nazewnictwo odpowiadające polskim realiom.

3 Wbrew pozorom zależy to od specyfiki kryzysu, inna sytuacja to strajk pracowników, a inna pożar zakładu.

▌ Rys. 1. Napływ poszkodowanych wymagających hospitalizacji do najbliższego szpitala Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów US Centers for Disease Control and Prevention.

9

SEC & IK

poszkodowanego. Jego zdrowie i ogólny dobrostan schodzą na dalszy plan. Jak wspomniał jeden z chirurgów biorących udział w akcji: „Można mieć czterdzieści wolnych sal operacyjnych, ale będą one bezużyteczne, jeżeli umieści się na nich niewłaściwe osoby” 4. Proces segregacji (triage), który powinien zostać przeprowadzony na miejscu zdarzenia, musiał być zrealizowany na terenie szpitala.

W ramach triage każdemu pacjentowi przypisuje się jeden z czterech kolorów5: zielony – osoby, które nie wymagają pomocy/nie wymagają jej w ciągu najbliższych godzin; żółty – osoby, które wymagają pomocy, ale nie jest to pomoc pilna; czerwony – osoby, które wymagają pomocy natychmiast; czarny – zgony oraz osoby, którym nie można już udzielić pomocy.

W normalnych warunkach taką selekcję realizuje personel szpitalnego oddziału ratunkowego. Ze względu na ich zaangażowanie w pomoc osobom będącym już na oddziale wykorzystano personel z innych obszarów, m.in. z pediatrii i intensywnej terapii.

W ramach przygotowywania procedur postępowania w sytuacjach kryzysowych opracowuje się tzw. siatkę bezpieczeństwa. Jest to zestawienie zdarzeń, które mogą wystąpić, i departamentów odpowiedzial Healthcare Response to a No-Notice Incident: Las Vegas – ASPR TRACIE webinar.

4

Zgodnie z systemem START (ang. simple triage and rapid treatment).

5

10

nych za reakcje. Najczęściej określa się działy wiodące (gorące) i wspierające (ciepłe). Odpowiednio do opisywanej sytuacji byłby to SOR jako departament wiodący, natomiast departamenty wspierające to m.in. szpitalna apteka, laboratorium badające grupy krwi i zespół odpowiedzialny za diagnostykę obrazową (rentgen, tomografia komputerowa etc.). W siatce bezpieczeństwa warto też uwzględnić działy, które mimo tego, że nie są zaangażowane (chłodne), to ich pracownicy mogą zostać wykorzystani jako wsparcie administracyjne, np. w postaci gońców, sekretarzy lub „rąk do wszystkiego”. W trakcie zabiegów na sali operacyjnej w jednym ze szpitali wykorzystano chirurgów z oddziału… pediatrycznego, mimo że nie byli w żaden sposób ujęci w planach. Przyjęto bowiem słuszne założenie, że operacja zatamowania krwotoku wewnętrznego jest „na tyle prosta”, że może ją przeprowadzić chirurg o każdej specjalizacji.

Zaangażowanie osób z innych działów może rodzić czasem nieporozumienia. W jednym ze szpitali podobny kolorowy system oznaczeń, jak przy triage, był używany na innych oddziałach, jednak jego znaczenie było całkowicie odmienne. Kolor zielony oznaczał „pacjent sprawdzony przez lekarza”, a czerwony – „oczekuje na kontrolę lekarza”. Pielęgniarka, którą ściągnięto z oddziału intensywnej terapii, oznaczała pacjentów zgodnie ze znanym sobie standardem.

W efekcie nawet pacjenci w stanie krytycznym byli oznaczani jako „zieloni” (w dobrym stanie). Na szczęście pomyłka została szybko wykryta. Jest to typowy problem w organizacjach, gdzie ćwiczenia kryzysowe są realizowane tylko wewnątrz jednego departamenSEC&AS

ZARZĄDZANIE KRYZYSOWE tu. Szybko może się okazać, że mimo pracy w jednej organizacji mówimy zupełnie innym językiem.

Omawiając wyzwania, przed jakimi stały szpitale w Las Vegas, nie możemy zapominać o kontekście realizowanych działań. W pierwszych godzinach od strzelaniny panował ogromny chaos informacyjny.

Obawiano się zorganizowanego zamachu terrorystycznego, takiego na wzór tych z Francji i Londynu.

Uczestnicy zdarzenia, słysząc strzały, rozbiegali się w różnych kierunkach. W efekcie poszkodowani byli znajdowani na bardzo dużym obszarze, co sugerowało działanie kilku sprawców. Dezinformacja była jeszcze potęgowana przez panikę w social mediach. Podobny problem wystąpił podczas zamachu terrorystycznego w miejscowości Christchurch w Nowej Zelandii w marcu tego roku. Sprawca zaatakował w krótkim odstępie czasu dwa meczety, przez co pierwsze informacje, jakie pojawiały się w portalach społecznościowych, wskazywały na kilku sprawców.

W celu zapewnienia bezpieczeństwa szpitale uruchomiły procedurę „warstw bezpieczeństwa” (ang. layers of protection). Teren szpitala został podzielony na trzy strefy: czerwona (zagrożona) – obejmowała teren zewnętrzny szpitala, drogi dojazdowe i parking. Obszar był patrolowany i zabezpieczony przez policjantów; żółta (niebezpieczna) – obejmowała obszary szpitala, które były powszechnie dostępne, takie jak miejsce segregacji pacjentów, informację i miejsca przeznaczone dla rodzin. Strefę żółtą zabezpieczały policyjne jednostki antyterrorystyczne (SWAT) i uzbrojeni pracownicy ochrony, wezwani na podstawie wcześniejszych ustaleń z firmą ochroniarską; zielona (bezpieczna) – oddziały szpitalne, sale operacyjne i wnętrza szpitalnego oddziału ratunkowego. Wstęp do strefy zielonej miał tylko personel szpitala i pacjenci z określonym trybem leczenia.

Przy wejściu do tych obszarów stali nieuzbrojeni pracownicy ochrony, którzy nie tylko kontrolowali, czy do strefy wchodzą osoby uprawnione, ale pełnili też często funkcję informacyjną dla pacjentów i ich rodzin.

Specyficznym wyzwaniem, z jakim musiały zmierzyć się szpitale, była identyfikacja pacjentów. W trybie normalnego przyjęcia pacjent stawia się w rejestracji i przedstawia dokument, na podstawie którego przeprowadza się jego identyfikację i tworzy się profil w systemie. W takim profilu pacjenta znajdują się informacje na temat danych osobowych, zleconych badań, ich wyników i planu leczenia. Zapewnienie „identyfikowalności” jest niezbędne, nawet nie tyle do skutecznego, ile do bezpiecznego procesu leczenia. Podanie niewłaściwej grupy krwi, złej dawki lub nieodpowiedniego leku może skutkować poważnymi powikłaniami, a nawet zgonem.

Ze względów bezpieczeństwa na obszar festiwalu Route 91 Harvest nie można było wnosić torebek 2/2019

ani plecaków. Wszyscy uczestnicy otrzymywali bransoletkę RFID, która stanowiła ich bilet wejściowy na koncert, jak i pełniła funkcję e-portmonetki. Z tego powodu zdecydowana większość poszkodowanych nie posiadała przy sobie żadnego dowodu tożsamości, na podstawie którego można było dokonać identyfikacji. O ile osoby przytomne mogły podać jakieś dane, o tyle duży problem stanowiły osoby nieprzytomne. W normalnych warunkach pracy osoby, których nie można zidentyfikować, określa się jako N.N. (łac. nomen nescio, czyli nieznanego imienia).

Rozwiązanie nie zdaje egzaminu w momencie, kiedy na oddziale znajduje się 30 osób N.N. i każdej z nich trzeba przypisać konkretny tryb leczenia. Pierwszym pomysłem było umieszczanie markerem informacji na pacjentach. Upadł on ze względów epidemiologicznych. Wszyscy pacjenci byli tak mocno zakrwawieni, że aby wykluczyć ryzyko przeniesienia chorób pomiędzy pacjentami, trzeba by korzystać przy każdym pacjencie z innego markera. Szybko zarzucono również próbę rejestracji elektronicznej. Przy tak dużej liczbie pacjentów aplikacja okazała się niewydolna, ze względu na duże jej obciążenie i liczbę stanowisk, na których była dostępna. Uzupełnianie danych w aplikacji elektronicznej angażowało również personel, który mógł w tym czasie udzielać bezpośredniej pomocy poszkodowanym. Rozwiązania, które w normalnych warunkach są pomocne i ograniczają ryzyko błędu, np. brak możliwości przejścia do kolejnego okna jeżeli nie uzupełni się wszystkich danych, w specyficznych warunkach mogą poważnie utrudniać pracę.

Jeden z lekarzy wspominał, że z perspektywy czasu najlepszym rozwiązaniem byłby zwykły aparat polaroid i ołówek. Mógłby zrobić zdjęcie pacjenta, a na odwrocie zdjęcia opisać standard leczenia6. Ostatecznie personel uruchomił tradycyjny system rejestracji i zlecania badań na papierowych wydrukach. Pacjentów identyfikowano na podstawie kolczyków, tatuaży i cech charakterystycznych. Bardzo szybko zaczęło brakować zwykłego sprzętu biurowego – długopisów, markerów suchościeralnych i podkładek pod papier.

Nigdy nie były uwzględnione jako „zasoby kryzysowe”.

Równie szybko kończyły się leki i wyposażenie medyczne. Szpitale, zgodnie z polityką dotyczącą przygotowania do sytuacji kryzysowych, posiadają zasoby środków medycznych pozwalające na niezależne działanie przez 96 h w trybie normalnej pracy. Tym razem zapasy wyczerpały się w ciągu 2–4 h. Przyczyną była duża liczba pacjentów wymagających identycznych procedur medycznych. Dzięki porozumieniu pomiędzy szpitalami wyposażenie było w miarę możliwości na bieżąco dostarczane ze szpitali lżej obciążonych i znajdujących się na zewnątrz aglomeracji. W miarę możliwości, ponieważ wszystkie drogi prowadzące do szpitala były zakorkowane. Większość pacjentów docierała samochodami prywatnymi, taksówkami i za 6

https://tiny.pl/tg615

11

SEC & IK pośrednictwem usługi Uber. Jednak nie tylko – jest opisany przypadek kradzieży radiowozu policyjnego, który został wykorzystany do transportu rannych osób7.

Poza poszkodowanymi do szpitali przyjeżdżały również osoby poszukujące swoich rodzin i przyjaciół. Na ogół bazując na informacji, że „zostały zabrane do szpitala”, bez konkretnej informacji gdzie. Na jednego pacjenta przypadało od 4 do 6 osób. Co w przypadku 200 poszkodowanych daje ponad 800 dodatkowych „chodzących, pytających i zestresowanych” osób, którymi trzeba zarządzać. Kluczowa była tutaj jasna polityka informacyjna. Poza ogólną infolinią telefoniczną również w szpitalach były organizowane punkty informacyjne, gdzie rodziny mogły uzyskać wiedzę na temat swoich bliskich. Wiele osób chciało zostać ze swoimi bliskimi w szpitalu, z tego względu w szpitalnych stołówkach zorganizowano zaplecze socjalne, w którym były dostępne kanapki, kawa i herbata8. Tego typu wyzwania nie są wyłącznie przypisane szpitalom. Łatwo wyobrazić sobie sytuację, w której na terenie zakładu pracy dochodzi do zgonu (niezależnie od przyczyn). W tym momencie pojawia się szereg zagadnień, do których trzeba podejść z odpowiednią wrażliwością, takich jak poinformowanie rodziny i przygotowanie dla nich odpowiedniej przestrzeni, gdyby chcieli pojawić się na miejscu zdarzenia. Ze względów administracyjno-procesowych od momentu zgonu do wyjazdu karawanu mija często wiele godzin.

Kolejnym wyzwaniem było zapewnienie dostępu do... ładowarek telefonicznych. Personel w kilku szpitalach dostał polecenie, aby wykupić wszystkie ładowarki w okolicznych sklepach. Część pozostawiono do dyspozycji personelu, a część umieszczono w pomieszczeniu przeznaczonym dla rodzin. Na terenach szpitali niemal natychmiast doszło do „efektu sylwestra” i przeciążenia sieci komórkowej. Taki sam problem dotknął szpitalną sieć VoIP. Zgodnie z planami kryzysowymi szpitale uruchomiły komunikację przy pomocy radiostacji. Szybko się okazało, że problemem jest nie tylko ich zasięg (nietestowany nigdy w takich ekstremalnych warunkach), ale również zbyt mała liczba samych radiostacji i stacji ładujących. Rozwiązaniem okazała się prozaiczna aplikacja, umożliwiająca łączenie się pomiędzy telefonami, bazując na sprawnej sieci Wi-Fi. Ze względu na rozmiary zdarzenia szpitale podjęły decyzję o ściągnięciu dodatkowego personelu, który miał pomóc w opiece nad pacjentami. Wyznaczono osoby, które na podstawie przygotowanej wcześniej listy informowały telefonicznie pracowników o potrzebie stawienia się w szpitalu. W przypadku dużych organizacji takie rozwiązania są mało efektywne.

Można przyjąć optymistycznie, że wymagany czas to ok. 4–5 min na osobę, przy założeniu że: osoba dzwoniąca musi znaleźć numer telefonu na liście,

12

7

https://tiny.pl/ttwzg

8

https://tiny.pl/tg61f

wpisać bez pomyłki konkretny numer w telefonie, osoba, do której się dzwoni, odbierze do trzech sygnałów, uda się przekazać zwięzłe informacje na temat sytuacji, potwierdzi się przybycie.

Co daje informację do maks. 15 osób w ciągu godziny. Przy czym nie ma pewności, że osoba, z którą się skontaktowano, ma możliwość przyjazdu na miejsce.

W niektórych szpitalach zastosowano metodę „call tree” – kiedy jedna osoba dzwoni do dwóch osób, te dwie osoby do kolejnych dwóch itd. Jednak takie rozwiązanie dalekie jest od ideału i wiąże się z dużymi problemami w zakresie koordynacji i ryzykiem efektu „głuchego telefonu” (przeinaczanie informacji).

Dodatkowe problemy, z jakimi się mierzono, to obciążenie sieci, które sprawiało, że sprawne były tylko telefony stacjonarne, których numery nie były dostępne w internecie (pozostałe były zablokowane przez rodziny próbujące uzyskać informację o swoich bliskich) i nieaktualne lub wybrakowane listy kontaktów. W żadnym ze szpitali nie funkcjonował automatyczny system powiadamiania pracowników o zdarzeniu. Tego typu systemy oferują możliwość automatycznego wysyłania komunikatu SMS lub nagranej wiadomości. W przypadku braku potwierdzenia przyjęcia wiadomości albo odpowiedzi w określonym czasie odpowiednia informacja jest przekazywana do kolejnych osób, ustawionych w kolejce. Dzięki temu możemy faktycznie poinformować tyle osób, ile potrzebujemy.

Część pracowników personelu szpitalnego pojawiała się na miejscu zdarzenia bez wezwania. Coś, co na pierwszy rzut oka wydaje się elementem wspierającym (dodatkowe ręce do pracy), było w rzeczywistości dużym problemem i świadczyło o niewystarczającej świadomości personelu. W momencie identyfikacji sytuacji kryzysowej częstą pokusą jest uruchomienie myślenia „wszystkie ręce na pokład” i zaangażowanie wszystkich posiadanych zasobów. Liczba zastosowanych zasobów powinna być dostosowana do realnych potrzeb, a nie naszych wyobrażeń o potrzebach. Jeżeli do przeprowadzenia zabiegu potrzeba trzech pielęgniarek, dwóch chirurgów i jednej sali operacyjnej, to każda dodatkowa pielęgniarka i chirurg ponad tę liczbę będą wprowadzać chaos, bez wnoszenia dodatkowej wartości. Druga pułapka to ryzyko, że wychodząc z jednego kryzysu, wpadniemy w drugi, jeszcze głębszy.

Pomimo trudnej sytuacji w danym momencie organizacja musi zachować możliwość funkcjonowania w dłuższej perspektywie czasu. Jeżeli cały personel szpitala byłby zaangażowany w pomoc poszkodowanym, którzy przyjechali po zamachu, to nie byłoby nikogo, kto mógłby podjąć pracę w kolejnych dniach po zdarzeniu. Pracownicy, którzy na ochotnika pojawiali się na miejscu zdarzenia, dodatkowo angażowali personel, który musiał poświęcać im czas i tłumaczyć, że nie są w tym momencie potrzebni. W raportach po zdarzeniu przewija się informacja na temat rozgorySEC&AS

ZARZĄDZANIE KRYZYSOWE

czenia i poczucia odrzucenia u pracowników, którzy mimo chęci pomocy byli odsyłani do domu. Obniżało to nie tylko ogólne morale załogi, ale też prowadziło do niepotrzebnych napięć. Szczególnie że w sytuacji kryzysowej to właśnie pracownicy są pierwszymi ambasadorami organizacji i „anonimowymi źródłami”, które rozmawiają z mediami.

W ramach działań poproszono o wsparcie Departament ds. Weteranów, który udostępnił wszystkim potrzebującym pomoc ze strony psychologów. Celem było ograniczenie ryzyka wystąpienia zespołu stresu pourazowego (PTSD, ang. posttraumatic stress disorder), który kojarzy się głównie z żołnierzami wracającymi z misji bojowych. W rzeczywistości jest to zaburzenie lękowe, które może wystąpić u każdej osoby, która przeżyła traumatyczne (co ważne – traumatyczne w rozumieniu tej osoby) zdarzenie. Wsparcie było przeznaczone nie tylko dla poszkodowanych i ich rodzin, ale również dla personelu medycznego. Mimo że pracownicy szpitala w codziennej pracy stykają się z ludzkim cierpieniem, to zdarzenia było szczególnie trudnym doświadczeniem ze względu na skalę zdarzenia i liczbę poszkodowanych w tak ciężkim stanie.

Poza obecnością psychologów w szpitalach wszystkim zainteresowanym udostępniono kontakty do miejsc, gdzie mogli uzyskać pomoc całodobowo.

Zdarzenie było nie tylko dużym obciążeniem organizacyjnym, ale również finansowym. Dodatkowe koszty, jakie musiał ponieść każdy szpital, szacuje się na ok. 600 tys. dolarów. Były to m.in. koszty zaangażowania dodatkowych pracowników ochrony, nadgodziny dla personelu szpitalnego i zakup wody pitnej dla rodzin pacjentów. Warto pamiętać, że system ochrony zdrowia w USA opiera się na prywatnych podmiotach leczniczych, z ograniczoną możliwością nagłej dotacji ze strony instytucji rządowych.

W podsumowaniach zdarzenia, zarówno oficjalnych, jak i we wspomnieniach pracowników, pojawia się wątek bardzo dobrej kooperacji pomiędzy służba2/2019

mi i szpitalami. W ramach stowarzyszenia Southern Nevada Healthcare Preparedness Coalitions (SNHPC) co miesiąc odbywały się spotkania przedstawicieli szpitali i jednostek odpowiedzialnych za bezpieczeństwo. Omawiano aktualną sytuację w regionie, rozważano możliwe scenariusze zdarzeń, opracowywano plany szkoleniowe. W ramach tych spotkań zbudowano wiele prywatnych relacji, które zaprocentowały w momencie wystąpienia zdarzenia wymagającego skutecznej kooperacji i zrozumienia wzajemnych możliwości i ograniczeń.

Wszystkie szpitale miały opracowane, wdrożone i przećwiczone plany kryzysowe. Mimo to nawet dla nich było to wyjątkowo trudne zdarzenie. Dlatego warto skorzystać z ich doświadczeń. Pewne elementy zarządzania kryzysowego są uniwersalne dla wszystkich organizacji. I uniwersalna jest nadrzędna zasada zarządzania kryzysowego, którą wspomniał jeden z lekarzy – keep it simple (pol. nie komplikuj)9.

Literatura [1] A day like no other – Case Study of the Las Vegas Mass Shooting – raport Nevada Hospital Association.

[2] ASPR TRACIE: „The Exchange”, vol. 1, Iss. 7/2018.

[3] Healthcare Response to a No-Notice Incident: Las Vegas – ASPR TRACIE webinar.

[4] International Conference Medical Preparedness for major sport Mass Gatherings. Warszawa, 6–8.09.2010.

[5] Las Vegas Mass Shooting hospital response case study – FEMA infogram.

9 Przygotowując artykuł, autor korzystał z własnych doświadczeń zebranych podczas pracy przy Euro2012, Przystanku Woodstock i SLOT ART Festival.

Łukasz STĘPIEŃ Ratownik medyczny. Specjalista z zakresu bezpieczeństwa pożarowego i zarządzania kryzysowego. Założyciel bloga www.kryzysowo.pl.

13

SEC & SAFE

BEZPIECZEŃSTWO OSÓB

B e z p i e c z e ń s t w o ż y c i a i o c h r o n a p r z e c i w p o ż a r o w a : w n i o s k i n a 2 0 1 9 r.

LUDZKIE ZACHOWANIA W SYTUACJACH KRYZYSOWYCH: Czy koncepcja masowej paniki w obliczu katastrofy jest mitem?

Izzy BOARDMAN, IFSEC Global

Wykład dr. Chrisa Cockinga na ubiegłorocznych targach FIREX pozwolił słuchaczom zgłębić tematykę faktycznych zachowań ludzkich w czasie wypadków i rozpoznać, jak ta wiedza może być wykorzystana przy tworzeniu planów ewakuacyjnych, mających na celu zagwarantowania bezpieczeństwa osób.

„B

adania pokazują, że masowa panika w sytuacjach kryzysowych występuje bardzo rzadko” – powiedział dr Cocking, starszy wykładowca School of Health Sciences1 na Uniwersytecie w Brighton. „Jeżeli przyjmuje się model paniki, czyli tłum postrzega się jako problem, a nie jako zasób, to faktycznie można wygenerować problemy, których chce się uniknąć” – dodał, mówiąc do wypełnionej po brzegi sali. Tradycyjny model paniki zakłada, iż w sytuacji zagrożenia przerażenie zastępuje racjonalność, co w rezultacie powoduje, że ludzie zachowują się samolubnie.

To by znaczyło, że jeżeli wszyscy tak się zazwyczaj zachowują, to takie zachowanie „zaraża” innych, rozprzestrzeniając się w tłumie. „Nie twierdzę, że samolubne zachowania nie występują w czasie wypadków, ale jest ich wbrew pozorom mniej, niż się powszechnie uważa”.

ODPORNOŚĆ ZBIOROWA

Podstawą badań prowadzonych przez dr. Cockinga jest model tożsamości społecznej opartej na odporności zbiorowej SIMCR2 i odrzucenie z góry określonych poglądów na zachowanie tłumu. „Mamy więcej dowodów na to, iż współpraca przeważa nad zachowaniami samolubnymi i że katastrofy zbliżają ludzi do siebie – wyjaśniał prelegent. – Katastrofy wyzwalają uporządkowane, altruistyczne zachowania, gdy ludzie uciekają przed wspólnym zagrożeniem”. Natomiast ograniczenia fizyczne zazwyczaj przyczyniają się do braku

14

1

Szkoła Nauk o Zdrowiu – wydział uczelni University of Brighton.

2

SIMCR ang. Social Identity Model of Collective Resilience.

współpracy. Naukowiec powtórzył, że nie twierdzi, iż zachowania samolubne nie występują w czasie takich dramatycznych wydarzeń, ale jest ich dużo mniej, niż się wydaje. „Natomiast panika jest bardzo często wykorzystywana jako wytłumaczenie niedociągnięć, aby na ofiary przerzucić odpowiedzialność za nieprawidłowe zarządzanie tłumem lub miejscem, w którym doszło do incydentu”.

„Istnieje więcej dowodów sugerujących, że współpraca faktycznie przeważa nad samolubnym zachowaniem i że katastrofy łączą ludzi. Natomiast panika jest bardzo często wykorzystywana jako wytłumaczenie niedociągnięć, aby na ofiary przerzucić odpowiedzialność za nieprawidłowe zarządzanie tłumem lub miejscem, w którym doszło do incydentu”.

Jest również bardzo mało dowodów sugerujących, iż ludzie wpadają w panikę, jeśli zostaną powiadomieni o zagrożeniu, co oznacza, że nie należy im odmawiać dostępu do informacji. Zbyt mało lub niewłaściwe informacje mogą opóźnić ewakuację i spowodować problemy w przyszłych sytuacjach kryzysowych. Ogólnie rzecz biorąc, powinno być więcej informacji, a nie mniej i należy je przekazać w jasny sposób, który mówi ludziom, co się dzieje, jakie jest zagrożenie i co muszą zrobić, aby się z niego „wydostać”. Istotne jest, aby zaplanować i poprawić reakcje personelu, a także przeszkolić go, aby znał obiekt oraz drogi ewakuacyjne na zewnątrz i dzięki temu w sytuacji zagrożenia mógł skutecznie wyprowadzić ludzi w bezpieczne miejsce.

SEC&AS

SEC & WORLD

LIFE SAFETY

Life Safety and Fire Protection: Lessons for 2019

HUMAN BEHAVIOURS DURING EMERGENCIES: Is the concept of mass panic during a disaster a myth?

by Izzy BOARDMAN, IFSEC Global

Dr Chris Cocking’s talk on ‘Human behaviours during emergencies’ at last year’s FIREX provided insight into how people really behave during an incident – and how understanding this can be implemented into evacuation plans to ensure people’s safety.

“S

tudies have shown that mass panic in an emergency is very rare”, said Dr Cocking, Senior Lecturer, School of Health Sciences at the University of Brighton. Presenting to a packed theatre, he added, “If you assume a panic model you view crowds as a problem, not a resource, and this can create problems you are trying to avoid”.

The traditional panic model would argue that in a scary context this overrides rationality and causes people to act selfishly. This would mean that if everyone behaves like that, those ‘contagion’ behaviours spread across a crowd. “I’m not saying there is no selfish behaviour during incidents but there is a lot less than people tend to believe”.

COLLECTIVE RESILIENCE

Dr Cocking’s research is based on the social identity model of collective resilience (SIMCR) and dismisses predetermined views of crowd behaviour. “There is more evidence to suggest that cooperation actually prevails over selfish behaviour and that disasters bring people together”, explained Dr Cocking.

“Disasters result in orderly, altruistic behaviour as people escape the common threat”, he commented, adding that in general any lack of cooperation is actually due to physical constraints. “I’m not saying there is no selfish behaviour during incidents but there is a lot less than people tend to believe. Panic is often used as an explanation to deflect blame away from possi2/2019

ble crowd or venue mismanagement, which casts the victims as villains”.

“There is more evidence to suggest that cooperation actually prevails over selfish behaviour and that disasters bring people together. Panic is often used as an explanation to deflect blame away from possible crowd or venue mismanagement, which casts the victims as villains”.

There is also very little evidence to suggest that people panic if they are made aware of the threat, which means that information should not be withheld. Indeed, this could delay evacuation and cause problems in future emergencies. Overall, there should be more information, not less, and it needs to be conveyed in a clear way that tells people what’s going on, what the threat is and what they need to do to escape it.

It is vital to plan and improve responses as well as train staff so that they know the layout and exits inside out and can efficiently lead people to safety in the event of an incident.

Izzy BOARDMAN Journalist, IFSEC Global

15

SEC & SAFE

W ZARYS WYMOGÓW PRAWNYCH W ZAKRESIE EWAKUACJI

chodząc do budynku, zakładamy, że jesteśmy w nim bezpieczni. W razie wystąpienia zagrożenia będziemy mogli bezpiecznie się z niego ewakuować. Obowiązek zapewnienia odpowiednich warunków ewakuacyjnych nakłada na zarządcę obiektu ustawa o ochronie przeciwpożarowej1. Obiekty, które nie spełniają odpowiednich wymogów, mogą zostać uznane za zagrażające życiu ludzi, co jest podstawą do wyłączenia ich z użytkowania w trybie natychmiastowym. Pewna niejasność prawna może się pojawić już w momencie odpowiedzi na pytanie: gdzie powinny być wyznaczone drogi ewakuacyjne? Wspomniana ustawa nakazuje, aby z każdego miejsca w obiekcie przeznaczonego do przebywania ludzi. Przy czym termin „miejsce przeznaczone do przebywania ludzi” nie został nigdzie dookreślony. W rozporządzeniu dotyczącym warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie2 funkcjonuje termin „pomieszczenie przeznaczone na pobyt ludzi”. Na pobyt ludzi, czasowy

Łukasz STĘPIEŃ 1 Ustawa z dn. 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej. Dz.U. 1991, nr 81, poz. 351. z późn. zm.

2 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dn. 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie. Dz.U. 2002, nr 75, poz. 690 z późn. zm.

16

SEC&AS

BEZPIECZEŃSTWO OSÓB (od 2 do 4 godzin w ciągu doby) i stały (powyżej 4 godzin w ciągu doby). Ustawodawca precyzuje również, jakie pomieszczenia nie są traktowane jako te służące do przebywania ludzi. Są to te: 1) w których łączny czas przebywania tych samych osób jest krótszy niż 2 godziny w ciągu doby, a wykonywane czynności mają charakter dorywczy bądź też praca polega na krótkotrwałym przebywaniu związanym z dozorem oraz konserwacją maszyn i urządzeń lub utrzymaniem czystości i porządku; 2) mają miejsce procesy technologiczne niepozwalające na zapewnienie warunków przebywania osób stanowiących ich obsługę, bez zastosowania indywidualnych urządzeń ochrony osobistej i zachowania specjalnego reżimu organizacji pracy; 3) jest prowadzona hodowla roślin lub zwierząt, niezależnie od czasu przebywania w nich osób zajmujących się obsługą.

Przyjęta praktyka wskazuje, że podczas projektowania i wyznaczania dróg ewakuacyjnych stosuje się definicję z rozporządzenia w sprawie warunków technicznych. Taka interpretacja przepisów pozostawia inwestorom i projektantom pewne pole manewru w zakresie projektowania budynku. Dlatego tak ważne jest, aby na początkowym etapie projektowania gruntownie przemyśleć oczekiwania względem powierzchni użytkowych. Zmiana funkcji jednego pomieszczenia może generować potrzebę bardzo kosztownych zmian w całym budynku.

Rozporządzenie w sprawie warunków technicznych definiuje drogi ewakuacyjne jako drogi komunikacji ogólnej, których zadaniem jest ewakuacja ludzi z budynku. Drogi ewakuacyjne mogą być zarówno poziome (korytarze, pasaże, hole etc.), jak i pionowe (schody i pochylnie). Podstawowym kryterium definiującym wymogi dla dróg ewakuacyjnych jest liczba użytkowników, która może z nich korzystać. Na tej podstawie określa się szerokość, która zapewnia możliwość bezpiecznej ewakuacji wszystkim osobom korzystającym z tej drogi wyjścia. Wymaganą szerokość dla poziomych dróg pożarowych (korytarzy) oblicza się proporcjonalnie do liczby użytkowników, zgodnie ze wzorem ewakuacyjnym: szerokość = liczba pracowników x 0,6/100. Przykładowo, droga ewakuacyjna dla pomieszczenia, z którego może się ewakuować 300 osób, musi mieć zgodnie ze wzorem zapewnioną szerokość co najmniej 1,8 m. Przy czym minimalna szerokość to 1,4 m. Jeżeli droga ewakuacyjna jest przeznaczona do użytku dla nie więcej niż 20 osób, to można ją zawęzić do 1,2 m. W przypadku wątpliwości co do liczby osób, które mogą znajdować się w pomieszczeniu, przyjmuje się liczby podane w rozporządzeniu, uszeregowane w tabeli 1.

Właściciel obiektu musi pamiętać, że wymogi w zakresie szerokości dróg są nie tylko projektowe (bo – jak wiemy – papier jest cierpliwy), ale również praktyczne. Wszelkie zawężanie szerokości dróg ewakuacyjnych przez stawianie na nich stolików, krzeseł 2/2019

▌ Tabela 1. Przyjmowana liczba użytkowników w zależności od rodzaju pomieszczenia

l.p.

Rodzaj pomieszczenia

Współczynnik

1

Sale konferencyjne, lokale gastronomiczno-rozrywkowe, poczekalnie, hole, świetlice

1 m2/osobę

2

Pomieszczenia handlowo-usługowe

4 m2/osobę

3

Pomieszczenia administracyjno-biurowe

5 m2/osobę

4

Archiwa, biblioteki

7 m2/osobę

5

Magazyny

30 m2/osobę

bądź automatów vendingowych stanowi nie tylko naruszenie wymogów prawnych, ale również zagrożenie dla osób przebywających na terenie obiektu.

Wszystkie pomieszczenia prowadzące do dróg ewakuacyjnych powinny być zamykane drzwiami. Drogi ewakuacyjne muszą być odpowiednio oznaczone, tak aby nawet osoby, które nie znają obiektu, mogły bezpiecznie go opuścić. Szczegółowe wytyczne w zakresie oznaczeń ewakuacyjnych znajdują się w normie PN-EN ISO 7010:2012 Symbole graficzne. Barwy bezpieczeństwa i znaki bezpieczeństwa. Zarejestrowane znaki bezpieczeństwa.

W momencie pożaru zarówno dym, jak i toksyczne produkty spalania wypełniają w pierwszej kolejności przestrzeń pod sufitem. Dlatego aby zapewnić bezpieczną ewakuację, przepisy określają również wymogi w zakresie wysokości dróg ewakuacyjnych. Minimalna wysokość drogi ewakuacyjnej to 2,2 m. Jest dopuszczalne lokalne obniżenie do 2 m, ale tylko na odcinku nie dłuższym niż 1,5 m. Przy czym takie obniżenie może występować tylko na jednym odcinku drogi ewakuacyjnej o długości 10 m. Wymogi szczegółowe zabezpieczenia przed dymem dotyczą dróg ewakuacyjnych w konkretnych strefach zagrożenia ludzi (ZL).

Strefy pożarowe, charakteryzowane kategorią zagrożenia ludzi (ZL), zostały określone następująco: 1. ZL I – zawierające pomieszczenia przeznaczone do jednoczesnego przebywania ponad 50 osób niebędących ich stałymi użytkownikami, a nieprzeznaczone przede wszystkim do użytku ludzi o ograniczonej zdolności poruszania się, 2. ZL II – przeznaczone przede wszystkim do użytku ludzi o ograniczonej zdolności poruszania się, takie jak szpitale, żłobki, przedszkola, domy dla osób starszych, 3. ZL III – użyteczności publicznej, niezakwalifikowane do ZL I i ZL II, 4. ZL IV – mieszkalne, 5. ZL V – zamieszkania zbiorowego, niezakwalifikowane do ZL I i ZL II.

17

SEC & SAFE

Korytarze pełniące funkcję dróg ewakuacyjnych, które są dłuższe niż 50 m, powinny być podzielone drzwiami dymoszczelnymi. Trzeba pamiętać, że jeżeli na drogach ewakuacyjnych znajdują się zamknięcia, np. drzwi o określonej klasie odporności ogniowej lub dymoszczelności, to muszą być one zamknięte w czasie pożaru, ale powinna być też zagwarantowana możliwość ich ręcznego otwierania. Po przejściu ewakuujących się drzwi powinny automatycznie powrócić do stanu zamkniętego, co w przypadku drzwi uchylnych wiąże się z reguły z zastosowaniem odpowiedniego typu samozamykacza. W przypadku korytarzy o dużym natężeniu ruchu stosuje się drzwi, które są cały czas otwarte i przytrzymywane przez elektromagnetyczne trzymacze drzwiowe, połączone z systemem sygnalizacji pożaru. W momencie wykrycia zagrożenia centrala systemu wysyła sygnał, który zwalnia zwory i umożliwia automatyczne zamknięcie drzwi.

Dopuszczone jest zastosowanie innych rozwiązań, które zapobiegną zadymieniu korytarza. Warto zwrócić uwagę, że zastosowano tutaj wymóg funkcjonalny (co ma być osiągnięte), a nie nakazowy (jak ma być osiągnięte). Dzięki takiemu podejściu projektanci mają większą swobodę w doborze rozwiązań technicznych, które umożliwią osiągnięcie celu.

Dopuszczalne jest poprowadzenie drogi ewakuacyjnej przez hol spełniający funkcje wynikające z przeznaczenia danego budynku (recepcja, drobna sprzedaż etc.), o ile: a) przez hol prowadzi droga ewakuacyjna z jednej klatki schodowej (nie dotyczy to klatki schodowej, z której jest poprowadzone jeszcze inne, odrębne wyjście ewakuacyjne), b) hol nie znajduje się w strefie pożarowej produkcyjno-magazynowej (PM), w której znajduje się pomieszczenie zagrożone wybuchem3 albo jej gęstość obciążenia pożarowego przekracza 500 MJ/m2, c) hol jest oddzielony od poziomych dróg komunikacji ogólnej zgodnie z wymogami dla klatek schodowych, d) szerokość drogi ewakuacyjnej jest szersza przynajmniej o 50% od minimalnych szerokości dróg ewakuacyjnych prowadzących do tego wyjścia, e) szerokość drzwi wyjściowych na zewnątrz budynku jest większa o 50% od wymaganej minimalnej szerokości drzwi wyjściowych w holu, f) wysokość holu w miejscu, gdzie jest prowadzona ewakuacja, wynosi minimalnie 3,3 m.

Dopuszczalnym rozwiązaniem, ale znacznie rzadziej spotykanym, są drabiny ewakuacyjne. Mogą one być 3 Ważne jest, aby rozróżnić pomieszczenie zagrożone wybuchem (pomieszczenie, gdzie w wyniku wybuchu mieszaniny może dojść do przyrostu ciśnienia przekraczającego 5 kPa) od strefy zagrożenia wybuchem (miejsce, gdzie może powstać mieszanina wybuchowa w ilości 1 dm3). Fakt, że w pomieszczeniu może powstać strefa zagrożenia wybuchem, nie sprawia automatycznie, że całe pomieszczenie staje się zagrożone wybuchem.

▌ Rys. 1. Przejścia, dojścia i drogi ewakuacyjne Źródło: https://tiny.pl/t79cq

18

SEC&AS

BEZPIECZEŃSTWO OSÓB ▌ Tabela 2. Wymogi dla długości przejść ewakuacyjnych

Długości przejść ewakuacyjnych l.p.

Rodzaj przestrzeni

Długość przejść

1

Strefy pożarowe ZL

40 m

2

Strefy pożarowe PM o gęstości obciążenia ogniowego przekraczającej 500 MJ/m2 w budynku o więcej niż jednej kondygnacji nadziemnej

75 m

3

a) strefy pożarowe PM o obciążeniu ogniowym nieprzekraczającym 500 MJ/m2 w budynku o więcej niż jednej kondygnacji nadziemnej b) strefy pożarowe PM w budynku o jednej kondygnacji nadziemnej bez względu na wielkość obciążenia ogniowego

100 m

4

Pomieszczenie zagrożone wybuchem

40 m

Możliwości wydłużenia przejść ewakuacyjnych l.p.

Dodatkowe środki bezpieczeństwa

Procent powiększenia

1

Wysokość pomieszczenia > 5 m

25%

2

Stałe gaśnicze urządzenie wodne

50%

3

Samoczynne urządzenia oddymiające

50%

zastosowane do ewakuacji dla stref pożarowych produkcyjno-magazynowych (PM), gdzie jest wymóg zapewnienia drugiej drogi ewakuacyjnej. Drabiny muszą prowadzić na dach nad niższą kondygnacją lub na poziom terenu. To rozwiązanie może być wykorzystane tylko dla kondygnacji, na których przebywa nie więcej niż 50 osób, a dla pomieszczeń zagrożonych wybuchem – nie więcej niż 15 osób. Takie drabiny nie mogą być sytuowane naprzeciwko świetlików oraz okien, nie mogą być również wykorzystywane w zakładach pracy chronionej.

W przepisach dotyczących dróg ewakuacyjnych pojawiają się często mylone ze sobą terminy – przejście oraz dojście ewakuacyjne. Przejście ewakuacyjne to dystans z pomieszczenia, w którym znajdują się ludzie, do najbliższej drogi ewakuacyjnej. Dojście ewakuacyjne to dystans pokonywany od wejścia na drogę ewakuacyjną aż do wyjścia ewakuacyjnego, które stanowią przejście do bezpiecznej przestrzeni (innej strefy pożarowej lub na zewnątrz budynku).

Graficzne przedstawienie rozróżnienia znajduje się rys. 1. Podstawowe wymogi w zakresie maksymalnych długości przejść oraz możliwości ich wydłużenia opisano w tabeli 2.

Zastosowane środki sumują się i przepisy dopuszczają przedłużenie przejść ewakuacyjnych do 125% od podstawowej wartości. Ich szerokość jest również określana na podstawie wzoru ewakuacyjnego (szerokość = liczba pracowników x 0,6/100). Przy czym minimalna szerokość to 0,9 m. Dopuszczalne jest odstępstwo dla pomieszczeń, w których znajduje się do 3 osób. W takiej sytuacji dopuszczalna szerokość to 0,8 m. W tabeli 3 zostały określone wymogi w zakresie długości dojść ewakuacyjnych oraz dodatkowe środki bezpieczeństwa, które umożliwiają ich wydłużenie.

Podobnie jak w przypadku przejść, zastosowane 2/2019

środki bezpieczeństwa sumują się i umożliwiają wydłużenie dystansu o dodatkowe 100% maksymalnej wartości. Dojścia ewakuacyjne są częścią dróg ewakuacyjnych, dlatego wymogi dotyczące ich szerokości odpowiadają wymogom dla dróg ewakuacyjnych.

W sytuacjach szczególnych wymagane jest zapewnienie możliwości ewakuacji przy pomocy dwóch wyjść ewakuacyjnych, oddalonych od siebie przynajmniej o 5 m. Sytuacje te mają miejsce, kiedy pomieszczenie: 1. jest przeznaczone do jednoczesnego przebywania ponad 50 osób, 2. jest przeznaczone do jednoczesnego przebywania ponad 30 osób w strefie ZL II, 3. znajduje się w strefie pożarowej ZL, a jego powierzchnia przekracza 300 m2, 4. znajduje się w strefie pożarowej PM o gęstości obciążenia ogniowego powyżej 500 MJ/m2, a jego powierzchnia przekracza 300 m2, 5. znajduje się w strefie pożarowej PM o gęstości obciążenia ogniowego do 500 MJ/m2, a jego powierzchnia przekracza 1000 m2, 6. jest zagrożone wybuchem, a jego powierzchnia przekracza 100 m2.

19

SEC & SAFE ▌ Tabela 3. Wymogi dla długości dojść ewakuacyjnych

Rodzaj strefy pożarowej

Długość dojścia [m] przy jednym dojściu

przy co najmniej 2 dojściach1)

Z pomieszczeniem zagrożonym wybuchem

10

40

PM o gęstości obciążenia ogniowego Q > 500 MJ/m2 bez pomieszczenia zagrożonego wybuchem

302)

60

PM o gęstości obciążenia ogniowego Q ≤ 500 MJ/m2 bez pomieszczenia zagrożonego wybuchem

602)

100

ZL I, II i V

10

40

ZL III

30

2)

60

ZL IV

602)

100

1) Dla dojścia najkrótszego, przy czym dopuszcza się dla drugiego dojścia długość większą o 100% od najkrótszego. Dojścia te nie mogą się pokrywać ani krzyżować, przy czym dopuszcza się ich wspólny początkowy przebieg na długości nie większej niż 2 m.

2) W tym nie więcej niż 20 m na poziomej drodze ewakuacyjnej.

Możliwości wydłużenia dojść ewakuacyjnych l.p.

Dodatkowe środki bezpieczeństwa

Procent powiększenia

1

Stałe gaśnicze urządzenia wodne

50%

2

Samoczynne urządzenia oddymiające

50%

Łączną szerokość światła drzwi będących wyjściami ewakuacyjnymi z pomieszczeń oblicza się zgodnie ze wspominanym już wzorem ewakuacyjnym: szerokość = liczba osób x 0,6/100. Przy czym ich minimalna szerokość w świetle ościeżnicy musi spełniać takie same wymogi, jak dla przejść ewakuacyjnych (0,9 m szerokości, a w przypadku drzwi do ewakuacji mniej niż 3 osób – 0,8 m). W przypadku drzwi będących na drodze ewakuacyjnej minimalna szerokość to 0,9 m.

Dodatkowo dla pomieszczeń: a) zagrożonych wybuchem lub takich, do których mogą się przedostać mieszaniny substancji wybuchowych, trujących, duszących lub innych utrudniających ewakuację,

20

b) które są przeznaczone dla więcej niż 50 osób, c) które są przeznaczone dla ponad 6 osób o ograniczonej zdolności poruszania się, wymagane jest ułatwienie ewakuacji w postaci drzwi otwierających się na zewnątrz. W rozporządzeniu dotyczącym warunków technicznych budynków jest zapis, który jednoznacznie zabrania stosowania do celów ewakuacji drzwi obrotowych i podnoszonych. O ile w przypadku drzwi obrotowych sytuacja jest jasna, o tyle w przypadku drzwi podnoszonych występują często problemy z interpretacją. Dotyczy to sytuacji, w których drzwi są zainstalowane w podnoszonych bramach. Z jednej strony ewakuacja prowadzi przez drzwi, a nie przez bramę, w związku z czym drzwi otwierają się zgodnie z przepisami. Z drugiej strony istnieje ryzyko, że w momencie otwierania bramy i zaniku prądu może dojść do jej unieruchomienia i blokady drzwi.

Wówczas droga ewakuacyjna przestanie pełnić swoją właściwą funkcję. Pewnym kompromisem, który zapewni bezpieczeństwo użytkownikom obiektu (co jest celem przepisów), są rozwiązania techniczne, które eliminują ryzyko zablokowania się bramy w trakcie ruchu. Jednak zastosowanie takiego typu wyjścia ewakuacyjnego zawsze warto skonsultować z przedstawicielem Komendy Miejskiej/Powiatowej Straży Pożarnej, która będzie realizować odbiory budynku.

Kolejnym wymogiem zapewniającym bezpieczeństwo użytkownikom obiektu jest zapewnienie oświetlenia ewakuacyjnego na drogach oświetlanych światłem sztucznym oraz: SEC&AS

BEZPIECZEŃSTWO OSÓB a) prowadzących z pomieszczeń widowni kin, teatrów i filharmonii oraz innych sal widowiskowych, b) prowadzących z pomieszczeń audytoriów, sal konferencyjnych, czytelni, lokali rozrywkowych oraz sal sportowych, przeznaczonych dla ponad 200 osób, c) prowadzących z pomieszczeń wystawowych, d) prowadzących z garaży oświetlonych światłem sztucznym o powierzchni ponad 1000 m2, e) w budynkach użyteczności publicznej, budynkach zamieszkania zbiorowego oraz w budynkach produkcyjnych i magazynowych o powierzchni netto ponad 2000 m2, f) w szpitalach i innych budynkach przeznaczonych głównie do użytku osób o ograniczonej zdolności poruszania się, g) w wysokich i wysokościowych budynkach użyteczności publicznej i zamieszkania zbiorowego.

Oświetlenie ewakuacyjne musi zapewnić odpowiedni poziom światła przez przynajmniej godzinę od zaniku głównego oświetlenia. Szczegółowe dotyczące doboru awaryjnego oświetlenia ewakuacyjnego znajdują się w normie PN-EN 1838:2005 Zastosowanie oświetlenia. Oświetlenie awaryjne.

Ustawodawca dopuszcza odstępstwo od wymienionych przepisów, na podstawie dwóch aktów prawnych. W przypadku nowych budynków tryb postępowania znajduje się w prawie budowlanym. Odpowiedni wniosek musi być złożony do starosty lub jego odpowiednika. Ten natomiast przekierowuje wniosek do ministra właściwego do spraw infrastruktury. Po zapoznaniu się ze sprawą minister może upoważnić starostę do zezwolenia na odstępstwo, jednak ostateczna decyzja zostaje podjęta na poziomie samorządowym. Inna możliwość to zastosowanie środków zamiennych na podstawie rozporządzenia dotyczącego warunków technicznych budynków. To rozwiązanie ma zastosowanie w przypadku nadbudowy, przebudowy i zmiany sposobu użytkowania budynków, które już istnieją. Odstępstwo jest realizowane na podstawie technicznej ekspertyzy, opracowywanej przez rzeczoznawcę budowlanego i rzeczoznawcę do spraw zabezpieczeń pożarowych.

Każda taka ekspertyza musi być również uzgodniona z właściwym komendantem wojewódzkim PSP. Zawiera ona między innymi opis niezgodności oraz zastosowanych środków zastępczych, które zapobiegają obniżeniu poziomu bezpieczeństwa osób przebywających w obiekcie. Przykładowo, w przypadku przekroczenia długości dojść ewakuacyjnych środkiem zapewniającym odpowiedni poziom bezpieczeństwa może być zainstalowanie na drodze ewakuacyjnej instalacji zraszaczowej. Jednak każda sytuacja jest odmienna i każda wymaga uzgodnień z komendantem wojewódzkim PSP. Jest to na tyle prostsze rozwiązanie, że można się spotkać z przypadkami, kiedy inwestor stawiał budynek, a następnie go przerabiał, korzystając z trybu administracyjnego przewidzianego dla budynków już istniejących.

2/2019

W każdym obiekcie przeznaczonym do pobytu powyżej 50 osób muszą zostać przeprowadzone próbne ewakuacje. Doświadczenie pokazuje, że często tego typu ćwiczenia są traktowane jako irytujący przymus albo przerwa w pracy. W rzeczywistości jest to doskonała okazja, aby praktycznie sprawdzić poziom bezpieczeństwa w obiekcie. Zweryfikować, czy kluczyk będący przy drzwiach ewakuacyjnych faktycznie je otwiera. Czy system kontroli dostępu umożliwia wyjście bez użycia identyfikatora i czy oznaczenia ewakuacyjne nie prowadzą nas do pomieszczenia bez wyjścia. Praktyczne sprawdzenie organizacji oraz warunków ewakuacji musi być zgłoszone do właściwego miejscowego komendanta powiatowego PSP 7 dni przed ich planowanym przeprowadzeniem.

Zarządca obiektu musi zorganizować takie ćwiczenia raz na 2 lata dla obiektów przeznaczonych dla ponad 50 osób będących jego stałymi użytkownikami.

W przypadku hoteli, burs oraz internatów częstotliwość wzrasta do minimum jednego ćwiczenia na rok, jednak musi być ono przeprowadzone nie później niż 3 miesiące od dnia rozpoczęcia korzystania z obiektu przez nowych użytkowników. W obiektach szczególnych, takich jak szpitale, obiekty, w których znajdują się osoby o ograniczonej możliwości poruszania, zakłady karne i areszty śledcze, zakres ewakuacji musi być uzgodniony wcześniej z właściwym komendantem powiatowym PSP. Wynika to z konieczności zaangażowania dodatkowych sił i środków podczas tego typu ćwiczeń ewakuacyjnych.

Każdy budynek na etapie projektu, budowy i odbioru przechodzi szereg wnikliwych kontroli. Wszystko, aby zapewnić jak najwyższy poziom bezpieczeństwa.

Problemy zaczynają się na etapie jego użytkowania.

Nawet najlepsze przepisy czy najcięższe kary nie zastąpią codziennego zdrowego rozsądku. Zablokowane drzwi ewakuacyjne wydają się głupotą, do czasu aż nie będzie to nasza jedyna droga ratunku.

Łukasz STĘPIEŃ Ratownik medyczny. Specjalista z zakresu bezpieczeństwa pożarowego i zarządzania kryzysowego. Założyciel bloga www.kryzysowo.pl.

21

SEC & MECH

WYMAGANIA DOTYCZĄCE DRZWI STOSOWANYCH NA DROGACH EWAKUACYJNYCH Zbigniew CZAJKA

W

szystkie współczesne budynki z pomieszczeniami przeznaczonymi do przebywania w nich ludzi mają wyznaczone drogi ewakuacyjne zapewniające warunki do skutecznej ewakuacji w bezpieczne miejsce. Jednak w przypadku dużego ryzyka utraty życia, które szczególnie przy zaistnieniu pożaru wraz z upływem czasu gwałtownie rośnie, najistotniejszym problemem jest szybkie i bezpieczne opuszczenie zagrożonego pomieszczenia. Wydarzenia takie jak katastrofa budowlana hali wystawowej w Katowicach (2006 r.), pożary budynków socjalnych w Kamieniu Pomorskim i Choszcznie

22

(2009 r.) oraz pożar w escape roomie w Koszalinie (styczeń 2019 r.) wykazały, że nie zawsze drzwi ewakuacyjne można otworzyć, co przynosi tragiczne skutki.

PRZEPISY TECHNICZNO-PRAWNE WYMAGANIA OGÓLNE

Obligatoryjne wymagania odnoszące się do dróg ewakuacyjnych są zawarte w rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dn. 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U. 2002, nr 75, poz. 690 z późn. zm.). Zagadnieniom tym jest poświęcony

SEC&AS

DRZWI EWAKUACYJNE rozdz. 4: Drogi ewakuacyjne, umieszczony w Dziale VI, dotyczącym bezpieczeństwa pożarowego.

Zapisy rozpoczynają się stwierdzeniem, iż z pomieszczeń przeznaczonych do pobytu ludzi powinna być zapewniona możliwość ewakuacji w bezpieczne miejsce na zewnątrz budynku lub do sąsiedniej strefy pożarowej, bezpośrednio lub drogami komunikacji ogólnej, zwanymi drogami ewakuacyjnymi. W odniesieniu do drzwi związanych z drogami ewakuacyjnymi zostały sformułowane dwa wymagania: wyjścia z pomieszczeń na drogi ewakuacyjne powinny być zamykane drzwiami, drzwi stanowiące wyjście ewakuacyjne z budynku przeznaczonego dla więcej niż 50 osób powinny otwierać się na zewnątrz (nie dotyczy budynków zabytkowych).

Przedstawione są również inne przypadki wymagające otwierania drzwi na zewnątrz, a dotyczą one następujących pomieszczeń: zagrożonych wybuchem, do których jest możliwe niespodziewane przedostanie się mieszanin wybuchowych lub substancji trujących, duszących bądź innych, mogących utrudnić ewakuację, przeznaczonych do jednoczesnego przebywania ponad 50 osób, przeznaczonych dla ponad 6 osób o ograniczonej zdolności poruszania się.

W rozporządzeniu podano, że łączna szerokość w świetle ościeżnicy drzwi stanowiących wyjście ewakuacyjne z pomieszczenia powinna być obliczana proporcjonalnie do liczby osób mogących przebywać w nim równocześnie, przyjmując co najmniej 0,6 m szerokości na 100 osób, przy czym najmniejsza szerokość drzwi powinna wynosić 0,9 m, a w przypadku drzwi służących do ewakuacji do 3 osób – co najmniej 0,8 m. Wysokość drzwi stosowanych jako wyjścia ewakuacyjne z pomieszczeń, mierzona w świetle ościeżnicy, nie powinna być niższa niż 2,0 m. Wymiary szerokości oraz wysokości drzwi znajdujących się na drogach ewakuacyjnych należy ustalać w podobny sposób.

Dodać jeszcze można, że w bramach i ścianach przesuwanych na drogach ewakuacyjnych powinny znajdować się drzwi otwierane ręcznie albo w bezpośrednim sąsiedztwie tych bram i ścian powinny być umieszczone i wyraźnie oznakowane drzwi przeznaczone do celów ewakuacji.

Zagadnienia ewakuacji i związane z tym wymagania sformułowano także w rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dn. 21 kwietnia 2006 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz.U. 2006, nr 80, poz. 563 z późn. zm.). Problematyka ta jest określona w rozdz. 4: Ewakuacja, w którym nie występują jednak bezpośrednie wymagania dotyczące drzwi. Jedynie w §15.1 stwierdza się m.in.: „Z każdego miejsca w obiekcie, przeznaczonego do przebywania ludzi, zapewnia się odpowiednie wa2/2019

runki ewakuacji, umożliwiające szybkie i bezpieczne opuszczenie strefy zagrożonej lub objętej pożarem, dostosowane do liczby i stanu sprawności osób przebywających w obiekcie oraz jego funkcji, konstrukcji i wymiarów, a także zastosowanie technicznych środków zabezpieczenia przeciwpożarowego, polegających na: 1) zapewnieniu dostatecznej liczby, wysokości i szerokości wyjść ewakuacyjnych [...]”.

Ponadto w rozporządzeniu zawarto stwierdzenie, że odpowiednie warunki ewakuacji określają przepisy techniczno-budowlane.

WYMAGANIA SZCZEGÓŁOWE

W przedstawionym już rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dn. 12 kwietnia 2002 r. są także zawarte wymagania szczegółowe odnoszące się do poszczególnych rozwiązań konstrukcyjnych drzwi.

Dla drzwi wieloskrzydłowych Drzwi wieloskrzydłowe stanowiące wyjście ewakuacyjne z pomieszczenia oraz na drodze ewakuacyjnej powinny mieć co najmniej jedno nieblokowane skrzydło drzwiowe o szerokości nie mniejszej niż 0,9 m.

Dla drzwi rozwieranych Skrzydła drzwi stanowiące wyjście na drogę ewakuacyjną nie mogą po ich całkowitym otwarciu zmniejszać wymaganej szerokości tej drogi. Wymagania nie stosuje się do drzwi wyposażonych w urządzenie samoczynnie je zamykające.

Drzwi stanowiące wyjście ewakuacyjne z pomieszczenia, w którym może przebywać jednocześnie więcej niż 300 osób, oraz drzwi na drodze ewakuacyjnej z tego pomieszczenia powinny być wyposażone w urządzenia przeciwpaniczne.

Dla drzwi przesuwnych (rozsuwanych) Z rozporządzenia wynika, że drzwi przesuwne mogą stanowić wyjścia na drogi ewakuacyjne, jak również być stosowane na tych drogach, jeżeli są przeznaczone nie tylko do celów ewakuacji, a ich konstrukcja zapewnia: – automatyczne i ręczne otwieranie bez możliwości ich blokowania, – samoczynne ich rozsunięcie i pozostanie w pozycji otwartej w razie pożaru lub awarii drzwi.

Dla drzwi wahadłowych Tego typu drzwi stanowiące wyjście ewakuacyjne z pomieszczenia oraz usytuowane na drodze ewakuacyjnej powinny mieć skrzydło o szerokości wynoszącej co najmniej: – 0,9 m w przypadku drzwi jednoskrzydłowych, – 0,6 m w przypadku drzwi dwuskrzydłowych, przy czym oba skrzydła muszą mieć tę samą szerokość.

Dla drzwi obrotowych (karuzelowych) W § 240 ust. 3 rozporządzenia znajduje się zapis, iż zabronione jest stosowanie do celów ewakuacji drzwi obrotowych. Z kolei jednak w § 62. ust. 2 stwierdza się, że w wejściach do budynku i ogól23

SEC & MECH nodostępnych pomieszczeń użytkowych mogą być zastosowane drzwi obrotowe, pod warunkiem: – usytuowania przy nich drzwi rozwieranych lub rozsuwanych, przystosowanych do ruchu osób niepełnosprawnych, – spełnienia wymagań § 240.

Dla drzwi podnoszonych Wspomniany powyżej zapis zabrania także stosowania do celów ewakuacji drzwi podnoszonych.

NORMY

Występuje kilka norm obejmujących również zagadnienia drzwi ewakuacyjnych oraz stosowanych na drogach ewakuacyjnych. Dotyczy to głównie okuć w postaci zamknięć przeciwpanicznych i awaryjnych oraz drzwi z napędem.

PN-EN 1125:2009 Okucia budowlane – Zamknięcia przeciwpaniczne do wyjść uruchamiane prętem poziomym, przeznaczone do stosowania na drogach ewakuacyjnych – Wymagania i metody badań W normie określono wymagania dotyczące produkcji, działania i badania zamknięć przeciwpanicznych do wyjść, uruchamianych mechanicznie za pomocą poziomego drążka naciskowego lub poziomej listwy naciskowej, specjalnie przeznaczonych do stosowania na drogach ewakuacyjnych w sytuacji wystąpienia paniki. Przyjmuje się, iż niebezpieczeństwo wybuchu paniki jest co najmniej prawdopodobne w budynkach użyteczności publicznej itp.

Zastosowanie mechanizmów zamknięcia przeciwpanicznego ma na celu stworzenie możliwości bezpiecznej ewakuacji przy minimalnym wysiłku i bez wcześniejszej znajomości działania tego okucia.

Osoba odwiedzająca budynek nie zna zazwyczaj funkcji oraz sposobu działania drzwi ewakuacyjnych. Tak więc w przypadku określonego naporu wywieranego na drzwi (obciążenie wstępne) zainstalowane na nich zamknięcie przeciwpaniczne powinno się bezpiecznie rozryglować. Zasadę działania tego typu okucia przedstawia rys. 1.

▌ Rys. 1. Zasada działania zamknięcia przeciwpanicznego

PN-EN 179:2009 Okucia budowlane – Zamknięcia awaryjne do wyjść uruchamiane klamką lub płytką naciskową, przeznaczone do stosowania na drogach ewakuacyjnych – Wymagania i metody badań Norma ta określa wymagania dotyczące produkcji, działania i badania zamknięć awaryjnych do wyjść, 24

uruchamianych mechanicznie klamką lub płytką naciskową, stosowanych dla umożliwienia bezpiecznego wychodzenia w sytuacjach zagrożenia na drogach ewakuacyjnych. Zamknięcia awaryjne stanowią mechanizmy przeznaczone dla budynków, w których według wszelkiego prawdopodobieństwa w sytuacji niebezpiecznej nie wybuchnie panika. Są to zatem budynki, w których użytkownicy znają drogi oraz drzwi ewakuacyjne. Zaliczyć do nich można np. budynki biurowe, w których przeprowadza się dodatkowo systematyczne szkolenie personelu w zakresie ewakuacji i obsługi okucia zamontowanego w drzwiach wyjściowych.

Zastosowanie tego typu zamknięć powinno zapewnić bezpieczną oraz skuteczną ewakuację przez drzwi, poprzez wykonanie za pomocą jednego ruchu ich rozryglowania. Drzwi z zamknięciami awaryjnymi w postaci klamki i płytki naciskowej pokazano schematycznie na rys. 2.

▌ Rys. 2. Zamknięcia awaryjne

PN-EN 16005:2013 Drzwi z napędem – Bezpieczeństwo użytkowania – Wymagania i metody badań Wymieniony dokument normalizacyjny podaje wymagania projektowe oraz metody badań dotyczące drzwi zewnętrznych i wewnętrznych z napędem, uruchamianych elektromechanicznie, elektrohydraulicznie lub pneumatycznie. Uwzględnia bezpieczeństwo użytkowania drzwi z napędem przeznaczonych do normalnego dostępu, jak również stosowanych na drogach ewakuacyjnych. Norma odnosi się do następujących drzwi z napędem: przesuwnych, wahadłowych, rozwieranych, obrotowych i składanych ze skrzydłem poruszającym się poziomo.

Ponadto norma zawiera wymagania związane z drzwiami wyposażonymi w funkcję „break-out” (wyłamywania). Funkcja ta dotyczy systemu, za pomocą którego, przykładowo w drzwiach przesuwnych, skrzydła i/lub panele boczne (zwane także naświetlami bocznymi) mogą być wypchnięte w celu otwarcia w kierunku ucieczki (ewakuacji). Zastosowanie tej funkcji w drzwiach obrotowych powoduje, że zgodnie z normą PN-EN 16005:2013 można je montować także na drogach ewakuacyjnych, przy czym funkcja „break-out” powinna być dostępna w każdym położeniu drzwi. Podkreślić jednak należy, iż obowiązujący w Polsce nadrzędny dokument obligatoryjny, jakim jest rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dn. 12 kwietnia SEC&AS

DRZWI EWAKUACYJNE 2002 r., obecnie zabrania samodzielnego zastosowania na drodze ewakuacyjnej drzwi obrotowych, nawet tych wyposażonych w funkcję „break-out”.

OKUCIA DRZWI EWAKUACYJNYCH ZAMKNIĘCIA PRZECIWPANICZNE

Zgodnie z definicją zawartą w normie PN-EN 1125:2009 zamknięciem przeciwpanicznym nazywamy mechanizm składający się z rygli zazębiających się z zaczepami w otaczającej ościeżnicy lub w podłodze, w celu zabezpieczenia drzwi, gdy są zamknięte. Rygle mogą być zwalniane za pomocą pręta umieszczonego poziomo w poprzek wewnętrznej powierzchni skrzydła, przez jego poruszenie w kierunku posuwania się i/lub po łuku w dół.

Prezentowane okucia cechują się tym, iż jeżeli z powodu paniki pierwsza z osób, która dotrze do drzwi z ww. zamknięciem, nie zdoła zwolnić rygla, to napór kolejnych osób na skrzydło całym ciałem spowoduje nacisk na drążek lub listwę naciskową i uruchomienie rygla otwierającego drzwi.

Zamknięcia przeciwpaniczne powinny spełniać m.in. następujące wymagania: odblokowywać drzwi od wewnątrz w dowolnym momencie przez każdą osobę, włączając w to dzieci oraz ludzi starszych i/lub niepełnosprawnych, poprzez minimalny nacisk dłonią, ciałem albo czymkolwiek na dowolny punkt drążka lub listwy naciskowej w czasie krótszym niż 1 s, być przystosowanym do ekstremalnie intensywnego użytkowania w miejscach publicznych, jak np. sklepy i centra handlowe, szpitale, szkoły, urzędy, kina itp., w przypadku zastosowania w drzwiach przeciwpożarowych zapewniać ochronę w wysokich temperaturach, charakteryzować się wysoką wytrzymałością (nie mniejszą niż 100 000 cykli) oraz odpornością na korozję, skutecznie uniemożliwiać dostęp do obiektu z zewnątrz, a żaden element nie może ograniczać swobodnego ruchu drzwi oraz blokować odpowiednio szerokiego ich otwarcia (drążek nie powinien wystawać od powierzchni skrzydła więcej niż 150 mm).

Wymagane jest również, aby każde okucie było opatrzone oznakowaniem: nazwą producenta i typu, kodem identyfikującym, numerem normy oraz datą instalacji (miesiąc/rok) u klienta końcowego. W normie zaleca się także umieszczenie na wewnętrznej stronie drzwi piktogramu (przykładowo przedstawionego na rys. 3) lub napisu ułatwiającego uruchomienie okucia, np. „Nacisnąć w celu otwarcia”.

Norma nie zawiera żadnych rozwiązań konstrukcyjnych, a jedynie wyszczególnia wymiary wymagane ▌ Rys. 3. Piktogram 2/2019

ze względu na bezpieczeństwo. Postanowienia dotyczą wyłącznie skrzydeł drzwiowych rozwieranych, których masa nie przekracza 200 kg (choć klasa 7 dopuszcza), wysokość nie jest większa niż 2520 mm, a szerokość – 1320 mm.

Występują dwa podstawowe typy zamknięć przeciwpanicznych: z poziomym drążkiem naciskowym, z poziomą listwą naciskową.

Zamknięcia z drążkiem mogą być stosowane w drzwiach rozwieranych jedno- i dwuskrzydłowych oraz mieć ryglowanie dwu- lub trzypunktowe. Ryglowanie trzypunktowe drzwi dwuskrzydłowych (w tym jeden punkt na skrzydle czynnym, a dwa punkty na skrzydle biernym) przedstawiono schematycznie na rys. 4.

▌ Rys. 4. Zamknięcie przeciwpaniczne z drążkiem drzwi dwuskrzydłowych

Podobne rozwiązania są stosowane w zamknięciach z listwą naciskową, co schematycznie w odniesieniu do drzwi jednoskrzydłowych z dwu- i trzypunktowym ryglowaniem pokazano na rys. 5.

▌ Rys. 5. Zamknięcia przeciwpaniczne z listwą drzwi jednoskrzydłowych

25

SEC & MECH

▌ Rys. 6. Drzwi z drążkiem naciskowym firmy Hewe

▌ Rys. 7. Drzwi z listwami naciskowymi ze wskaźnikiem LED firmy G-U

Okucia spełniające powyższe wymagania oferuje szereg producentów, a przykładowe zamknięcie przeciwpaniczne z poziomym drążkiem naciskowym firmy Hewe obrazuje rys. 6.

Na drogach ewakuacyjnych można także stosować drzwi z zamknięciem przeciwpanicznym elektrycznie sterowanym.

Takie rozwiązanie proponuje m.in. firma G-U w postaci listwy naciskowej, nazwanej elektrycznie blokowaną dźwignią antypaniczną EVT ze zintegrowanym wskaźnikiem statusu LED. Wskaźniki LED na dźwigni informują o zablokowaniu drzwi (są wtedy zabezpieczone) lub ich odblokowaniu, po sygnale z centralki. Drzwi dwuskrzydłowe z zainstalowanymi listwami naciskowymi ze wskaźnikami LED przedstawiono na rys. 7.

odpowiednie warunki do ewakuacji. Takie stwierdzenie jednak co do zasady zawiera sprzeczność wynikającą z faktu, iż w razie wybuchu pożaru w obiekcie budowlanym: drzwi przeciwpożarowe powinny być zamknięte, aby zapewnić wymagany poziom ochrony pożarowej budynku, drzwi ewakuacyjne i zainstalowane na drogach ewakuacyjnych powinny być otwarte, aby zapewnić przebywającym w budynku i pomieszczeniach ludziom sprawne oraz bezpieczne ich opuszczenie, a straży pożarnej i innym służbom ratunkowym umożliwić właściwą akcję ratunkową i gaśniczą.

Stosując jednak specjalistyczne urządzenia automatyzujące działanie, zarówno drzwi przeciwpożarowe, jak i ewakuacyjne mogą spełniać wzajemnie uzupełniające się wymagania, przez co zapewnione zostanie bezpieczeństwo użytkowania oraz pożarowe w obiekcie i w poszczególnych pomieszczeniach.

W wyjściach oraz na drogach ewakuacyjnych stosuje się najczęściej drzwi rozwierane oraz drzwi przesuwne. Wyroby te mogą być wyposażone w automatyczny napęd, co występuje najczęściej w odniesieniu do drzwi przesuwnych.

ZAMKNIĘCIA AWARYJNE

Definicja zawarta w normie PN-EN 179:2009 określa, że zamknięciem awaryjnym nazywany jest mechanizm składający się z rygla/rygli zazębiającego się z zaczepem/zaczepami osadzonymi w ościeżnicy lub w podłodze, w celu zabezpieczenia drzwi, gdy są one zamknięte. Rygiel/rygle mogą być zwalniane za pomocą umieszczonej na wewnętrznej powierzchni skrzydła klamki (poprzez naciśnięcie z góry w dół) lub płytki naciskowej (naciśnięcie poziome w kierunku wyjścia).

Okucia powinny spełniać wymagania wymienione już powyżej, przy prezentowaniu zamknięć przeciwpanicznych.

Norma dzieli zamknięcia awaryjne na dwa podstawowe typy: uruchamiane klamką, uruchamiane płytką naciskową.

Drzwi mogą być ryglowane w jednym, dwóch lub trzech punktach, a schemat dwupunktowego ryglowania płytką naciskową drzwi jednoskrzydłowych pokazano na rys. 8.

Z kolei na rys. 9 przedstawiono przykładowy zestaw dwupunktowego zamknięcia awaryjnego z płytką naciskową typu Pad firmy ISEO. DRZWI EWAKUACYJNE

Z zaprezentowanych w publikacji przepisów techniczno-prawnych oraz literatury fachowej odnoszącej się do ochrony przeciwpożarowej wynika, że drzwi związane z tą problematyką powinny pełnić rolę oddzielenia przeciwpożarowego o wymaganej klasie odporności ogniowej, a także zapewnić 26

▌ Rys. 8. Schemat zamknięcia awaryjnego z płytką naciskową

▌ Rys. 9. Zestaw zamknięcia awaryjnego z płytką naciskową firmy ISEO

SEC&AS

DRZWI EWAKUACYJNE Wszystkie drzwi powinny spełniać wymagania „standardowe”, określone w europejskich normach wyrobu oraz dotyczących bezpieczeństwa, a także wymagania specjalistyczne, wynikające z funkcji ewakuacyjnych.

DRZWI ROZWIERANE

Są to drzwi otwierane poprzez obrót skrzydła względem osi pionowej, przechodzącej przez jego boczną krawędź. Jest to najczęściej występujący w budynkach rodzaj drzwi, w tym także stosowanych w ewakuacji. Przepisy techniczno-budowlane lub normy nie określają wymagań konstrukcyjnych dotyczących bezpośrednio drzwi rozwieranych stosowanych w wyjściach i na drogach ewakuacyjnych, w tym także z zainstalowanymi zamknięciami przeciwpanicznymi lub awaryjnymi. Pewne wymagania związane z zamknięciami są jednak zawarte w dotyczących ich normach, już w publikacji zaprezentowanych. Szczególnie w załącznikach A oraz B norm PN-EN 1125:2009 i PN-EN 179:2009 znajdują się zalecenia odnoszące się do konkretnych rozwiązań konstrukcyjnych.

Asortyment zamknięć przeciwpanicznych obejmuje zazwyczaj wyroby w kilku wymiarach, istotną więc sprawą jest właściwy dobór w stosunku do wymiarów i masy skrzydła drzwi.

W odniesieniu do drzwi przeciwpożarowych i/lub dymoszczelnych ważną sprawą jest także właściwe dobranie klasy odporności ogniowej drzwi i zamknięć przeciwpanicznych.

Nie jest zalecane, aby zamknięcia przeciwpaniczne i awaryjne były montowane do drzwi ze skrzydłem z pustym rdzeniem, o ile nie zostały specjalnie zaprojektowane przez producenta do tego typu funkcji. W drzwiach dwuskrzydłowych zaleca się sprawdzenie, czy ich konstrukcja umożliwia zastosowanie zamknięcia, tzn. czy osadzone zawiasy pozwalają na równoczesne otwieranie obu skrzydeł, a szczelina między nimi nie różni się od podanej przez producenta okuć, oraz czy elementy operacyjne nie kolidują ze sobą. Ponadto w przypadku zamocowania zamknięcia w tego typu drzwiach z przylgą oraz samozamykaczem zaleca się zamontowanie regulatora kolejności zamykania skrzydeł drzwiowych.

Należy także zwrócić uwagę na to, aby jakiekolwiek uszczelki lub taśmy uszczelniające instalowane w kompletnych drzwiach nie przeszkadzały w prawidłowym działaniu zamknięcia przeciwpanicznego.

Jak już w publikacji podano, występują dwa podstawowe typy zamknięć przeciwpanicznych: z listwą naciskową, a przykładowe drzwi rozwierane firmy Mercor z zamontowanym tego typu okuciem pokazano na rys. 10, z drążkiem naciskowym, które przykładowo zainstalowane na drzwiach rozwieranych także firmy Mercor obrazuje rys. 11.

Drzwi rozwierane wyposażone w napęd powinny umożliwiać ręczne uruchomienie w kierunku ewakuacji i nie wymagają automatycznego otwarcia w przypadku zaniku zasilania energią lub w sytuacji awaryjnej. Siła potrzebna do ręcznego otwarcia drzwi nie powinna przekraczać 150 N. DRZWI PRZESUWNE

Jest to rodzaj drzwi, których otwieranie następuje w wyniku przesuwania skrzydła/skrzydeł w płaszczyźnie równoległej 2/2019

▌ Rys. 10. Drzwi rozwierane z zamknięciem przeciwpanicznym z listwą naciskową

▌ Rys. 11. Drzwi rozwierane z zamknięciem przeciwpanicznym z drążkiem naciskowym

do płaszczyzny ściany. Dodać należy, że możliwość stosowania takich drzwi w ewakuacji jest dopuszczalna pod pewnymi warunkami, wymienionymi w niniejszej publikacji.

Drzwi przesuwne są stosowane zazwyczaj z napędem, powinny więc spełniać również wymagania określone w zaprezentowanej już powyżej normie PN-EN 16005:2013, dotyczącej bezpieczeństwa tego typu wyrobów, stosowanych także na drogach ewakuacyjnych.

W normie jest wyróżniona funkcja „break-out”, za pomocą której skrzydła drzwiowe i panele boczne mogą być wypchnięte w celu otwarcia w kierunku ucieczki. Zasadę działania drzwi z tą funkcją przedstawia rys. 12.

27

SEC & MECH

▌ Rys. 12. Zasada działania drzwi z funkcją „break-out” (wg katalogu firmy BESAM)

Drzwi przesuwne z napędem bez funkcji „break-out”, stosowane na drogach ewakuacyjnych i w wyjściach awaryjnych, powinny m.in. spełniać następujące wymagania: wyroby z szerokością prześwitu otworu do 2000 mm powinny otwierać się co najmniej na 80% w ciągu 3 s w kierunku ewakuacji lub najpóźniej po 5 s od zaniku zasilania energią (dla większych szerokości należy obliczać proporcjonalnie), powinny wytrzymać nie mniej niż 1 000 000 cykli w badaniu trwałości, otwarcie drzwi powinno być zagwarantowane przez „system bezpieczeństwa w razie uszkodzenia”, a jakiekolwiek defekty elektryczne powinny być wykryte – automatycznie lub po aktywacji drzwi – w ciągu 15 s oraz spowodować automatyczne otwarcie drzwi i pozostanie w pozycji otwartej, „system bezpieczeństwa w razie uszkodzenia” co najmniej raz na każde 24 h powinien być automatycznie badany, przy zaniku głównego zasilania energią drzwi powinny automatycznie się otworzyć po 5 s i pozostać w położeniu otwartym.

Z kolei drzwi wyposażone w funkcję „break-out” powinny spełniać m.in. następujące wymagania: maksymalna szerokość rowków prowadzących w podłodze powinna być ≤ 20 mm, wysokość progów, istotnych dla funkcjonowania drzwi, nie powinna przekraczać 12 mm, a ich brzegi powinny być pochyłe w celu zminimalizowania niebezpieczeństwa potknięcia się, skrzydła drzwiowe i panele boczne powinny być w każdej pozycji zdatne do wypchnięcia (wyłamania) w kierunku ewakuacji, a całkowita siła potrzebna do zwolnienia funkcji „break-out” nie powinna przekroczyć 220 N, gdy skrzydło drzwiowe lub panel boczny zostaną wypchnięte, automatyczny ruch skrzydła powinien zostać zatrzymany lub osiągnąć z góry ustalone położenie bez28

pieczne oraz zatrzymać się i pozostać nieruchome, dopóki wypchnięte skrzydła nie odzyskają normalnego położenia roboczego.

Ponadto na drzwiach z funkcją awaryjną „break-out” powinien być umieszczony piktogram awaryjnego wydostania się. Przykład odpowiedniego znaku pokazano na rys. 13. ▌ Rys. 13. Piktogram drzwi Drzwi przesuwne z autoz funkcją „break-out” matycznym napędem, które mogą być stosowane na drogach ewakuacyjnych, w tym wyposażonych w funkcję „break-out”, produkuje szereg znanych firm z branży otworowych wyrobów budowlanych. Zaliczyć do nich można m.in. firmę GEZE, oferującą drzwi przesuwne Break-Out Slimdrive SL-BO, przeznaczone na drogi ewakuacyjne o zwiększonych wymaganiach dotyczących bezpieczeństwa, np. dla hoteli lub szpitali. Przykładowe rozwiązanie obrazuje rys. 14.

▌ Rys. 14. Drzwi przesuwne GEZE Break-Out Slimdrive SL-BO

DRZWI PRZECIWPOŻAROWE NA DRODZE EWAKUACYJNEJ

Jak już w publikacji stwierdzono, w razie wybuchu pożaru drzwi przeciwpożarowe powinny być zamknięte, lecz te usytuowane na drogach ewakuacyjnych powinny mieć możliwość skutecznego otwarcia, dla zapewnienia bezpiecznej ewakuacji. Wymaganie takie wynika z zapisów rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dn. 12 kwietnia 2002 r., w którym w § 240.6 stwierdza się: „Drzwi, bramy i inne zamknięcia otworów o wymaganej klasie odporności ogniowej lub dymoszczelności powinny być zaopatrzone w urządzenia zapewniające samoczynne zamykanie otworu w razie pożaru.

Należy też zapewnić możliwość ręcznego otwierania drzwi służących do ewakuacji”. Zapewnienie realizacji przez drzwi funkcji przeciwpożarowych oraz ewakuacyjnych jest możliwe poprzez zastosowanie specjalistycznych urządzeń, gwarantujących spełnienie wzajemnie uzupełniających się wymagań.

Samoczynne zamknięcie drzwi z możliwością ich ręcznego otwarcia umożliwia zainstalowanie zamykacza drzwiowego z regulacją przebiegu zamykania (określenie normowe), zwanego popularnie samozamykaczem. Stosuje się różne rozwiązania konstrukcyjne tych wyrobów, przy czym niektóre charakteryzują się szczególną przydatnością w drzwiach SEC&AS

DRZWI EWAKUACYJNE przeciwpożarowych zlokalizowanych na drogach ewakuacyjnych. Z zasady na drogach tych panuje duże natężenie ruchu, więc ciągłe zamykanie i otwieranie drzwi jest dość uciążliwe.

Bardzo często w takiej sytuacji stosuje się elektromagnetyczne trzymacze drzwiowe, utrzymujące skrzydła drzwi w pozycji otwartej, które wymagają jeszcze połączenia z systemem sygnalizacji pożarowej, oznaczanym skrótem SSP1. Jest to system ostrzegający o pojawieniu się zagrożenia pożarem, który odbiera sygnały od rozmieszczonych w budynku czujek i przekazuje je do centrali, uruchamiającej sygnalizację alarmową oraz inne urządzenia systemu przeciwpożarowego.

W razie konieczności zamknięcia przejścia następuje odcięcie napięcia, co powoduje zwolnienie trzymaczy i zamknięcie drzwi siłą samozamykaczy. Innym z rozwiązań takiej sytuacji jest wyposażenie drzwi w samozamykacz z funkcją blokady otwarcia lub samozamykacz z funkcją swobodnego ramienia (ang. freeswing). Pierwszy z wymienionych samozamykaczy ma blokadę otwarcia aktywującą się po otwarciu drzwi na ustalony kąt (np. 90°), które pozostają w tym stanie do momentu otrzymania sygnału alarmowego lub ręcznego odblokowania. W drugiej opcji samozamykacz w normalnym użytkowaniu jest wyłączony, a skrzydło drzwi pozostaje w pozycji zastanej po otwarciu. Normalne działanie samozamykacza następuje dopiero po otrzymaniu sygnału alarmowego z SSP, co doprowadza drzwi do zamknięcia. Występują także samozamykacze z czujką dymową wbudowaną w jego szynę ślizgową, która w przypadku wybuchu pożaru aktywuje się, powodując samoczynne zamknięcie drzwi. Przykładowy tego typu wyrób, o symbolu TS 5000 R produkcji firmy GEZE, został przedstawiony na rys. 15.

Często zdarza się, iż drzwi przeciwpożarowe zainstalowane na drodze ewakuacyjnej działają w ramach systemu kontroli dostępu (SKD). W skład każdego systemu wchodzą dwa podstawowe rodzaje urządzeń wejściowych – służące do identyfikacji oraz zaporowe. Pierwsze z urządzeń umożliwiają podjęcie decyzji o możliwości wejścia do stref chronionych i są to np. domofony, klawiatury, czytniki kart i danych biometrycznych. Z kolei drugi rodzaj urządzeń pozwala na przejście i zazwyczaj stanowią go drzwi wyposażone w tzw. aktywatory przejścia kontrolowanego. Do tych elementów zalicza się m.in. elektrozaczepy (zaczepy elektryczne), elektromagnesy drzwiowe (zwory elektromagnetyczne), rygle elektromagnetyczne (elektrorygle) i zamki elektromechaniczne (elektrozamki). Wymienione aktywatory, oprócz elektromagnesów drzwiowych, które z zasady nie działają bez podanego napięcia, są wytwarzane w dwóch wersjach: odblokowujące przejście w momencie włączenia napięcia zasilania (bez napięcia zamknięte), oznaczane symbolem NC i nazywane awersyjnymi lub zwykłymi, odblokowujące przejście w momencie wyłączenia napięcia zasilania (bez napięcia otwarte), oznaczane symbolem NO i nazywane rewersyjnymi lub odwrotnymi.

W drzwiach przeciwpożarowych wchodzących w skład systemu kontroli dostępu i usytuowanych na drogach ewakuacyj1 W nomenklaturze używało się również skrótu SAP – system alarmu pożarowego, jednak aktualnie skrót SAP najczęściej wykorzystuje się jako określenie systemu automatyki pożarowej [przyp. red.].

2/2019

▌ Rys. 15. Samozamykacz z wbudowaną centralką dymową firmy Geze

nych zaleca się stosowanie aktywatorów rewersyjnych. Wynika to z konieczności zachowania pełnego bezpieczeństwa, gwarantowanego niezawodnym odblokowaniem przejścia.

W mogących zaistnieć sytuacjach ekstremalnych nie można wykluczyć braku możliwości podania napięcia do aktywatora awersyjnego (NC), natomiast zawsze występuje sposobność odłączenia napięcia od aktywatora rewersyjnego (NO). Wyjątkiem w tym zakresie (stosowanie wyłącznie aktywatorów rewersyjnych do ewakuacji) mogą być zamki elektromechaniczne, wyposażone w mechaniczne urządzenia pozwalające na otwarcie ewakuacyjne przejścia bez konieczności sterowania elektrycznego.

Jako aktywator najczęściej stosowany jest elektrozaczep, którym określa się urządzenie zdalnie sterowane, zwalniające płytkę zaczepu, co pozwala na otwarcie przejścia bez odryglowania zamka. Urządzenia te instaluje się do blach osłonowych (zaczepowych), które są z reguły przykręcane do ościeżnicy. Należy wyraźnie zaznaczyć, że w przypadku drzwi przeciwpożarowych trzeba stosować specjalne elektrozaczepy przystosowane do drzwi przeciwpożarowych, które np. nie ulegną zablokowaniu w wyniku działania wysokiej temperatury. W przypadku drzwi ewakuacyjnych elektrozaczepy i inne aktywatory muszą się dać odblokować przy nacisku na drzwi siłą 1000 N w kierunku ewakuacji, czego ze względu na swoją konstrukcję na pewno nie umożliwią standardowe elektrozaczepy rewersyjne. W tym miejscu należy podkreślić, że elektrozaczepy oraz pozostałe aktywatory powinny być montowane w drzwiach wyłącznie przez ich producenta. Niedopuszczalna jest nawet najmniejsza ingerencja w konstrukcję gotowych drzwi przeciwpożarowych, jak np. wykonanie dodatkowych otworów dla montażu elektrozaczepów, celem dostosowania do wymagań SKD. Narusza to w sposób oczywisty strukturę drzwi, obniżając ich odporność ogniową. Grozi to utratą gwarancji oraz konsekwencjami wynikającymi z faktu stosowania drzwi o nieokreślonej klasie odporności ogniowej, a więc niespełniających wymagań wynikających z przepisów prawa, głównie z zakresu ochrony przeciwpożarowej.

inż. Zbigniew CZAJKA Absolwent Politechniki Poznańskiej.

Pracował m.in. w Zakładzie Projektowo-Badawczym Kombinatu Metalplast, zajmując się rozwojem i wdrażaniem wyrobów lekkiej obudowy. W roku 1999 podjął pracę w Zakładzie Aprobat Technicznych Centralnego Ośrodka Badawczo-Rozwojowego PEWB, a następnie Instytutu Techniki Budowlanej – Oddział Wielkopolski, gdzie opracował ok. 350 aprobat. Jest autorem ponad 200 artykułów o tematyce budowlanych wyrobów otworowych oraz okuć.

29

SEC & TECH

ZAMKI ELEKTROMECHANICZNE

NIEDOCENIANY STANDARD ZAMKNIĘĆ PRZEJŚĆ W SYSTEMACH KONTROLI DOSTĘPU I EWAKUACJI Andrzej TOMCZAK

S

tosowanie systemów kontroli dostępu (SKD) nieodłącznie wiąże się z użyciem aktywatorów przejść kontrolowanych. Aktywator przejścia to zgodnie z definicją zawartą w słowniku normy PN-EN 60839-11-11 „część systemu kontroli dostępu połączona z centralą kontroli dostępu, odblokowująca i zabezpieczająca przejście zgodnie z zadanymi regułami”. Tylko tyle i aż tyle. Trzeba jeszcze wiedzieć, że przejście w systemie kontroli dostępu może być odblokowane (co nie oznacza jeszcze, że otwarte), zabezpieczone (czyli zamknięte, ale potencjalnie może zostać odblokowane i otwarte) oraz zablokowane (czyli zamknięte i w tym stanie nieobsługiwane przez SKD).

Najpopularniejszymi aktywatorami wśród instalatorów są bez wątpienia zaczepy elektryczne2, nazywane też elektrozaczepami, oraz elektromagnesy drzwiowe3, nazywane również zworami elektromagnetycznymi. Mniej popularne są rygle elektryczne4, zwane elektroryglami, i zamki elektromechaniczne – elektrozamki (rys. 1). Zamek elektromechaniczny został w normie zdefiniowany jako „zamek mechaniczny przeznaczony również do odblokowywania elektrycznego”. Producenci używają różnych określeń tych zamków, np. elektryczne, 1 PN-EN 60839-11-1:2013 Systemy alarmowe i elektroniczne systemy zabezpieczeń. Część 11-1: Elektroniczne systemy kontroli dostępu. Wymagania dotyczące systemów i komponentów – wersja angielska.

Zaczep elektryczny – urządzenie zdalnie sterowane, które odblokowuje płytkę zaczepu i umożliwia otwarcie przejścia bez odryglowania zamka. Inne nazwy to: elektrozaczep, zaczep elektromagnetyczny, zaczep elektromechaniczny [na podst. def. 3.60 PN-EN 60839-11-1:2013].

2

3 Elektromagnes drzwiowy – zamknięcie zasilane elektrycznie, które jest blokowane lub odblokowane poprzez włączanie i wyłączanie elektromagnesu sprzężonego magnetycznie ze zworą elektromagnesu. Inne nazwy to: elektromagnes blokujący drzwi, zwora elektromagnetyczna. Należy go odróżniać od elektromagnetycznych trzymaczy drzwiowych, których zadaniem jest trzymanie drzwi w pozycji otwartej [na podst. def. 3.62 PN-EN 60839-11-1:2013].

4 Rygiel elektryczny – urządzenie zamykające, które wysuwa i cofa element ryglujący, wykorzystując napęd elektryczny [na podst. def. 3.49 PN-EN 60839-11-1:2013]. Inne nazwy to: elektrorygiel, rygiel elektromagnetyczny.

30

SEC&AS

SYSTEMY KONTROLI DOSTĘPU

▌ Rys. 1. Przykłady wyglądu elektrorygla NC i różnych zamków elektromechanicznych Źródło: Materiały firm Łucznik – Lockpol oraz ASSA ABLOY

elektromotoryczne, ale norma wszystkie rozwiązania, czy to z klamkami zasprzęglanymi i wysprzęglanymi siłą elektromagnetyczną, czy np. z zasuwkami lub hakami napędzanymi silnikami elektrycznymi, określiła jako zamki elektromechaniczne.

Dlaczego elektrozaczepy i zwory elektromagnetyczne są najpopularniejsze? Można wysnuwać wiele przypuszczeń, ale czyż końcowym wnioskiem nie będzie to, iż bezpieczeństwo fizyczne nie jest dla decydentów ważne? Czy taki stan rzeczy wynika z nieświadomości, czy też z premedytacji, bo cena jest tutaj decydująca – nie mnie osądzać. Elektrozaczepy i zwory elektromagnetyczne sprawdzą się na przejściach „administracyjnych”, gdzie drzwi pełnią funkcję porządkową, ale samodzielnie nie mogą pełnić funkcji zabezpieczeniowej. W przypadku zwór elektromagnetycznych sprawa jest dość oczywista – świetnie nadają się do stosowania na drzwiach ewakuacyjnych i wszędzie tam, gdzie występuje duży ruch osobowy, ale na pewno nie tam, gdzie ważne jest zabezpieczenie pomieszczeń czy też stref. Na zworę zamontowaną na drzwiach mogą działać tak duże siły, że drzwi tylko tak zabezpieczone nie stanowią wystarczającej zapory przed atakującymi.

Z elektrozaczepami jest jeszcze gorzej. Zaczepy elektryczne większości producentów charakteryzują się nikłą odpornością mechaniczną (ale są tanie). Wyso-

kiej klasy elektrozaczepy (te droższe), których zaczepy są wykonane ze stali (co jest jednak rzadkością), wytrzymują działanie siły kilku kN (kilkuset kG). Przyjrzyjmy się dokładniej temu problemowi. W tabeli 1 podano przykładowo wymaganą odporność boczną zaczepu i zasuwki w przypadku współpracy elektrozaczepu i zamka w drzwiach, dla których określono klasę odporności na włamanie RC. Jeżeli porównamy wytrzymałość zaczepu w elektrozaczepie, to w modelach standardowych odporności z reguły nie przekraczają 5 kN, a więc są poniżej klasy RC1N. W modelach elektrozaczepów „wzmocnionych”, odpowiednio droższych, te wytrzymałości zazwyczaj dochodzą do poziomów, które pozwalają klasyfikować je maksimum w klasie RC2. Oczywiście, trzeba zastosować odpowiedni zamek, który na ryglu zapadkowym będzie oferował przynajmniej podobną odporność na obciążenie boczne – między wierszami czytaj: odpowiednio droższego zamka – ponieważ nie można oczekiwać od zapadki, sterowanej klamką standardowego zamka, aby zagwarantowała taką wytrzymałość. Norma wymaga dla takiej zapadki tylko 3 kN odporności – a więc realizując blokowanie przejścia kontrolowanego z wykorzystaniem zapadki standardowego zamka, nie ma możliwości osiągnięcia jakiejkolwiek klasy RC.

▌ Tabela 1. Wymagania dotyczące wytrzymałości zaczepów i zasuwek na obciążenie boczne zgodnie z PN-EN 12209 [3] i PN-EN 1627 [5] oraz minimalne czasy oporu

Klasa odporności RC

RC1N1

RC2N/RC2

RC3

RC4

RC5

RC6

Obciążenie boczne zasuwki, zaczepu

5 kN 510 kG

5 kN 510 kG

7 kN 714 kG

10 kN 1020 kG

10 kN 1020 kG

10 kN 1020 kG

Czas oporu

–

3 min

5 min

10 min

15 min

20 min

Litera N oznacza, że w klasach RC1N i RC2N nie ma wymagań co do oszklenia.

1

2/2019

31

SEC & TECH

Norma wymaga tylko 3 kN odporności dla zapadki sterowanej klamką standardowego zamka – a więc realizując blokowanie przejścia kontrolowanego z wykorzystaniem takiej zapadki, nie ma możliwości osiągnięcia jakiejkolwiek klasy odporności na włamanie.

Firmy mogą produkować odpowiednio droższe zaczepy, które mogą charakteryzować się większą odpornością, ale trzeba zdawać sobie sprawę z tego, iż wykonanie bardzo wytrzymałego małogabarytowego urządzenia, jakim jest elektrozaczep, wiąże się z wysokimi kosztami, a sam elektrozaczep to jeszcze nie wszystko. Musi być odpowiednio zainstalowany w ościeżnicy5 i dopiero po zamontowaniu w komplecie z drzwiami i zamkiem – badany na zgodność z normą PN-EN 1627. Czyli np. elektrozaczep zamontowany w drewnianej ościeżnicy nie ma szans na spełnienie wymagań normy. A co z elektrozaczepami, których blachy zaczepowe są mocowane w ościeżnicy stalowej za pomocą dwóch śrubek? Z tego krótkiego wstępu wynika jednoznacznie, że ani elektrozaczepy, ani zwory elektromagnetyczne nie gwarantują, w przeważającej większości przypadków, wystarczającej wytrzymałości do samodzielnego zabezpieczania drzwi, które powinny wykazywać się klasą odporności na włamanie, opisaną w certyfikacie.

W przeważającej większości przypadków ani elektrozaczepy, ani zwory elektromagnetyczne nie gwarantują wystarczającej wytrzymałości do samodzielnego zabezpieczania drzwi, które powinny wykazywać się odpowiednią klasą odpornością na włamanie.

Takie aktywatory sprawdzają się świetnie w przejściach ewakuacyjnych i administracyjnych, w których przegroda jest wykorzystywana w celach porządkowych. Czytelnikom należy się jeszcze jedna bardzo ważna informacja nt. stosowania elektrozaczepów, i nie tylko elektrozaczepów, w drzwiach ewakuacyjnych. Norma zharmonizowana6 PN-EN 136377 wyma5

Ościeżnica jest potocznie nazywana futryną lub framugą.

Norma zharmonizowana jest podstawą do przeprowadzania badań związanych z oznakowaniem wyrobów znakiem CE.

ga, aby aktywator przejścia ewakuacyjnego zadziałał mimo obciążenia, np. drzwi, siłą 1000 N (102 kG) w kierunku ewakuacji – czego nie są w stanie zrealizować nieprzystosowane do tego popularne (czytaj: tanie) elektrozaczepy rewersyjne. Zrealizowanie ewakuacyjnego przejścia kontroli dostępu, charakteryzującego się klasą odporności na włamanie RC, może być bardzo trudne, chyba że wykorzystuje się odpowiedniej klasy zamki elektromechaniczne, przystosowane do funkcjonowania w drzwiach ewakuacyjnych.

Zgodnie z wymaganiami normy PN-EN 13637 aktywator przejścia ewakuacyjnego musi zadziałać prawidłowo (odblokować przejście) mimo obciążenia drzwi siłą 1000 N (102 kG) w kierunku ewakuacji – czego nie są w stanie zrealizować nieprzystosowane do tego popularne (czytaj: tanie) elektrozaczepy rewersyjne.

Czy z tego wynika, że z wykonywaniem zabezpieczeń mechanicznych w kontroli dostępu w naszym kraju jest źle? Szanowni czytelnicy, nie tylko jest źle, jest DRAMATYCZNIE! Przyczyną takiego stanu jest to, iż nie stosuje się powszechnie zamków elektromechanicznych o odpowiedniej klasie odporności na włamanie.

Przypomnę, za autorem jednego z artykułów opublikowanych w zeszłym roku w czasopiśmie SEC&AS, że „nie można […] stosować w zabezpieczeniach budowlanych o zwiększonej odporności na włamanie zwór elektromagnetycznych, elektrozaczepów i innych elementów obniżających odporność na włamanie, zastępujących rozwiązania certyfikowane8. Jedynym odstępstwem może być stosowanie elektromechanicznych odpowiedników zamków mechanicznych, które były testowane z zabezpieczeniami budowlanymi”9.

Autor wręcz sugeruje, że „dla potrzeb kontroli dostępu można zastosować drzwi w wymaganej klasie odporności na włamanie i dodatkowo element blokujący przejście, jednak otwieranie drzwi przy użyciu karty, zamykanych jednocześnie na zamki z użyciem kluczy mechanicznych, wydaje się mało komfortowe. Może się jednak zdarzyć, że będzie to jedyne rozwiązanie.

Aby utrudnić użytkownikom omijanie konieczności dodatkowego zaryglowania drzwi za pomocą zamka

6

PN-EN 13637:2015-07 Okucia budowlane. Sterowane elektrycznie systemy do wyjść przeznaczone do stosowania na drogach ewakuacyjnych. Wymagania i metody badań – wersja angielska.

7

32

We właściwej klasie odporności na włamanie [przyp. autora].

8

9 S. Goździecki: Prawidłowe współdziałanie elektronicznych i mechanicznych systemów zabezpieczeń w obiektach IK. SEC&AS, nr 3/2018, s. 64–69.

SEC&AS

SYSTEMY KONTROLI DOSTĘPU mechanicznego, stosuje się dodatkowy czujnik położenia rygla zamka, włączany w system KD”10. Jednak autor wskazał możliwe rozwiązanie tego problemu – są nim zamki elektromechaniczne o odpowiedniej odporności na włamanie.

Dlaczego ten temat jest tak ważny? Coraz częściej wymagane jest wydzielanie stref ochrony obiektów za pomocą odpowiednich „barier”. Przykładem mogą być obiekty infrastruktury krytycznej, w których należy stworzyć bariery o podwyższonej odporności na włamanie pomiędzy wyznaczonymi strefami11. Do wymogów określonych w Narodowym Programie Ochrony Infrastruktury Krytycznej doszło niedawno rozporządzenie Ministra Cyfryzacji z dn. 10 września 2018 r. w sprawie warunków organizacyjnych i technicznych dla podmiotów świadczących usługi z zakresu cyberbezpieczeństwa oraz wewnętrznych struktur organizacyjnych operatorów usług kluczowych odpowiedzialnych za cyberbezpieczeństwo.

Wskazuje się w nim wprost klasę odporności drzwi wewnętrznych (RC2) i zewnętrznych (RC4) oraz obowiązek zrealizowania systemu kontroli dostępu wg normy PN-EN 60839-11-1. Dla uważnych czytelników staje się więc oczywistym, że ani w obiektach IK, ani w obiektach operatorów usług kluczowych odpowiedzialnych za cyberbezpieczeństwo nie ma miejsca na aktywatory, które nie pasują swoją wytrzymałością do odpowiednich klas odporności. Poza ograniczoną grupą elektrozaczepów „wzmocnionych”, współpracujących z odpowiednio dopasowanymi pod względem wytrzymałości zamkami, i tak sięgającymi w większości przypadków co najwyżej klasy RC212, należy brać pod uwagę wyłącznie zamki elektromechaniczne o określonej odporności na włamanie, opisanej w certyfikacie.

Zasilanie Sterowanie NC NC

Użycie klucza Naciśnięcie klamki

C

Wspólny

NC C

Zamek zaryglowany Wspólny

NC

Stan drzwi

NC C NC C

Rygiel cofnięty Wspólny Pętla sabotażowa Wspólny

▌ Rys. 2. Przykładowy zestaw sygnałów sterowania i monitorowania zamka elektromechanicznego Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów firmy ASSA ABLOY

mają dodane elementy odpowiedzialne za elektryczne odblokowanie oraz są wyposażone w szereg czujników (rys. 2). Instaluje się je podobnie jak zamki mechaniczne, z tą jednak różnicą, że trzeba doprowadzić do nich przewód, który znajdując się w ruchomym skrzydle drzwi, musi w jakiś sposób „dotrzeć” do futryny drzwi, zwanej poprawnie ościeżnicą.

W obiektach infrastruktury krytycznej oraz w obiektach operatorów usług kluczowych odpowiedzialnych za cyberbezpieczeństwo zamki elektromechaniczne o określonej odporności na włamanie, opisanej w certyfikacie, powinny być podstawowymi aktywatorami przejść kontroli dostępu.

ZAMKI ELEKTROMECHANICZNE

Zamki elektromechaniczne montowane w drzwiach, w konstrukcji zbliżone do zamków mechanicznych, 10

Ibidem.

A. Tomczak: Podstawy zabezpieczania obiektów infrastruktury krytycznej. SEC&AS, nr 1/2017, s. 66–69.

11

12 Uwaga! Dobrej jakości elektrozaczepy rewersyjne, wykonane z przeznaczeniem do drzwi ewakuacyjnych, osiągają wytrzymałości rzędu 3 kN, a więc poniżej wymogów klasy RC1N.

2/2019

▌ Rys. 3. Różne możliwości wykonywania połączeń pomiędzy drzwiami i ościeżnicą Źródło: Na podstawie materiałów firm Łucznik – Lockpol oraz ASSA ABLOY

33

SEC & TECH

▌ Rys. 4. Przykład montażu przepustu osłoniętego – sprężyna osłonowa przewodu jest chowana w skrzydle drzwi Źródło: Materiały firmy ASSA ABLOY

W tym celu można zastosować kilka rozwiązań „przepustów”, takich jak: wężyki nawierzchniowe, przepusty kablowe osłonięte czy elektrostyki – kontakty elektryczne zwierane w momencie zamknięcia drzwi. Dla wygody instalatora są produkowane również gotowe przepusty kablowe z przygotowanymi złączami elektrycznymi po stronie drzwi i ościeżnicy (rys. 3). Na rys. 4 pokazano zamontowany osłonięty przepust przewodu pomiędzy skrzydłem drzwi a ościeżnicą.

Jakie są zalety zamków elektromechanicznych?

Przede wszystkim możliwość uzyskania odpowiedniej klasy odporności przejścia kontrolowanego opartego na certyfikowanych w odpowiednich klasach: drzwiach, okuciach, elektrozamkach i wkładkach. Okucia zamkowe wiodących producentów gwarantują odporność na siłę wyłamującą nawet na poziomie wyższym od 30 kN (ponad 3000 kG), czyli wielokrotnie większą niż elektrozaczep czy zwora elektromagnetyczna. Wynika to z prostej zależności – łatwiej jest wyprodukować wytrzymałe mechanicznie urządzenie o większych gabarytach.

Elektrozamki dostarczają wiele informacji nt. stanu aktywatora i przejścia, co ma ogromne znaczenie dla zachowania maksymalnego zabezpieczenia. Kolejną cechą jest możliwość wykonania większości elektrozamków w dwóch wersjach: NC (bez napięcia

▌ Rys. 5. Dźwignia paniczna zainstalowana na zamku elektromechanicznym Źródło: Materiały firmy ASSA ABLOY

34

SEC&AS

SYSTEMY KONTROLI DOSTĘPU zamknięte, awersyjne) i NO (bez napięcia otwarte, rewersyjne). Te drugie nadają się świetnie do wykorzystania w przejściach kontrolowanych na drogach ewakuacyjnych. Wytypowane zamki elektromechaniczne można wyposażać w klamkę dla zamknięć awaryjnych lub dźwignię paniczną dla zamknięć przeciwpanicznych (rys. 5).

Pomimo iż norma zharmonizowana PN-EN 13637 dopuszcza wykonanie dwóch czynności w trakcie ewakuacji poprzez przejścia, które wykorzystują sterowane elektrycznie systemy do wyjść ewakuacyjnych, np. naciśnięcia przycisku ewakuacyjnego, a potem klamki lub dźwigni panicznej, jednak zastosowanie dźwigni panicznej, powiązanej z elektrozamkiem, upraszcza ewakuację do wykonania tylko jednej czynności – tak jak to się ma w przypadku mechanicznych rozwiązań antypanicznych, np. zgodnych z normą zharmonizowaną PN-EN 112513.

Może być to szczególnie korzystne w obiektach użyteczności publicznej. Wówczas dla zapewnienia ewakuacji, zgodnie z obowiązującymi normami PN-EN 17914 i PN-EN EN1125, elektrozamek można skonfigurować w trybie NC (bez napięcia zamknięty), bowiem otwarcie drzwi od wewnątrz jest zawsze możliwe po naciśnięciu klamki lub dźwigni panicznej, niezależnie od konfiguracji elektrycznej. Jednakże w Polsce oprócz standardowych wymogów europejskich dodatkowo wprowadzono wymóg zwolnienia przejść kontrolowanych elektrycznie w kierunku odwrotnym do kierunku ewakuacji, np. w przypadku alarmu pożarowego II stopnia. Ma to ponoć umożliwić dostęp służbom ratowniczym. Jest to dość specyficzny wymóg, dający niekontrolowany dostęp do zabezpieczanych stref wydzielonych w obiekcie (w tym np. niekontrolowane wejście do obiektu z zewnątrz), szczególnie kuriozalny, iż nie dotyczy przejść wyposażanych w mechaniczne systemy otwierania zamknięć awaryjnych lub przeciwpanicznych*. Zamki elektromechaniczne, które mogą być stosowane w przejściach ewakuacyjnych, mogą być tak skonfigurowane, aby ten wymóg był spełniony bez wpływania na inne funkcje.

Reasumując, zamki elektromechaniczne mają bardzo wiele zalet, dzięki którym przewyższają możliwościami inne rodzaje porównywalnych aktywatorów przejść. Tylko dzięki nim można uzyskać klasyfikowaną odporność mechaniczną przejścia ewakuacyjnego, a w przypadku innego typu przejść, gdzie ważne jest osiągnięcie klasy powyżej RC2, są praktycznie niezastąpione. Do wad elektrozamków montowanych PN-EN 1125:2009 Okucia budowlane. Zamknięcia przeciwpaniczne do wyjść uruchamiane prętem poziomym, przeznaczone do stosowania na drogach ewakuacyjnych. Wymagania i metody badań – wersja polska.

13

14 PN-EN 179: 2009 Okucia budowlane. Zamknięcia awaryjne do wyjść uruchamiane klamką lub płytką naciskową, przeznaczone do stosowania na drogach ewakuacyjnych. Wymagania i metody badań – wersja polska.

2/2019

* Sprawa dotyczy problemu prawnego, z którego wynika bezpośrednie zagrożenie dla bezpieczeństwa obiektów.

Mowa o specyficznym przepisie rozporządzenia MSWiA z dn. 27 kwietnia 2010 r. w sprawie wykazu wyrobów służących zapewnieniu bezpieczeństwa publicznego lub ochronie zdrowia i życia oraz mienia, a także zasad wydawania dopuszczenia tych wyrobów do użytkowania, sprzyjającym terrorystom i przestępcom. W tym dokumencie drogą oboczną do podstawowych przepisów i norm dotyczących ewakuacji wprowadzono obowiązkowy przepis dotyczący dwukierunkowej drożności wyjść ewakuacyjnych, wyposażonych w kontrolę dostępu. W przypadku gdy dane wyjście ewakuacyjne nie jest objęte systemem KD, wymóg dwukierunkowości, obowiązkowy dla SKD, nie występuje. Wymóg dwukierunkowości określa funkcja tzw. ponownego wejścia, która jest w normach określona jako funkcja fakultatywna.

W zharmonizowanych normach PN-EN 179 i PN-EN 1125 tak została opisana: 3.24 funkcja ponownego wejścia (ang. re-entry function) fakultatywna funkcja, która umożliwia – ze względów bezpieczeństwa – powrót danej osoby do pomieszczenia od zewnątrz bez użycia klucza, zaraz po tym, jak wewnętrzny element operacyjny został uruchomiony. Po zwolnieniu zamknięcia od wewnątrz, wszelkie uchwyty (lub inne środki) służące do uruchomienia zamknięcia z zewnątrz pozostają odblokowane, aż do ponownego ustawienia ich kluczem.

Czyli do 2010 r. to projektant decydował, czy po epizodzie ewakuacyjnym uruchomić funkcję „ponownego wejścia”, i z reguły tego nie robił na wyjściach ewakuacyjnych, które stanowiły barierę na wejście do budynku (po ich przejściu ewakuujący znajdował się już poza budynkiem, a jednocześnie intruz nie miał możliwości wejścia do budynku – czyli np. wywołanie fałszywego alarmu pożarowego II stopnia nie otwierało intruzowi drogi wtargnięcia do budynku). Po wejściu w życie rozporządzenia z dn. 27 kwietnia 2010 r. wyjścia objęte SKD muszą obligatoryjnie mieć uruchomioną funkcję „ponownego wejścia”, zaś wyjścia ewakuacyjne, nieobjęte SKD, takiego wymogu nie mają. Co więcej, przejścia objęte SKD mają zostać „odblokowane (otwarte)” – podkreślę w tym miejscu słowo „otwarte” i wrócę do niego w odpowiednim momencie.

Historycznie, w poprzednim rozporządzeniu MSWiA z dn. 20 czerwca 2007 r. w sprawie wykazu wyrobów służących zapewnieniu bezpieczeństwa publicznego lub ochronie zdrowia i życia oraz mienia, a także zasad wydawania dopuszczenia tych wyrobów do użytkowania, w wymaganiach techniczno-użytkowych dotyczących systemów kontroli dostępu, w art. 11.7.3.1 zapisano: „stan bezpieczeństwa powinien być określony przez producenta, jednak zawsze powinien powodować odblokowanie (otwarcie) wszystkich przejść kontrolowanych w celu umożliwienia swobodnej ewakuacji użytkowników obiektu w przypadku pożaru lub innego miejscowego zagrożenia”. Przepis z 2007 r. nie był doskonały, gdyż nakazywał odblokowanie (otwarcie) wszystkich przejść, jednakże poprawiając go w 2010 r., czyli słusznie ograniczając zakres odblokowania do przejść na drogach komunikacyjnych (a więc m.in. pomiędzy strefami ochrony obiektu IK), jednocześnie dopisano obowiązek odblokowania (otwarcia) przejść dla ekip ratowniczych, czyli w kierunku odwrotnym do kierunku ewakuacji. Takiego przepisu nie ma w innych

35

SEC & TECH

dokumentach prawnych i normatywnych. Szczegółowo mówiąc, w rozporządzeniu MSWiA z dn. 27 kwietnia 2010 r. w sprawie wykazu wyrobów służących zapewnieniu bezpieczeństwa publicznego lub ochronie zdrowia i życia oraz mienia, a także zasad wydawania dopuszczenia tych wyrobów do użytkowania, w art. 11.6.3.1. wymagań techniczno-użytkowych zapisano: „Jako stan bezpieczeństwa rozumie się odblokowanie (otwarcie) wszystkich przejść kontrolowanych na drogach komunikacyjnych w celu umożliwienia swobodnej ewakuacji osób przebywających w obiekcie w przypadku pożaru lub innego miejscowego zagrożenia oraz zapewniającego dostęp do obiektu ekipom ratowniczym”. Widać w powyższym zapisie problem dotyczący tego, czym jest odblokowanie, a czym otwarcie przejścia kontrolowanego – norma na systemy kontroli dostępu rozróżnia wiele stanów przejścia kontrolowanego: otwarte (ang. opened) i zamknięte (ang. closed), a w stanie zamkniętym przejście może być: odblokowane (ang. released), zabezpieczone (ang. secured) i zablokowane (ang. blocked). Np. przejście ewakuacyjne, które jest realizowane za pomocą drzwi przeciwpożarowych, powinno być w czasie pożaru, zgodnie z § 240.6 rozporządzenia Ministra Infrastruktury w sprawie warunków jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, zamknięte (a nie przymknięte), żeby np. podmuch ich nie otworzył, ale odblokowane. Jeżeli następuje ewakuacja, to wówczas musi być możliwość ręcznego otwarcia drzwi, które po przejściu ewakuujących się osób muszą się samoczynnie ponownie zamknąć, co wydaje się sprzeczne z zapisem rozporządzenia MSWiA z dn. 27 kwietnia 2010 r., w którym osiągnięcie „stanu bezpieczeństwa” jest związany m.in. z „otwarciem” wszystkich przejść kontrolowanych na drogach komunikacyjnych. Należy przy okazji zauważyć, że zapisy rozporządzenia oparte są na wycofanej normie PN-EN 50133-11 (wycofano ją ze zbioru norm 29 października 2014 r.). Aktualnie obowiązuje norma PN-EN 60839-11-1 z 2013 r., jeszcze w wersji angielskiej, a której tłumaczenie na język polski w Komitecie Technicznym nr 52 przy PKN dobiegło końca w kwietniu 2019 r.

Z omawianego przepisu rozporządzenia MSWiA z dn.

27 kwietnia 2010 r. i innych rozporządzeń oraz norm wynika, iż jeżeli nie ma kontroli dostępu, to nie ma obowiązku otwierania przejść ewakuacyjnych na wejście do budynku, a jeżeli kontrola dostępu występuje, to trzeba np. terrorystom otworzyć drogę wejścia do budynku czy chronionej strefy. Taki przepis jest zdaniem ekspertów PISA tzw. deficytem prawnym, utrudniającym zabezpieczanie budynków użyteczności publicznej oraz obiektów infrastruktury krytycznej państwa przed atakami terrorystycznymi (i nie tylko terrorystycznymi).

I niestety operatorzy IK informowali już o incydentach, które wynikały z konieczności stosowania się do omawianego problematycznego zapisu rozporządzenia MSWiA z dn. 27 kwietnia 2010 r.

1 PN-EN 50133-1:2007 Systemy alarmowe. Systemy kontroli dostępu w zastosowaniach dotyczących zabezpieczenia. Część 1: Wymagania systemowe – wersja polska, norma wycofana 29 października 2014 r.

36

w drzwiach należą: konieczność przeprowadzania przewodów pomiędzy ruchomym skrzydłem drzwi a ościeżnicą oraz wyższa cena od popularnych aktywatorów obecnych na naszym rynku. Jeżeli weźmie się jednak pod uwagę np. rzeczywisty koszt zestawu: elektrozaczep wzmocniony, wzmocniona blacha zaczepowa, zamek mechaniczny o odpowiedniej odporności na zapadce (współpracującej z zaczepem zamka), a w przypadku drzwi ewakuacyjnych: kosztownego elektrozaczepu do drzwi ewakuacyjnych oraz zamka panicznego, przy i tak występującej różnicy odporności mechanicznej na włamanie na korzyść elektrozamków, koszt zamka elektromechanicznego nie okazuje się tak wygórowany.

Literatura: [1] S. Goździecki: Prawidłowe współdziałanie elektronicznych i mechanicznych systemów zabezpieczeń w obiektach IK. SEC&AS, nr 3/2018, s. 64–69.

[2] PN-EN 1125:2009 Okucia budowlane. Zamknięcia przeciwpaniczne do wyjść uruchamiane prętem poziomym, przeznaczone do stosowania na drogach ewakuacyjnych. Wymagania i metody badań – wersja polska.

[3] PN-EN 12209:2016-04 Okucia budowlane. Zamki mechaniczne wraz z zaczepami. Wymagania i metody badań – wersja angielska [4] PN-EN 13637:2015-07 Okucia budowlane. Sterowane elektrycznie systemy do wyjść przeznaczone do stosowania na drogach ewakuacyjnych. Wymagania i metody badań – wersja angielska.

[5] PN-EN 1627:2012 Drzwi, okna, ściany osłonowe, kraty i żaluzje.

Odporność na włamanie. Wymagania i klasyfikacja – wersja polska [6] PN-EN 179:2009 Okucia budowlane. Zamknięcia awaryjne do wyjść uruchamiane klamką lub płytką naciskową, przeznaczone do stosowania na drogach ewakuacyjnych. Wymagania i metody badań – wersja polska.

[7] PN-EN 50133-1:2007 Systemy alarmowe. Systemy kontroli dostępu w zastosowaniach dotyczących zabezpieczenia. Część 1: Wymagania systemowe – wersja polska, norma wycofana 29 października 2014 r.

[8] PN-EN 60839-11-1:2013 Systemy alarmowe i elektroniczne systemy zabezpieczeń. Część 11-1: Elektroniczne systemy kontroli dostępu. Wymagania dotyczące systemów i komponentów – wersja angielska.

[9] Rozporządzenie MSWiA z dn. 27 kwietnia 2010 r. w sprawie wykazu wyrobów służących zapewnieniu bezpieczeństwa publicznego lub ochronie zdrowia i życia oraz mienia, a także zasad wydawania dopuszczenia tych wyrobów do użytkowania.

Wymagania techniczno-użytkowe, art. 11.6.3.1.

[10] Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dn. 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, § 240.6.

[11] A. Tomczak: Podstawy zabezpieczania obiektów infrastruktury krytycznej. SEC&AS, nr 1/2017, s. 66–69.

Andrzej TOMCZAK Ekspert PISA, pracownik dydaktyczny Ośrodka Szkoleniowego PISA, przedstawiciel PISA w Polskim Komitecie Normalizacyjnym, redaktor naczelny SEC&AS

SEC&AS

SEC & INDUSTRY

CAŁA PRAWDA O SZYFROWANYM PROTOKOLE KOMUNIKACYJNYM OSDP W raporcie IFSEC Global i HID

38

SEC&AS

SYSTEMY KONTROLI DOSTĘPU ZWIĘKSZONE BEZPIECZEŃSTWO I WYDAJNOŚĆ OPERACYJNA NAPĘDZAJĄ ROZWÓJ NOWYCH TECHNOLOGII

Rozwój technologii kontroli fizycznego dostępu postępuje szybko, w miarę jak ujawniają się coraz to nowsze zagrożenia, odkrywane są kolejne luki w zabezpieczeniach, aktualizowane są protokoły bezpieczeństwa, a konieczność integracji wzrasta. Podobnie ewoluują standardy zawiadujące opracowywaniem i testowaniem systemów kontroli dostępu (SKD), co przekłada się na poprawę bezpieczeństwa i interoperacyjności urządzeń kontroli dostępu i zabezpieczeń.

Wprowadzenie 10 lat temu protokołu komunikacyjnego OSDP (ang. Open Supervised Device Protocol) miało znaczący wpływ na rynek rozwiązań kontroli dostępu, oferując nowoczesną alternatywę dla przestarzałych protokołów Clock-and-Data i Wieganda, które nie zapewniają wystarczającej ochrony przed włamaniami.

W miarę jak poszerza się nasza wiedza o niedoskonałościach starszych rozwiązań w dziedzinie systemów KD, jasne staje się, iż organizacje powinny jak najszybciej wdrożyć protokoły typu OSDP, które wzmocnią ich systemy zabezpieczeń i będą wspierać zarówno obecne, jak i przyszłe rozwiązania technologiczne.

Użytkownicy końcowi często nie zdają sobie sprawy z luk w zabezpieczeniu starszych systemów, a ich wymiana na rozwiązania spełniające najnowsze standardy wydaje im się poważnym wyzwaniem. Jednak długofalowych korzyści płynących z implementacji nowoczesnych protokołów jest wiele – są one bardziej elastyczne i umożliwiają poprawę bezpieczeństwa oraz wydajności, nie tylko w departamentach odpowiedzialnych za zabezpieczenia i administrację, ale i w całej organizacji.

Za każdym razem, kiedy bit danych jest transmitowany linią „data”, linią „clock” przesyłany jest impuls, który poleca panelowi pobrać próbkę z linii danych i zapisać konkretny bit. Ten przestarzały protokół komunikacyjny jest źle zabezpieczony, a karty magnetyczne można łatwo sklonować. Jego zaletą jest możliwość uaktualnienia uwierzytelnień i wymiany czytników bez konieczności przeprowadzania gruntownej modernizacji całego wewnętrznego systemu kontrolerów i oprogramowania.

WIEGAND

Ponad 90% zainstalowanych obecnie systemów KD używa protokołu Wieganda, co czyni go najpopularniejszym interfejsem komunikacyjnym wykorzystywanym przez urządzenia kontroli dostępu do przesyłania informacji z czytnika kart do kontrolera (centrali). Fakt, że protokół Wieganda pozostaje najpowszechniej stosowanym rozwiązaniem, oznacza, że wszelkie odkry-

LUKI I SŁABOŚCI STARSZYCH SYSTEMÓW

Na początku lat 80., kiedy coraz więcej firm decydowało się porzucić tradycyjne zamki na klucz na rzecz bardziej scentralizowanego rozwiązania, dyrektorzy ds. bezpieczeństwa (CSO1) poszukiwali sposobów na zabezpieczanie budynków przed zewnętrznymi zagrożeniami. Powszechnie implementowano protokoły Clock-and-Data i Wieganda, które stały się de facto standardem w branży, gdyż umożliwiały interoperacyjność pomiędzy czytnikami kontroli dostępu i kontrolerami (centralami). Standardy te zostały ujęty w oficjalne ramy i zatwierdzone przez Security Industry Association (SIA) w latach 90. ubiegłego wieku.

CLOCK-AND-DATA

Dla czytników kart z paskiem magnetycznym wprowadzono interfejs Clock-and-Data, który wykorzystuje dwa przewody aktywne – „clock” (zegar) oraz „data” (dane). Linia danych ma za zadanie przesyłać do panelu dane w postaci binarnej, podczas gdy linia zegara informuje panel, kiedy ma on próbkować linię danych.

1

CSO – ang. Chief Security Officer.

2/2019

39

SEC & INDUSTRY Czy Twoim zdaniem z użyciem protokołu Wieganda wiążą się jakieś zagrożenia dla bezpieczeństwa?

39%

36%

25%

Tak, dobrze zdaję sobie sprawę z istniejących niebezpieczeństw

Słyszałem o jakichś zagrożeniach

Nie, nic mi nie wiadomo o takim ryzyku

wane luki w jego zabezpieczeniach stanowią poważne ryzyko dla bezpieczeństwa transmitowanych danych.

Standard Wieganda był projektowany dla innych realiów technologicznych i nie jest w stanie sprostać współczesnym wymaganiom w zakresie bezpieczeństwa ani dotrzymać kroku coraz bardziej skomplikowanym współczesnym zagrożeniom. Korzystanie z interfejsów Wieganda oznacza dla organizacji dodatkowe problemy, ponieważ protokół ten nie za-

Czytnik

Kontroler (centrala) SKD

40

pewnia zabezpieczeń kluczowych dla nowoczesnych systemów kontroli dostępu – ma ograniczony zasięg przewodów, jest nieszyfrowany i operacyjnie niewydajny, jako że nie umożliwia kontrolerom komunikacji z czytnikami w celu instalacji nowej wersji oprogramowania sprzętowego, zmiany konfiguracji i stanu, jak również przeprowadzenia innych ważnych czynności aktualizacyjnych.

Pomimo popularności interfejsu Wieganda jego wady są znane większości użytkowników. W ankiecie przeprowadzonej przez HID Global wśród informatyków, administratorów budynków i dyrektorów ds. bezpieczeństwa 39% respondentów stwierdziło, że są w pełni świadomi, a 36%, że są w pewnym stopniu świadomi zagrożeń związanych z protokołem Wieganda, chociaż wciąż go wykorzystują. Jedynie 25% przepytanych nie zdawało sobie sprawy z żadnego ryzyka dla bezpieczeństwa.

SŁABE OGNIWA

Te wczesne systemy KD mają kilka słabości, w tym brak szyfrowania protokołu mogącego chronić przed atakami typu „man in the middle”, i zagrożenia dla bezpieczeństwa na linii czytnik–kontroler. Poza tym modernizacja instalacji współpracującej z przestarzałym systemem jest skomplikowana dla integratorów i kosztowna dla organizacji, ponieważ większość czytników wymaga dedykowanych połączeń bezpośrednich. Rozbudowane okablowanie przy projektach wielkoskalowych skutkuje wysokimi – a czasem wręcz zaporowymi – kosztami instalacji SKD. Słabości zidentyfikowane w interfejsach Clock-andData i Wieganda skłoniły branżę do implementacji nowego protokołu, który zwiększyłby bezpieczeństwo przesyłania krytycznych danych.

Wczesne systemy kontroli dostępu mają kilka słabości, w tym brak szyfrowania protokołu mogącego chronić przed atakami typu „man in the middle”, i są podatne na zagrożenia bezpieczeństwa na linii czytnik–kontroler.

SEC&AS

SYSTEMY KONTROLI DOSTĘPU

NADCHODZI OSDP: NOWY, OTWARTY STANDARD DLA ZWIĘKSZONEGO BEZPIECZEŃSTWA

Branża zabezpieczeń, świadoma wad i luk interfejsu Wieganda oraz innych przestarzałych rozwiązań, podjęła wysiłek stworzenia nowego standardu w celu ulepszenia protokołów komunikacyjnych i ochrony krytycznych danych gromadzonych przez SKD. Efektem tej pracy jest protokół OSDP, standard komunikacji kontroli dostępu po raz pierwszy opracowany przez Mercury Security i HID Global w 2008 r., a następnie uwolniony od ochrony patentowej i nieodpłatnie przekazany Security Industry Association (SIA), w celu stworzenia bezpiecznego standardu, który poprawi interoperacyjność między urządzeniami kontroli dostępu i zabezpieczeń.

PO CO WDRAŻAĆ STANDARD OSDP?

Powszechnie wiadomo, że dzisiejsze organizacje cenią sobie interoperacyjność systemów – szczególnie gdy chodzi o bezpieczeństwo. Nadejście sieciowych urządzeń IP, takich jak w systemach dozoru wizyjnego i kontroli dostępu, otworzyło nowe możliwości, lecz także przyniosło ze sobą nowe wyzwania. Kluczowym czynnikiem w zapobieganiu włamaniom stała się ochrona danych gromadzonych przez ten nowoczesny sprzęt. OSDP to jedyny protokół, który jest bezpieczny i otwarty dla komunikacji pomiędzy czytnikami i kontrolerami, a jednocześnie szeroko wspierany przez czołowych producentów sprzętu do SKD.

Czym jest OSDP: Standard komunikacji w systemach kontroli dostępu opracowany w 2008 r., aby poprawić bezpieczeństwo i interoperacyjność pomiędzy urządzeniami kontroli dostępu i zabezpieczeń.

2/2019

OSDP to jeden ze stale ewoluujących, „żywych” standardów, które upraszczają projektowanie i produkcję podłączonych do niego urządzeń. Czyni go to bezpieczniejszym, solidniejszym i bardziej przyszłościowym rozwiązaniem, zawiadującym pracą systemów kontroli dostępu.

Tym niemniej istnieje wyraźna potrzeba edukacji i zwiększania świadomości na temat wad protokołu Wieganda i zalet zastąpienia go standardem OSDP. W niedawnej ankiecie przeprowadzonej przez HID Global okazało się, że niewiedza pośród użytkowników, których organizacje nie korzystały z urządzeń z obsługą OSDP, jest wysoka – 80% respondentów stwierdziło, że nigdy wcześniej nie słyszeli o OSDP, podczas gdy 20% słyszało, lecz wybrało system wykorzystujący inny protokół.

Sytuacja jednak powoli zmienia się na lepsze. Spośród respondentów świadomych istnienia OSDP 33% planuje wymianę swojego starego sprzętu i/lub instalację urządzeń z obsługą OSDP (45% przepytanych nie potrafiło udzielić odpowiedzi na to pytanie, a tylko 22% stwierdziło, że nie ma takich planów).

Czy słyszałeś/-aś o szyfrowanym protokole OSDP?

80%

Nie, nigdy

Czy Twoja organizacja planuje instalację urządzeń z obsługą OSDP?

45% 33% Tak

Nie wiem

22% Nie

80% respondentów stwierdziło, że nigdy wcześniej nie słyszało o OSDP, podczas gdy 20% słyszało, lecz wybrało system wykorzystujący inny protokół.

41

SEC & INDUSTRY LICZNE KORZYŚCI PŁYNĄCE Z OSDP

Zwiększone bezpieczeństwo Implementacja standardu OSDP owocuje zwiększeniem poziomu bezpieczeństwa, ponieważ OSDP z SCP (ang. Secure Channel Protocol) wspiera szyfrowanie AES-128, wymagane przez amerykańskie aplikacje rządowe. Co więcej, OSDP stale monitoruje przewody, chroniąc je przed ingerencją z zewnątrz i eliminując próby zgadywania hasła, jako że szyfrowanie i uwierzytelnienie są predefiniowane. OSDP pomaga bronić się przed atakami typu „man in the middle”, podczas których osoba niepożądana używa specjalnych narzędzi, by spenetrować i wpłynąć na komunikację między czytnikiem a kontrolerem, w celu uzyskania dostępu do ochranianego miejsca.

Komunikacja dwukierunkowa Standard OSDP obsługuje dwukierunkową komunikację między urządzeniami. Wczesne protokoły, takie jak Wiegand, były jednokierunkowe, tzn. zewnętrzne czytniki kart przesyłały informacje tylko w jedną stronę – do centralnej platformy kontroli dostępu. Wprowadzając komunikację dwukierunkową, OSDP dokonał rewolucji w możliwościach gromadzenia, współdzielenia i wykorzystywania danych. Teraz nie tylko czytnik może „mówić” do centrali zarządzającej, ale też system może „rozmawiać” z czytnikami. Ta dwustronna komunikacja ma szereg zalet, np.: konfigurację czytnika można określić w oprogramowaniu SKD i przesłać do czytnika poprzez kontroler; ciągłe monitorowanie statusu czytnika i możliwość wysyłania zapytań; detekcję i informację o awariach lub próbach ingerencji bez konieczności fizycznej inspekcji czytnika; zaawansowane interfejsy użytkownika, w tym możliwość wyświetlania przez czytnik wiadomości powitalnych i poleceń tekstowych.

Otwarty i interoperacyjny Otwarte protokoły oferują użytkownikowi wiele zalet, m.in. elastyczność rozwiązań w miarę jak do systemu podłączane są kolejne urządzenia peryferyjne – niekoniecznie od tego samego producenta. OSDP wspiera seryjne interfejsy point-to-point oraz może wspierać komunikację IP, umożliwiając poprawę funkcjonalności systemów za pomocą dodatkowych narzędzi, aby dostosować je do zmieniających się potrzeb i nowo odkrywanych zagrożeń. Otwarta natura OSDP daje organizacjom szanse na wprowadzenie nowych technologii, które będą jeszcze lepiej chronić przychodzące i wychodzące dane gromadzone przez system kontroli dostępu. Dzięki temu firmy mogą zachować inicjatywę w zakresie ochrony bezpieczeństwa swoich pracowników, gości i aktywów.

silaniem do czytnika doprowadza się przewód czterożyłowy (w przypadku czytników komunikujących się za pośrednictwem interfejsu Wieganda potrzeba od 6 do nawet 10–11 żył), umożliwiając wielopunktową instalację, nadzorowane połączenia informujące o ewentualnych awariach czytników i skalowalność pozwalającą na podłączenie większej liczby urządzeń magistralowych. Wielopunktowość oznacza, że jedna dwużyłowa magistrala może zostać użyta do stworzenia układu łańcuchowego, w którym wiele czytników będzie połączonych z pojedynczym kontrolerem, zastępując konieczność bezpośredniego podłączania czytników do kontrolera za pomocą układu gwiazdowego. Wykorzystując transmisję zgodną ze standardem RS-485, OSDP pozwala na uzyskanie nawet 10 razy większej odległości między czytnikiem a kontrolerem niż Wiegand. Obniżenie wydatków na instalację okablowania ma bezpośrednie przełożenie na niższy koszt implementacji dla wbudowanych urzą-

Dwukierunkowa komunikacja OSDP pomiędzy systemem zarządzania bezpieczeństwem a czytnikami

Czytnik

Czytnik

System Zarządzania Bezpieczeństwem (Centrala)

Niższe koszty instalacji W przypadku transmisji szeregowej standard OSDP wykorzystuje dwużyłową magistralę – czyli razem z za42

SEC&AS

SYSTEMY KONTROLI DOSTĘPU dzeń i oznacza czysty zysk dla firmy. Korzyść odnosi także instalator, który musi poświęcić znacznie mniej czasu na położenie kabli i może szybciej ukończyć dany projekt. Jaskrawym przykładem przewagi układu magistralowego jest sytuacja, w której przejście jest kontrolowane z obu stron, czyli wykorzystuje dwa czytniki. W przypadku systemu magistralowego wystarczy do czytników poprowadzić jeden przewód czterożyłowy. Dotychczas, w przypadku wykorzystywania standardu Wieganda, były to dwa przewody co najmniej sześciożyłowe.

Przyjazny użytkownikowi OSDP jest niezwykle przyjazny w obsłudze i zapewnia posiadaczom kart audiowizualny feedback w postaci kolorowych światełek, sygnałów dźwiękowych i możliwości wyświetlania informacji tekstowych na ekranie czytnika. Administratorzy zabezpieczeń odkryją, że zarządzanie i eksploatacja czytników z zaimplementowanym standardem OSDP są bardzo wygodne, z uwagi na fakt, iż można je konfigurować zdalnie. Czytniki „podejrzane” o nieprawidłowe działanie mogą być sprawdzone z poziomu centrali, bez potrzeby przeprowadzania manualnej diagnostyki urządzenia na miejscu – tym samym oszczędzając czas i redukując koszty obsługi.

Nieograniczone możliwości ulepszenia Standard OSDP wspiera aplikacje zaawansowanej technologii smartcard, w tym PKI/FICAM i biometrykę oraz inne ulepszone protokoły uwierzytelnienia używane w aplikacjach wymagających zgodności z FIPS (ang. Federal Information Processing Standards) i interaktywnych opcji terminala, które mogą być rozwijane i unowocześniane.

OSDP W PRAKTYCE

Nasza ankieta wskazuje, że zdaniem organizacji rozważających wdrożenie standardu OSDP szeroki wachlarz potencjalnych korzyści przeważa nad kosztami modernizacji systemu. Aż 85% przepytanych zgadza się (44% zdecydowanie), że wykorzystanie urządzeń OSDP miało pozytywny wpływ na ich doświadczenia w zakresie kontroli dostępu.

Respondenci, którzy wdrożyli OSDP w swoich organizacjach, potwierdzają, że przynosi im to konkretne

korzyści, takie jak: zwiększone bezpieczeństwo (70%), wygoda zarządzania (45%), lepsza funkcjonalność (43%) i większa elastyczność z dużą liczbą opcji (27%).

Z jednej więc strony zwiększone bezpieczeństwo protokołu OSDP pomaga organizacjom lepiej chronić się przed atakami, a z drugiej strony jest to standard wydajny i łatwy w obsłudze, co z pewnością doceni personel odpowiedzialny za zarządzanie infrastrukturą zabezpieczeń. Interoperacyjne cechy OSDP zapewniają klientom możliwość używania systemów pochodzących od różnych producentów, co jest obecnie niezwykle istotne w branży, gdyż dyrektorzy ds. bezpieczeństwa poszukują na rynku jak najskuteczniejszych rozwiązań umożliwiających ochronę krytycznych danych przesyłanych różnymi kanałami.

Czy zgadzasz się z następującym stwierdzeniem: „Wykorzystanie urządzeń OSDP miało pozytywny wpływ na nasze doświadczenia w zakresie kontroli dostępu w naszej organizacji”?

44%

41%

15%

0%

Zdecydowanie tak

Tak

Raczej tak

Nie

2/2019

43

SEC & INDUSTRY W obiektach składających się z kilku odrębnych budynków, jak np. kampusy uniwersyteckie lub szpitale, dodawanie nowych czytników Wieganda wiąże się z koniecznością kładzenia dodatkowych kabli, co jest drogie i czasochłonne. Standard OSDP ma zdecydowaną przewagę na tym polu dzięki uproszczonemu procesowi instalacji i otwartej funkcjonalności. Podłączanie nowych, bogatych w funkcje czytników do systemu jest tańsze i łatwiejsze, a co również istotne – w przypadku wdrożenia nowszych technologicznie rozwiązań kontroli dostępu nie ma potrzeby przeprowadzania kosztownej wymiany wszystkich urządzeń.

Użytkownicy „przesiadający się” na standard OSDP dostrzegają również plusy związane z obsługą i eksploatacją, ponieważ OSPD daje im możliwość stałego monitorowania działania systemu oraz zdalnej konfiguracji i aktualizacji czytników. Rekonfiguracja

Czy zgadzasz się z następującym stwierdzeniem: „Wykorzystanie urządzeń OSDP miało pozytywny wpływ na nasze doświadczenia w zakresie kontroli dostępu w naszej organizacji”?

70% 45% 43% 32% 27%

23% 44

Zwiększone bezpieczeństwo

Wygoda zarządzania

czytników (np. zmiana klucza lub kolorów diod) może być przeprowadzona zdalnie. Z kolei dla integratorów wdrażających OSDP dodatkową korzyścią jest popularyzacja wiedzy na temat otwartych standardów, co może im ułatwić w przyszłości zdobywanie kolejnych klientów i pozyskiwanie nowych zleceń.

PRZYSZŁOŚĆ OSDP

Lepsza funkcjonalność

Łatwość instalacji

Większa elastyczność z dużą liczbą opcji

Integracja z innymi systemami

Postęp technologiczny w dostarczaniu i ochronie danych związanych z kontrolą dostępu od 10 lat przyciąga coraz więcej uwagi, w miarę jak standard OSDP staje się coraz częściej implementowany przez użytkowników poszukujących bezpieczeństwa, wydajności i wygody. „Cieszy nas fakt, że coraz więcej podmiotów wdraża standard OSDP, jednak nie można zaprzestać edukacji i informowania, by pomóc organizacjom osiągnąć jak największy zysk z inwestycji w SKD. Dzięki OSDP coraz więcej firm może mieć pewność, że ich inwestycje w bezpieczeństwo są przyszłościowe i będą coraz lepiej chronić ludzi i aktywa w nadchodzących dekadach” – powiedział Brandon Arcement, dyrektor ds. marketingu produktów w HID Global.

Liderzy branży bezpieczeństwa, jak HID Global, odegrali kluczową rolę w opracowaniu i rozwoju tych standardów, starając się dostarczyć klientom rozwiązania z zakresu kontroli dostępu, które zapewnią im najwyższy poziom zabezpieczeń przed zagrożeniami z zewnątrz.

SEC&AS

terminy kursów Ośrodka Szkoleniowego Polskiej Izby Systemów Alarmowych

KURS PRACOWNIKA ZABEZPIECZENIA TECHNICZNEGO INSTALOWANIE I KONSERWACJA SYSTEMÓW ZABEZPIECZEŃ TECHNICZNYCH STOPNI 1–4/KLAS SA1-SA4/NO termin:

KURS PRACO WNIKA ZABEZPIECZ ENIA TECHNICZNE GO PROJEKTOW AN ZABEZPIECZE IE SYSTEMÓW Ń TECHNICZN YCH STOPNI 1–4/ NO termin:

10–14 czerwca 2019 r.

13–18 maja

2019 r.

INWESTORÓW I ADMINISTRATORÓ W SYSTEMÓW ZABEZPIECZEŃ TECHNICZNYCH

termin:

KURS

ANIE SYSTEMÓW KOSZTORYSOW TECHNICZNYCH ZABEZPIECZEŃ termin:

19 21–22 maja 20

termin:

27–31 maja 2019 r.

CJA, KONSERWACJA MONTAŻ, EKSPLOATA EŃ I ŚRODKÓW DZ ZĄ I NAPRAWA UR ZPIECZENIA ORAZ BE ZA GO NE ICZ AN MECH IE W MIEJSCACH AN ER WI AWARYJNE OT WA ZAINSTALO NIA

II półrocze 2019 r.

KURS

KURS

KURS PRACOWNIKA ZABEZPIECZENIA TECHNICZNEGO

r.

WYMAGANIA PRAWNO-NORM ATY WNE W ZAKRESIE SZACOWANIA RYZ YKA, PROJEKTOWANIA I INSTALOWAN IA SYSTEMÓW ZABEZPIECZEŃ TECH NICZNYCH STOPNI 1-4/NO termin:

Termin do uzgodnienia z OS PISA

KURS

KURS TV OWE CC Ł Y DOZOR Ó SYSTEM UJĄCE PROTOK YST WYKORZ NETOWY (IP) INTER IZ JI SMISJI W DO TRAN termin:

19 rwca 20 4–6 cze

r.

KURS

ZEWNĘTR

ZNE SYST

EMY ZABE

ZPIECZEŃ

termin:

25–26 cz erwca 20

19 r.

KURS

KURS INTEGRAC JA SYSTEMÓW ZA BEZPIECZEŃ.

UWARUNKOW ANIA I PROCE SY termin:

21–22 maja

2019 r.

STOSOWANIA PRAKTYCZNE ASPEKT Y RONNEJ OB Y WYMAGAŃ NORM WANIA KTO OJE PR ACH CES RO W P ÓW TEM SYS IA AN I INSTALOW ICZNYCH ZABEZPIECZEŃ TECHN termin:

II półrocze 2019 r.

U EGO SYSTEM WEWNĘTRZN ŃST WEM A R O YT D AU IA BEZPIECZE ZARZĄDZAN /IEC 27001 ZBI) WG ISO (S JI INFORMAC termin:

nienia

zgod Termin do u z OS PISA

KURS MONITOROWANIE SYGNAŁÓW ALARMO WYCH. WYMAGANIA I DOBRE PRAKTYKI termin:

11–12 czerwca 2019

Z pełną ofertą szkoleniową można zapoznać się na stronie www.pisa.org.pl – Zakładka Ośrodek Szkoleniowy.

Szczegółowe informacje można uzyskać w OS PISA tel. 22 620 45 57, e-mail: ospisa@pisa.org.pl

r.

SEC & EDU

PSYCHOLOGICZNE I TECHNICZNE ASPEKTY

STANOWISKA OPERATORA DOZORU WIZYJNEGO Część 2: Percepcja i uwaga w pracy obserwatora Cezary MECWALDOWSKI, Robert POKLEK

A

nalizując pracę obserwatora pod kątem psychologicznych mechanizmów zaangażowanych w proces stałej obserwacji, należy omówić (oprócz procesów wrażeń i spostrzeżeń opisanych w części 11) procesy percepcyjne, ze szczególnym uwzględnieniem procesów uwagi. O ile przetwarzanie bodźców na poziomie sensorycznym uzależnione jest od predyspozycji psychofizjologicznych człowieka (progów wrażliwości sensorycznej), o tyle niektóre procesy przetwarzania percepcyjnego i uwagi podlegają częściowej modyfikacji i mogą być uzależnione od procesów uczenia się i treningu.

Percepcja, czyli przetwarzanie wrażeń w spostrzeżenia, obejmuje dwa rodzaje procesów, tzw. procesy przetwarzania odgórnego i przetwarzania oddolnego.

Procesy te zachodzą jednocześnie i wiążą się z procesem kierowania uwagą obserwatora. Przetwarzanie odgórne to analiza percepcyjna skupiająca się na poszukiwaniu przez obserwatora bodźców i reagowaniu na nie na podstawie istniejących w jego umyśle oczekiwań, wspomnień, pojęć i innych czynników poznawczych.

W interpretacji obiektu czy zdarzenia na podstawie przetwarzania odgórnego istotną rolę odgrywają cele, wcześniejsze doświadczenia, oczekiwania, motywacja osoby spostrzegającej, a przede wszystkim procesy pa1

46

SEC&AS, nr 1/2019, s. 47–51.

mięciowe. Rozpoznanie interesującego bodźca polega na porównaniu spostrzeganego przedmiotu z reprezentacją pamięciową lub wyobrażeniową obrazu istniejącą w umyśle2. Żeby właściwie ocenić bodziec pod kątem spełniania założonego kryterium (np. zachowania odbiegające od normy), obserwator musi znać charakterystyki tego bodźca (doświadczyć ich wcześniej) lub poznać je (np. w trakcie szkolenia). Ponadto obserwator częściej reaguje na bodźce zgodne z przyjętymi przez niego odgórnymi założeniami obecnymi w umyśle, a pomija te, które nie spełniają tych założeń. Wpływ kontekstu i oczekiwań na percepcję w psychologii nazywa się nastawieniem percepcyjnym. Nastawienie to wytwarza się wraz z przyjętym celem obserwacji i polega na zwiększeniu dostępności jednej kategorii bodźców, a hamowaniu innych kategorii3. W praktyce może to oznaczać, że poinformowanie obserwatora systemu dozoru wizyjnego o konieczności zwrócenia szczególnej uwagi na konkretny obiekt lub zachowania jednego człowieka przebywającego wśród innych osób może 2 A. Falkowski, T, Maruszewski, E. Nęcka: Procesy poznawcze, [w:] J. Strelau, D. Doliński (red): Psychologia akademicka.

Podręcznik, Tom 1. Warszawa 2010, s. 361.

3 A. Kolańczyk: Uwaga ekstensywna. Model ekstensywności vs. intensywności uwagi. „Studia Psychologiczne”, t. 49, z. 3/2011, s. 8.

SEC&AS

OPERATORZY SYSTEMÓW DOZORU WIZYJNEGO ▌ Tabela 1. Etapy postrzegania w zależności od normatywnej wielkości bodźca

Wysokość obiektu w pojedynczym obrazie na monitorze wg PN-EN 62676-4 dla danej rozdzielczości 720p wyświetlanego obrazu

Co widzi operator systemu dozoru wizyjnego (obserwator, „monitorowy” itp.)? Jaki jest przebieg operacji umysłowych u operatora?

Monitorowanie (ang. Monitor)

Monitorowanie obiektu 5%

Detekcja (ang. Detect)

Detekcja obiektu 10%

Zaobserwowanie ruchów obiektów, osób, zwierząt.

Uwaga uaktywnia się na zasadzie odruchu orientacyjnego, jako reakcja na zmiany cech bodźca. Skupienie obejmuje obiekt zwracający uwagę swoją nietypowością lub intensywnością (odbiega od reszty bodźców).

Obserwacja (ang. Observe)

Obserwacja obiektu 15%

Świadome skierowanie uwagi przez obserwatora w celu oceny, co robi osoba, aby uruchomić dalsze procesy myślowe.

W procesach poznawczych następuje powiązanie zarejestrowanych obrazów na poziomie receptorowym z obecnym w umyśle doświadczeniem lub nastawieniem, czyli spostrzeganie.

Rozpoznanie (ang. Recognise)

Rozpoznanie 30%

Rozpoznanie znanego obiektu, znanej osoby, zwierzęcia, pojazdu.

Podobnie jak w poprzedniej operacji, następuje odwołanie się do doświadczenia i porównanie docierającego bodźca z określonym kryterium, celem stwierdzenia zgodności obrazu z wzorcem umysłowym.

Identyfikacja (ang. Identify)

Identyfikacja obiektu 60%

Rozpoznanie obiektu nieznanego, zidentyfikowanie osoby, procesy pobudzające gotowość obserwatora, że coś może się wydarzyć.

Następuje wzmożenie procesu uwagi, skupienie na określonym bodźcu i pomijanie innych bodźców, oczekiwanie na dalszy przebieg zdarzenia celem uruchomienia odpowiedniej reakcji (alarm lub odstąpienie od działań).

Inspekcja obiektu 250%

Gruntowne przyjrzenie się twarzy, mimice osoby, subtelnym niewerbalnym gestom, drobnym przedmiotom.

Procesom poznawczym związanym ze spostrzeganiem towarzyszy obróbka intelektualna docierających obrazów, wyodrębnianie subtelnych sygnałów i ich interpretacja pod kątem antycypacji dalszych zdarzeń, aby zareagować, zanim nastąpi niepożądane zachowanie obiektu.

Inspekcja (ang. Inspect)

Obserwator widzi obiekty w scenie.

W procesach poznawczych dominują wrażenia, uwaga jest rozproszona na całym obrazie.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie PN-EN 62676-4.

poskutkować mimowolnym ignorowaniem przez niego innych obiektów lub zachowań innych osób.

Z kolei przetwarzanie oddolne ma zewnętrzny charakter, gdyż uzależnione jest od napływających bodźców, a nie treści znajdujących się w umyśle. Ten rodzaj przetwarzania uzależniony jest od właściwości bodźca i mózgowych mechanizmów poznawczych (transdukcji, progów wrażliwości, detekcji cech, scalania, adaptacji sensorycznej). Obserwacja obrazów na monitorach na zasadzie ogólnej kontroli (np. obserwacja terenu) bez sprecyzowania dokładnych wskazań odbywa się na poziomie przetwarzania oddolnego – obserwator nie wyszukuje bodźców, tylko reaguje na te, które się pojawią w polu widzenia. Jak wspomniano, obydwa procesy mogą odbywać się jednocześnie4.

W tabeli 1 do podanych w normie PN-EN 62676-45 wielkości obiektu w obrazie załączono opis towarzyszących im etapów postrzegania. Przy projektowaniu stanowiska operatora/obserwatora systemu dozoru wizyjnego należy uwzględnić następujące parametry: optyczne wzroku operatora (opisane w części 1), P.G. Zimbardo, R.L. Johnson, V. McCann: Psychologia. Kluczowe koncepcje. Część 3. Warszawa 2010, s. 67.

4

PN-EN 62676-4:2015 Systemy dozorowe CCTV stosowane w zabezpieczeniach. Część 4: Wytyczne stosowania.

5

2/2019

zastosowanie normatywnych odległości obserwacji od danej wielkości monitora, zastosowanie określonej rozdzielczości wyświetlanego obrazu, dla normatywnych parametrów postrzegania, np. podanych w tabeli 1, ergonomię obserwacji (opisane w części 1, np. z ISO 110646).

Te parametry zawarte są przede wszystkim w PN-EN 62676-4 (tabele 2, 3 i 5). Nieuwzględnienie powyższych może spowodować, że parametry obrazu związane bezpośrednio z etapami percepcji nie zostaną zachowane. Oznacza to, że mimo zastosowania urządzeń o wysokich parametrach operator może nie dostrzec zdarzenia.

Niemniej należy pamiętać przy projektowaniu systemu dozoru wizyjnego, że podane wielkości obiektu w obrazie, a co za tym idzie – postrzeganie przez operatora, dotyczą pojedynczej sceny, a nie podziału monitora na wiele mniejszych.

Tworząc stanowiska operatora, należy uwzględnić rodzaj obserwowanych scen. Zupełnie inny obraz obserwuje operator systemu dozoru wizyjnego: w monitoringu miejskim, na lotnisku, PN-EN ISO 11064 Ergonomiczne projektowanie centrów sterowania.

6

47

SEC & EDU

▌ Rys. 1. Zastosowanie wzorca z normy PN-EN 62676-4 wielkości obiektu w obserwowanym pojedynczym obrazie (dla rozdzielczości 720p to: 5% monitorowanie, 10% detekcja, 15% obserwacja, 30% rozpoznanie, 60% identyfikacja, 250% inspekcja) przy zachowaniu odległości obserwatora od monitora Źródło: Opracowanie własne za pomocą narzędzia Pelco firmy Schneider Electric.

w kasynie, w zakładzie karnym, tzw. monitorowy, w zakładzie przemysłowym, w obiekcie magazynowym, w wielu innych zastosowaniach systemu dozoru wizyjnego.

Poza kwestią różnych celów obserwacji mamy także aspekty: różnej odległości obserwacji, głębi obrazu, oświetlenia, dynamiki scen itp. Od operatora zintegrowanych systemów zabezpieczeń elektronicznych, który poza obserwacją wykonuje szereg innych czynności, po „monitorowego” w zakładzie karnym, który „stale” dozoruje zachowania osadzonego w celi (tu jego praca przypomina bardziej kontrolera ruchu lotniczego, wpatrzonego w jeden obraz z systemu radarowego). Świadomość różnych scen, obserwowanych obrazów występujących w systemach dozoru wizyjnego, uzmysławia, jak ważne jest właściwe zrozumienie i umiejętność zastosowania wzorca wielkości obiektu z normy PN-EN 62676-4. Na rys. 1 prezentowany jest przykład znaczenia wspomnianego wzorca dla możliwości rozpoznania zdarzenia przez operatora przy zastosowaniu: wybranej rozdzielczości obrazu (np.

720p), wybranej wielkości monitora (np. 19” o rozdzielczości 1280 x 720, o wielkości wyświetlanego piksela 0,328 mm), co przy takich założonych parametrach obserwacji pojedynczego obrazu daje konkretną odległość obserwacji, ok. 1,1 m.

Podążając za podpowiedzią, jaką daje norma PN-EN 62676-4, system dozoru wizyjnego po instala48

cji powinien przejść szereg testów. Biorąc pod uwagę kwestie rozliczalności czynności operatora i odpowiedzialności (również karnej), istotne będą testy parametrów jakościowych wizji oraz reakcji operatora na zdarzenie wg założeń przyjętych po analizie ryzyka w wymaganiach operacyjnych (wymaganiach użytkowych). Wspomniana norma w swoich załącznikach podaje przykłady takich testów.

W przypadku realizacji zadań obserwacji wielu monitorów, z których część przeznaczona jest do stałej obserwacji zachowania (nastawienie percepcyjne), a część do bieżącej kontroli bez sprecyzowanego celu (oczekiwanie na bodziec), mamy jednocześnie do czynienia z odgórnym przetwarzaniem wrażeń (kontrola zachowania) i oddolnym przetwarzaniem wrażeń (obserwacja terenu). Należy podkreślić, że na rodzaj przetwarzania percepcyjnego mają wpływ kontekst i okoliczności obserwacji. Przykładowo, obrazy z monitora, na których znajduje się teren obiektu i przejścia między budynkami, w porze nocnej będą analizowane poznawczo poprzez mechanizm przetwarzania oddolnego (wzbudzanie czujności tylko gdy w rejonie obserwacji pojawi się osoba), ale już o określonej godzinie, w czasie przychodzenia pracowników do pracy, będą analizowane z odpowiednim nastawieniem percepcyjnym, związanym z oczekiwaniem na określone sytuacje (identyfikacja pojawiających się osób i otwarcie im przejść).

Na przebieg procesów percepcyjnych wpływ ma proces uwagi, czyli koncentracji poznawczej podmiotu na: określonym obiekcie (np. człowiek), zdarzeniu SEC&AS

OPERATORZY SYSTEMÓW DOZORU WIZYJNEGO

(np. zachowania innych), zjawisku (np. zmiany otoczenia) lub innym procesie psychicznym (np. własne emocje). Uwaga może mieć dwojaki charakter – dowolny (świadoma koncentracja) lub mimowolny (nieświadoma reakcja na bodziec). Uwaga dowolna towarzyszy czynnościom zamierzonym, świadomie ukierunkowanym na określony obiekt. Jest ona uwarunkowana wystąpieniem motywacji do działania z powodu konieczności (np. obowiązek realizacji zadania) lub chęci (np. ciekawość, zainteresowanie), może zatem być uzależniona od poziomu wytrenowania i doświadczenia obserwatora. Z kolei uwaga mimowolna wzbudzana jest pojawieniem się w polu percepcji bodźca o dużej intensywności lub bodźca istotnego z punktu widzenia obserwatora. W psychologii mimowolną reakcję kierowania uwagi na pojawiający się silny bodziec nazywa się odruchem orientacyjnym.

Po jego wystąpieniu organizm ukierunkowuje receptor na źródło bodźca i przejawia wzmożoną gotowość do szybkiego rozpoznania jego właściwości i znaczenia.

W trakcie trwania tej reakcji następuje hamowanie uwagi dowolnej skoncentrowanej na dotychczasowych czynnościach, aż do momentu zidentyfikowania sytuacji, która wzbudziła odruch orientacyjny, aby ponownie przejść do dowolnego kierowania uwagą7.

Realizacja zadania w postaci obserwacji monitorów i odpowiedniej reakcji wymaga świadomego skierowania strumienia uwagi na obrazy oraz

oceny, co one przedstawiają. Jednocześnie pojawienie się nieoczekiwanych bodźców (np. załączenie alarmu) lub zmiana dynamiki dotychczasowych bodźców (nagły ruch w obrazie) mimowolnie kierują uwagę obserwatora na źródło stymulacji, odciągając go na pewien czas od dozorowania (monitorowania) pozostałych obrazów.

Proces uwagi, niezależnie od jej rodzaju (dowolna, mimowolna), można opisać w kategoriach cech uwagi, tj. koncentracja, selektywność, podzielność, trwałość, stałość, przerzutność. Cechy te są zróżnicowane u ludzi i zmieniają się w zależności od okoliczności i kontekstu sytuacyjnego.

Koncentracja, inaczej skupienie czy ogniskowanie, funkcjonuje u człowieka w dwóch wymiarach – pojemności uwagi (zakresu) i intensywności. Zakres uwagi to liczba obiektów, na których człowiek może jednocześnie się skupić w danym momencie. Przy intensywnej koncentracji człowiek może skupić się na 4–6 elementach znajdujących się w jego polu percepcyjnym8. W przypadku większej liczby obiektów, na których człowiek się skupia, uwaga jest bardziej rozproszona. Im wyższa intensywność uwagi (siła skupienia), tym mniejsza liczba elementów, na których w danym momencie człowiek może się skupić. W skrajnych przypadkach uwaga człowieka jest rozproszona do tego stopnia, że nie jest on w stanie skupić się dłużej na żadnym obiekcie. W przypadku obserwacji wielu

C. Matusewicz: Wprowadzenie do psychologii. Warszawa 2006, s. 94–95.

J. Formański: Psychologia. Podręcznik dla szkół medycznych. Warszawa 1998, s. 48.

7

2/2019

8

49

SEC & EDU monitorów i konieczności intensywnego skupiania się na prezentowanych obrazach, obserwator w danej jednostce czasu (np. 3 s) jednocześnie ogarnia strumieniem uwagi wąski wycinek docierających do niego obrazów ze ściany monitorów, np. skupia się tylko na 4 sąsiadujących ze sobą obrazach na jednym monitorze, a pozostałe obrazy są poza zasięgiem jego uwagi. Jeżeli monitor podzielony jest na większą liczbę „klatek”, np. 6 lub 9 obrazów, to nie wszystkie one będą objęte jednoczesną uwagą. Z badań wynika, że skuteczność wykrywania postaci w zatłoczonym centrum miasta dla 4 monitorów wynosi 93%, dla 9 spada do 84%, a w przypadku 16 jest na poziomie tylko 64%9.

Selektywność, inaczej wybiórczość uwagi, to nieświadome lub świadome kierowanie uwagi tylko na niektóre bodźce (osoby, obiekty, zjawiska), a pomijanie innych. Selektywne skupianie się na wybranych bodźcach uzależnione jest albo od specyficznej cechy bodźca wyróżniającej go na tle innych (np. nowy, zaskakujący, intensywny), albo od nastawienia poznawczego obserwatora na wychwytywanie bodźca spełniającego założone kryteria (np. określone zachowanie)10. W przypadku obserwatora systemu dozoru wizyjnego, którego zadanie polega na obserwacji osób i wychwytywaniu ich nietypowych zachowań, część czynności będzie selektywnie pomijana, bez głębszej analizy, ze względu na niespełnianie przez nich kryterium nietypowości. Niestety część z tych pojedynczych zachowań, gdyby była obserwowana dłużej i w całej sekwencji czynnościowej, a nie fragmentarycznie, mogłaby okazać się bardzo istotna i ostatecznie uznana przez obserwatora jako nietypowa. Jednak duża liczba obrazów powoduje, że obserwator widzi tylko fragmenty zachowań, a jeżeli nie zauważy całej sekwencji czynności, to może nie być w stanie powiązać pojedynczych czynności w całość i zinterpretować jako zagrożenie wymagające dokładnego sprawdzenia i szybkiej reakcji. Jednak dzięki szkoleniu, nastawionemu na ekspozycję fragmentów zachowań będących sygnałami zbliżającego się niebezpieczeństwa i ukazywanie ich późniejszych skutków, u uczestników szkolenia może wytworzyć się wyobrażenie zagrożeń, które później ułatwi wczesne wychwytywanie bodźców zagrażających.

Inną cechą uwagi jest jej podzielność, czyli zdolność do obserwowania dwu lub więcej procesów jednocześnie lub jednoczesnego wykonywania kilku zadań. W tym zakresie występują znaczne różnice indywidualne. Są osoby, które bez rozproszenia mogą wykonywać kilka czynności jednocześnie (jeden na poziomie wyższego analizowania i pozostałe na zasadzie wyuczonych psychomotorycznych), ale gdy te czynności angażują inne procesy, np. wzrokowe i ruchowe (np. jazda samochodem, pisanie na maszynie bez odrywania wzroku od tekstu itp.). Zazwyczaj w takich sytuacjach jedna czynność jest na poziomie analizy umysłowej, a pozostałe bardziej zautomatyzowane. Trudno o po P. Wittich: Zdrowy rozsądek dla sztucznej inteligencji. „Systemy Alarmowe”, nr 5/2010, s. 18.

9

10 P. Francuz: Mechanizm uwagi. Przegląd zagadnień w perspektywie psychologicznej i neurofizjologicznej, [w:] J. Brzeziński, S. Kowalik (red.): O różnych sposobach uprawiania psychologii. Poznań 2000, s. 47.

50

dzielność uwagi, gdy występuje szereg bodźców bardzo podobnych do siebie i angażujących tę samą modalność, np. wzrok (nie można z dużą dokładnością obserwować w tym samym momencie dwóch różnych obrazów obok siebie). W takiej sytuacji uwaga jest po kilku sekundach przemieszczana z jednego obrazu na drugi, a odpowiada za to proces przerzutności uwagi. Przerzutność uwagi to zdolność do szybkiego przekierowania strumienia uwagi z jednego obiektu na drugi. Jest to czas potrzebny na ponowną koncentrację na innym obiekcie, tak aby świadomie go obserwować. Czasowe osłabienie przerzutności występuje w postaci chwilowego roztargnienia, czyli niemożności ponownego skupienia się na innym obrazie.

Trwałość uwagi mierzona jest wskaźnikami czasu jej koncentracji niezbędnymi do dokonania wstępnej analizy bodźca. Z badań wynika, że minimalna trwałość wynosi ok. 3 s świadomej koncentracji na obiekcie, aby dostrzec jego zmieniające się właściwości11. Oznacza to, że aby nastąpiła właściwa obserwacja obrazu wyświetlanego na monitorze, to obserwator, żeby dokonać jego rzetelnej oceny i dostrzec jakościowe różnice, musi się skupić na każdym z obrazów min. 3 s. Czas ten jest odpowiednio multiplikowany w zależności od liczby wyświetlanych obrazów na jednym monitorze oraz liczby obserwowanych monitorów. W sytuacji obserwowania ściany monitorów, które zawierają kilka monitorów, a w sumie kilkadziesiąt obrazów, powrót do obserwacji początkowego obrazu może zająć nawet kilka minut. Oczywiście w sytuacji spokojnej, niezakłóconej obserwacji, bez dystraktorów (np. załączająca się sygnalizacja alarmowa) i konieczności wykonywania innych czynności (np. obsługa przejść, potwierdzania zdarzeń, sterowania kamerami itp.). W przypadku zakłóceń czas ponownej koncentracji będzie odpowiednio dłuższy. Ostatnią analizowaną tutaj cechą procesu uwagi jest stałość uwagi, czyli zdolność do koncentracji na jednym przedmiocie lub czynności przez dłuższy czas. Jest ona uzależniona od stanu psychofizycznego, zainteresowań, poziomu zaangażowania, a w przypadku wykonywania zadania służbowego – również od procesów motywacyjnych pracownika. Stałość uwagi obniża się wraz z pojawiającym się zmęczeniem i sennością, zaabsorbowaniem myślami i wewnętrznymi przeżyciami odciągającymi uwagę, złym samopoczuciem itp.

Procesy uwagi odpowiedzialne są przede wszystkim za redukcję nadmiaru informacji płynących z otoczenia, a następnie skupienie się na określonym bodźcu, jego analizie i odpowiedniej reakcji. Na każdym etapie przetwarzania (od receptora, poprzez efektor i analizator) liczba potencjalnie dostępnych informacji wielokrotnie przekracza ograniczone możliwości systemu poznawczego, dlatego redukuje on nadmiar bodźców „na zasadzie lejka”, selektywnie dopuszczając niewielką ilość materiału do dalszej obróbki percepcyjnej, a następnie intelektualnej. Oznacza to, że człowiek odbiera tylko niewielką część wrażeń z napływających do receptora bodźców, dalej spostrzega tylko część wrażeń, nadając im określone znaczenie, przywołuje w pamięci tylko część zakodowanych w niej informacji, uruchamia tylko 11

C. Matusewicz: op. cit., s. 97.

SEC&AS

OPERATORZY SYSTEMÓW DOZORU WIZYJNEGO jeden z wielu możliwych procesów myślowych i wykonuje tylko jedną czynność, jako reakcję na zaobserwowany wycinek skomplikowanej rzeczywistości, którą kreuje jego mózg ze schematów wyuczonych.

W kontekście materiału wizualnego przepełnionego bodźcami płynącymi z ekranów monitoringu kluczowym elementem sukcesu działań podejmowanych przez obserwatora/operatora jest umiejętność szybkiej selekcji informacji niezbędnych do podjęcia prawidłowej decyzji lub działania. Warunkiem koniecznym jest umiejętność ignorowania, także automatycznego, informacji mało ważnych i koncentracja na bodźcach istotnych, wymagających określonej reakcji12. Nabycie odpowiednich doświadczeń umożliwiających kierowanie uwagą, skupianie się na istotnych bodźcach, selektywne wyławianie z szumu informacyjnego bodźców spełniających określone kryteria wymaga intensywnego treningu wyselekcjonowanych wcześniej osób. Proces szkolenia może także wpłynąć na osobowościowe predyspozycje związane z motywacją i zaangażowaniem w realizacje zadania wymagającego włożenia wysiłku w koncentrację uwagi i zachowanie czujności na monotonnych czynnościach obserwacyjnych oraz szybką i właściwą reakcję, zanim nastąpi eskalacja zagrożenia.

Dlatego norma PN-EN 50518-3 pkt 4.3 zawiera stwierdzenie, że nowy operator systemu powinien mieć asystę doświadczonego operatora, zanim samodzielnie podejmie pracę na stanowisku. Norma PN-EN 62676-4 zawiera parametry wielkości obiektu w obrazie w zależności od etapu percepcji, rozdzielczości ekranu i jego odległości od obserwatora, a co najważniejsze – przykłady testów, jakie powinien przejść system dozoru wizyjnego oraz jego operator, zanim rozpocznie się rozliczanie z jakości jego pracy.

Autorzy zwracają uwagę czytelnika na określenie „stałe monitorowanie”. Takie określenie zostało użyte przez ustawodawcę w Kodeksie karnym wykonawczym w 2009 r. odnośnie do dozorowania osadzonych przez „monitoring” (system dozoru wizyjnego).

Ustawodawca stosuje określenie „stałe” bez definicji w kontekście stosowania dozoru wizyjnego, co oznacza „stałe monitorowanie” zachowania osadzonych przez system dozoru wizyjnego: Czy oznacza to, że jest to sygnał wizji i/lub dźwięku nagrywany w trybie ciągłym?

Czy jest to czynność operatora systemu dozoru wizyjnego, którego stanowisko pojawiło się dopiero w 2016 r. („monitorowy”), i określono jego obowiązki polegające na ciągłej obserwacji zachowania osadzonych przez system dozoru wizyjnego?

Należy zadać kolejne pytania: Czy sytuacja, kiedy operator „monitorowy” odbiera telefon, steruje przejściami, weryfikuje alarmy 12 I. Krejtz, K. Krejtz, M. Bielecki: Zastosowanie analizy ruchu oczu w badaniach społecznych. „Psychologia Społeczna”, t. 3, nr 1(6)/2008, s. 73.

2/2019

z systemów zabezpieczeń elektronicznych, może być nazywana „stałym” dozorem osadzonego?

Czy sytuacja, kiedy wzrok operatora „monitorowego” wędruje po wielu odrębnych obrazach, pozwala na stwierdzenie, że realizowany jest „stały” dozór poszczególnych osadzonych?

Powyższe pytania mogą wydawać się „akademickie”, ale w sytuacji, kiedy za zdarzeniem, np. samobójstwem osadzonego, w takiej celi „monitorowanej” stoi odpowiedzialność dyscyplinarna i karna operatorów „monitorowych”, niezbędna jest poważna i merytoryczna odpowiedź na postawione pytania.

Przybliżenie czytelnikom odpowiedzi nastąpi w części trzeciej cyklu artykułów, wraz z parametrami technicznymi stanowiska operatora systemu dozoru wizyjnego wymagającego „stałej” – ciągłej obserwacji, przy założeniu jak najwyższej skuteczności (prewencyjnego) dozoru. W część trzeciej artykułu, podsumowując opisywane w części 1 i 2 parametry psychofizyczne operatora, autorzy poruszą także konsekwencje zapisów i braku jednoznacznej wykładni prawa dotyczącej Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dn. 1 grudnia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe (Dz.U. 1998, nr 148, poz. 973), obowiązujących przepisów, z definicjami sprzed 21 lat.

kpt. mgr inż. Cezary MECWALDOWSKI Wykładowca Zakładu Szkolenia Ochronnego w Centralnym Ośrodku Szkolenia Służby Więziennej w Kaliszu

Od redakcji: Autor jest wykładowcą, zajmującym się szkoleniami zawodowymi i specjalistycznymi z zakresu zabezpieczeń elektronicznych, stosowania urządzeń do kontroli, nowych rozwiązań w dziedzinie systemów alarmowych. Projektant z praktyką zagraniczną.

Absolwent Politechniki Łódzkiej o specjalizacjach: energetyka przemysłowa i informatyka stosowana.

dr Robert POKLEK Psycholog, pedagog, adiunkt na Wydziale Pedagogiczno-Artystycznym w Kaliszu Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Autor książek i artykułów z zakresu psychologii penitencjarnej i szeroko rozumianej penitencjarystyki.

Jego zainteresowania naukowe obejmują psychospołeczne aspekty pracy personelu więziennego.

51

SEC & TECH

SZTUCZNA INTELIGENCJA AI

W URZĄDZENIACH DAHUA

W

wielu sferach otaczającej nas rzeczywistości sztuczna inteligencja (AI) i głębokie uczenie się maszyn (Deep learning) zaczęły odgrywać coraz większą rolę. Oczywiście ma to na celu usprawnienie działań człowieka, eliminowanie jego błędów czy też w niektórych przypadkach zastąpienie go. Nie inaczej jest w systemach dozoru wizyjnego. Sztuczna inteligencja ma na celu wspomóc człowieka w realizacji zadań – umożliwia skrócenie czasu wyszukiwania zdarzeń i usprawnia ich klasyfikowanie, a także minimalizuje liczbę fałszywych alarmów.

W nowych seriach produktów Dahua Technology zastosowała szereg funkcji opartych na algorytmach sztucznej inteligencji, dzięki czemu urządzenia ułatwiają pracę użytkownikom, w tym operatorom systemów CCTV. Nie są to już gadżety rodem z filmów science fiction, lecz realne, dostępne produk52

ty, zgodne z naszym mottem „Future is now – przyszłość jest teraz”.

Produkty z zaawansowaną analityką występują zarówno w rozwiązaniach sieciowych, jak i analogowych.

Wprowadzenie na rynek kamer oraz rejestratorów z serii AI umożliwia użytkownikom dostęp do urządzeń dedykowanych do specjalnych zastosowań.

Rozróżniamy tutaj kilka rodzajów funkcjonalności.

Pierwszą z nich jest rozpoznawanie tablic rejestracyjnych (ANPR1). Funkcja ta pozwala nam na odczyt tablicy rejestracyjnej i porównanie jej z zapisaną w kamerze bazą. W przypadku odczytu zakwalifikowanego jako zgodny z elementem „białej listy” poprzez wyjście przekaźnikowe z kamery otwarty zostaje szlaban lub brama wjazdowa.

W odwrotnym przypadku, czyli skoja ANPR – ang. Automatic Number Plate Recognition.

1

rzenia odczytu z tablicą zapisaną na „czarnej liście”, wzbudzony zostaje alarm.

Analogicznie działa inna funkcja kamer z serii AI, czyli rozpoznawanie twarzy. Do pamięci kamery możemy wgrać bazę zdjęć wzorcowych (nawet do 10 tys.), do których urządzenie to będzie porównywało swoje odczyty, określając procentowo zgodność. Co ciekawe, algorytmy zaimplementowane w kamerze pozwalają wychwytywać osoby o konkretnych cechach zewnętrznych – w określonym wieku, w okularach, z brodą, ale również te zamaskowane. Funkcjonalność ta znakomicie sprawdza się w systemach kontroli dostępu (np. automatycznie otwierając drzwi pracownikom danego przedsiębiorstwa). Pozwala również wykryć obecność osób niepożądanych w danym obiekcie (np. wykrycie złodziei w sklepach), a także umożliwia rozpoznanie nawet kilkunastu osób SEC&AS

SYSTEMY DOZORU WIZYJNEGO obecnych w kadrze. Osobom wpisanym do bazy można przyporządkować szereg opisów (imię, nazwisko, data urodzenia, numer itp.). Nagrania możemy przeszukiwać na kilka sposobów, przeglądając zdjęcia lub wyszukując po danych zapisanych w bazie.

Trzecią funkcją kamer AI jest rozpoznawanie obiektów. Urządzenia tej serii potrafią rozpoznawać rodzaje obiektów i je klasyfikować, np. jako człowieka czy pojazd, a także pod względem cech, m.in. koloru czy rozmiaru. Możemy w ten sposób skrócić czas przeszukiwania nagrania dzięki wyodrębnieniu jedynie konkretnej kategorii obiektów. Funkcja ta pozwala również wyeliminować niektóre fałszywe alarmy, np. poprzez rozpoznanie obiektu jako przechodzące przez strefę zwierzęta czy ruszającą się na wietrze roślinność.

Kolejną funkcją zaliczaną do AI jest zliczanie osób. Dedykowane do tego kamery powinny być montowane w specyficzny sposób (zawieszone pionowo w dół nad przejściem) i wyposażone w 2 obiektywy o różnych ogniskowych (co pozwala na dokładne określenie wzrostu człowieka). Produkty te znajdują zastosowanie w szeroko pojętym marketingu. Przykładowo, w sklepach oprócz liczenia klientów mogą monitorować długość kolejki, a następnie alarmować o konieczności otwarcia kolejnych kas. Urządzenie obserwuje daną scenę w trójwymiarze, więc możemy określić wysokość liczonych obiektów, np. z pominięciem osób poniżej 140 cm, zakwalifikowanych przez system jako dzieci.

Do obsługi opisanych wyżej kamer z serii Artificial Intelligence wystarczą popularne urządzenia z oferty Dahua, czyli lubiane i cenione rejestratory sieciowe (NVR) z serii 5xxx-4KS2. Analityka odbywa się w kamerze, która wysyła do rejestratora potrzebne informacje.

Kolejnymi produktami w portfolio Dahua Technology, wykorzystującymi algorytmy sztucznej inteligencji, są rejestratory NVR serii I – profesjonalnej NVR5xxx-I oraz lite NVR4xxx-I. W przyszłości zastępować one będą poprzednie serie. Potężne procesory w rejestratorach sprawiają, że to właśnie te urządzenia mają ogromny potencjał w wykorzystaniu funkcjo2/2019

nalności związanych ze sztuczną inteligencją, a podłączone mogą być do nich „zwykłe” kamery, niezawierające algorytmów AI. Urządzenia serii profesjonalnej potrafią wykorzystać jednocześnie nawet do 16 kanałów. Możemy również stworzyć w nich 5 baz po 20 tys. zdjęć do rozpoznawania twarzy, co daje nam ogromną liczbę 100 tys.!

Jednocześnie NVR5xxx-I pozwala na odczyt 24 twarzy na sekundę, w 4 kanałach. W serii Lite ograniczone jest to do 8 twarzy na sekundę w 1 kanale, a baza zdjęć może zawierać 30 tys. fotografii. Co ciekawe, źródło obrazu nie ma znaczenia. Równie dobrze możemy zamiast kamery CCTV podłączyć enkoder z dowolnym źródłem wizyjnym (np. zarejestrowane wcześniej nagranie z klasycznego rejestratora). NVR poradzi sobie również i z tym, dzięki czemu otrzymamy interesujące nas informacje, np. tablice rejestracyjne oraz dane na temat pojazdów (kolor, marka, typ).

Wymienione wyżej funkcjonalności stają się niezwykle przydatne w dobie zagrożeń terrorystycznych, szczególnie w obiektach podwyższonego ryzyka, jak np. stadiony, lotniska, dworce, centra handlowe czy szkoły. NVR-y serii I są niezwykle skutecznymi urządzeniami dozoru wizyjnego – zaalarmują nas o zdarzeniach niepożądanych, jak np. wejście do danej strefy osób podejrzanych czy pojawienie się pojazdów o numerach rejestracyjnych znajdujących się na czarnej liście. System może zareagować wyzwoleniem wyjść przekaźnikowych np. w celu wywołania alarmu dźwiękowego lub wysłaniem maila z informacją o zdarzeniu.

Do tej pory systemy wykorzystujące Artificial Intelligence były domeną systemów cyfrowych. A co z istniejącymi systemami analogowymi? Na to również mamy odpowiedź – rejestratory analogowe wysokich rozdzielczości z serii XVRxxxx-I. Na przykład XVR8816S-4KL-I może korzystać z funkcji rozpoznawania twarzy w 4 kanałach analogowych. W istniejących instalacjach w łatwy sposób, wymieniając rejestrator, możemy przejść na system korzystający z algorytmów sztucznej inteligencji. Ponadto w rejestratorach analogowych XVR rozbudowaliśmy funkcję klasycznej detekcji ruchu do inteligentnej SMD (ang. Smart Motion

Detection). Funkcja ta działa podobnie, jak opisane wcześniej rozpoznawanie obiektów przez kamery serii AI – alarmy wywoływane są tylko przez obiekty zaklasyfikowane jako pojazdy i osoby, ale już nie przez warunki atmosferyczne czy też zwierzęta. Pozwala to nie tylko zmniejszyć liczbę fałszywych alarmów, ale również zaoszczędzić mnóstwo czasu przy przeglądaniu materiału z zapisanymi zdarzeniami.

Rejestratory tych serii wzbogacone zostały również o nowe funkcjonalności, takie jak samoadaptujące się do rozdzielczości monitorów wyjścia HDMI czy możliwość wyświetlenia menu na obydwu monitorach. Pozornie to drobiazgi, ale mogą one zdecydowanie ułatwić pracę operatorom. Okazuje się, że mimo powszechnej dostępności urządzeń o rozdzielczości 4K systemy analogowe dzięki swoim ciekawym funkcjonalnościom mogą stawać się konkurencyjne wobec systemów cyfrowych. Mogą być szczególnie atrakcyjną alternatywą, gdy system zbudowany jest na bazie starej instalacji, prowadzonej przewodami koncentrycznymi.

Sztuczna inteligencja już wkrótce będzie obecna w większości dziedzin życia, szczególnie że dostęp do tej technologii jest coraz tańszy i łatwiejszy. Odpowiednio wykorzystana będzie niosła za sobą duże korzyści.

Dlatego producenci chętnie zaczynają umieszczać te algorytmy w swoich produktach. Nie inaczej jest w przypadku urządzeń Dahua Technology. Poprzez wykorzystanie potencjału tkwiącego w zastosowaniu sztucznej inteligencji chcemy pomagać użytkownikom systemów dozoru wizyjnego, w tym także operatorom. Dzięki łatwemu filtrowaniu interesujących ich zdarzeń oraz eliminowaniu fałszywych alarmów ich praca stanie się łatwiejsza i bardziej efektywna. Future is now!

Artykuł firmy Łukasz BISKUPSKI Technical Support Engineer Dahua Technology Poland

53

SEC & TECH

JAK TO WSZYSTKO ZBUDOWAĆ?

Z

abezpieczenie techniczne dużych obiektów jest tematem na tyle złożonym, że bez dobrego planu i schematu działania praktycznie nie sposób prawidłowo zrealizować to zadanie. Nie można patrzeć na dany obiekt tylko przez pryzmat jednego wybranego problemu i w oparciu o niego tworzyć całą koncepcję ochrony.

Równocześnie nie można spoglądać na cały system, zaczynając od wyboru konkretnego produktu i dobudowywać do niego pozostałe elementy koncepcji.

Często brak sprecyzowanych wymagań po stronie użytkownika sprawia, że kryterium cenowe staje się jedynym wymaganiem stawianym przed projektowanym systemem.

Takie podejście to zazwyczaj pewna wymówka przed przygotowaniem bardziej przemyślanej koncepcji. To najczęściej doprowadza do sytuacji, w której stworzony już system nie odpowiada potrzebom oraz nie jest zgodny z tzw. dobrymi praktykami lub obowiązującymi standardami.

BUDOWANIE ETAPAMI

Od czego należy zatem zacząć tworzenie koncepcji systemu zabezpieczenia technicznego?

Po pierwsze trzeba poszukać odpowiedzi na kilka istotnych pytań. Wnioski z tych przemyśleń będą kluczowe na wszystkich kolejnych etapach realizacji projektu. Szczególnie przy dużych systemach etap początkowy może wydawać się zbyt długi, jednak nigdy nie będzie to czas stracony. Jest to dobra inwestycja i na pewno czas poświęcony na dogłębną analizę będzie procentował w przyszłości. Punktem wyjścia jest przeanalizowanie zarówno zagrożeń, do jakich doszło w ostatnim czasie, jak i rozważenie zdarzeń, do jakich może dojść w przyszłości. Musimy jed54

nak pamiętać, że mogą wystąpić nowe, nieprzewidziane sytuacje, z których nie zdajemy sobie obecnie sprawy. Podstawowy, często popełniany błąd to myślenie tylko o tych wydarzeniach, które wcześniej wystąpiły lub które udało nam się zaobserwować. O wielu jednak atakach i zagrożeniach nie wiemy, dopóki nie zaczniemy ich monitorować. Tak jest np. w przypadku ataków w cyberprzestrzeni. Jeśli któregoś z fragmentów naszej sieci i infrastruktury nie monitorujemy w pewnych obszarach, to teoretycznie można zakładać, że określone zagrożenia nie pojawiają się. Jednym z takich nowych zagrożeń są drony nadlatujące nad chroniony obiekt. Świadomość tego zagrożenia często jest znikoma.

Nawet jeśli komuś udało się zaobserwować jakieś pojedyncze ich przeloty nad obiektami, nadal uznaje ten problem za marginalny. Kiedy jednak zostanie uruchomiony na obiekcie specjalistyczny radar, pozwalający na monitorowanie nieba, dopiero wtedy uświadomimy sobie, o jak wielu incydentach nie wiedzieliśmy. Powodem może być właśnie to, że wcześniej obszar ten nie był monitorowany.

Kolejny etap planowania to szacowanie ryzyka, czyli rzetelna ocena tego, które z zagrożeń w momencie wystąpienia są krytyczne dla ciągłości działania obiektu przemysłowego, infrastruktury krytycznej itp. Dodatkowo należy także oszacować prawdopodobieństwo wystąpienia poszczególnych zdarzeń oraz określić, jakimi narzędziami chcemy konkretne zagrożenia eliminować. Często rozwiązaniem, które pozwala na zebranie takich informacji, jest przeprowadzenie rzetelnego audytu bezpieczeństwa na danym obiekcie. Taki audyt pozwala nie tylko zidentyfikować zagrożenia i przeprowadzić analizę ryzyka, ale czę-

sto obejmuje także np. weryfikację istniejących już systemów z analizą, czy możliwe jest ich dalsze wykorzystanie.

Audyt może także zawierać propozycje rozbudowy, modernizacji lub stworzenia nowego systemu w oparciu o założenia funkcjonalne. Zlecenie takiego audytu profesjonalnym podmiotom zewnętrznym pozwala na stworzenie solidnych podwalin do opracowania ostatecznego projektu systemu. Wartością takich audytów jest eksperckie spojrzenie i chłodna ocena problemów przez osobę z zewnątrz.

Nieuniknione jest także określenie ram budżetowych projektu. Każde przedsięwzięcie, prędzej czy później, na pewnym etapie będzie się sprowadzać do kwestii ekonomicznych. To określenie realnych możliwości budżetowych pozwala na zaplanowanie pełnego zakresu projektu, wraz z harmonogramem realizacji poszczególnych jego etapów. Przy ich określaniu należy brać pod uwagę priorytety opisane w ocenie ryzyka. Oprócz kosztów systemu ważna jest również analiza kosztów rozbudowy, użytkowania, konserwacji i serwisowania.

TRENDY

W ostatnim czasie można wyróżnić dwa dość istotne trendy w budowaniu systemów zabezpieczenia technicznego. Wskutek zmian na rynku ochrony z wielu obiektów całkowicie zniknęła lub została ograniczona ochrona fizyczna. Ta zmiana spowodowała znacznie większe wykorzystanie rozwiązań do ochrony perymetrycznej1.

To właśnie detekcja intruza daje przewagę czasową, umożliwiającą szybką i prawidłową reakcję na dane zdarzenie w odpowiednim czasie. Niekiedy Od ang. perimeter – nazywana też ochroną obwodową [przyp. red.].

1

SEC&AS

OCHRONA OBWODOWA wystarczająca jest tylko zdalna reakcja głosowa, a innym razem konieczny jest przyjazd grupy interwencyjnej.

Kolejnymi rozwiązaniami stosowanymi w ochronie perymetrycznej są np. światłowodowe systemy detekcji, które mogą być umieszczane na ogrodzeniu lub zakopywane w ziemi. Taki system pozwala na detekcję osób poruszających się bezpośrednio przy ogrodzeniu oraz wspinających się po nim. Umożliwia również wykrycie prób przecięcia ogrodzenia lub jego unoszenia. Szczególnie istotna jest wysoka czułość tego rozwiązania przy zachowaniu niskiego progu fałszywych alarmów.

W przypadku rozległych obszarów kolejnymi produktami zyskującymi na popularności są te oparte na technologii radarowej. Rozwiązania takie dają wiele możliwości zastosowań.

Mogą być m.in. wykorzystywane do wczesnego wykrywania nadlatujących dronów. Pozwalają także na detekcję osób w strefie perymetrycznej.

Współczesne rozwiązania dają możliwość definiowania precyzyjnych stref

detekcji. Radar jest także pomocny, kiedy intruz znajdzie się już na terenie chronionego obiektu. Daje on możliwość ciągłego śledzenia danego obiektu – przesyła informacje o jego pozycji do obrotowej kamery termowizyjnej.

Dzięki temu operator może przez cały czas śledzić i obserwować intruza na ekranie, co daje mu pełną świadomość sytuacyjną.

Drugim wyraźnym trendem jest duży zwrot w kierunku platform pozwalających na pełną integrację rozwiązań sprzętowych. Platformy typu PSIM pozwalają łączyć nie tylko rozwiązania związane bezpośrednio z ochroną obiektu, a także takie jak np. automatyka budynkowa. Oprogramowanie PSIM dobrej jakości daje inwestorowi praktycznie pełną dowolność w łączeniu na obiekcie różnych technologii pochodzących od różnych producentów.

Dzięki temu nie wiążemy się z jednym dostawcą sprzętu i oferowanym przez niego oprogramowaniem. To właśnie dobrze wykonana integracja i przyjazny interfejs użytkownika wybranego

oprogramowania PSIM decydują o ergonomii zbudowanego rozwiązania i komforcie jego użytkowania.

Trzeba pamiętać, że w kolejnych latach rozwój rozwiązań sprzętowych będzie nadal postępował. Jednak to oprogramowanie będzie rozwijać się najszybciej i to ono będzie różnicować rozwiązania pomiędzy sobą.

To inteligencja zamknięta w algorytmach poszczególnych urządzeń oraz w oprogramowaniu typu PSIM będzie w wyjątkowym stopniu decydowała o ostatecznym kształcie systemu. Porównując dostępne na rynku rozwiązania, coraz mniej istotne będą parametry techniczne urządzeń, często zbliżone do siebie, a dużo ważniejsze będą możliwości oprogramowania.

Artykuł firmy Linc Polska Sp. z o.o. www.linc.pl Autor: Jakub SOBEK

SEC & TECH

GDZIE OCHRONIARZ NIE MOŻE, TAM SIOUXA POŚLE

▌ Czujka wibracyjna SIOUX

N

a hasło „system alarmowy” większość ludzi ma bardzo jednoznaczne skojarzanie: dom lub biuro, szyfrator, czujki, syrena i wyje, jak ktoś się włamuje. System ma ostrzegać i odstraszać, jednym zdaniem: chronić naszą własność. Generalnie jest to prawda, ale jak zwykle diabeł, i sztuka, tkwi w szczegółach.

Możemy sobie wyobrazić sytuację, gdy samo wtargnięcie na teren może generować ogromne straty. Nasz obiekt znajduje się w jakiejś przestrzeni, może więc istnieją sposoby, aby to właśnie ją 56

zabezpieczyć i uniemożliwić intruzowi zbliżenie się do chronionego miejsca.

I tak gładko przeszliśmy od alarmu budynkowego do systemu ochrony perymetrycznej.

Ochraniamy teren wokół newralgicznego obiektu, aby dać patrolowi interwencyjnemu czas na reakcję i neutralizację zagrożenia. Zadanie zabezpieczenia terenu można zrealizować na wiele sposobów i przy wykorzystaniu różnych narzędzi. Najważniejszymi kryteriami wyboru metody zabezpieczenia są: niezawodność,

łatwość obsługi oraz prostota instalacji i serwisowania. Mając na uwadze te warunki, włoski producent CIAS ELETTRONICA ma do zaoferowania wiele rozwiązań. Firma ta od 1974 r. specjalizuje się w ochronie obwodowej obiektów, jest światowym liderem w zakresie systemów opartych na technologii mikrofalowej, a od kilku lat dużą popularnością i zaufaniem cieszy się system do ochrony ogrodzeń – SIOUX. SIOUX jest systemem, który w swoim działaniu wykorzystuje czujniki SEC&AS

SYSTEMY OCHRONY PERYMETRYCZNEJ inercyjne 3D MEMS (ang. microelectromechanical system). Ich zastosowanie pozwala na bardzo precyzyjne wykrywanie drgań i zmian położenia w trzech kierunkach. Wykorzystując zaawansowaną obróbkę sygnałów z czujników i specjalistyczne algorytmy, SIOUX jest w stanie wykrywać próby wspinania na ogrodzenie, próby przecinania oraz przemieszczania ogrodzenia (przesuwanie, przewracanie). System składa się z czujek montowanych na ogrodzeniu w specjalnych obudowach zapewniających odporność na warunki atmosferyczne, przewodów o standardzie patchcordu kategorii 5e oraz sterownika analizującego sygnały w czasie rzeczywistym.

Standardowo czujki rozmieszcza się na strukturze ogrodzenia co 5 m lub co 2 przęsła, instalując je na wysokości 1 m. System działa poprawnie dla płotu o wysokości do 6 m.

SIOUX może być zainstalowany na różnych typach ogrodzenia – siatkach plecionych, siatkach plecionych powlekanych, panelach siatkowych dowolnej sztywności, panelach z drutu ostrzowego, a przy odpowiednim montażu również na ogrodzeniach drewnianych czy pełnych metalowych. W obrębie działania jednego sterownika mogą występować różne typy ogrodzenia. Jeżeli na zwieńczeniu ogrodzenia zamontowana jest concertina z drutu ostrzowego i zostanie ona powiązana sztywno ze strukturą płotu, to jest ona również zabezpieczona i nie istnieje konieczność instalacji dodatkowej linii czujek. Pojedynczy kontroler może nadzorować do 700 m ogrodzenia, w dwóch gałęziach po 350 m każda. W zakresie długości nadzorowanego płotu przy użyciu systemu SIOUX nie ma żadnych ograniczeń. Najdłuższa wykonana do tej pory instalacja ma ponad 20 km.

Kontrolery są połączone w sieć z wykorzystaniem protokołu TCP/IP. Strefę nadzoru dla każdego sterownika można podzielić programowo na 20 stref o dowolnej długości. W zależności od zabezpieczanego obiektu sygnały alarmowe można przekazywać do systemu alarmowego na dwa sposoby: z wykorzystaniem przekaźników lub z wykorzystaniem integracji programowej do systemów nadzorujących 2/2019

klasy PSIM lub VMS. Ze względu na wygodę transmisji sygnałów alarmowych w sieciach światłowodowych tę drugą formę stosuje się dużo częściej przy rozległych obszarowo obiektach.

Pozwala ona również na wskazanie miejsca, w którym nastąpiła próba wtargnięcia na teren obiektu, z dokładnością do 1 m. W zakresie obiektów małych i średnich najczęściej wykorzystywane są rozwiązania z wyjściami przekaźnikowymi, szczególnie że moduł przekaźników można wynieść na odległość do 1200 m od kontrolera, przy użyciu magistrali RS485.

Dostosowywanie parametrów pracy systemu odbywa się za pomocą oprogramowania SIOUX TEST. Możliwe jest kalibrowanie ustawień dla czujek w obrębie całego sterownika, pojedynczej gałęzi, strefy czy nawet dla jednej czujki. Pozwala to na precyzyjne dostosowanie systemu do warunków na obiekcie, dzięki czemu możemy zapewnić możliwie najniższy współczynnik fałszywych alarmów na poziomie FAR ≤0,7/miesiąc/km i prawdopodobieństwo detekcji Pd ≥ 99,95%. Tak doskonałe parametry pracy są możliwe dzięki analizie sygnałów opartej na algorytmach Fuzzy Logic, dostosowanych do pracy z częstotliwościami odpowiadającymi próbom wspinania lub przecinania ogrodzenia. Ich wykorzystanie pozwala na uniezależnienie systemu od warunków zewnętrznych,

takich jak: porywy wiatru, opady atmosferyczne, przejeżdżające wzdłuż ogrodzenia samochody czy pociągi lub przerastająca ogrodzenie roślinność (bluszcz lub żywopłot).

Aby zapewnić niezawodność działania oprócz implementacji programistycznych system SIOUX został wyposażony również w zabezpieczenia sprzętowe pozwalające eliminować zakłócenia pracy systemu spowodowane zwarciami na magistrali i/lub jej uszkodzeniami. Na każdej gałęzi systemu można zastosować po 2 izolatory zwarć. Jeżeli magistrale zostaną zakończone modułami SIOUX REDUNDANCY KIT, to system będzie miał strukturę pętlową i zyska odporność na przerwanie magistrali zasilająco-sygnałowej. Wywołana przecięciem przewodu awaria gałęzi może zostać usunięta w bardzo krótkim czasie, przy wykorzystaniu ogólnodostępnych narzędzi (MTTR: 5min), a system zostanie automatycznie przywrócony do ustawień i sposobu pracy sprzed awarii. Okresowe prace serwisowe lub sprawdzenie czy zmiana parametrów pracy systemu nie wymagają od serwisanta połączenia fizycznego z kontrolerem poprzez port RS232. Zadania te mogą zostać wykonane zdalnie, przez sieć Ethernet.

Wysoka skuteczność i niezawodność systemu SIOUX predestynuje ten produkt do zabezpieczania nim obiek-

▌ Areszt Śledczy w Warszawie-Białołęce

57

SEC & TECH

▌ Schemat systemu SIOUX PRO

tów podwyższonego ryzyka. SIOUX w ciągu ostatnich sześciu lat został wykorzystany do stworzenia ochrony perymetrycznej na wielu obiektach wymagających szczególnego nadzoru.

ZAKŁADY KARNE

Są to obiekty specyficzne, gdyż system ochrony ma tu na celu wykrycie próby wydostania się osadzonego z obiektu, a nie wtargnięcia intruza na jego teren. W związku z tym wymagana jest bardzo dokładna lokalizacja miejsca naruszenia chronionej strefy.

Aby zabezpieczyć te obiekty, została stworzona funkcjonalność zapewniająca precyzję detekcji miejsca naruszenia z dokładnością do 1 m. SIOUX to nie tylko zabezpieczenie ogrodzeń, ale również wszelkiego typu siatek.

W jednym z obiektów zaistniała potrzeba zabezpieczenia stropu ostatniej kondygnacji budynku, w którym mieli przebywać osadzeni. Ze względu na historyczną budowę stropu (tynk, deski, legary drewniane i wypełnienie organiczne) zaproponowano montaż siatki ogrodzeniowej nad całą powierzchnia sufitu i zabezpieczenie jej systemem SIOUX. Nawet jeśli niepostrzeżenie doszłoby do przebicia stropu właściwego, to jakakolwiek ingerencja w zabezpieczającą siatkę spowodowałaby natychmiastowy alarm. Zastosowanie 58

takiego rozwiązania pozwoliło na zachowanie dotychczasowej budowy stropu i pozostawienie oryginalnego, historycznego stanu budynku. W bardzo podobny sposób rozwiązano w jednym z ośrodków zabezpieczenie świetlików w suficie na hali, w której pracują osadzeni. Zaproponowano zamontowanie siatek w świetlikach i zabezpieczenie ich systemem SIOUX. Czujki systemu SIOUX ze względu na wykorzystaną technologię wykrywania (3D MEMS) mogą być instalowane nie tylko w pionie, ale również na dowolnie pochylonych powierzchniach.

LOTNISKA

Ze względu na swobodę w rozbudowie systemu i łatwość integracji z zaawansowanymi systemami integrującymi SIOUX doskonale sprawdza się w zabezpieczeniach tego typu obiektów.

Jednocześnie system jest odporny na zakłócenia, mogące wynikać z pracy specyficznych dla lotnisk systemów, takich jak radary dużej mocy czy intensywna komunikacja bezprzewodowa w obrębie chronionego terenu.

Rozległość instalowanych systemów oraz konstrukcja ogrodzenia (płot i concertina z drutu ostrzowego) powodują, że w tym przypadku nie tylko najwyższa skuteczność i niezawodność jest ważnym kryterium wyboru

sposobu ochrony obiektu, ale również ekonomika rozwiązania. Dzięki możliwości zabezpieczenia jedną linią czujek struktury płotu i odkosu SIOUX osiąga przewagę nad konkurencyjnymi rozwiązaniami.

JEDNOSTKI WOJSKOWE

Tereny wojskowe to obiekty, których bezpieczeństwo jest szczególnie ważną kwestią. Ze względu na znajdujące się na tych obszarach środki, potencjalnie zagrażające życiu i zdrowiu ludzi, poziom ich zabezpieczenia powinien być szczególnie wysoki. Obowiązująca Norma Obronna wymaga, aby stosowane do ich zabezpieczania systemy miały bardzo specyficzne funkcjonalności i spełniały określone wymogi, jak: szyfrowana komunikacja, zasilanie rezerwowe, stabilny tor transmisji sygnałów alarmowych. SIOUX spełnia wszystkie te wymagania.

OBIEKTY INFRASTRUKTURY KRYTYCZNEJ

Obiekty należące do tej kategorii to m.in. zakłady chemiczne i petrochemiczne, elektrownie, magazyny gazu i substancji ropopochodnych, obiekty infrastruktury energetycznej, ale również centra serwerowe, których bezpieczeństwo w dobie potencjalnie dużych zagrożeń atakami terrorystycz-

SYSTEMY OCHRONY PERYMETRYCZNEJ nymi zaczyna odgrywać coraz większą rolę. SIOUX pozwala stworzyć system ochrony obwodowej, który jest dostosowany do wymogów charakterystycznych dla każdego typu obiektu.

Bardzo często zakłady przemysłowe są zlokalizowane na obszarach leśnych, gdzie problemem może okazać się aktywność dzikich zwierząt, np. niszczenie przewodów magistrali zasilająco-komunikacyjnej. Aby zapobiec takim uszkodzeniom, SIOUX może zostać wyposażony w przewody w pancerzach metalowych. Bardzo często przewody są niszczone przez zwierzęta nie ze względu na głód, ale w wyniku konkurowania o terytorium.

Zwierzę, ocierając się o ogrodzenie i przewody, pozostawia na nich swój zapach, a jego konkurent, aby wyeliminować ślady jego obecności na danym terenie, niszczy i przerywa przewody systemów bezpieczeństwa. Dlatego przewody systemu SIOUX można wyposażyć w pancerze wykonane z tworzywa, które nie przyjmuje zapachów, a przez to nie wzbudza reakcji zwierząt.

W ostatnich latach bardzo ważnym zagadnieniem stało się bezpieczeń-

stwo gromadzonych danych. Do prób ich kradzieży może dojść nie tylko od strony cyberświata, ale również ze świata realnego. Dlatego zabezpieczenie fizyczne dróg transmisji danych, np. światłowodów pomiędzy centrami serwerowymi a stacjami roboczymi, może być bardzo ważnym aspektem bezpieczeństwa całego systemu.

SIOUX został wykorzystany do zabezpieczenia koryt tras kablowych, którymi poprowadzone zostały światłowody zapewniające komunikację z serwerami baz danych. Jakakolwiek próba ingerencji w tę strukturę powoduje natychmiastowy alarm z podaniem informacji o miejscu potencjalnego zagrożenia.

SIOUX jest systemem uniwersalnym, który sprawdza się w wielu sektorach, tam, gdzie ochrona obwodowa jest konieczna do zapewnienia bezpieczeństwa obiektów. W czasie ostatnich 6 lat pod wpływem potrzeb klientów system SIOUX był cały czas udoskonalany, czy to poprzez zmiany oprogramowania, wprowadzenie nowych elementów, czy wprowadzenie nowych funkcjonalności. W obecnym

roku swoją premierę miała najnowsza wersja systemu – SIOUX PRO. W stosunku do wersji standardowej SIOUX-a wprowadzono następujące zmiany: możliwość budowy systemu do ochrony 1400 m ogrodzenia nadzorowanych przez jeden sterownik, możliwość swobodnego podziału systemu na maks. 80 stref detekcji, możliwość zastosowania do 19 izolatorów zwarć na każdą gałąź.

Nowa wersja, której powstanie inspirowane było potrzebami klientów, nie jest zapewne ostatnim słowem producenta w kwestii unowocześniania systemu SIOUX. Nowe wymagania klientów będą skutkować dalszym rozwojem produktu i stosowaniem go nie tylko do klasycznego zabezpieczania ogrodzeń, bo jak już pokazuje życie: SIOUX — NIE TYLKO NA OGRODZENIA.

Artykuł firmy CIAS Sp. z o.o.

SEC & BAS

PODSTAWY PROGRAMOWANIA SYSTEMÓW INTELIGENTNEGO BUDYNKU SYSTEMY Z SERWEREM AUTOMATYKI, PROGRAMOWANE ZA POMOCĄ INTERFEJSU GRAFICZNEGO Część 2: Sterowanie ogrzewaniem Piotr MACIOŁEK

W

poprzedniej części artykułu pokazałem, jak w prosty sposób można zrealizować sterowanie oświetleniem w dwupokojowym mieszkaniu. Oczywiście sterowanie oświetleniem to zaledwie mały procent możliwości automatyki. Mając już zaprogramowane oświetlenie i wciąż wolne

60

wejścia binarne i analogowe oraz wyjścia przekaźnikowe i analogowe, można pokusić się o rozbudowanie systemu o automatyczne sterowanie centralnym ogrzewaniem wodnym (CO). Przed przystąpieniem do działania należy wszystko dokładnie zaplanować.

Do poprawnego sterowania ogrzewaniem potrzebne SEC&AS

SYSTEMY INTELIGENTEGO BUDYNKU będą przynajmniej: głowice z możliwością sterowania, np. 230 VAC, czujki temperatury oraz odpowiednio przygotowane okablowanie. Warunkiem koniecznym jest to, aby do miejsc, gdzie mają pojawić się czujki, zawory lub inne elementy systemu, ułożyć odpowiedni przewód zasilający lub sygnałowy, prowadzony od urządzenia sterującego do miejsca montażu elementu systemu.

Wybór źródła ogrzewania domu to temat na niejeden artykuł i nie będzie on przedmiotem tego poradnika. Miejsce fizycznego sterowania obwodem grzewczym, np. przy grzejniku lub na rozdzielaczu obwodów grzewczych, zostaje pominięte, gdyż nie ma to bezpośredniego wpływu na wybór typu wyjścia sterującego. Natomiast znaczenie będzie miało to, czy sterowanie zaworem będzie odbywało się w sposób analogowy, wykorzystując wyjścia analogowe 0–10 V do sterowania zakresem otwarcia zaworu, czy też binarny – dwustanowy, wykorzystując wyjścia przekaźnikowe do sterowania głowicą w sposób otwarty/zamknięty (rys. 1). Tańszym rozwiązaniem są siłowniki dwustanowe, wykonywane z reguły w dwóch wersjach zasilania: 24 VAC/DC lub 230 VAC. Takie napędy zaworów grzejnikowych są wykonywane w dwóch standardach: bez napięcia zamknięte (NC) lub bez napięcia otwarte (NO). Wybór typu napędu wymaga przemyślenia, gdyż każde rozwiązanie ma wady i zalety. Po pierwsze, należy wybrać napięcie zasilania.

Jeżeli siłownik nie będzie znajdował się w łazience lub innym wilgotnym pomieszczeniu, wówczas najtaniej będzie wykorzystać napęd zasilany napięciem 230 VAC (nie potrzeba wówczas np. korzystać z dodatkowego zasilacza). Kolejny krok to wybór wersji NO lub NC. Tu decyzja nie jest już taka prosta. Do ogrzewania podłogowego wskazane jest stosowanie napędów NC, ponieważ w przypadku awarii zasilania nastąpi wyłączenie ogrzewania, czyli nie będzie zagrożenia wystąpienia przegrzania instalacji podłogowej. Ale ten sam efekt, czyli wyłączenie ogrzewania w przypadku awarii, spowoduje utratę komfortu cieplnego w obiekcie, co może nie być mile widziane przez domowników.

Wówczas lepiej się sprawdzą napędy NO, zamontowane na rozdzielaczu (oczywiście tak zaprojektowanym, aby była możliwość sterowania ogrzewaniem przynajmniej pojedynczych pomieszczeń) i pozostawienie mechanicznych napędów termostatycznych (całkowicie otwartych) na grzejnikach. W przypadku awarii będzie można dość szybko przywrócić komfort termiczny mechanicznie, regulując temperaturę na grzejnikach. Ale to nie koniec dylematów. Każdy napęd pobiera prąd. W przypadku normalnego działania jest to oczywiste. Ale w lecie, kiedy zawory będą teoretycznie zamknięta, przez parę miesięcy napędy NO będą pobierały prąd, co przy dużej instalacji może mieć znaczenie. W domu, w którym steruje się np. trzydziestoma grzejnikami, efekt jest taki, jakbyśmy zostawili na parę miesięcy włączoną 60-watową żarówkę.

W takiej sytuacji powinien zareagować prawidłowo 2/2019

▌ Rys. 1. Przykłady siłowników zaworów grzewczych Źródło: Materiały firmy SALUS Controls

napisany program sterowania automatyką, który po wykryciu obniżenia temperatury czynnika grzewczego w instalacji CO powinien odłączyć napięcie sterujące napędem. W momencie podwyższenia temperatury czynnika grzewczego działanie napędu powinno zostać przywrócone.

Wracając do naszego projektu w omawianym mieszkaniu, wszystkie strefy grzewcze są zrealizowane ogrzewaniem wodnym podłogowym. Biorąc pod uwagę stopień bezwładności takiego ogrzewania, wybrano proste sterowanie przekaźnikowe 230 VAC. W naszym projekcie właściciel chce, aby w mieszkaniu były 4 strefy ogrzewania, podzielone na pomieszczenia, za wyjątkiem przedpokoju i salonu, które to ze względu na brak przedzielenia ścianą traktuje jako jedną strefę grzewczą (rys. 2).

▌ Rys. 2. Projekt oświetlenia i ogrzewania mieszkania z naniesionymi wszystkimi potrzebnymi elementami

61

SEC & BAS

▌ Rys. 3. Czujka temperatury typu 1-wire, stosowana w instalacjach inteligentnego domu

▌ Rys. 4. Czujka temperatury typu 1-wire umieszczona w łączniku elektrycznym

▌ Rys. 5. Schemat elektryczny podłączeń elementów sterowania ogrzewaniem

Ze względu na chęć zmaksymalizowania oszczędności na rachunkach za ogrzewanie właściciel chce również, aby w momencie otwarcia okna głowice automatycznie odcinały grzanie. Do tego celu użyte zostaną czujki otwarcia (kontaktrony) okien, które zostaną podłączone do wejść binarnych IO-Servera.

W rzeczywistej instalacji nie powinno się dopuszczać do bezalternatywnego odcięcia ogrzewania w przypadku otwarcia okna. W momencie, gdy temperatura pomieszczenia spadnie w granicach mogących stwarzać zagrożenie zamarznięcia (zwyczajowo przy temperaturze na poziomie +7oC), należy awaryjnie uruchomić ogrzewanie. Aby można było sterować temperaturą w pomieszczeniach, należy oczywiście tę temperaturę na bieżąco kontrolować. Do pomiaru temperatury zostaną wykorzystane bardzo ekonomiczne czujki temperatury (ca 25–30 zł/szt.), działające na magistrali 1-wire (rys. 3).

Po zebraniu potrzebnych informacji nanosimy je na planie mieszkania w znanym już nam programie Planner Comexio (rys. 2). Program wylicza, że wykorzystamy pozostałe cztery wyjścia przekaźnikowe 230 VAC (Q6-Q9), 3 wejścia binarne (I6-I8) oraz cztery czujki temperatury 1-wire. Warto wspomnieć, gdyż jest to niewątpliwym atutem, iż IO-Server umożliwia bezpośrednie podłączenia czujek temperaturowych, bazujących na magistrali 1-wire. Dzięki swym wymiarom czujka ta może być z powodzeniem zamontowana np. w łączniku światła, który przypisany będzie do danego pomieszczenia (rys. 4). Schemat elektryczny sterowania ogrzewaniem pokazano na rys. 5.

Gdy wszystko jest już podłączone, przystępujemy do programowania sterowania ogrzewaniem w mieszkaniu. Do tego celu logujemy się na serwer i otwieramy nową kartę programowania – w naszym przypadku „Ogrzewanie”. Zaczniemy od dodania czujek temperatury 1-wire. Należy podkreślić, że dzieje się to niemal automatycznie. Przechodzimy z menu „Funkcji” do części o nazwie „1-wire” i wchodzimy w „Szczegóły”. Po wciśnięciu przycisku „Aktywuj”, który uruchamia nam proces uczenia się czujek, w odpowiednich oknach pojawią się adresy wszystkich podłączonych czujek, ich pomiary oraz zielony znacznik informujący o tym, że magistrala i czujka działają poprawnie. Pozostaje nam tylko nazwać dodane czujki, np. tak jak na rys. 6.

W dalszej kolejności przygotowujemy wejścia uniwersalne do czujek otwarcia (kontaktronów), które za-

▌ Rys. 6. Okno aktywacji czujek temperatury typu 1-wire

62

SEC&AS

SYSTEMY INTELIGENTEGO BUDYNKU

▌ Rys. 7. Schemat sterowania ogrzewaniem omawianego mieszkania

montowane będą w oknach. Zadziałanie czujki (kontaktronu) powodować będzie wyłączenie ogrzewania w pomieszczeniu, w którym się znajduje. Wejścia dodajemy tak samo, jak opisywałem to w poprzednim artykule, przy przygotowywaniu przełączników świetlnych. Czujki (kontaktrony) nazwiemy odpowiednio: „Okno Kuchnia”, „Okno Sypialnia” i „Balkon Salon” i zapiszemy.

Przedostatnia kwestia to przygotowanie wyjść przekaźnikowych. Tu zasada jest taka sama, jak w przypadku punktów oświetleniowych. Stworzone obwody nazwaliśmy i zapisaliśmy jako „Ogrzewanie xxx”, dodając człon odpowiedniego pomieszczenia.

Ostatnia część całej układanki to tzw. wytyczne nazywane „Markerami”. W blokach typu marker można wpisać określoną wartość, która będzie wykorzystywana w funkcjach logicznych jako np. zadana temperatura w pomieszczeniu – 21oC. W tym celu po wybraniu „Marker” z menu „Funkcji” klikamy dwukrotnie bloczek markera, który chcemy użyć, i w pojawiający się ekran wpisujemy potrzebną wartość domyślną.

Należy pamiętać, że wartości temperaturowe są wartościami analogowymi, co wybiera się w linijce „Typ”.

W tym miejscu możemy powiedzieć, że jest to koniec parametryzowania.

Gdy mamy już tak skrupulatnie przygotowane elementy naszej układanki, przystępujemy do ich łączenia. Koncepcja sterowania jest następująca: domownicy chcą mieć zawsze w okresie grzewczym temperaturę w mieszkaniu ok. 21oC. Dodatkowo ogrzewanie w danym pomieszczeniu ma się wyłączać 2/2019

w momencie otwarcia tam okna. W oprogramowaniu Comexio przewidziano taki scenariusz i wykorzystując tylko jeden blok funkcji, można zrealizować wspomniane założenia. Z menu „Funkcji” wybieramy „Moduły logiczne”, pojawi nam się podmenu, w którym znajdziemy ikonę „Ogrzewanie”. Po przejściu do menu ogrzewania należy na pole robocze przeciągnąć blok „Kontrola Temperatury”, a także wcześniej przygotowane elementy. Blok ogrzewania „Kontrola Temperatury” ma wszystkie interesujące nas parametry, do których będziemy łączyli wejścia wartości zadanej, czujki temperatury pomieszczenia oraz kontaktrony w oknie. Jeśli chcemy, możemy parametry bloku sterującego dostosowywać do konkretnych potrzeb.

Powielając schemat dla poszczególnych pomieszczeń, mamy zrealizowane sterowanie ogrzewaniem dla całego mieszkania, co przedstawia rys. 7.

Dzięki odpowiedniemu przygotowaniu sam proces programowania zakończył się bardzo szybko. Mam nadzieję, że zachęciłem Państwa do spróbowania uruchomienia własnego systemu automatyki, a tworzenie bardziej rozbudowanych systemów przyjdzie wraz ze zdobywanym doświadczeniem.

Piotr MACIOŁEK Specjalista w dziedzinie automatyki inteligentnych budynków. Wykładowca na kursach programowania systemów automatyki budynkowej

63

SEC & BAS

INTELIGENTNA INSTALACJA KNX

PRZYGOTOWANIE DO PROJEKTOWANIA Andrzej DUBRAWSKI

Inteligentny dom to dom „przezorny”. Dom bez niespodzianek. Inteligentny dom jest to system naczyń połączonych, w którym zapewniony jest przepływ informacji.

Inteligencja nie polega na zautomatyzowaniu, lecz na dostosowaniu do indywidualnych potrzeb i preferencji.

Użyta technika nie ma zastępować człowieka ani dyktować mu sposobu życia. Ma służyć wygodzie, bezpieczeństwu i oszczędności. Jest też symbolem prestiżu i pozycji społecznej.

64

K

ilkadziesiąt lat temu powstała idea integracji różnych funkcji budynku za pośrednictwem magistrali. W celu spopularyzowania tego rozwiązania powstało hasło „inteligentny dom”. To działa na wyobraźnię. Potem przyszły książki i filmy, w których wykorzystano „inteligencję budynków” do celów humorystycznych i katastroficznych. Te uproszczone obrazy sfałszowały sens. Inteligencja domu jest wynikiem inteligencji projektanta, inwestora i przyszłego użytkownika. Jeśli oni podejdą do techniki, którą obecnie dysponujemy, w sposób inteligentny, to wynik ich pracy też taki będzie.

Dom inteligentny musi przede wszystkim spełniać oczekiwania użytkownika. Aby tak się stało, projektant i inwestor muszą tak go zaplanować, by był to obiekt w maksymalnym stopniu elastyczny, który w miarę zmieniających się potrzeb i rozwoju techniki dostosowuje się do bieżących wymagań. Aby to zapewnić, musi zostać opracowana infrastruktura systemu komunikacji. Kluczową rolę odgrywa przepływ informacji, a dopiero kolejnym krokiem jest ich wykorzystanie.

Infrastruktura musi zapewniać możliwość przesyłania dowolnych informacji między dowolnymi miejscami.

Oczywiście przepływ ten będzie selektywny i uporządkowany. Ale zanim zostaną rozpoznane wszystkie potrzeby użytkownika, należy przygotować sieć komunikacyjną do spełniania każdego z potencjalnych zadań.

Inteligentny dom musi być wygodny (a nawet komfortowy), bezpieczny i oszczędny, czyli także ekologiczny. Aby zapewnić wygodę, warto puścić wodze fantazji. Dobrze jest, gdy przyszły użytkownik opowie, co by chciał zrealizować. A opowieść tę powinien snuć w całkowitym oderwaniu od rzeczywistości, którą zna.

Może opowiadać o rozwiązaniach z bajek, twórczości science fiction lub fantasy. Projektant większość z pomysłów przeniesie na „papier”, a później zrealiSEC&AS

SYSTEMY AUTOMATYKI BUDYNKOWEJ

zuje. W trakcie procesu tworzenia projektu konieczne jest nie tylko konfrontowanie pomysłów użytkownika in spe z realiami technicznymi, ale też prozy życia z marzeniami. Dom nie może zastępować człowieka w podejmowaniu decyzji (ani wyręczać z zarządzania), ale powinien podpowiadać rozwiązania, domyślać się, co w danej sytuacji jest właściwe. Proponować i czekać na pozwolenie realizacji lub wstrzymanie działania. Tak jak wyszkolony pies domyśla się oczekiwań pana, reaguje na słowo i gest. A w pewnych sytuacjach samodzielnie podejmuje działanie (ale tylko działanie wcześniej przećwiczone, przemyślane przez człowieka). Sytuacje awaryjne stanowią margines, ale niejednokrotnie bardzo kosztowny, a nawet decydujący o życiu.

Komfort polega na wygodzie, ergonomii, zapewnieniu oczekiwanych warunków, np. klimatu. Niemal każdy obiekt budowlany jest użytkowany w jakiś typowy sposób. Każdy z domowników ma jakiś swój rytm dnia i jakieś preferencje. Spełnienie tych potrzeb daje poczucie komfortu. Każde pomieszczenie spełnia jakąś funkcję, niekoniecznie jednakową dla każdego z użytkowników, a także różną w zależności od czasu i okoliczności. Do takich pomieszczeń należą w domach prywatnych salony, a w biurach sale konferencyjne.

Jednak i w nich można pewne rzeczy usystematyzować i określić ich zależność od sytuacji w otoczeniu.

Dogłębna analiza pozwoli na ograniczenie liczby urządzeń obsługowych1 i wygodne zarządzanie całym technicznym wyposażeniem obiektu. Zwłaszcza w ciemności ważne jest, aby jednym prostym gestem, także wykonywanym na ślepo, doprowadzić do oczekiwanej sytuacji, np. załączenia oświetlenia komunikacyjnego, dekoracyjnego i telewizyjnego (każdego na pożądaną 1

Urządzeń, którymi obsługuje się system [przyp. red.].

2/2019

jasność), zasłonięcia żaluzji lub zasłon, równoczesnego włączenia muzyki lub telewizji, szybkiego osiągnięcia komfortowej temperatury i – jeśli potrzeba – także szybkiej wymiany powietrza. Zakres podjętych działań, zwanych scenami, jest nieograniczony. Wszystkie urządzenia techniczne znajdujące się w danym obszarze wykonają wcześniej zaplanowane zadanie. Reakcja instalacji może się samoczynnie zmieniać w zależności od warunków panujących w otoczeniu. Ten sam gest (jak wyżej opisany) następujący przed zmierzchem nie spowoduje natychmiastowego i bezwzględnego załączenia oświetlenia ani zamknięcia żaluzji. System poczeka z tym na sygnał z czujnika zmierzchowego i załączy oświetlenie dopiero wtedy, gdy się ściemni.

Równocześnie opuści rolety, aby zapewnić dyskrecję ogniska domowego. Zastosowanie scen umożliwia znaczną redukcję liczby urządzeń obsługowych, np. przycisków, tym samym znacznie ułatwiając sterowanie. Jednym ruchem przywoływany jest konkretny stan wszystkich urządzeń znajdujących się w jakimś obszarze. Zaplanowane stany mogą być przyjmowane natychmiast lub z opóźnieniem, w zależności od warunków zewnętrznych, jako sekwencje wielu zdarzeń, także powiązanych logicznie. W trakcie eksploatacji zmieniają się oczekiwania. Każda scena może zostać zmodyfikowana, dostosowana do nowych potrzeb lub zmienionego wyposażenia.

Tzw. inteligentny system sterowania może obejmować instalację alarmową sygnalizacji włamania i napadu czy pożarowej, sterować nagłośnieniem, powiadamianiem i innym funkcjami. Może, ale nie powinien.

Znacznie lepiej, gdy inteligentna instalacja integruje wiele wyspecjalizowanych systemów i pozwala na odgórne kontrolowanie całego technicznego wyposażenia obiektu. Przykładowo, system sygnalizacji pożarowej powinien być autonomiczny, certyfikowany przez 65

SEC & BAS organy administracji. Najlepiej, aby służył wyłącznie temu, do czego został przeznaczony – do ochrony zdrowia i życia ludzkiego oraz wartości materialnych.

Powinien też komunikować się z systemem integrującym, jakim jest np. inteligentna instalacja KNX. Podobnie system alarmowy sygnalizacji włamania i napadu.

Jest przeznaczony do ochrony ludzi i mienia. Najlepiej, gdy działa całkowicie niezależnie, a jeżeli w wyniku integracji jest połączony z systemem automatyki budynku, jego czujki powinny być wykorzystywane zgodnie ze swoimi właściwościami, np. nie powinny służyć do załączania oświetlenia2. W inteligentnym budynku wszystkie wyspecjalizowane systemy mogą wymieniać informacje z systemem integrującym. Dzięki temu możliwe jest szybsze powiadamianie, ograniczanie skutków negatywnych zdarzeń i zabezpieczanie budynków przed pogłębianiem się strat. W przypadku sygnałów docierających z central sygnalizacji pożarowej czy sygnalizacji włamania i napadu system integrujący reaguje w zależności od potrzeb. Odcięciem dopływu powietrza, oddymieniem, zamknięciem głównego zaworu gazu… Z równoczesnym powiadamianiem, głosowym, świetlnym, SMS-ami, mailami, komunikatami internetowymi lub telefonicznymi… Zasięg praktycznie nieograniczony. Wysyłane informacje mogą zawierać zdjęcia i filmy z systemów dozoru wizyjnego, Współpraca systemu sygnalizacji włamania z systemem integrującym została szczegółowo omówiona w artykule A. Tomczaka: Integracja systemu alarmowego z systemem inteligentnego budynku. Autentyczna potrzeba czy tylko moda?.

SEC&AS, nr 6/2017, s. 36–40.

2

66

odczyty czujek i czujników, np. CO2 czy temperatury z poszczególnych pomieszczeń lub tylko tych, w których nastąpiły gwałtowne zmiany lub przekroczenie wartości granicznych. Dane takie znacznie przyspieszają ocenę sytuacji, czym usprawniają przebieg akcji ratowniczych. System integrujący we współpracy z automatykami różnych urządzeń i instalacji może mieć dostęp do informacji z wielu czujek i czujników, praktycznie wszystkich wartości fizycznych. Dzięki temu w sposób ciągły może być prowadzony monitoring stanu technicznego całego domu. Rozbicie szyby nie ograniczy się do wywołania alarmu i powiadomienia ochrony. Samoczynnie opuszczą się żaluzje, utrudniając dostęp do wnętrza intruzowi i równocześnie zabezpieczając dom przez stratami spowodowanymi opadami atmosferycznymi lub np. zamarzaniem. Żaluzje stanowią barierę termiczną, a ogrzewanie przełączy się w tryb ochrony przed zamarzaniem czy roszeniem.

Podobną reakcję może też wywołać informacja z czujnika temperatury, gdy np. w środku zimy zarejestruje gwałtowny spadek. System integrujący zinterpretuje to tak, jak otwarcie okna lub rozbicie szyby i uruchomi działania zapobiegające potencjalnym stratom. Czujki i czujniki rozmieszczone w różnych punktach reagują na wszelkie zmiany oraz na ich przebieg. Popularne są czujki gazu i przecieku. Rozpoznanie wycieku gazu w zależności od wykrytego stężenia powoduje różne reakcje – powiadomienie użytkownika o tym fakcie, uruchomienie wentylacji, wyłączenie urządzeń, które mogą stać się zarzewiem pożaru lub spowodować eksplozję, odcięcie dopływ gazu do budynku. Podobnie

SEC&AS

SYSTEMY AUTOMATYKI BUDYNKOWEJ czujniki przecieku. W zależności od miejsca lokalnie lub centralnie zamykają dopływ wody.

Automatyka budynku jest również technologią prooszczędną i w tym sensie proekologiczną. Optymalizacja sterowania i kontrola stanów urządzeń umożliwia znaczne zmniejszenie zużycia energii, bez ograniczenia bezpieczeństwa czy komfortu. Po prostu energia jest zużywana tylko tam, gdzie jest to uzasadnione. Przy otwartym oknie wyłączy się ogrzewanie lub klimatyzacja. Stacja pogodowa współpracująca z wewnętrznymi czujnikami może kontrolować wpływ energii słonecznej na komfort termiczny. Samoczynnie sterując żaluzjami, wykorzysta w porze zimnej promieniowanie słoneczne do dogrzania pomieszczenia i zapobiegnie przegrzaniu w lecie. Wymiana powietrza w domu odbywa się grawitacyjnie, gdy system rozpozna odpowiednie różnice temperatur.

Optymalizacja zużycia energii dotyczy wszystkich rodzajów energii dostarczanej do domu. Oszczędności polegają głównie na zapobieganiu stratom i pozyskiwaniu energii z otoczenia. Typowym wyposażeniem domów inteligentnych są pompy ciepła i rekuperatory. Indywidualne sterowanie poszczególnymi pomieszczeniami uwzględnia wszystkie możliwe uzyski energetyczne. I zarządza zużyciem tak, aby następowała tam, gdzie aktualnie występują takie potrzeby.

Z uwzględnieniem zajętości, pory dnia, dnia tygodnia, pory roku, warunków atmosferycznych i trybu życia użytkowników. Automatyczne sterowanie może zawsze zostać skorygowane z doraźnymi potrzebami.

Instalacja inteligentnego budynku jest przeznaczona dla osób i instytucji, dla których ważny jest prestiż i środowisko naturalne. Osoby zajmujące wysokie pozycje społeczne są zwykle wrażliwe na to, jak ludzie ich postrzegają. Do takich osób nie pasuje XIX-wieczna instalacja kontrastująca z nowoczesnym sprzętem audio i wideo. Inteligentna instalacja jest tym, co spaja wizerunek. A dodatkowo, dzięki optymalizacji zużycia energii, ułatwia tworzenie zeroemisyjnych domów.

PRZYGOTOWANIE

Dla osób niezajmujących się bezpośrednio techniką trudnością jest określenie swoich potrzeb. Gdy są kształtowane na podstawie dobrze zaprojektowanych domów, jest to łatwe zadanie. Gorzej, gdy na wyobraźnię oddziaływały głównie telewizyjne migawki i ciekawostki z codziennej prasy. Inteligentny dom to nie dom-robot ani dom-automat. To raczej dom-majordomus. Dom rozpoznający potrzeby i elastycznie na nie reagujący, choćby sugerowało je tylko skinienie.

Ważne jest również podjęcie decyzji, jaki będzie system zarządzający domem. Ze względu na wiele pozytywnych cech, jakimi charakteryzuje się system KNX, skupię się w dalszej części artykułu na tej technologii.

Nie ma jednolitej drogi zapewniającej dobre zaprojektowanie. Można zacząć od wyliczenia wszystkich instalacji i całego wyposażenia technicznego. Można też zacząć od przyzwyczajeń i wyobrażeń. Wtedy 2/2019

DLACZEGO KNX? Protokół KNX (dawniej nazywany EIB, od ang. European Installation Bus), propagowany przez organizację KNX Association z siedzibą w Brukseli, jest aktualnie najszerzej wspieranym standardem automatyki małych i średnich budynków. Obejmuje cztery media transmisyjne: magistralę opartą na skrętce miedzianej TP (ang. Twisted Pair), magistralę opartą na sieci zasilającej PL (ang. Power Line), magistralę opartą na sieciowym protokole IP (ang. Internet Protocol) oraz fale radiowe RF (ang. Radio Frequency). Powstało wiele norm europejskich, międzynarodowych i krajowych, które opisują standard KNX (m.in. polskie normy PN-EN 13321-1 i PN-EN 13321-2). Nic więc dziwnego, że urządzenia do systemów KNX produkuje ponad sto firm z całego świata. Oferowane na rynku moduły są wcześniej kontrolowane w laboratoriach międzynarodowej organizacji KONNEX pod kątem kompatybilności ze standardem, co daje rzadko spotykane możliwości współpracy urządzeń produkowanych przez różne firmy. Elementy widoczne dla użytkownika charakteryzują się różnorodnym wzornictwem, pozwalającym zaspokoić gusta nawet najbardziej wymagających klientów. Ponadto wielu producentów innych rozwiązań automatyki do inteligentnych domów implementuje w swoich firmowych urządzeniach interfejsy do KNX. Do takich producentów należą np. niemieckie firmy WAGO czy COMEXIO. Wykorzystując interfejs pomiędzy systemem zabezpieczeń a KNX, można więc integrować nie tylko natywne systemy automatyki, oparte na magistrali KNX, ale również inne systemy, wyposażone tylko w port KNX*. * A. Tomczak: Integracja systemu alarmowego z systemem inteligentnego budynku. Autentyczna potrzeba czy tylko moda?. SEC&AS, nr 6/2017, s. 36.

67

SEC & BAS

siedząc nad planami, snute są marzenia. Marzenia, które projektant inteligentnej instalacji skrzętnie zapisuje. Każdy z domowników jakoś sobie wyobraża życie w budującym się lokum i każdy ma jakieś przyzwyczajenia. Od tego warto zacząć, np. od wejścia do domu po zakończonej pracy. Krok po kroku. Którędy będzie się wchodzić najczęściej – przez garaż, główne wejście czy drzwi od ogrodu? Którędy będą się najczęściej przemieszczać domownicy? Czy często będą

68

mieć czymś zajęte ręce? Gdzie zdejmują byty, rozbierają się z okrycia wierzchniego? I tak, krok po kroku, przez całą typową dobę. W dzień roboczy, w weekend, w trakcie choroby… Każdy domownik powinien się wypowiedzieć, a rozmowa musi dotyczyć każdego z pomieszczeń. W trakcie tych rozmów projektant zadaje pytania, podpowiada typowe rozwiązania, podsuwa nowe pomysły. Przykładowo, dyskutując na temat garażu, przez który najczęściej wchodzi się do domu, omawia się nie tylko oświetlenie komunikacyjne w garażu i przed nim oraz sposób załączania, ale też całe wyposażenie, jego przeznaczenie i sposoby użytkowania przez poszczególnych członków rodziny.

Garaż może służyć wyłącznie do przechowywania auta, wtedy można się ograniczyć do oświetlenia i bramy.

Jednak wiele osób przechowuje w nim rowery, sprzęt ogrodowy, wykonuje prace gospodarcze, majsterkuje, a wtedy potrzebne są dodatkowe oświetlenie, gniazda siłowe, umywalka, stół warsztatowy z elektronarzędziami, wentylacja, ogrzewanie. A jeśli przewiduje się, że ktoś z rodziny uwielbia przesiadywanie w tym pomieszczeniu, to może też wideodomofon czy multiroom? Dla bezpieczeństwa przydadzą się czujki przecieku, gazu, spalin samochodowych, CO2. Nie ma ustalonego kanonu. Na podstawie rozpoznanych potrzeb projektant sporządzi wykaz wszystkich instalacji i urządzeń, które są zaplanowane do danego pomieszczenia.

Na tym etapie zaleca się całkowite puszczenie wodzy fantazji. Science fiction… Niekoniecznie po to, aby wszystko zrealizować, ale po to, aby być przygotowanym na to, co zdarzyć się może w przyszłości, na nowe potrzeby, których teraz inwestor sobie nie uświadamia. Inteligentna instalacja musi być zorienSEC&AS

SYSTEMY AUTOMATYKI BUDYNKOWEJ towana na przyszłość. Musi umożliwiać zastosowanie sprzętu, o którym dziś nie mamy pojęcia, a ewentualne prace modernizacyjne ograniczyć do absolutnego minimum. W szczególności dążyć do wyeliminowania prac wymagających wiercenia, kucia, tynkowania.

Po uzgodnieniu wyposażenia należy przystąpić do zaplanowania sposobu obsługi tegoż. Czy za pomocą „pstryczków”, inteligentnych przycisków, paneli dotykowych, czujników, dużych ekranów dotykowych, urządzeń mobilnych, pilotów… Możliwości jest wiele. Projektant uwzględnia preferencje użytkowników oraz rozwiązania praktyczne. Ważną rolę odgrywa ergonomia i zapewnienie komfortu. W praktyce projektant, w uzgodnieniu z przyszłymi użytkownikami, zaznacza na planie miejsca, z których powinno się coś uruchamiać (manualnie lub automatycznie), i definiuje wszystkie funkcje, które powinny być w danym miejscu realizowane. Czasem są to długie listy, obejmujące niejednokrotnie po kilkanaście lamp, żaluzji, zasłon, ogrzewanie podłogowe i konwekcyjne, klimatyzację, wentylację, a także sprzęt grający czy telewizję. Na podstawie takich list projektant przedstawia propozycje rozwiązań, które będą przyjazne użytkownikom. Nie tylko młodym ludziom, dla których technika nie jest barierą, ale też osobom starszym i niepełnosprawnym. Wielka liczba urządzeń wymaga w technice konwencjonalnej wielkiej liczby klawiszy, przycisków, a inteligentna instalacja musi być prosta dla każdego. Urządzenia obsługowe nie powinny zajmować zbyt wiele miejsca, najlepiej, gdy stanowią dyskretny akcent ozdobny.

Kolejnym krokiem jest przygotowanie danych koniecznych do sporządzenia funkcjonalnego projektu KNX, następnie projektu elektrycznego z uwzględnieniem specyfiki KNX i oprogramowania urządzeń za pomocą programu narzędziowego ETS3. Projektowanie KNX polega na doborze urządzeń, które zapewnią sterowanie każdym z obwodów, obsługę każdego z nich oraz komunikację wewnętrzną i ew. także zewnętrzną.

Na podstawie rozmów z inwestorem powstaje lista urządzeń, które będą sterowane oraz lista urządzeń, które w przyszłości mogą być sterowane. Najlepiej sporządzić ją w postaci tabeli.

Do tabeli wpisuje się wszystkie odbiorniki. Najlepiej niezależnie od tego, czy planowane jest sterowanie nimi. Dane z tabeli będą służyć także do sporządzenia 3 ETS (ang. Engineering Tool Software) to oprogramowanie konfiguracyjne systemów automatyki KNX, niezależne od producentów urządzeń automatyki, dystrybuowane przez KNX Association [przyp. red.].

projektu elektrycznego. Tabela ułatwi podział instalacji między rozdzielnice, symetryzację obciążenia i dobór zabezpieczeń. Lista obejmuje wszystkie lampy, żaluzje, rolety, markizy, strefy grzewcze, grzejniki, klimatyzatory (splity), wentylatory, urządzenia AGD z przyporządkowanymi im gniazdami, sprzęt audio i wideo, centrale alarmowe sygnalizacji włamania i napadu i sygnalizacji pożarowej, pompy, zawory, elektrorygle, elektrozaczepy, zwory elektromagnetyczne, zamki elektromechaniczne, przepustnice, okna (uruchamiane elektrycznie) i całe pozostałe wyposażenie techniczne.

Projektowanie inteligentnej instalacji KNX wymaga sporządzenie trzech projektów: projektu instalacji elektrycznej, projektu funkcjonalnego KNX oraz projektu ETS, tj. oprogramowania urządzeń.

Przed przystąpieniem do właściwego projektowania konieczne jest zrobienie dokładnego spisu urządzeń sterowanych, wraz z parametrami tychże oraz określeniem sposobów sterowania, na podstawie którego można będzie dokonać doboru osprzętu KNX. Dotyczy to całego wyposażenia. W przypadku lamp konieczne jest podanie nie tylko mocy obwodu, ale też rodzajów źródeł światła i ich parametrów. W przypadku lamp, które nie będą regulowane, wystarczy podanie mocy oraz typów, co umożliwi dobór zabezpieczeń, sterowników i filtrów. Natomiast tam, gdzie brane jest pod uwagę ściemnianie, konieczne jest podanie bardziej szczegółowych informacji. Szczególną rolę odgrywa rodzaj źródeł światła. W przypadku lap żarowych, tj. żarówek i halogenów na 230 V, wystarczy podanie liczby żarówek i mocy jednostkowej. Podanie większej ilości informacji wymagają źródła na inne napięcia, a w szczególności świetlówki (zwane potocznie lampami kompaktowymi lub żarówkami energooszczędnymi) oraz ledówki4 (zarówno paski LED, naświetlacze, jak też zastępujące zwykłe żarówki, wyposażone w typowe trzonki, np. E27, E14 czy GU10). Określenie parametrów lamp halogenowych zazwyczaj nie nastręcza trudności. Wystarczy określić, czy użyty jest zasilacz wyposażony w transformator zwojony (dziś już rzadkość), czy w układ elektroniczny.

Przy świetlówkach i ledówkach będących zamienni Ledówki – potocznie: źródła światła oparte na diodach elektroluminescencyjnych (LED) [przyp. red.].

4

Oznaczenie

Część budynku

Pomieszczenie

Urządzenie

Sterowanie

Rodzaj odbiornika

Parametry odbiornika

Moc odbiornika

Rozdzielnica

Wyrobnik/ wyjście

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

L003

Parter

012 Salon

Kinkiet

Regulowane

LED

230 V

50 W

2/2019

69

SEC & BAS

kami żarówek na 230 V też wystarczy podać ich liczbę i moce. Przy decydowaniu się na ten rodzaj źródeł światła koniecznie trzeba zwrócić uwagę na ich dobór. Na każdej musi znajdować się informacja, że dana „żarówka” może być ściemniana. Jeśli planowane są świetlówki lub ledówki niebędące zamiennikami żarówek, konieczne jest poznanie (zamówienie) układów elektronicznych koniecznych do ich załączania i regulacji, nawet gdy układy te są fabrycznie zamknięte w obudowach lamp. Takie lampy często wymagają zaprojektowania zupełnie innych przewodów, których długość też często jest ograniczona. Ze względu na swoją specyfikę może być konieczne użycie przewodów pięciożyłowych, równolegle ułożonych przewodów trój- i dwużyłowych lub przewodów o dużych przekrojach. W niektórych sytuacjach niezbędne jest ograniczenie długości przewodu do kilku metrów. Kolejną informacją jest określenie, czy lampa powinna mieć zmienianą barwę i/lub temperaturę barwową.

W przypadku zmiany kolorów konieczne jest podanie, czy ma to być lampa RGB czy RGBW. Dokładne i szczegółowe określanie lamp jest warunkiem koniecznym do dalszego projektowania.

Nieco łatwiej jest z podawaniem parametrów wszelkich napędów, tj. żaluzji, rolet, bram garażowych, markiz, okien połaciowych, zasłon czy firanek.

Istotne jest napięcie, najczęściej 230 VAC, 12 VDC lub 24 VDC. Zwykle wystarczy napięcie i moc. Ogrzewanie realizowane jest najczęściej za pomocą instalacji wodnych, ale bywa też elektryczne i nadmuchowe.

W zależności od inercji dobierane są różne algorytmy sterowania. W instalacjach wodnych regulacja i utrzymywanie stałego poziomu temperatury odbywa się za pomocą zaworów termostatycznych płynnie zmieniających ilość przepływającego czynnika grzewczego lub działających dwustanowo (PWM5 lub z histerezą).

Konieczne jest określenie, ile i jakich napędów będzie wykorzystanych w każdej pętli grzewczej oraz napięcia uruchamiającego napęd zaworu termostatycznego.

5 PWM (ang. Pulse-Width Modulation) – regulacja parametrów o stałej amplitudzie poprzez zmianę czasu włączenia i wyłączenia sygnału, czyli tzw. regulację wypełnienia sygnału [przyp. red.].

70

Grzejniki kanałowe są urządzeniami wymagającymi szczegółowego podejścia. Oprócz sterowania przepływem cieczy może być regulowane praca wentylatora.

Konieczne jest podanie informacji na temat napięcia zasilania wentylatora oraz sposobu sterowania (np.

1–10 V lub liczba stopni). W ogrzewaniu elektrycznym główną rolę odgrywa moc obwodu oraz liczba segmentów znajdujących się w każdej strefie. Ogrzewanie nadmuchowe jest regulowane za pomocą temperatury i przepustowości. W tym wypadku konieczne jest zapewnienie komunikacji z centralą wentylacyjną lub też sterowania pracą klap dławiących przepływ.

Rodzaj i ilość danych są różnorodne. Niezbędna jest znajomość konkretnego typu centrali oraz kontaktu do projektanta tej instalacji. Analogicznie w przypadku klimatyzacji. Konieczne jest podanie producentów i konkretnych typów zastosowanych klimatyzatorów.

Tylko na tej podstawie można będzie dobrać bramki współpracujące z konkretnymi splitami.

Rzadko instaluje się inne urządzenia wymagające regulacji. Cała reszta jest załączona na stałe lub tylko załączana i wyłączana. Niemal zawsze są to urządzenia i instalacje zasilane napięciem 230 VAC. W tej grupie najczęściej są to gniazda wtyczkowe, także napędy zaworów wodnych, gazowych. Głównym parametrem koniecznym do projektowania jest moc. Inną ważną dla projektantów informacją jest rozmieszczenie i grupowanie odbiorników, np. szereg lamp w holu lub kinkietów w salonie. Przed zaprojektowaniem konieczne jest zadecydowanie, czy lampy te mają być ze sobą galwanicznie, czy też do każdej z nich należy doprowadzić oddzielny przewód. Pierwsze rozwiązanie jest tańsze, ale nie pozwoli na późniejsze wydzielenie jakiejś lampy lub na dokonanie innego podziału. Łączenie lamp w grupy może zostać dokonane wewnątrz rozdzielnicy lub za pomocą oprogramowania. Podobnie należy pogrupować gniazda wtyczkowe oraz wydzielić te, które należy załączać indywidualnie lub mają być załączone na stałe (np. lodówka, zamrażarka). Grupy gniazd tworzy się w zależności od mocy przyłączanych do nich urządzeń oraz spełnianej funkcji. Takimi grupami są gniazda w pomieszczeniach mokrych, w garażach i warsztatach, w pokojach dziecięcych i znajdujące się na zewnątrz budynku. Indywidualnie zazwyczaj są sterowane gniazda służące do zasilania lamp stojących i biurkowych, a także pralek czy kuchenek (pozwalające na ich odłączenie od zasilanie po jakimś czasie od opuszczenia domu). Na podstawie tych danych zostanie dokonany podział na rozdzielnice, dobór aparatury zabezpieczającej i sterowniczej, przyporządkowanie obwodów wyjściom wyrobników KNX, dobór przewodów i ich tras. Cały zakres projektowania.

Po wyszczególnieniu i opisaniu parametrów wszystkich urządzeń i obwodów należy przystąpić do określenia sposobów i miejsc obsługi. Polega to na zaznaczeniu na rzucie poziomym (najlepiej z aranżacją) miejsc, z których można będzie sterować. W przySEC&AS

SYSTEMY AUTOMATYKI BUDYNKOWEJ padku urządzeń obsługowych, np. przycisków, paneli, ekranów dotykowych, konieczne jest uzgodnienie miejsc montażu i jednoznaczne zaznaczenie ich na planach. W przypadku czujek (np. CO2, wilgoci, gazu czy obecności) wystarczy podać pomieszczenie (też oznaczając je kolejnym jednoznacznym symbolem na planie), w którym powinny być zastosowane. Dokładne miejsce zostanie zaproponowane przez projektanta w tracie jego pracy. Następne każdemu z zaznaczonych punktów przypisuje się zakres działania, czyli określa się listę urządzeń, obwodów i instalacji, które mają być za jego pomocą sterowane. A także należy podać, jakie informacje muszą być przekazywane zwrotnie w tym miejscu. Na tym etapie nie ma tu znaczenia, ile funkcji zostanie podanych. Oczywiście można to zostawić projektantowi, który sam sporządzi takie listy, ale wtedy mogą one być niezbyt zgodne z oczekiwaniami przyszłych użytkowników.

W każdym wskazanym punkcie powinny znajdować się wszystkie lub wybrane urządzenia znajdujące się w zasięgu wzroku stojącej tam osoby. A także takie, które w jakiś sposób wpływają na funkcjonowanie danego pomieszczenia.

Informacje te można umieścić w tabelce, która później posłuży do doboru konkretnych urządzeń obsługowych i czujników.

ry, czujnik wilgoci itd. (kolumny 2 i 6 zostaną wypełnione w trakcie tego doboru).

Po przygotowaniu większości informacji na temat wyposażenia lokalu można przystąpić do dalszych prac projektowych. Projektant KNX we współpracy z projektantem instalacji elektrycznej dokonają podziału obciążeń między rozdzielnice, określą optymalne trasy przewodów, zaplanują wyposażenie rozdzielnic. Do poszczególnych odbiorników zastaną dobrane konkretne urządzenia wykonawcze KNX, wraz z przyporządkowaniem każdego wyjścia konkretnemu obwodowi. A w przypadku urządzeń obsługowych każdemu przyciskowi zostaną przypisane funkcje realizowane za jego pomocą. Również sygnalizacja zwrotna, za pomocą LED znajdujących się w przyciskach lub tekstów pokazywanych na wyświetlaczach. Po doborze urządzeń wykonawczych i obsługowych nastąpi dobór urządzeń systemowych oraz projekt topologii inteligentnej instalacji KNX. Projektowania oprogramowania wszystkich urządzeń KNX wymieniających między sobą informacje jest ostatnim etapem projektowania. Za pomocą programu narzędziowego ETS wszystkie urządzenia KNX zostaną połączone w jeden organizm, wraz z instalacjami i automatykami pozostałego wyposażenia technicznego, np. z systemami alarmowymi, systemami

Ozn.

Adres

Nazwa i miejsce montażu

Wykaz obwodów

Funkcje

Nr kat.

1

2

3

4

5

6

P001

12. Salon przy wejściu

1. Ogrzewanie 2. L001 Żyran.

3. L002 L. stoj.

4. L003 Kink. ….

12. R001 Roleta ….

15. G001 Kaloryfer ….

20. Scena kolacja 21. Scena relaks ….

PWM Reg. Zał./wył.

Reg. RGB ….

Góra/dół ….

PWM ….

P002

16. korytarz, czujka ruchu

1. L009 sufit 2. W001 went. z opóźnieniem

Do każdej pozycji w tabelce dopisuje się wszystko, co ma być sterowane oraz funkcje kompleksowe.

Obok obwodów dobrze jest podać, czy jest on regulowany i ewentualnie jak, np. RGB. Dodatkowo warto wskazać, że w danym miejscu powinny być wykorzystywane sceny oraz ich liczba. W przypadku czujek należy też podać, do czego będą wykorzystane.

Powyższe dane posłużą do wyboru najodpowiedniejszych urządzeń obsługowych. W zależności od liczby funkcji koniecznych do realizacji w danym miejscu oraz sposobów sterowania zostanie określona liczba przycisków, a następnie rodzaj urządzenia. W zależności od potrzeb będzie to czujnik zbliżeniowy, przycisk pojedynczy lub 12-przyciskowy, regulator temperatu2/2019

nawiewu czy np. pompami ciepła. A potem pozostaje przeniesienie programu do urządzeń i uruchomienie systemu automatyki.

Andrzej DUBRAWSKI Mgr inż. elektryk, absolwent Politechniki Warszawskiej, od ponad 20 lat specjalizuje się w projektowaniu inteligentnych instalacji KNX. W artykule wykorzystano materiały graficzne firm GIRA i Zennio.

71

SEC & RETRO/ART

MUZEA CIĄGLE ZAGROŻONE Kradzież w Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau

Piotr OGRODZKI Tekst opublikowany w „Cenne, Bezcenne, Utracone”, nr 1/2010, s. 13.

To, co się zdarzyło w nocy 18 grudnia 2009 r. w Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau, przejdzie do historii przestępczości przeciwko dziedzictwu narodowemu. Jak kradzież i zniszczenie relikwiarza św. Wojciecha z katedry w Gnieźnie, dokonana w marcu 1986 r., uświadomiła wszystkim, a w szczególności opiekującym się zabytkami sakralnymi, że nie ma świętości, która nie może paść ofiarą zachłanności przestępców, tak kradzież historycznej tablicy „Arbeit macht frei” znad bramy wjazdowej do obozu w Oświęcimiu powinna stać się przestrogą dla wszystkich dyrektorów muzeów.

N

ie ma takiego muzeum i nie ma takiego rodzaju zbiorów muzealnych, który byłby wolny od zagrożenia przestępczością. Kradzież tablicy znad bramy wjazdowej dawnego niemieckiego obozu koncentracyjnego wstrząsnęła nie tylko polską opinią publiczną. Słowa potępiające ten czyn dochodziły z wielu krajów. W Polsce zdarzenie skomentowali przedstawiciele najwyższych władz.

Prezydent Lech Kaczyński: Jestem wstrząśnięty i oburzony kradzieżą dokonaną dzisiaj w nocy na terenie byłego niemieckiego obozu zagłady Auschwitz-Birkenau. Skradziono rozpoznawalny na całym świecie symbol cynizmu i okrucieństwa hitlerowskich oprawców oraz męczeństwa ich ofiar. To czyn najwyższego potępienia. Minister kultury i dziedzictwa narodowego, Bogdan Zdrojewski, stwierdził, że: ten akt zbezczeszczenia miejsca kaźni i śmierci milionów ludzi musi budzić odrazę. Sprawa kradzieży tablicy poruszona została w rozmowie premiera Donalda Tuska z prezydentem Izraela Szimonem Peresem podczas spotkania w trakcie szczytu klimatycznego w Kopenhadze. W niecałe trzy dni później policja odzyskała skradzioną tablicę i zatrzymała bezpośrednich sprawców tej kradzieży. To naprawdę rzadkość, by organom ścigania udało się dotrzeć do osób zamawiających kradzieże.

Sprawa się toczy i bez wątpienia stanie na wokandzie jeszcze w 2010 r.1. Nad czym trzeba się w tej chwili zastanowić, to poziom zabezpieczenia i ochrony muzeów, a w szczególności muzeów martyrologicznych. Dane statystyczne wskazują, że muzea (nie tylko martyrologiczne) należą do najbezpieczniejszych instytucji zarządzających dziedzictwem narodowym. Najbardziej narażone na działania przestępców są zbiory prywatne, w dalszej kolejności zabytki zgromadzone w obiektach sakralnych, bibliotekach, a dopiero na końcu zestawień statystycznych znajdują się muzea. Tyle suche dane. Nie dają one jednak odpowiedzi na podstawowe pytanie: czy mała liczba ujawnianych przestępstw w muzeach jest wynikiem dobrego zabezpieczenia, 1 Anders Hoegstroem, inicjator kradzieży, został skazany przez sąd w Krakowie na 2 lata i 8 miesięcy pozbawienia wolności za podżeganie do przestępstwa. Wyroki usłyszeli także dwaj pozostali oskarżeni: Marcin A. – 2,5 roku więzienia za podżeganie – oraz Andrzej S. – 2 lata i 4 miesiące za współudział w kradzieży. Wszyscy oskarżeni ukarani także zostali nawiązkami w wysokości po 10 tys. zł. Wyroki zapadły bez przeprowadzenia przewodu sądowego, ponieważ oskarżeni zgłosili chęć dobrowolnego poddania się karze [przyp. red.].

72

SEC&AS

BEZPIECZEŃSTWO DZIEŁ SZTUKI czy może wynika ona z małego zainteresowania muzeami przez środowisko przestępcze?

Na podstawie analizy różnych przypadków kradzieży muzealnych, jakie miały miejsce na przestrzeni wielu lat, wiemy, że jeśli już przestępcy przystępują do ataku na muzea, robią to zazwyczaj skutecznie. Oznacza to, że znalezienie luk w ochronie, które umożliwią dokonanie przestępstwa, jest możliwe i to bez posługiwania się jakimiś niezwykle wyrafinowanymi technikami. Tak było m.in. w przypadku kradzieży napisu znad bramy głównej muzeum w Oświęcimiu. Przestępcy, którzy wiedzą, na co należy zwracać uwagę, ustalając sposoby ochrony i zabezpieczenia placówek, mogą bardzo szybko ustalić zakres technicznej ochrony większości obiektów. Jeśli jest system telewizji dozorowej, to z dużą dozą prawdopodobieństwa można ustalić zakres obserwacji poszczególnych kamer, a co za tym idzie – znaleźć miejsca słabo bądź w ogóle nieobserwowane. Otwarte tereny dają dodatkowo możliwość obserwowania ruchów ochrony i wyłapywania pewnych prawidłowości w zachowaniu strażników oraz pozostałego personelu muzeum. Uczciwi ludzie, zwiedzając wystawy, nie zwracają na to uwagi, dla przestępców przygotowujących kradzież jest to podstawa do planowania ich dalszego działania.

W przypadku Oświęcimia wiemy z ustaleń prokuratury, że zleceniodawca kradzieży, Szwed Anders Hoegstroem, był w obozie wiosną 2009 r. razem z dwójką sprawców.

Duże natężenie anonimowego ruchu zwiedzających (ponad 1 300 000 zwiedzających w roku 2009) powoduje, że nietypowe zachowania – obserwacje zabezpieczeń i pracy strażników – mogą być bardzo trudno zauważalne. Dla przestępców to duże ułatwienia. Poważnym utrudnieniem skutecznej ochrony muzeum, a ułatwieniem działań przestępczych, jest jego powierzchnia. Obszar obu części obozów Auschwitz I i Auschwitz II – Birkenau obejmuje 191 ha, z tego na Auschwitz I przypada 20 ha, a na Auschwitz II – Birkenau 171 ha. W granicach muzeum znajdują się liczne budynki i ruiny (155 budynków i 300 ruin2). Ochrona tak rozległego muzeum stanowi nie lada wyzwanie.

Muzeum nie zaniedbywało spraw zabezpieczenia. Jako jednostka podlegająca obowiązkowej ochronie miało uzgodniony z komendantem wojewódzkim policji plan ochrony.

Systematycznie, od kilku lat wprowadzało zabezpieczenia techniczne, koncentrując się na poszczególnych budynkach i znajdującym się w nich wyposażeniu. Stopniowo rozwijany był system zewnętrznego monitoringu, który pozwalał wyłapywać przypadki okradania zwiedzających przez złodziei kieszonkowych. Dlaczego zatem udało się dokonać kradzieży napisu znad bramy? W istotę problemu trafili dziennikarze „Gazety Wyborczej”3: Rabunek napisu Arbeit macht frei przerósł wyobraźnię nawet fachowców, choć właściwie trzeba byłoby powiedzieć, że przerósł wyobraźnię muzealników.

Całe zdarzenie ukazało, w czym tkwi istota (i zarazem problem) właściwego podejścia do kwestii ochrony i zabezpieczenia zbiorów muzealnych.

Dorota Kowalska: Muzea takie jak Auschwitz nie są dobrze chronione. POLSKA Metropolia Warszawska, 21.12.2009 r.

2

Przed 65. rocznicą wyzwolenia obozu. „Gazeta Wyborcza”, 25.01.2010 r.

3

2/2019

Fot. PAP

Fot. Tomasz Ogrodzki

Ochrona nie leży wyłącznie w gestii służb ochrony muzeów. Pracownicy ochrony mają chronić zbiory, zabezpieczenia techniczne mają ich wspomagać – to wszystko prawda, ale to pracownicy merytoryczni muzeów muszą wskazać te muzealia czy obiekty, które są szczególnie wartościowe dla zbiorów muzealnych i dla których trzeba zaprojektować ochronę. Żaden specjalista od zabezpieczeń nie jest sam w stanie wskazać eksponatów, które mają istotne dla kolekcji muzealnej znaczenie. To jest rola pracowników merytorycznych. Jeśli nie ma właściwej współpracy pomiędzy specjalistami od zabezpieczeń a muzealnikami – nie powinny nikogo dziwić sytuacje, jakie stały się udziałem muzeum w Oświęcimiu.

Podejmowane po zdarzeniu przez dyrekcję muzeum w Oświęcimiu działania dają nadzieję na rozwiązanie wielu problemów związanych z ochroną i bezpieczeństwem placówki. Najważniejszym elementem jest kompleksowość podejmowanych działań. W przygotowaniu optymalnego planu ochrony i stworzeniu na jego podstawie modelowej ochrony trzeba ująć wszystkie elementy – ochronę fizyczną i zabezpieczenia techniczne (mechanika, elektronika). Nie można również koncentrować się tylko na zabezpieczeniu przed przestępczością. Równie ważna jest skuteczna organizacja ochrony przeciwpożarowej.

Czy można zatem skutecznie chronić muzea martyrologiczne, a w szczególności wielkoobszarowe muzea, obejmujące swoim zasięgiem tereny dawnych obozów koncentracyjnych? Z technicznego punktu widzenia można byłoby odpowiedzieć krótko – tak, jest to możliwe. Istnieją urządze73

SEC & RETRO/ART

Fot. Tomasz Ogrodzki

Fot. Tomasz Ogrodzki

nia i systemy dedykowane do pracy na zewnątrz, które byłyby w stanie przekazywać informacje o zagrożeniach do ochrony obiektu. Zastanawiając się nad technicznymi zabezpieczeniami, trzeba jednak pamiętać o wielkości i charakterze miejsc, które zamierzamy chronić. Kilkaset czy kilkadziesiąt hektarów chronionej powierzchni stanowi nie lada wyzwanie, nawet dla współczesnych systemów zabezpieczenia. Poza tym nie od analizy technicznych możliwości zabezpieczenia trzeba zaczynać planowanie zabezpieczenia, a od zdefiniowania, co chcemy chronić i przed jakimi rodzajami zagrożeń. Moim zdaniem w muzeach martyrologicznych należy się koncentrować na ochronie zachowanych oryginalnych elementów (budynki i budowle obozowe) oraz zbiorów i zasobów archiwalnych.

Pracując nad koncepcją zabezpieczenia technicznego, można rozważyć wyznaczenie strefy buforowej wokół miejsc podlegających szczególnej ochronie, by ewentualne zagrożenie mogło być wykryte na tyle wcześnie, żeby ochrona fizyczna obiektu miała możliwość podjęcia skutecznej interwencji.

Analizując potencjalne niebezpieczeństwa, nie można w przypadku muzeów martyrologicznych zapominać o zagrożeniu pożarowym. Skradziony zabytek można odzyskać, i to nawet bardzo szybko, jak pokazał przykład Oświęcimia. Jeśli jednak ulegnie on spaleniu, żadne prace konserwatorskie nie przywrócą go do stanu poprzedniego. Po odzewie, jaki miał miejsce po kradzieży napisu znad bramy oświęcimskiego obozu, możemy sobie wyobrazić, jak wyglądałyby komentarze, gdyby pożar zniszczył obóz. Reasumując, poprawa stanu zabezpieczenia i ochrony muzeów martyrologicznych jest bez wątpienia potrzebna. Jej zakres musi być ukierunkowany na ograniczenie dwóch podstawowych zagrożeń: przestępczości i pożaru.

Planowanie zabezpieczenia trzeba zaczynać od zdefiniowania, co chcemy chronić i przed jakimi rodzajami zagrożeń, a nie od analizy technicznych możliwości zabezpieczenia.

Ograniczenie zagrożenia przestępczością w przypadku muzeów martyrologicznych to bez wątpienia rozbudowa systemów telewizji dozorowej w połączeniu z ochroną peryferyjną.

Ważnym elementem będzie również taka konfiguracja sprzętowa, która zapewni dobrą widoczność w porze nocnej i pracę całego systemu w przypadku zaniku zasilania sieciowego.

O tych – zdawałoby się oczywistych – sprawach należy pamiętać (praktyka wskazuje, że w wielu muzeach systemy telewizji dozorowej skutecznie działają tylko w ciągu dnia). W polskich muzeach nie ma dotychczas doświadczeń ze stosowaniem rozwiniętej ochrony peryferyjnej. W zdecydowanej większości muzeów byłoby to nawet trudne do wykonania ze względu na położenie budynków. Ta sytuacja może jednak mieć swoje plusy. Analiza technicznych możliwości zabezpieczenia jest niczym nieskrępowana i może być otwarta na zupełnie nowatorskie rozwiązania, np. zastosowanie czujek radarowych w połączeniu z kamerami termowizyjnymi.

74

Skradziony zabytek można odzyskać, i to czasami nawet bardzo szybko. Jeśli jednak ulegnie on spaleniu, żadne prace konserwatorskie nie przywrócą go do stanu poprzedniego.

Zawsze trzeba pamiętać o jednym – ochrona musi być tak zorganizowana, by rzeczywiście oddziaływała prewencyjnie nawet na wyrafinowanych przestępców (zwykły zwiedzający nie stanowi dla muzeum żadnego zagrożenia). Doświadczenia, jakie będą udziałem Muzeum Auschwitz-Birkenau, mogą okazać się bardzo przydatnymi dla innych wielkoobszarowych muzeów, w szczególności tych, które mają podobny charakter. Nowe rozwiązania organizacyjne i techniczne mogą być przenoszone, z różnymi adaptacjami (uwzględniającymi specyfikę danej placówki muzealnej), do wielu innych jednostek. Jeśli tak będzie, to ogólny bilans skutków całego zdarzenia z grudnia 2009 r. będzie pozytywny.

Piotr OGRODZKI (1958–2013) Wieloletni Dyrektor Ośrodka Ochrony Zbiorów Publicznych, Wicedyrektor Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, Redaktor Naczelny „Cenne, Bezcenne, Utracone”, członek Kolegium Redakcyjnego „Systemów Alarmowych”.

SEC&AS

CHILD ALERT

GDZIE JEST MOJE DZIECKO? Jakub SOBEK

K

ażdego roku w Polsce zgłaszane są tysiące zaginięć osób. Część z nich to czasem świadome decyzje o rozpoczęciu zupełnie nowego życia, niektóre kończą się informacją o nieszczęśliwym wypadku, samobójstwie, a inne pozostają nierozwiązane na wiele długich lat. Tylko w 2017 r. na terenie Polski zgłoszono 19 563 zaginięć. Najbardziej dramatyczne są jednak zaginięcia dzieci. W roku 2017 zgłoszono policji 443 przypadki dotyczące dzieci do lat 7. Dużą część tych sytuacji stanowią porwania rodzicielskie.

Praktycznie do dziś ten wstydliwy problem jest zupełnie nierozwiązany. Ciągle jest to powszechny sposób na próbę rozwiązywania rodzinnych problemów, czasem także jako akt sprzeciwu wobec orzeczeń sądów rodzinnych. Niewielki odsetek zaginięć różni się jednak od spraw zgłaszanych praktycznie każdego dnia.

Wówczas środki, jakie są podejmowane, znacznie odbiegają od standardowych procedur. Dlaczego tak się dzieje i jak to działa?

spożywczego, gdzie władze miasta postawiły rampę rowerową. Było to miejsce bardzo popularne wśród okolicznych dzieci i dobrze znane rodzeństwu, ponieważ znajdowało się stosunkowo niedaleko domu ich dziadków, gdzie właśnie przebywała ich mama.

Po pewnym czasie spędzonym na placu Ricky – brat Amber – był już zmęczony i chciał pojechać do domu dziadków. Dziewczynka nie chciała jeszcze

POSZUKIWANIA AMBER

Amber Hagerman urodziła się w 1986 r. w Stanach Zjednoczonych, w stanie Teksas. Była wesołą dziewczynką, która mieszkała z rodzicami i ze swoim bratem w niewielkiej miejscowości Arlington. Swój wolny czas chętnie spędzała w grupie harcerskiej, której była członkinią. Bardzo lubiła także spędzać czas ze swoi bratem, jeżdżąc na rowerze. Wiele osób zwracało uwagę na bardzo dobre relacje pomiędzy rodzeństwem.

Po pewnym czasie rodzice Amber rozwiedli się, jednak mama starała się swoim dzieciom zapewniać normalny dom i życie całej rodziny toczyło się swoim dawnym rytmem. Wszystko zmieniło się jednak w 1996 r., kiedy Amber wraz ze swoim 5-letnim bratem jak zwykle poszli pojeździć na rowerze, tym razem po terenie placu znajdującego się obok opuszczonego sklepu 2/2019

▌ Amber Hagerman Źródło: https://www.star-telegram.com/news/local/community/arlington/ye0rbp/ picture54279385/alternates/FREE_768/amber%20hagerman

75

SEC & SAFE przerywać zabawy i została bez brata na placu, aby kilka kolejnych razy zjechać z rampy. Moment, kiedy dziewczynka była sama, został od razu zauważony przez osobę, która ją zapewne obserwowała. Okazja ta została wykorzystana i napastnik dokonał porwania małej Amber. Jedynym świadkiem zdarzeń z tego dnia był 78-letni mężczyzna, Jimmie Kevil. Od razu zgłosił na policję całą sytuację. Opisał napastnika jako 25–40-letniego białego lub latynoskiego mężczyznę.

Sprawca wyskoczył z samochodu, złapał dziewczynkę i zaczął wciągać ją do środka. Jak zeznał Kevil – Amber krzyczała i próbowała kopać napastnika. Pomimo że policja bardzo szybko pojawiła się na miejscu zdarzenia, ani po Amber, ani po napastniku nie było już śladu. Jedyne, co udało się zabezpieczyć na miejscu zdarzenia, to rowerek dziewczynki. Policja, pracownicy FBI oraz ochotnicy prowadzili działania poszukiwawcze na szeroką skalę. Pojawiły się informacje

▌ Przykładowy komunikat systemu AMBER Alert w Stanach Zjednoczonych Źródło: https://mic.com/articles/142894/amid-navajo-amber-alert-concerns-data-showsdisproportionate-number-of-minority-abductees#.j2rKpMnH9

w telewizji, radiu i prasie. Cała sprawa została bardzo mocno nagłośniona w mediach. Niestety, nigdzie nie udało się znaleźć uprowadzonej Amber.

Po 4 dniach mężczyzna spacerujący w okolicy z psem zauważył ciało leżące w wodzie, w potoku.

Policja po przybyciu na miejsce potwierdziła tożsamość dziecka. Późniejsza sekcja zwłok wykazała, że dziewczynka była najprawdopodobniej więziona przez 2 dni, po czym została brutalnie zamordowana.

Policja stworzyła wiele hipotez, kto mógł być potencjalnym sprawcą i od tego czasu rozpoczęła poszukiwania mordercy. Niestety osoba ta do teraz nie została ujęta i osądzona.

Po tych wydarzeniach Diana Simone apelowała w jednej z lokalnych rozgłośni radiowych, że jej zdaniem gdyby sprawa Amber była odpowiednio nagłośniona, może dziewczynka zostałaby odnaleziona.

Pani Simone uważała, że to praktycznie niemożliwe, aby tylko jedna osoba była świadkiem tych wydarzeń.

Twierdziła, że zapewne wiele osób ją widziało, jednak nie wiedziało, że to poszukiwana osoba. Zauważyła, że skoro w mediach już w tamtych czasach przerywano 76

program, aby wydać ostrzeżenie meteorologiczne, to takie same działania można podjąć w przypadku porwań dzieci. Po tych staraniach w 1996 r. system pod nazwą AMBER Alert zaczął działać lokalnie, w Dallas-Fort Worth, gdzie radio współpracowało z policją.

Oficjalnie nazwa AMBER oznacza z ang. America’s Missing: Broadcast Emergency Response, czyli amerykański system informacji o osobach zaginionych.

Oczywiste jest jednak nawiązanie do imienia zaginionej dziewczynki, która tak naprawdę dała początek tej inicjatywie.

AMBER ALERT NA ŚWIECIE I W EUROPIE

Swoją przychylność i pełne wsparcie dla inicjatywy AMBERT Alert w USA udzielił Biały Dom w roku 2002, w trakcie pierwszej konferencji zorganizowanej na ten temat. Amerykański prezydent wyznaczył ówczesnego prokuratora generalnego do roli koordynatora programu. Określono m.in. że celem jest wprowadzenie programu w życie we wszystkich stanach. Był to pierwszy krajowy system wydawania ostrzeżeń o osobach zaginionych. Dodatkowym wzmocnieniem tej inicjatywy było podpisanie 30 kwietnia 2003 r. ustawy PROTECT, która dawała organom wykonawczym nowe możliwości prowadzenia dochodzeń, ścigania i karania w przypadku przestępstw popełnionych na dzieciach. Dodatkowo regulacja oficjalnie wprowadziła w życie program AMBER Alert. Ustawa nałożyła na koordynatora programu obowiązek dalszego jego wdrażania, rozwoju, eliminacji luk geograficznych na terenie Stanów Zjednocznych, zapewnienia regionalnej koordynacji działania programu oraz ustalenia wytycznych dotyczących uruchamiania ostrzeżeń w ramach Amber Alert. Tak też się stało – wkrótce zostały opublikowane kryteria stosowania alertów, które określiły m.in. maksymalny wiek dziecka, okoliczności zaginięcia, minimalne wymagania dotyczące opisu osoby zaginionej oraz przesłanki co do zagrożenia, w jakim może znajdować się osoba zaginiona. Wytyczne zostały przyjęte i następnie opublikowane przez Departament Sprawiedliwości.

Wdrożenie programu przebiegało bardzo szybko i sprawnie. Już w 2005 r. Hawaje były 50 stanem, gdzie wprowadzono skoordynowany system informacji o dzieciach zaginionych. W kolejnych latach do programu dołączyła także Kanada oraz Meksyk.

Rozszerzano także zakres mediów, w których publikowane były informacje. Początkowo była to głównie telewizja, prasa oraz radio. Z czasem komunikaty były wyświetlane także na ulicznych cyfrowych nośnikach reklamowych, na stronach internetowych oraz w mediach społecznościowych. W 2012 r. firma Google zintegrowała system AMBER w swoim serwisie z ostrzeżeniami. Kolejne lata w Stanach Zjednoczonych to rozwój systemu i programy szkoleniowe dla policjantów, dotyczące poszukiwań osób zaginionych i procedur związanych z przyjmowaniem zgłoszeń o osobach zaginionych. To właśnie zebranie największej SEC&AS

CHILD ALERT liczby informacji na samym początku dochodzenia jest szczególnie istotne w powodzeniu prowadzonych poszukiwań.

W Europie system AMBER Alert został uruchomiony w Holandii w 2008 r. wspólnymi siłami policji oraz firmy Netpresenter, która zajmuje się między innymi reklamami wyświetlanymi na ekranach w centrach miast oraz systemami masowego rozsyłania komunikatów. Na podstawie pozytywnych efektów wdrożenia tego systemu w pierwszym z europejskich krajów w 2013 r. podjęto decyzję o powołaniu do życia organizacji AMBER Alert Europe. Został stworzony zespół składający się głównie ze specjalistów z dziedziny prawa i usług informatycznych. Celem tej grupy było wdrożenie podobnego systemu ostrzegawczego we wszystkich krajach europejskich. Głównym zadaniem stawianym przed systemem było stworzenie międzynarodowych procedur pozwalających na podejmowanie działań niezbędnych do szybkiego odnajdywania osób zaginionych. W tym celu należało doprowadzić do usunięcia wielu barier biurokratycznych, prawnych, geograficznych oraz językowych.

Cały czas organizacja AMBER Alert w Europie pracuje nad wzmocnieniem tego systemu, jego usprawnieniem oraz podejmuje inicjatywy w celu poprawy ochrony dzieci. Na swojej stronie internetowej organizacja publikuje 5 postulatów, w memorandum skierowanym do Komisji i Parlamentu Europejskiego.

Te pięć najważniejszych postulatów to: budowa większego i silniejszego systemu AMBER – poprzez zachęcanie kolejnych państw europejskich do budowania systemu powiadomień; przyjęcie bardziej elastycznych kryteriów dla ogłaszania informacji o dzieciach zaginionych w ramach systemu. Chodzi przede wszystkim o zniesienie wymogu, że dziecko zostało uprowadzone i musi to być pewna informacja; poprawa wymiany informacji transgranicznych – jako że 37,5% ludności UE mieszka na terenach przygranicznych, poszukiwań często nie można ograniczać tylko do terytorium jednego państwa; lepsza międzynarodowa współpraca organów ścigania – szybsza wymiana informacji pomiędzy organizacjami rządowymi oraz pozarządowymi działającymi na rzecz osób zaginionych; poprawa identyfikacji i lepsza ochrona dzieci na granicach – w związku z obowiązującą strefą Schengen straże graniczne powinny być natychmiast informowane o zaginionych dzieciach. Istotne jest także ciągłe prowadzenie szkoleń. Ma to zasadnicze znaczenie dla skutecznej identyfikacji dzieci i ich ochrony przed zagrożeniami związanymi z utratą życia lub procederem handlu ludźmi.

Na całym świecie system AMBER Alert działa we wszystkich stanach USA oraz w 27 innych krajach na całym świecie. Do kwietnia 2019 r. dzięki temu systemowi udało się odnaleźć i pozytywnie zakończyć sprawę 957 zaginięć dzieci.

2/2019

CHILD ALERT W POLSCE

W 2013 r., kiedy powołano organizację AMBERT Alert, również w naszym kraju został uruchomiony program rozpowszechniania informacji o dzieciach zaginionych. W Polsce programowi nadano jednak odmienną nazwę i do dzisiaj funkcjonuje on jako Child Alert. Ważnym wydarzeniem towarzyszącym było także utworzenie 15 kwietnia 2013 r. Centrum Poszukiwań Osób Zaginionych w Komendzie Głównej Policji. To właśnie CPOZ zostało wyznaczone do rozwoju i obsługi systemu Child Alert. Jednymi z pierwszych zadań było opracowanie procedur, stworzenie telefonu alarmowego pod numerem 955, pozyskanie partnerów medialnych oraz wdrożenie procedur szkoleniowych. 20 listopada tego samego roku została ogłoszona pełna gotowość operacyjna tego systemu, a rok później polska policja przystąpiła do fundacji AMBER Alert w Europie, która zrzesza operatorów takich systemów w różnych krajach. Pozwoliło to stronie polskiej na rozpoczęcie międzynarodowej współpracy.

Działanie tego systemu w Polsce reguluje obecnie kilka podstaw prawnych. Pierwszą z nich było Zarządzenie nr 124 Komendanta Głównego Policji z dn.

4 czerwca 2012 r. Istotnym elementem tej regulacji było określenie, kiedy procedura Child Alert uruchamiana jest na terenie Polski. Aby procedura mogła zostać uruchomiona, muszą zostać spełnione łącznie poszczególne kryteria: musi istnieć podejrzenie, że zaginiona osoba małoletnia jest ofiarą przestępstwa związanego z pozbawieniem wolności albo jej życie lub zdrowie jest bezpośrednio zagrożone; osoba w momencie zaginięcia nie ukończyła 18 roku życia; uzyskano pisemną zgodę od rodzica lub opiekuna prawnego osoby zaginionej na rozpowszechnienie komunikatu, a w przypadku braku kontaktu – zgodę sądu; z informacji policji wynika, że komunikat może realnie przyczynić się do odnalezienia; informacje nt. osoby zaginionej są wystarczające do stworzenia komunikatu.

Informacje, jakie są niezbędne do stworzenia takiego komunikat, także są sprecyzowane i są to: aktualne zdjęcie osoby małoletniej; wiek i imię osoby małoletniej, a w uzasadnionych przypadkach także jej nazwisko; opis ubioru; cechy charakterystyczne; miejsce zaginięcia/zdarzenia; informacje dotyczące okoliczności zaginięcia/zdarzenia; numer telefonu, na który mają być przekazywane informacje o osobie wymienionej w emitowanym komunikacie Child Alert.

Choć kryteriów na pozór nie jak tak dużo, okazuje się, że niewiele zgłoszeń na policję spełnia je wszystkie.

Istotą tego programu jest, aby nie doprowadzić do 77

SEC & SAFE

▌ Przykładowy komunikat Child Alert w Polsce Źródło: childalert.pl

jego spowszednienia. Komunikat ma być nadawany tylko w wyjątkowych sytuacjach. Jako że określone są minima informacji o osobie zaginionej zgłaszanej w ramach Child Alert, to dlatego tak istotne jest zapamiętanie wszelkich szczegółów w momencie zaginięcia małoletniego. Policja w krótkim czasie musi zebrać te informacje i je opublikować. O sukcesie tej procedury decyduje przede wszystkim czas i dokładny komunikat.

Niekiedy w momencie zgłaszania zaginięcia rodzice osoby zaginionej starają się w pewien sposób wymusić wprowadzenie procedury Child Alert. Należy jednak pamiętać, że policja ma także regulacje ograniczające wydawanie takich decyzji. Child Alert nie stosuje się bowiem do tzw. porwań rodzicielskich, chyba że stwierdzono realne zagrożenia dla życia dziecka.

Dodatkowo policja nie stosuje mechanizmu komunikatów, kiedy z posiadanych informacji wynika, iż jego użycie może spowodować realne zagrożenia dla życia osoby małoletniej.

Jak reguluje zarządzenie, uruchomienie procedury Child Alert następuje na wniosek kierownika jednostki policji prowadzącej poszukiwania osoby zaginionej po wcześniejszej weryfikacji wszystkich koniecznych kryteriów. Kierownik jednostki taki wniosek przesyła do CPOZ KGP, która koordynuje działanie tego programu w Polsce. W przypadku podjęcia pozytywnej decyzji Child Alert jest uruchamiany na 12 godzin od momentu rozesłania komunikatu. Istotne jest, aby w jak najkrótszym czasie od zaginięcia zaalarmować społeczeństwo. Podstawowe zasady to właśnie szybkość działania, masowość, czyli dotarcie do najliczniejszej grupy odbiorców, oraz zasadność ogłoszenia w kontekście przyjętych kryteriów. Z tych też zasad wynika skuteczność działania rozwiązań typu AMBER. Szczególnie w przypadku zaginięć dzieci, kiedy istnieje realne zagrożenie dla życia, bardzo istotny jest czas.

78

Powszechność rozgłaszanych komunikatów ma natomiast na celu wyczulenie maksymalnie jak największej liczby osób na zwracanie uwagi na wszystko, co może mieć związek z zaginionym. W ten sposób udaje się czasem zebrać bardzo dużo zgłoszeń, a wszystkie weryfikowane są przez policję. Masowość działania ma także doprowadzić do zaszczucia sprawcy. Ma czuć się osaczony i obserwowany przez wszystkich. Ma to wzbudzić w przestępcy swoistą paranoję i w efekcie wymusić podjęcie decyzji o odstąpieniu od popełnianego przestępstwa, czyli uwolnienia dziecka.

Najnowszą podstawą prawną opisującą program Child Alert jest Zarządzenie nr 72 Komendanta Głównego Policji z dn. 31 grudnia 2014 r. zmieniające zarządzenie w sprawie prowadzenia przez Policję poszukiwania osoby zaginionej oraz postępowania w przypadku ujawnienia osoby o nieustalonej tożsamości lub znalezienia nieznanych zwłok oraz szczątków ludzkich (Dz. Urz. KGP 2015, poz. 1).

SKUTECZNOŚĆ

W Polsce komunikat Child Alert od momentu jego utworzenia został ogłoszony trzykrotnie. Pierwszy raz uruchomiono procedurę 14 kwietnia 2015 r., po otrzymaniu zgłoszenia o uprowadzeniu 10-letniej Mai. Początkowo policja przyjęła informację o zaginięciu jako dość standardowe zgłoszenie, jednak w trakcie działań operacyjnych na zabezpieczonym materiale z monitoringu zauważono, że z okolic domu w prawdopodobnym momencie zaginięcia odjeżdżał samochód opel vectra. Szybko ustalono, kto poruszał się tym pojazdem. Był nim 31-letni mężczyzna chorujący na schizofrenię. Założono, że dziewczynka została przez niego najprawdopodobniej porwana, a napastnik może stanowić dla niej realne zagrożenie.

22 godziny od chwili porwania ogłoszono Child Alert.

Już po 6 godzinach udało się dziewczynkę odnaleźć SEC&AS

CHILD ALERT na terenie Niemiec. Było to możliwe dzięki informacji od jednego z mieszkańców.

Drugi raz rozpowszechniony komunikat okazał się pomocny 24 listopada 2015 r. Policja przyjęła wówczas zgłoszenie o porwaniu 3-letniego Fabiana. Tutaj sytuacja była o tyle nietypowa, że po ogłoszeniu komunikatu na numer alarmowy zadzwonił ojciec dziecka i powiedział, że chłopiec jest razem z nim.

Twierdził, że zabrał syna, ponieważ miał z nim utrudniony kontakt. Nie wskazał jednak miejsca swojego pobytu oraz nie zgłosił się na policję. Ojciec Fabiana wraz z dzieckiem został zatrzymany po 10 dniach w samochodzie na autostradzie A4 pod Katowicami.

Sprawa to wzbudzała pewne kontrowersje, ponieważ pod wątpliwość była poddawana zasadność uruchomienia procedury Child Alert. W związku z tym po decyzji Ministra Spraw Wewnętrznych w 2016 r. została przeprowadzona kontrola w KGP. Ta nie wykazała jednak nieprawidłowości.

Trzeci raz system Child Alert dowiódł swoją skuteczność 7 marca 2019 r. Tutaj zgłoszenie wpłynęło z Białegostoku. Babcia dziewczynki zgłosiła, że ok. godz. 10 jej wnuczka wraz z matką zostały wepchnięte do samochodu przez dwóch mężczyzn. Policja dość szybko ustaliła, że porwanie przeprowadził i zaplanował ojciec dziecka. Tutaj ponownie tłem całej sprawy był problem w relacjach pomiędzy rodzicami. Ustalono jednak, że istnieje realne zagrożenie dla zdrowia lub życia dziecka. Podejrzewano, że ojciec może próbować wywieźć Amelkę i jej matkę za granicę. Po ogłoszeniu komunikatu dzięki informacjom od świadków udało się zatrzymać samochód z ojcem i osobami zaginionymi, kolejnego dnia o godz. 17.

Wszystkie te trzy przykłady pozwalają pozytywnie ocenić działanie tego rozwiązania w naszym kraju.

Statystki europejskie także napawają optymizmem.

Z raportu fundacji AMBER Alert w Europie za rok 2017 wynika, że łącznie w 17 krajach członkowskich komunikat był ogłoszony 27 razy i dotyczył 31 dzieci. Aż 93% spraw zakończyło się pozytywnie. Najwięcej zgłoszeń, bo aż 13, wpłynęło z Czech, na drugim miejscu była Wielka Brytania z 6 zgłoszeniami i Grecja z 5. Nie wszystkie sprawy kończą się zaledwie w ciągu kilku godzin. Przykładowo w 3 kwartale 2017 r. w Czechach uprowadzona dziewczynka została odnaleziona dopiero po 2 miesiącach. Jest to jednak sygnał, że poszukiwania trzeba prowadzić do skutku.

Wszystkie wnioski zebrane w ostatnich latach działania programów rozpowszechniania informacji o osobach zaginionych napawają optymizmem. Procedury są ciągle doskonalone, a do programów przyłączają się kolejni partnerzy medialni, którzy są decydującym elementem powodzenia takich przedsięwzięć. Rozwój nowych technologii pozwala z komunikatami docierać jeszcze szybciej do dużych grup osób. Od 2016 r. komunikaty Child Alert wyświetlane są w jednej z bardzo popularnych aplikacji, używanej przez polskich kierowców.

2/2019

Wiele osób zastanawia się, jak potoczyłyby się losy jednego z najsłynniejszych zaginionych dzieci, czyli małej Madeleine McCann, gdyby wówczas rozesłano taki komunikat. Sprawa do dzisiaj pozostaje nierozwiązania. Podobnie zresztą jak od 23 lat na wolności przebywa sprawca uprowadzenia Amber Hagerman, choć do tej pory przesłuchano 1000 świadków i przyjęto 8000 zgłoszeń w tej sprawie. Może nowe technologie kryminalistyczne doprowadzą któregoś dnia do jej rozwiązania. Mama oraz brat Amber nadal nie ustają w poszukiwaniach. To nieszczęśliwe zdarzenie doprowadziło jednak do wprowadzenia nowych procedur poszukiwawczych. Oby używanych jak najrzadziej.

Literatura: [1] https://www.star-telegram.com/news/local/community/arlington/article54279390.html [2] https://www.amberalert.eu [3] https://allthatsinteresting.com/amber-hagerman [4] Zarządzenie nr 124 Komendanta Głównego Policji z dn. 4 czerwca 2012 r. w sprawie prowadzenia przez Policję poszukiwania osoby zaginionej oraz postępowania w przypadku ujawnienia osoby o nieustalonej tożsamości lub znalezienia nieznanych zwłok oraz szczątków ludzkich (Dz.Urz. KGP 2012, poz. 29 z późn. zm.)

[5] Zarządzenie Nr 26 Komendanta Głównego Policji z dn. 18 listopada 2013 r. zmieniającym zarządzenie w sprawie prowadzenia przez Policję poszukiwania osoby zaginionej oraz postępowania w przypadku ujawnienia osoby o nieustalonej tożsamości lub znalezienia nieznanych zwłok oraz szczątków ludzkich (Dz.Urz. KGP 2013, poz. 92) [6] Zarządzenie nr 72 Komendanta Głównego Policji z dn. 31 grudnia 2014 r. zmieniające zarządzenie w sprawie prowadzenia przez Policję poszukiwania osoby zaginionej oraz postępowania w przypadku ujawnienia osoby o nieustalonej tożsamości lub znalezienia nieznanych zwłok oraz szczątków ludzkich (Dz.Urz. KGP 2015, poz. 1).

[7] https://www.amberadvocate.org [8] https://www.amberalert.gov/

Jakub SOBEK Trener techniczny Linc Polska, pracownik dydaktyczny Ośrodka Szkoleniowego PISA, doradca Zarządu PISA, członek Kolegium Redakcyjnego SEC&AS Od redakcji: Absolwent Politechniki Poznańskiej na Wydziale Robotyki i Automatyki, specjalność: Systemy wizyjne i multimedialne. Autor w swojej pracy naukowej zajmował się m.in. implementacją algorytmu SWIFT do rozpoznawania odcisków palców. Po studiach rozpoczął pracę w firmie Linc Polska, na stanowisku trenera technicznego. W 2012 r. zdał egzamin trenera technicznego MOBOTIX. Do dziś jest jedynym certyfikowanym trenerem MOBOTIX w Polsce. Posiada także certyfikat trenera rozwiązań FLIR Security Products. Od 2015 r. jest pracownikiem dydaktycznym Polskiej Izby Systemów Alarmowych, gdzie na kursie Zewnętrzne systemy zabezpieczeń prowadzi wykład nt. termowizji oraz jej wykorzystania w zewnętrznych systemach zabezpieczeń.

79

SEC & POWER

PODSTAWY ELEKTROTECHNIKI

Część 4: Obwody rozgałęzione – prawa Ohma i Kirchhoffa Tadeusz STROJNY

O

soby zajmujące się urządzeniami elektrycznymi, w tym projektowaniem, montażem i serwisem systemów zabezpieczeń technicznych, powinny znać ogólne prawa elektrotechniki i posiadać umiejętność logicznego myślenia – zastosowania tych praw w praktyce. Teoretycznie przy wykonywaniu systemów powinno się posiłkować instrukcją instalacji, a przy powtarzalnych czynnościach, np. montażu urządzeń i instalacji o identycznych rozwiązaniach w kolejnych obiektach, można zastosować technikę odwzorowania, czyli wzorować się podczas pracy na uprzednio prawidłowo wykonanym urządzeniu lub instalacji. Jednak należy pamiętać, że nie wszystko jest zapisane w instrukcji instalacji profesjonalnych urządzeń, ponieważ zakłada się pewien zasób podstawowej wiedzy elektrotechnicznej instalatora. Powinien on mieć np. świadomość skutków przyłączenia urządzenia do źródła prądu przemiennego zamiast prądu stałego, podłączenia do systemu odwrotnej polaryzacji zasilania lub akumulatora o zamienionym położeniu bieguna dodatniego i ujemnego. W takich sytuacjach w najlepszym przypadku może dojść do niezadziałania urządzenia lub przepalenia wkładek topikowych, a w przypadku gorszego scenariusza nawet do uszkodzenia urządzenia – jeżeli nie wyposażono go w zabezpieczenie

80

przed odwróconą polaryzacją zasilania. Aby zapobiec takim sytuacjom, należy znać i rozumieć prawa rządzące elektrotechniką. Jeżeli również projektujemy instalacje przewodowe, to musimy mieć świadomość tego, że parametry niektórych przewodów trzeba obliczyć. Dotyczy to głównie przewodów zasilających odbiorniki, które ze względu na szeroką dostępność na rynku są dobierane przez projektanta, a nie przez producenta danego systemu. Takimi odbiornikami są np. elektrozaczepy i zwory elektromagnetyczne oraz kamery, oprócz korzystających z zasilania PoE1. Należy znać także symbole, jakimi oznaczane są urządzenia elektrotechniczne. Umożliwi to właściwe czytanie schematów elektrycznych.

W poprzednim artykule przedstawiłem pojęcie prądu i napięcia, omówiłem rodzaje prądów i warunki, jakie muszą być spełnione, aby w obwodzie popłynął prąd elektryczny. W bieżącym artykule, zanim przejdziemy do bardziej złożonych zagadnień, przedstawię podstawowe symbole stosowane w elektrotechnice.

Następnie omówię obwody rozgałęzione oraz prawa Ohma i Kirchhoffa.

1 PoE (ang. Power over Ethernet) – technika zasilania urządzeń pracujących w sieci komputerowej za pośrednictwem przewodów komputerowych, które służą do transmisji danych.

SEC&AS

PODSTAWY ELEKTROTECHNIKI padku źródła idealnego SEM jest równa napięciu na zaciskach źródła. Napięcie to nie zależy od prądu obciążenia. W rzeczywistości każde źródło napięcia posada rezystancję wewnętrzną Rw, która powoduje spadek napięcia na zaciskach źródła przy przepływie prądu obciążenia. Podczas przepływu prądu w obwodzie napięcie na zaciskach źródła U jest mniejsze od siły elektromotorycznej źródła E.

▌ Rys. 1. Najprostszy obwód elektryczny – nierozgałęziony

Na rys. 1 przedstawiłem najprostszy obwód elektryczny.

Na podstawie rys. 1 bez znajomości podstawowych zasad rysunku technicznego branży elektrycznej raczej nie uda się zbudować obwodu elektrycznego. Trzeba znać symbole aparatów elektrycznych, same aparaty i umiejętnie je połączyć ze sobą.

Na rys. 2 przedstawiłem przykładowe podstawowe symbole elektryczne dla opisu źródeł napięcia i podstawowych, elementarnych odbiorników energii elektrycznej.

Pierwszym elementem jest symbol źródła napięcia. Jest to aktywny element obwodu, wymuszający przepływ prądu w obwodzie zamkniętym. Dla obliczeń często przyjmuje się idealny model źródła napięcia elektrycznego, który charakteryzuje siła elektromotoryczna źródła SEM, oznaczana symbolem E. W przy-

▌ Rys. 2. Symbole źródeł napięcia i elementów biernych obwodu

2/2019

Symbol źródła napięcia możemy uzupełnić symbolami 2 lub 3, oznaczającymi napięcie stałe lub przemienne (albo opisać odpowiednio literowo – DC lub AC). Dodatkowo możemy zapisać poziom napięcia źródła oraz dla prądu przemiennego określić częstotliwość napięcia, np. 50 Hz. Czwarty symbol określa rezystor, który jest najprostszym odbiornikiem energii obwodu elektrycznego. Tak jak idealne źródło, idealny rezystor posiada tylko rezystancję. W praktyce każdy rezystor charakteryzuje również określona pojemność i indukcyjność.

Symbol ósmy przedstawia elementy indukcyjne. Są to elementy obwodu elektrycznego zdolne do wytwarzania strumienia pola magnetycznego powstającego podczas przepływu przez obwód prądu elektrycznego. Podczas załączania obwodu z cewką powstaje siła przeciwelektromotoryczna, zniekształcająca impuls załączający, a podczas wyłączania napięcia zmiany strumienia obejmowanego przez obwód, także tego wytworzonego przez ten obwód, wywołują powstanie na elementach indukcyjnych siły elektromotorycznej indukcji, skierowanej przeciwnie do kierunku uprzednio przyłożonego napięcia (rys. 3). Jest to zjawisko groźne dla elementów elektronicznych stosowanych w obwodach z elementami indukcyjnymi, ponieważ podczas przerywania prądu w obwodzie na elementach indukcyjnych powstaje siła elektromotoryczna samoindukcji o znacznej wartości, której wartość szczytowa w impulsie może osiągać wartość nawet 15-krotnie większą od napięcia zasilania. Stwarza to ryzyko powstawania zakłóceń, a w wielu wypadkach, przy braku odpowiednich zabezpieczeń, może powodować ona uszkodzenie (przebicie) elementów elektronicznych. Takie zjawisko dotyczy np. elektrozaczepów, elektrorygli i zwór elektromagnetycznych. Aby zapobiegać temu szkodliwemu efektowi, można stosować do tłumienia tych impulsów np. diody gaszące, podłączane na stykach cewki w kierunku przeciwnym do napięcia zasilającego.

Dziewiąty i dziesiąty symbol oznaczają kondensatory. Są to elementy mogące gromadzić ładunek elektryczny między dwoma okładzinami rozdzielonymi materiałem dielektrycznym (izolatorem). Kondensatory elektrolityczne dzięki swojej specjalnej budowie mają zwiększoną zdolność gromadzenia ładunku. Ich zastosowanie jest ograniczone do niskich częstotliwości. Mają określoną biegunowość, stąd też czasami używana jest nazwa kondensatory spolaryzowane.

81

SEC & POWER z pozycji 2. W zależności od przyjętej konwencji, jeżeli połączenie przewodów oznaczamy zwykłym skrzyżowaniem linii, brak połączenia oznaczamy skrzyżowaniem z „obejściem”. Natomiast jeżeli połączenie przewodów oznaczamy skrzyżowaniem linii z kropką, brak połączenia oznaczamy skrzyżowaniem zwykłym.

Symbol 3 określa amperomierz. Jest to przyrząd do pomiaru wielkości natężenia prądu. Amperomierz włączamy szeregowo w obwód elektryczny. W celu włączenia amperomierza do istniejącego obwodu w gałęzi, w której chcemy dokonać pomiaru, należy wykonać przerwę i w miejsce przerwy włączyć dwa zaciski amperomierza. Przyłączenie dwóch zacisków amperomierza do dwóch biegunów źródła zasilania na ogół prowadzi do uszkodzenia amperomierza.

Symbol woltomierza przedstawiłem na pozycji 4.

Jest to przyrząd do pomiaru napięcia na zaciskach źródła lub spadku napięcia na odbiorniku energii. Zaciski woltomierza przyłączamy bezpośrednio (równolegle) do dwóch zacisków (punktów obwodu), między którymi chcemy zmierzyć różnicę potencjałów. Włączenie woltomierza w obwód szeregowo (tak jak amperomierz) powoduje w praktyce brak przepływu prądu, ze względu na dużą rezystancję wewnętrzną, jakimi charakteryzują się woltomierze.

Na pozycji 5 umieściłem symbol watomierza. Jest to przyrząd przeznaczony do pomiaru mocy czynnej.

Watomierz jest przyrządem ilorazowym (wskazującym iloczyn dwóch wielkości – napięcia i prądu). Wśród mechanicznych najczęściej spotykane są watomierze elektrodynamiczne. Mają one dwie cewki: cewkę prą-

▌ Rys. 3. Przepięcie po wyłączeniu napięcia na elemencie indukcyjnym i metoda tłumienia indukowanego impulsu za pomocą diody prostowniczej

Na rys. 4 przedstawiłem symbole przewodów łączących elementy obwodu oraz symbole urządzeń służących do pomiaru parametrów elektrycznych obwodu.

Przy prostych obwodach elektrycznych przedstawianych na schematach często nie zachodzi konieczność krzyżowania się linii symbolizujących przewody.

W przypadku rozbudowanych schematów dochodzi do wielokrotnego krzyżowania się linii. Należy mieć pewność, czy w miejscu krzyżowania linii przewodów na schemacie są one połączone czy też nie.

Symbole z pozycji 1 ukazują połączenie przewodów na schemacie. W zależności od przyjętej konwencji połączenie przewodów mogą określać dwie krzyżujące się linie lub (w drugiej wersji) takie same linie z kropką w miejscu przecięcia. Jeżeli przecięcie linii nie oznacza połączenia przewodów, należy zastosować symbole 82

▌ Rys. 4. Symbole linii i mierników parametrów elektrycznych

SEC&AS

PODSTAWY ELEKTROTECHNIKI dową o małej rezystancji i dużej obciążalności prądowej oraz cewkę napięciową, o dużej rezystancji. Cewkę prądową włącza się do układu poprzez zaciski prądowe, szeregowo z obciążeniem (jak amperomierz).

Cewkę napięciową – poprzez zaciski napięciowe, równolegle z obciążeniem (jak woltomierz). Odchylenie wskazówki miernika jest proporcjonalne do wartości średniej iloczynu natężenia prądu w cewce prądowej i napięciowej. Jeżeli jedna z tych wartości wynosi 0 – watomierz również powinien wskazywać 0.

Szósty symbol przedstawia częstościomierz – przyrząd do pomiaru częstotliwości napięcia przemiennego. Przyłącza się go równolegle do źródła zasilania (jak woltomierz). Jego zasada działania polega na wprawieniu w ruch szeregu stalowych blaszek przymocowanych do wspólnej listwy. Siódmy symbol przedstawia licznik energii czynnej. Jest to przyrząd przeznaczony do pomiaru energii czynnej. Sposób podłączenia jest identyczny jak watomierza.

Licznik energii biernej jest przedstawiony symbolem na pozycji ósmej. Mierzy składową bierną energii elektrycznej w układach z elementami indukcyjnymi lub pojemnościowymi. Przyłącza się do obwodu jak licznik energii czynnej. Pomiar składowej biernej energii elektrycznej zapewnia odmienna konstrukcja licznika, uwzględniająca przesunięcie fazowe między napięciem a prądem w obwodzie. Przy przyłączaniu liczników energii należy zwrócić uwagę na właściwe przyłączenie początków i końców cewek, bowiem odwrócenie kierunku przepływu w jednej z cewek powoduje wsteczną pracę licznika. Początki cewek na schemacie oznacza się kropką.

Znając symbole, można narysować złożony obwód elektryczny (rys. 5).

PRAWO OHMA

Podstawowymi prawami, które są związane z obwodami elektrycznymi, są prawo Ohma oraz prawa Kirchhoffa (prądowe i napięciowe). Georg Ohm stwierdził na podstawie doświadczeń, iż przyłożenie różnych napięć do odcinka obwodu przewodzącego powoduje, że w tym obwodzie płyną różne prądy, zależne od przyłożonego napięcia i rezystancji obwodu.

Prawo Ohma można opisać w następujący sposób: Prąd I płynący w przewodniku o rezystancji R zależy proporcjonalnie od przyłożonego do jego zacisków napięcia U (różnica potencjału), a odwrotnie proporcjonalnie od jego rezystancji R:

▌ Rys. 5. Rozgałęziony obwód elektryczny z włączonymi miernikami

Przekształcając w inny sposób, otrzymujemy:

Wzór na rezystancję mylnie sugeruje, że zależy ona wprost proporcjonalnie od napięcia i odwrotnie proporcjonalnie do prądu. Rezystancja jest (nie uwzględniając zmian temperaturowych i niektórych nieliniowych materiałów) wartością stałą, charakterystyczną dla danego elementu. Zapewne pamiętamy z lekcji fizyki, jak wylicza się rezystancję zastępczą prostych obwodów nierozgałęzionych i rozgałęzionych (rys. 6).

RZ = R1 + R2

1/RZ = 1/R1 + 1/R2

▌ Rys. 6. Obliczanie rezystancji zastępczych w prostych obwodach nierozgałęzionych i rozgałęzionych

Cechą elektryczną każdego materiału jest jego opór właściwy (rezystywność). Znając rezystywność materiału, z jakiego wykonany jest przewód elektryczny i jego długość, możemy obliczyć rezystancję:

gdzie: R – rezystancja całkowita przewodu [Ω] ρ – opór właściwy [Ωm] S – pole przekroju poprzecznego [m2] l – długość elementu [m]

Odwrotnością oporu właściwego jest przewodność właściwa (konduktywność).

Przekształcając równanie, otrzymujemy wzór na napięcie: gdzie: γ – przewodność właściwa

2/2019

83

SEC & POWER Materiałami najczęściej stosowanymi do produkcji żył przewodów elektrycznych są miedź i aluminium.

W produktach elektronicznych wykorzystuje się srebro i złoto. Ich przewodności właściwe w przybliżeniu wynoszą: srebro – γ = 63 m/Ω·mm2 miedź – γ = 55 m/Ω·mm2 złoto – γ = 41 m/Ω·mm2 aluminium – γ = 35 m/Ω·mm2 Ponieważ przekroje przewodów podawane są w mm2, jednostki przewodności w celu ułatwienia obliczeń podane są powyżej jako [m/Ω·mm2].

Wzór na rezystancję przewodu po zastosowaniu konduktywności przyjmuje postać:

Dla obwodów trójfazowych obciążonych symetrycznie w przewodzie neutralnym nie płynie prąd, w związku z czym przy obliczaniu spadku napięcia obliczenia wykonuje się dla jednej żyły. Dla obwodów jednofazowych, w których prąd płynie w dwóch żyłach roboczych, rezystancję przewodu obliczamy podwajając rezystancję jednej żyły:

Przy zasilaniu urządzeń elektrycznych należy zwrócić uwagę na wielkość spadku napięcia na przewodach zasilających. Jeżeli spadek napięcia jest za duży, należy (przy założeniu, że nie możemy skrócić długości przewodu zasilającego) zwiększyć przekrój przewodu lub zastosować przewód o większej przewodności właściwej γ, np. zamiast przewodu o żyłach aluminiowych2 zastosować przewody z żyłami mie Stosowanie przewodów aluminiowych w budynkach dopuszczalne jest, jeżeli przekrój ich żył jest większy niż 10 mm2.

Przewody o przekroju żył do 10 mm2 muszą mieć żyły wykonane z miedzi.

2

▌ Rys. 7. Złożony obwód elektryczny z zaznaczonymi oczkami

84

dzianymi. Przewodność właściwa miedzi jest o ponad 50% większa od aluminium, w związku z czym zastosowanie przewodów miedzianych zamiast aluminiowych o takim samym przekroju powoduje znaczne zmniejszenie rezystancji przewodu, a co za tym idzie – spadek napięcia na końcu obwodu. Ponadto zastosowanie przewodów o mniejszej rezystancji powoduje zmniejszenie strat na linii zasilającej.

PRAWA KIRCHHOFFA

Na rys. 7 przedstawiłem złożony obwód elektryczny z włączonymi miernikami podstawowych parametrów elektrycznych. W prostym obwodzie elektrycznym występuje tylko jedna droga przepływu prądu. W obwodzie złożonym tych dróg jest więcej.

Każdą z dróg przepływu prądu nazywamy gałęzią, a każdy punkt obwodu, w którym schodzą się co najmniej trzy jego gałęzie, nazywa się węzłem. Obwód z rys. 5 zawiera pięć gałęzi oraz cztery węzły. Dla potrzeb omówienia obwodu rozgałęzionego przyjąłem, że elementy obwodu są idealne. Oznacza to, że źródła napięcia charakteryzują się rezystancją wewnętrzną o zerowej wartości (nie występuje spadek napięcia na zaciskach źródła podczas przepływu prądu) i przewód łączący węzły C i D również posiada rezystancję równą zero, w związku z czym węzły C i D mają taki sam potencjał (między punktami C i D nie płynie prąd).

Obwód rozgałęziony składa się z kilku zamkniętych oczek, które zaznaczone są jako I, II i III. Prawo Kirchhoffa jest inaczej nazywane prawem prądowym. Dla węzła w obwodzie elektrycznym prawo to brzmi: Suma natężeń prądów wpływających do węzła jest równa sumie natężeń prądów wypływających z tego węzła.

Dla przypadku przedstawionym na rys. 8 prawo Kirchhoffa można więc zapisać w postaci:

▌ Rys. 8. Pierwsze prawo Kirchhoffa – prądy wpływające do węzła i z niego wypływające

SEC&AS

PODSTAWY ELEKTROTECHNIKI Jeżeli przypiszemy prądom wpływającym do węzła znak (+), a prądom wypływającym znak (-), prawo Kirchhoffa możemy przedstawić w postaci:

Dla przedstawionych na rys. 7 poszczególnych oczek zapis wygląda wygląda następująco: dla oczka I

dla oczka II Dla obwodu z rys. 7 możemy zapisać: dla węzła A dla oczka III dla węzła B W ogólnym zapisie drugie prawo Kirchhoffa przyjmuje postać: dla węzła C

dla węzła D

Zapis ten możemy przedstawić w postaci ogólnej:

Możemy zatem powiedzieć, że suma prądów w węźle jest równa 0.

Kierunek prądów przyjmujemy domyślnie. Podczas obliczeń wartość prądu może być ujemna. Świadczy to o tym, że kierunek prądu jest przeciwny do założonego.

Drugie prawo Kirchhoffa jest nazywane prawem napięciowym. W myśl tego prawa:

Podobnie jak w pierwszym prawie, ujemna wartość spadku napięcia świadczy o przeciwnej od przyjętej biegunowości tego spadku.

Znając prawa Ohma i Kirchhoffa, można dokonywać obliczeń nawet bardzo skomplikowanych obwodów. Jednak projektantowi systemów zabezpieczeń wystarcza dobra znajomość kilku podstawowych wzorów. Są nimi wzory określone przez prawo Ohma, zależność rezystancji przewodu od jego długości i pola przekroju oraz nieomawiany w artykule prosty wzór, z którego, znając przyłożone napięcie stałe U i stały prąd płynący przez odbiornik I, można wyliczyć moc tego odbiornika P, mnożąc przez siebie wartość spadku napięcia i płynącego prądu .

W zamkniętym obwodzie suma spadków napięć jest równa sumie sił elektromotorycznych występujących w tym obwodzie.

Jeżeli obwód ten jest elementem większej sieci, nazywamy go oczkiem sieci.

Tadeusz STROJNY Koordynator Stacji Elektroenergetycznej 400/110 kV w PGE Dystrybucja SA

▌ Rys. 9. Pierwsze prawo Kirchhoffa – postać ogólna

2/2019

Od redakcji: Autor standardów zawodów: elektromechanik sprzętu AGD i elektromonter reklam świetlnych, recenzent standardów zawodów: technik elektryk, elektromonter instalacji elektrycznych, elektromonter (elektryk) zakładowy, elektromonter pogotowia elektroenergetycznego dla Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Członek komisji kwalifikacyjnej nr 504 przy PGE SA – Oddział Skarżysko-Kamienna, członek komisji kwalifikacyjnej nr 516 przy SEP – Oddział Elektroniki, Informatyki, Telekomunikacji. Wykładowca na kursach dla elektryków.

85

SEC & INFO

ZARZĄDZANIE BEZPIECZEŃSTWEM INFORMACJI

W PROJEKTACH BUDOWLANYCH I INFRASTRUKTURALNYCH Grzegorz KUTA

Autor: CHANDRESH CHUDASAMA 0 Flickr

O

becnie prowadzenie dużych projektów budowlanych i infrastrukturalnych niesie za sobą konieczność wymiany ogromnej ilości informacji pomiędzy poszczególnymi uczestnikami procesu inwestycyjnego: inwestorem, projektantem, urzędami, wykonawcą, podwykonawcą, użytkownikiem. Wymiana czasami szczegółowych informacji o obiekcie rozpoczyna się już na etapie planowania inwestycji, potem ma miejsce w fazie jego projektowa-

86

nia, uzgadniania, realizacji czy nawet w trakcie eksploatacji. Cały ten proces generuje znaczne ilości danych, które muszą cechować się dokładnością i docierać do właściwych osób we właściwym czasie. Ważną więc sprawą jest uwzględnianie w zamierzeniach budowlanych ryzyk związanych z bezpieczeństwem informacji i cyberbezpieczeństwem, zwłaszcza z uwagi na to, że zarządzanie dużą ilością danych w procesie inwestycyjnym to zwykła codzienność.

SEC&AS

BEZPIECZEŃSTWO INFORMACJI RYZYKA ZWIĄZANE Z BEZPIECZEŃSTWEM INFORMACJI

Na rynku dostępnych jest wiele narzędzi programowych do obsługi procesu budowlanego i inwestycyjnego: oprogramowanie CAD, oprogramowanie do modelowania 3D, wspólne środowiska wymiany danych w procesie budowlanym oraz narzędzia do zarządzania projektami. Informacja o budynku lub budowli gromadzona w narzędziach informatycznych (ale nie tylko) może mieć cechy informacji „wrażliwej”, ale przede wszystkim ma bardzo ważne znaczenie dla realizacji projektu, ponieważ jeśli z jakichś powodów nie jest ona dostępna, np. przez awarię techniczną komputera lub błąd użytkownika, lub jest niepełna i niekompletna, wówczas projekt generuje opóźnienia w harmonogramach, co wiąże się z kosztami, a dla wykonawcy z potencjalną karą finansową za niewywiązanie się z zawartej umowy. Dlatego bezpieczeństwo informacyjne powinno być obowiązkiem dla każdej działalności biznesowej, której funkcjonowanie musi opierać się na dokładnych i wiarygodnych informacjach. Dobrze wdrożony proces zarządzania bezpieczeństwem informacji uwzględnia również ryzyka wynikające z cyberataków na infrastrukturę informatyczną oraz obejmuje procedury związane z zapewnieniem ciągłości działania.

Takie podejście pozwoli też organizacji spełnić wymagania chociażby „słynnego” Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dn. 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (zwanego popularnie RODO lub GDPR) czy w niektórych przypadkach również Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie środków na rzecz wysokiego, wspólnego poziomu bezpieczeństwa sieci i systemów informatycznych na terytorium Unii Europejskiej (zwanej także Dyrektywą NIS). Domniemać bowiem można, że narzędzia informatyczne wspierające proces budowlany i inwestycyjny w pewnym zakresie przetwarzać będą również dane osobowe w rozumieniu przepisów RODO. DANE ZAGROŻONE W PROJEKTACH BUDOWLANYCH

Z racji tego, że dane cyfrowe związane z projektem budowlanym przetwarzane są w systemach informatycznych, naturalnym jest, że wykazują one podatność na cyberzagrożenia i inne związane z nieuprawionym dostępem do informacji. Właśnie dlatego bezpieczeństwo danych cyfrowych w takich systemach musi być integralną częścią realizowanego projektu budowlanego. Przykładowo, jeżeli projekt dotyczy budowy podziemnej stacji kolejowej, wówczas przeprowadzona analiza ryzyka powinna wykazać, czy realizowane przedsięwzięcie, czyli zbudowany obiekt i informacje o jego parametrach (plany, schematy, 2/2019

wizualizacje itp.), są wrażliwe z punktu widzenia jego późniejszej eksploatacji czy też nie. Jeśli budowany obiekt po oddaniu go do użytkowania zaliczony zostanie do infrastruktury krytycznej lub jest ważny dla zapewnienia ładu i porządku publicznego (np. jest to budynek użyteczności publicznej, więzienie, ambasada, terminal lotniska, dworzec kolejowy), wówczas przeprowadzona analiza powinna wskazywać, że informacje techniczne o takim obiekcie, zgromadzone w dokumentacji lub systemie informatycznym, powinny być szczególnie chronione.

Biorąc pod uwagę współczesne zagrożenia, chociażby takie jak terroryzm, informacje zawarte w informatycznym modelu 3D obiektu wskazujące położenie wrażliwych elementów, np. lokalizację systemów sterowania obiektem, położenie i przebieg instalacji elektrycznych i teletechnicznych czy też rozmieszczenie urządzeń systemów zabezpieczeń technicznych, są narażone na wysokie ryzyko ich wykorzystania niezgodnie z przeznaczeniem. Potencjalny terrorysta mający dostęp do wirtualnego modelu budynku użyteczności publicznej lub innego obiektu, którego zakłócone funkcjonowanie może zagrażać życiu lub zdrowiu ludzi, może wykorzystać dane tam zawarte do precyzyjnego zaplanowania swoich działań przestępczych. Co warte podkreślenia, nawet fizyczne przebywanie potencjalnego terrorysty w obiekcie (np. na lotnisku) dla rozpoznania jego słabych punktów (obserwacja) nie da mu tylu informacji o celu ataku, co spokojna, nierzucająca się w oczy analiza danych modelu 3D obiektu, prowadzona przed ekranem swojego komputera. Dlatego tego typu dane muszą być szczególne chronione przed nieuprawnionymi osobami, które mogłyby wykorzystać je do planowania fizycznych ataków na obiekt budowlany.

CZYM JEST BIM, CZYLI MODELOWANIE INFORMACJI O OBIEKCIE

Metodologia BIM (ang. Building Information Modeling) to nic innego, jak cyfrowe modelowanie informacji o budynku poprzez zapis fizycznych i funkcjonalnych właściwości obiektu do narzędzia informatycznego.

BIM nie jest oprogramowaniem informatycznym, lecz formą przetwarzania informacji przy realizacji projektów budowlanych. Metodyka BIM stawia właśnie na sprawne zarządzanie informacją i wymianę danych pomiędzy wszystkimi uczestnikami procesu inwestycyjnego. Jest to więc niezawodne narzędzie, będące podstawą do podejmowania decyzji w cyklu życia obiektu, od chwili jego zaprojektowania, zbudowania, eksploatacji, aż do jego modyfikacji lub wyburzenia. Co więcej, technologia BIM pozwala, aby wszyscy uczestnicy procesu inwestycyjnego posiadali dostęp do jednego źródła informacji w tym samym czasie, przy użyciu współczesnych rozwiązań informatycznych. Technologia BIM jest wykorzystywana przede wszystkim do wizualizacji budowy w wirtualnym środowisku, dzięki czemu odzwierciedlone są 87

SEC & INFO wszystkie możliwe parametry rzeczywistego obiektu, który powstanie w przyszłości. Co więc oczywiste – model wirtualny zawiera dużo więcej informacji i parametrów niż „zwykły” projekt przelany na papier, przez to dane te są bardziej „wrażliwe”. Projekt inwestycyjny realizowany z wykorzystaniem metodyki BIM ułatwia gromadzenie, analizę, interpretację i wymianę danych pomiędzy poszczególnymi interesariuszami, co powoduje, że na każdym etapie projektowania wszyscy uczestnicy procesu inwestycyjnego są w stanie wirtualnie zweryfikować wszystkie techniczne i funkcjonalne opcje planowanej realizacji, zanim budowa rozpocznie się na dobre. W procesie inwestycyjnym realizowanym z wykorzystaniem metodyki BIM jakiekolwiek zmiany dokonane przez każdą ze stron procesu są rejestrowane i raportowane pozostałym zainteresowanym, co skraca żmudny czas uzgadniania klasycznej dokumentacji papierowej. Ponadto wirtualizacja powoduje, że różnego rodzaju opcje, jakie muszą być brane pod uwagę przy realizacji inwestycji budowlanej, mogą być zasymulowane i policzone, co ułatwia decydentom podejmowanie optymalnych decyzji. Jednocześnie sparametryzowany model daje szansę na przeprowadzenie wszystkich testów oraz symulacji, które udowodnią, że inwestycja jest optymalnie zaprojektowana.

W 2014 r. Parlament Europejski przyjął Dyrektywę 2014/24/UE z dn. 26 lutego 2014 r. w sprawie zamówień publicznych, w której określono, że w odniesieniu do zamówień publicznych na roboty budowlane państwa członkowskie mogą wymagać zastosowania szczególnych narzędzi elektronicznych, takich jak narzędzia elektronicznego modelowania danych budowlanych. Wśród krajów Unii Europejskiej we wdrażaniu technologii BIM obecnie najbardziej zaawansowana jest Wielka Brytania. Polska jest dopiero na początku tej drogi, aczkolwiek ustawa Prawo zamówień publicznych, niejako implementując zapisy ww. dyrektywy, wprowadziła regulacje wskazujące, że w przypadku zamówień na roboty budowlane zamawiający może wymagać użycia narzędzi elektronicznego modelowania danych budowlanych lub podobnych. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że Komisja Europejska może spróbować wymóc na krajach członkowskich Unii Europejskiej stosowanie technologii BIM przy realizacji inwestycji współfinansowanych ze środków unijnych. Dlatego wdrożenie BIM-u powinno stać się priorytetem dla instytucji realizujących inwestycje publiczne, zwłaszcza współfinansowane ze środków wspólnotowych. Natomiast bezpieczeństwo danych powinno być procesem komplementarnym wdrożenia metodyki BIM. JAK ZARZĄDZAĆ BEZPIECZEŃSTWEM DANYCH W TECHNOLOGII BIM

Jak już wspomniano, najbardziej zaawansowanym krajem wykorzystującym technologię BIM jest Wielka Brytania. Dlatego British Standards Institution (BSI) 88

opracował i opublikował standardy wdrażania tej metodyki, o nazwie PAS 1192. Piąta część tego standardu (PAS 1192-5) zawiera wskazówki określające, w jaki sposób zabezpieczyć cyfrowe informacje o budynkach wykonane w technologii BIM. Co warte podkreślenia, wszystkie pozostałe części tej normy powinny być „czytane” łącznie z wytycznymi zawartymi właśnie w dokumencie PAS 1192-5. Na potrzeby wdrażania technologii BIM standard PAS, opracowany przez BSI, wymaga kompleksowego podejścia do zagadnienia, z uwzględnieniem ochrony wszystkich aktywów inwestycyjnych, a więc ludzi, procesów czy wreszcie bezpieczeństwa fizycznego i technologicznego. Dokument PAS 1192-5 przeznaczony jest dla właścicieli aktywów, które będą wykorzystywane w inwestycjach, począwszy od fazy projektu, a skończywszy na utrzymaniu i zarządzaniu obiektem. Celem wprowadzenia standardu jest także ochrona informacji oraz własności intelektualnej wszystkich uczestników procesu.

PAS 1192-5 to również standard, który zawiera wymagania dotyczące zarządzania bezpieczeństwem BIM-u i cyfrowymi środowiskami przetwarzania informacji.

Faktyczne zastosowanie wytycznych opisanych w dokumencie PAS 1192-5 stwarza podstawy i warunki racjonalnego podejścia do zarządzania bezpieczeństwem, celem eliminowania zagrożeń, które mogą wpływać na określony składnik aktywów. Proces zarządzania ryzykiem stanowi fundament wskazujący, jakie środki i rozwiązania organizacyjne i techniczne należy wdrożyć, aby zagrożenie utraty lub ujawnienia informacji było szczątkowe. Standard PAS rekomenduje również podejście do spraw bezpieczeństwa, które należy oprzeć na procesie zarządzania ryzykiem, co doprowadzić ma do opracowania planu postępowania z ryzykiem, czyli wdrożenia właściwej i optymalnej strategii bezpieczeństwa dla ochrony aktywów wykorzystywanych w technologii BIM. Ponadto standard wskazuje ustanowienie w organizacji stosującej metodykę BIM wykwalifikowanego i doświadczonego CSO (ang. Chief Security Officer), który weźmie odpowiedzialność za wdrożenie, utrzymanie i rozwój wszystkich środków zabezpieczeń. Co oczywiste, do zapewnienia bezpieczeństwa aktywów wykorzystywanych w technologii BIM może być wdrożony dowolny, inny standard bezpieczeństwa (np. norma ISO 27001) oraz wykorzystane funkcjonujące już w organizacji polityki, plany i procedury uwzględniające potrzebę zapewnienia bezpieczeństwa informacyjnego i cybernetycznego, tym bardziej że wiele biur projektowych oraz firm budowlanych stosujących technologię BIM korzysta z rozwiązań chmurowych (ang. Cloud Computing) w celu stworzenia wspólnego środowiska wymiany danych, w którym elastycznie można przechowywać i udostępniać informacje o projekcie.

Przykład: agencja rządowa zleca wykonawcy wyłonionemu w trybie zamówienia publicznego realizację projektu budowlanego. W takim przypadku właścicielem danych o przyszłym obiekcie jest zlecający (agenSEC&AS

BEZPIECZEŃSTWO INFORMACJI cja rządowa) i to on odpowiada za sprawy bezpieczeństwa aktywów w tym projekcie, co powoduje, że musi poddać analizie ryzyka następujące zagadnienia: gdzie będą przechowywane dane (na zasobach zamawiającego czy wykonawcy, czy będą dostępne na urządzeniach przenośnych, takich jak laptopy i smartfony, jaka będzie ilość i przyrost danych); komu dane zostaną udostępnione (czy tylko wykonawcy, a może jeszcze właściwym organom administracji, celem uzyskania niezbędnych zgód i zezwoleń, a może też mieszkańcom, celem przekonania ich do zasadności planowanej inwestycji); jak informacje będą dystrybuowane (dostępne tylko na zasobach zamawiającego, za pośrednictwem internetu, chmury publicznej lub prywatnej, na nośnikach przenośnych); w jaki sposób dane będą wykorzystywane, żeby zapewnić im ochronę (kto będzie miał tak naprawdę dostęp do danych, w jaki sposób prowadzona będzie rozliczalność i audyt działań).

Wynikiem przeprowadzonej analizy powinien być plan postępowania z ryzykiem oraz polityka bezpieczeństwa, określająca, jakie wymagania należy spełnić, żeby mieć dostęp do zasobów wytworzonych w procesie inwestycyjnym.

rzone z wykorzystaniem metodologii BIM lub też w innych formatach. Taka platforma integruje dane i procesy oraz stwarza możliwość pracy na aktualnych informacjach we wszystkich fazach realizowanego projektu. Takie zintegrowane rozwiązanie daje możliwość prowadzenia rzetelnego zarządzania ryzykiem bezpieczeństwa, a w przypadku projektów BIM zmienia się ono w całym cyklu życia budynku, co z kolei należy uwzględniać w zarządzaniu ryzykiem. Z kolei ilości szczegółowych informacji zgromadzona w jednym repozytorium (CDE) czyni zasób atrakcyjnym dla potencjalnego cyberprzestępcy lub nieuprawnionej osoby potencjalnie zainteresowanej dostępem do tego rodzaju informacji. Ilość i szczegółowość informacji gromadzonych

ZARZĄDZANIE RYZYKIEM BEZPIECZEŃSTWA INFORMACJI W CAŁYM CYKLU ŻYCIA OBIEKTU INFRASTRUKTURALNEGO

Jak wspomniałem, bezpieczeństwo zasobów informacyjnych opiera się na procesie zarządzania ryzykiem, który powinien uwzględniać także takie elementy, jak: jakie przetwarzane dane (aktywa) mają wartość dla organizacji (interesariuszy procesu inwestycyjnego) i gdzie są przechowywane (w zasobach zamawiającego czy wykonawcy); w jaki sposób aktywa informacyjne (dane) mogą być narażone na utratę lub uszkodzenie; jakie będę skutki dla prowadzonego procesu budowlanego i samej organizacji, jeśli przetwarzane dane zostaną utracone, uszkodzone lub staną się niedostępne.

Z uwagi na to, że projekty budowlane realizowane z wykorzystaniem technologii BIM mogą przechowywać dane w różnych repozytoriach (bazach danych, lokalizacjach), dużego znaczenia nabiera wdrożenie wspólnej platformy ich gromadzenia, czyli Common Data Environment (CDE). Jest to wspólna dla uczestników procesu budowlanego platforma przetwarzania (gromadzenia) danych, będąca jednocześnie jedynym i najbardziej aktualnym źródłem wiedzy o projekcie.

Platforma CDE służy do gromadzenia, przechowywania, zarządzania oraz udostępniania zarówno graficznych, jak i niegraficznych (np. tekstowych, liczbowych) danych, czyli kompletnych informacji dotyczących projektu, niezależnie od tego, czy zostały one stwo2/2019

Autor: S

ilicon Eng

ineering

Consulta

nts – Flic

kr

w projekcie budowlanym wzrasta wraz z postępem poszczególnych etapów realizacji (pojawia się zjawisko agregacji informacji). Przykładowo, na etapie inicjowania projektu muszą być one udostępnione osobom zespołu projektowego z zachowaniem zasady „wiedzy niezbędnej”. W tym momencie powstają już potencjalne ryzyka utraty lub nieuprawnionego udostępnienia danych (np. jeszcze potencjalnym wykonawcom), co w projektach inwestycyjnych objętych prawem zamówień publicznych powoduje takie zagrożenia, jak chociażby zmowa cenowa, nieuczciwa konkurencja czy nawet potencjalna korupcja.

Dlatego ważne jest, aby informacje były udostępniane w możliwie kontrolowany sposób.

Z kolei gdy projekt wchodzi w fazę realizacji (budowy), obszerna ilość danych musi zostać udostępniona już dużo większej liczbie osób (np. pracownikom wykonawcy, podwykonawcom). Oczywiście nie wszystkie wymieniane dane mają charakter „wrażliwych” przez cały okres realizacji zadania inwestycyjnego, ale za każdym razem, gdy są one udostępniane szerokiemu kręgowi osób, zwiększa się ich podatność na kradzież lub uszkodzenie. Dzieje się tak dlatego, że stosowa89

SEC & INFO

–

Au to Fl r: S ick il r ico

n

En

gin

ee

rin

g

Co

ns

ult

an

ts

ne środki i procedury bezpieczeństwa u zainteresowanych podmiotów, mające zapewnić integralność i dostępność danych (a nie tylko samą poufność), są zazwyczaj różne lub po prostu zwyczajnie ich nie opracowano i wdrożono. Ogólnie rzecz ujmując, poziom świadomości bezpieczeństwa informacji pozostawia wiele do życzenia, ponieważ firmy budowlane, zwłaszcza te mniejsze, które współuczestniczą w projekcie inwestycyjnym, nie chcą ponosić dodatkowych kosztów na wdrożenie jakichkolwiek środków bezpieczeństwa.

Dlatego w takim przypadku decydującą sprawą jest umiejętne dzielenie się danymi.

Zasady zarządzania bezpieczeństwem informacji wykorzystujące metodykę BIM powinny być takie same, jak w projektach budowlanych realizowanych w inny sposób. Na etapie planowania budowa systemu zarządzania bezpieczeństwem informacji: inwestor ustala wymagania bezpieczeństwa, a wykonawcy (podwykonawcy) muszą te wymagania spełnić, jako komplementarną część świadczonych przez siebie usług w procesie inwestycyjnym. Natomiast na etapie zawierania kontraktu umowa podpisywana pomiędzy zamawiającym (inwestorem) a wykonawcą (wykonawcami) musi określać szczegółowe zasady bezpieczeństwa informacji. W tym celu należy z wykonawcą zawrzeć umowę o zachowaniu poufności, potocznie zwaną umową NDA (ang. Non-Disclosure Agreement) lub umową CDA (ang. Confidential Disclosure Agreement). Zasady opisane w umowie nie powinny skupiać się wyłącznie na zagadnieniach prawnych lub tych związanych z bezpieczeństwem IT, ale też uwzględniać takie aspekty, jak: bezpieczeństwo fizyczne (np. oznakowanie terenu, ogrodzenie, drzwi, okna, sejfy, kontrola dostępu, dozór wizyjny, systemy sygnalizacji włamania i napadu, bezpośrednia ochrona fizyczna), bezpieczeństwo osobowe (np. dostęp do danych musi wiązać się z posiadaniem przez użytkownika 90

odpowiednich szkoleń i upoważnień, zarządzanie uprawnieniami dostępu), bezpieczeństwo proceduralne (np. audyty bezpieczeństwa).

Zawarte kontrakty powinny określać, jak długo dane będą przetwarzane przez wykonawców (jak długo będą mieli do tych danych dostęp) oraz w jaki sposób powinny zostać bezpiecznie usunięte z ich systemów informatycznych, gdy nie będą już potrzebne (udokumentowanie tego faktu).

Zarządzanie bezpieczeństwem informacji w procesie inwestycyjnym realizowanym z wykorzystaniem metodyki BIM nie kończy się wraz z oddaniem obiektu do użytkowania, gdyż wartością dodaną zastosowania tej metodyki jest fakt, że zgromadzone informacje wykorzystywane są na etapie eksploatacji obiektu, ułatwiając jego bieżące utrzymanie. W konsekwencji model BIM i zgromadzone metadane stają się częścią struktury zarządzania obiektem, co z kolei oznacza, że także na etapie eksploatacji nadal należy zarządzać ryzykami związanymi z bezpieczeństwem informacji (inne osoby i podmioty mogą mieć dostęp do danych).

PODSUMOWANIE

Dane związane z realizacją projektów budowlanych i infrastrukturalnych mogą ujawnić wiele wrażliwych informacji o obiekcie, a nawet jeśli pominiemy aspekty związane z poufnością, to atrybuty takie jak dostępność czy integralność danych powinny być zachowane. Właśnie dlatego aspekty bezpieczeństwa informacji powinny stać się istotnym elementem dla każdej organizacji (inwestora) wykorzystującej metodykę BIM lub pracującej z cyfrowymi środowiskami do zarządzania zasobami w procesie inwestycyjnym.

Architekci i inżynierowie powinni być w stanie wykazać, że rozumieją obawy swoich klientów (inwestorów) dotyczące wrażliwych informacji przetwarzanych w realizowanym procesie oraz wprowadzić odpowiednie (adekwatne) środki bezpieczeństwa. Wykorzystywanie metodyki BIM przy realizacji projektów budowlanych to nie tylko oprogramowanie ani jeden model, ale tak naprawdę nowa forma przetwarzania informacji, a przede wszystkim inna, nowatorska i przejrzysta forma współpracy z wszystkimi uczestnikami procesu. Metodyka BIM w swoim założeniu stawia przede wszystkim na zarządzanie informacją i na wymianę danych w procesie inwestycyjnym, która potem jest wykorzystywana na etapie eksploatacji obiektu. Menedżerowie, którzy zlecają realizację projektów budowlanych na zewnątrz, muszą zdać sobie sprawę z tego, że informacje są ujawniane w ramach tego procesu dużej liczbie interesariuszy, z których część może nie być w pełni przygotowana do spełnienia wymagań bezpieczeństwa (informacyjnego, cybernetycznego).

Z kolei firmy budowlane muszą być świadome tego, jakie są wymagania klienta (inwestora), co oznacza, że muszą zapewnić, że stosowane przez nie procedury bezpieczeństwa informacji (jeśli w ogóle są) muszą SEC&AS

uwzględniać również wymianę informacji w procesie projektowania czy realizacji projektu budowlanego. Certyfikat zgodności dla opracowanych i – co najważniejsze – wdrożonych procedur z normami bezpieczeństwa, taki jak ISO 27001 lub Cyber Essentials (IASME), będzie bardzo prostym sposobem wykazania stosowania bezpieczeństwa informacyjnego (cybernetycznego) firmy projektowej oraz budowlanej.

W przypadku, gdy realizowana inwestycja budowlana po oddaniu jej do użytku zostanie zaliczona do obiektów tzw. infrastruktury krytycznej, to być może od firmy projektowej oraz budowlanej należy dodatkowo wymagać posiadania świadectwa bezpieczeństwa przemysłowego, uzyskanego zgodnie z przepisami ustawy o ochronie informacji niejawnych. I według mnie nie ma tutaj znaczenia fakt, że w momencie projektowania oraz wykonawstwa obiektu formalnie (prawnie) nie jest on zaliczony jako element infrastruktury krytycznej, a będzie dopiero po oddaniu go do użytku. Wykaz obiektów infrastruktury krytycznej jest niejawny, a firma projektowa lub budowlana może nie wiedzieć, że po oddaniu go do eksploatacji zostanie zaliczony jako obiekt „wrażliwy”.

Niemniej stwierdzić należy, że choć projektant lub firma budowlana nie ma wiedzy, że zrealizowana inwestycja posiada status infrastruktury krytycznej, to w dalszym ciągu w swoich zasobach (także informatycznych) posiada wrażliwe informacje na temat obiektu (plany, schematy, dokumentacja projektowa i powykonawcza), które mogą, nawet przez przypadek, zostać wykorzystane do celów przestępczych.

Grzegorz KUTA Ekspert ds. ochrony informacji i bezpieczeństwa teleinformatycznego

Od redakcji: Absolwent kierunku informatyka w zarządzaniu przedsiębiorstwem oraz studiów podyplomowych MBA. Ukończył Akademię Trenera. Audytor Systemu Zarządzania Bezpieczeństwem Informacji wg ISO 27001.

Od 2001 r. do chwili obecnej pracuje na stanowiskach związanych z bezpieczeństwem, w tym bezpieczeństwem teleinformatycznym, ochroną informacji niejawnych, danych osobowych i innych informacji biznesowych. Czynny zawodowo pełnomocnik ds. ochrony informacji niejawnych, administrator bezpieczeństwa informacji, pełnomocnik ds. systemu zarządzania bezpieczeństwem informacji oraz inspektor bezpieczeństwa teleinformatycznego, administrator systemu.

Członek Krajowego Stowarzyszenia Ochrony Informacji Niejawnych, Stowarzyszenia Administratorów Bezpieczeństwa Informacji oraz Stowarzyszenia Wspierania Bezpieczeństwa Narodowego.

2/2019

SEC & IT

ZABEZPIECZENIA TECHNICZNE POMIESZCZEŃ OPERATORÓW USŁUG KLUCZOWYCH Sergiusz PARSZOWSKI

W

dn. 28 sierpnia 2018 r. zaczęła obowiązywać ustawa z dn. 5 lipca 2018 r. o krajowym systemie cyberbezpieczeństwa1, która to wraz z wydanymi na jej podstawie rozporządzeniami stanowi implementację do polskiego porządku prawnego dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) w sprawie środków na rzecz wysokiego wspólnego poziomu bezpieczeństwa sieci i systemów informatycznych na terytorium Unii (dyrektywa 2016/1148), tzw.

Dyrektywy NIS. Niniejsze regulacje stanowią pierwszy 1

92

Dz.U. 2018, poz. 1560.

krok w procesie budowy kompleksowego systemu cyberbezpieczeństwa, krótko mówiąc – obserwujemy próbę zmiany dotychczasowego podejścia, gdzie sprawy cyberbezpieczeństwa traktowane były wyłącznie sektorowo i wycinkowo.

KRAJOWY SYSTEM CYBERBEZPIECZEŃSTWA

Celem krajowego systemu cyberbezpieczeństwa jest zapewnienie cyberbezpieczeństwa na poziomie krajowym, w szczególności zaś niezakłóconego świadczenia usług kluczowych i usług cyfrowych oraz osiągnięcie odpowiednio wysokiego poziomu bezpieSEC&AS

CYBERBEZPIECZEŃSTWO Wyznaczenie operatorów usług kluczowych (zgodnie z Ustawą o krajowym systemie bezpieczeństwa – dalej Ustawa) Organ Właściwy bada rynek w celu identyfikacji potencjalnych Operatorów Usług Kluczowych

Organ Właściwy zaczyna postępowanie administracyjne i zbiera informacje o podmiocie

Operator Usługi Kluczowej ma od 3 do 12 miesięcy na dostosowanie się do wymogów zawartych w rozporządzeniu

Operator Usługi Kluczowej realizuje obowiązki wynikające z ustawy

Organ Właściwy sprawdza, czy podmiot spełnia wymogi rozporządzenia

Organ Właściwy wskazuje Operatora Usługi Kluczowej (DECYZJA ADMINISTRACYJNA)

▌ Rys. 1. Wyznaczenie operatorów usług kluczowych – procedura postępowania Źródło: https://www.gov.pl/web/cyfryzacja/krajowy-system-cyberbezpieczenstwa-

czeństwa systemów teleinformatycznych służących do świadczenia tych usług. Cyberbezpieczeństwo jest tutaj rozumiane jako odporność systemów informacyjnych na działania naruszające poufność, integralność, dostępność i autentyczność przetwarzanych danych lub związanych z nimi usług oferowanych przez te systemy. Krajowy system cyberbezpieczeństwa obejmuje: 1) operatorów usług kluczowych; 2) dostawców usług cyfrowych; 3) CSIRT2 MON; 4) CSIRT NASK; 5) CSIRT GOV; 6) sektorowe zespoły cyberbezpieczeństwa; 7) jednostki sektora finansów publicznych, o których mowa w art. 9 pkt 1–6, 8, 9, 11 i 12 ustawy z dn. 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz.U. 2017, poz. 2077 oraz Dz.U. 2018, poz. 62, 1000 i 1366); 8) instytuty badawcze; 9) Narodowy Bank Polski; 10) Bank Gospodarstwa Krajowego; 11) Urząd Dozoru Technicznego; 12) Polską Agencję Żeglugi Powietrznej; 13) Polskie Centrum Akredytacji; 14) Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz wojewódzkie fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej; 15) spółki prawa handlowego wykonujące zadania o charakterze użyteczności publicznej w rozumieniu art. 1 ust. 2 ustawy z dn. 20 grudnia 1996 r. o gospodarce komunalnej (Dz.U. 2017, poz. 827 oraz Dz.U. 2018, poz. 1496); 16) podmioty świadczące usługi z zakresu cyberbezpieczeństwa; 17) organy właściwe do spraw cyberbezpieczeństwa; 2 CSRIT (ang. Computer Security Incident Response Team) – Zespół Reagowania na Incydenty Bezpieczeństwa Komputerowego.

2/2019

18) Pojedynczy Punkt Kontaktowy do spraw cyberbezpieczeństwa; 19) Pełnomocnika Rządu do Spraw Cyberbezpieczeństwa; 20) Kolegium do Spraw Cyberbezpieczeństwa.

OPERATORZY USŁUG KLUCZOWYCH

W rozumieniu ustawy o krajowym systemie cyberbezpieczeństwa usługami kluczowymi są usługi mające kluczowe znaczenie dla utrzymania krytycznej działalności społecznej lub gospodarczej, a więc w energetyce, transporcie, bankowości i infrastrukturze rynków finansowych, ochronie zdrowia, zaopatrzeniu w wodę oraz infrastrukturze cyfrowej. Nie oznacza to jednak, że wszystkie podmioty świadczące usługi kluczowe stają się automatycznie operatorami usługi kluczowej w rozumieniu omawianych przepisów. Operator staje się operatorem usługi kluczowej, gdy spełnia łącznie następujące wymagania: 1) został wskazany (jako rodzaj podmiotu) w załączniku do ustawy; 2) świadczy usługę kluczową określoną w rozporządzeniu; 3) świadczenie tej usługi zależy od systemów informacyjnych; 4) usługa jest świadczona powyżej określonego progu istotności.

Jeżeli chodzi o wspomniane progi istotności, to są nimi najczęściej: wielkość produkcji, zasięg geograficzny świadczenia usługi albo liczba odbiorców. Zasady i kryteria pozwalające na identyfikację operatorów usług kluczowych zostały szczegółowo określone w rozporządzeniu Rady Ministrów z dn. 11 września 2018 r. w sprawie wykazu usług kluczowych oraz progów istotności skutku zakłócającego incydentu dla świadczenia usług kluczowych3. Wyznaczenie operatora usługi kluczowej następuje w drodze decyzji administracyjnej organu – ministra kierującego właściwym 3

Dz.U. 2018, poz. 1806.

93

SEC & IT działem lub Komisji Nadzoru Finansowego. Jednocześnie warto podkreślić, że w określonych przypadkach operatorzy usług kluczowych mogą być jednocześnie właścicielami, posiadaczami samoistnymi albo posiadaczami zależnymi obiektów, instalacji, urządzeń lub usług wchodzących w skład infrastruktury krytycznej.

Operatorzy usług kluczowych, jako podmioty wchodzące w składa krajowego systemu cyberbezpieczeństwa, mają obowiązek wdrożenia systemu zarządzania bezpieczeństwem w systemie informacyjnym, zapewniającego: 1) prowadzenie systematycznego szacowania ryzyka wystąpienia incydentu oraz zarządzanie tym ryzykiem; 2) wdrożenie odpowiednich i proporcjonalnych do oszacowanego ryzyka środków technicznych i organizacyjnych, uwzględniających najnowszy stan wiedzy, w tym: a) utrzymanie i bezpieczną eksploatację systemu informacyjnego, b) bezpieczeństwo fizyczne i środowiskowe, uwzględniające kontrolę dostępu, c) bezpieczeństwo i ciągłość dostaw usług, od których zależy świadczenie usługi kluczowej, d) wdrażanie, dokumentowanie i utrzymywanie planów działania umożliwiających ciągłe i niezakłócone świadczenie usługi kluczowej oraz zapewniających poufność, integralność, dostępność i autentyczność informacji, e) objęcie systemu informacyjnego wykorzystywanego do świadczenia usługi kluczowej systemem monitorowania w trybie ciągłym; 3) zbieranie informacji o zagrożeniach cyberbezpieczeństwa i podatnościach na incydenty systemu informacyjnego wykorzystywanego do świadczenia usługi kluczowej; 4) zarządzanie incydentami;

5) stosowanie środków zapobiegających i ograniczających wpływ incydentów na bezpieczeństwo systemu informacyjnego wykorzystywanego do świadczenia usługi kluczowej, w tym: a) stosowanie mechanizmów zapewniających poufność, integralność, dostępność i autentyczność danych przetwarzanych w systemie informacyjnym, b) dbałość o aktualizację oprogramowania, c) ochronę przed nieuprawnioną modyfikacją w systemie informacyjnym, d) niezwłoczne podejmowanie działań po dostrzeżeniu podatności lub zagrożeń cyberbezpieczeństwa; 6) stosowanie środków łączności umożliwiających prawidłową i bezpieczną komunikację w ramach krajowego systemu cyberbezpieczeństwa4.

W celu realizacji tychże zadań operatorzy usług kluczowych powołują wewnętrzne struktury odpowiedzialne za cyberbezpieczeństwo lub zawierają umowę z zewnętrznym podmiotem świadczącym usługi z zakresu cyberbezpieczeństwa.

MINIMALNE ZABEZPIECZENIA TECHNICZNE

Zarówno wewnętrzne struktury, jak również zewnętrzne podmioty świadczące usługi z zakresu cyberbezpieczeństwa zobowiązane zostały do posiadania, z prawem do wyłącznego korzystania, pomieszczeń służących do reagowania na incydenty5. Zapewnienie tym pomieszczeniom zabezpieczeń przed zagrożeniami fizycznymi i środowiskowymi nie jest już tylko działaniem „zgodnym ze sztuką”, dzisiaj jest to również obowiązek wynikający z przepisów prawa.

Art. 8 ustawy z dn. 5 lipca 2018 r. o krajowym systemie cyberbezpieczeństwa.

4

5

Ibidem. Art. 14 ust. 2.

▌ Tabela 1. Obowiązki operatorów usług kluczowych – procedura postępowania

OBOWIĄZKI OPERATORA USŁUGI KLUCZOWEJ zgodnie z Ustawą (terminy biegną od momentu otrzymania decyzji administracyjnej uznającej podmiot za operatora usługi kluczowej) Po 3 miesiącach

Po 6 miesiącach

dokonuje szacowania ryzyka dla swoich usług kluczowych

wdraża odpowiednie i adekwatne do oszacowanego ryzyka środki techniczne i organizacyjne

zarządza incydentami

zbiera informacje o zagrożeniach i podatnościach

wyznacza osobę kontaktową z właściwym CSIRT i PPK przy MC

stosuje środki zapobiegające i ograniczające wpływ incydentów na bezpieczeństwo systemu informacyjnego

Po 12 miesiącach

przygotowuje pierwszy audyt w rozumieniu ustawy

prowadzi działania edukacyjne wobec użytkowników obsługuje incydenty we własnych systemach

stosuje wymaganą dokumentację

zgłasza incydenty poważne

przekazuje sprawozdanie z audytu, wskazanym w ustawie podmiotom

usuwa wskazywane podatności Źródło: https://www.gov.pl/web/cyfryzacja/krajowy-system-cyberbezpieczenstwa-

94

SEC&AS

CYBERBEZPIECZEŃSTWO Wg rozporządzenia Ministra Cyfryzacji z dn. 10 września 2018 r. w sprawie warunków organizacyjnych i technicznych dla podmiotów świadczących usługi z zakresu cyberbezpieczeństwa oraz wewnętrznych struktur organizacyjnych operatorów usług kluczowycch odpowiedzialnych za cyberbezpieczeństwo6 zastosowane zabezpieczenia techniczne powinny odpowiadać wynikowi przeprowadzonemu szacowaniu ryzyka, przy czym minimalne zabezpieczenie pomieszczeń służących do reagowania na incydenty obejmuje: 1) System sygnalizacji włamania i napadu klasy 2 według Polskiej Normy PN-EN 50131-1.

W tym miejscu koniecznym jest zwrócenie uwagi czytelników na fakt, że w rozporządzeniu niepoprawnie użyto słowa „klasa”, gdyż w aktualnych normach występuje pojęcie „stopień” (ang. grade).

Wspomniana norma wprowadza 4 stopnie wykonania systemów alarmowych, przy czym stopień systemu sygnalizacji włamania i napadu powinien odpowiadać poziomowi oszacowanego ryzyka i tak: a) Stopień 1: ryzyko niskie; b) Stopień 2: ryzyko niskie do średniego; c) Stopień 3: ryzyko średnie do wysokiego; d) Stopień 4: ryzyko wysokie.

Zakłada się, że przy ryzyku od niskiego do średniego intruzi będą posiadać ograniczoną znajomość systemu sygnalizacji włamania i napadu i będą korzystać z niezaawansowanych przyrządów. W związku z powyższym system sygnalizacji włamania i napadu wykonany w stopniu 2 powinien wykrywać następujące czynności: a) otwarcie drzwi, okien i innych zamknięć chronionego obszaru; b) poruszanie się w chronionym obszarze (pułapkowo).

W przypadku, gdy tak będzie wynikać z procesu szacowania ryzyka, należy zastosować system sygnalizacji włamania i napadu o wyższym stopniu zabezpieczenia.

2) System kontroli dostępu klasy 2 według Polskiej Normy PN-EN 60839-11-1, zapewniający osobie przyznanie dostępu do pomieszczenia przez rzecz posiadaną przez tę osobę oraz zapamiętanie zdarzenia przyznania dostępu danej osobie, wraz z datą i czasem.

Wymieniona norma jest o tyle ciekawym dokumentem, gdyż w odróżnieniu od norm na systemy sygnalizacji włamania i napadu oraz dozoru wizyjnego, gdzie również mamy podział na stopnie zabezpieczenia od 1 do 4, normalizacja systemów kontroli dostępu jako jedyna wymienia typy obiektów, do których przypisuje się poszczególne stopnie zabezpieczenia7. Według Polskiej Normy 6

Dz.U. 2018, poz. 1780.

Podobny podział znajdował się również w wycofanej pod koniec 2014 r. normie na systemy dozoru wizyjnego PN-EN 50132-1:2012 [przyp. red.].

7

2/2019

PN-EN 60839-11-1 stopień 1 jest odpowiedni do hoteli, stopień 2 – do biur i małych przesiębiorstw, stopień 3 – do przemysłu, administracji i banków, a stopień 4 – do obiektów infrastruktury krytycznej, wojskowych, rządowych i innych o wysokiej wrażliwości. Co warte pokreślenia, normy dla systemów kontroli dostępu dla stopnia 2 nie wymagają, by łączność pomiędzy czytnikami a centralami kontroli dostępu była wspomagana szyfrowaniem i uwierzytelnianiem. Jeżeli weźmiemy pod uwagę, że systemy te nie muszą również posiadać szyfrowanej łączności radiowej pomiędzy czytnikiem a identyfikatorem, jak również fakt, że informacje przechowywane na identyfikatorze nie muszą być zabezpieczone przed nieautoryzowaną modyfikacją lub odtwarzaniem, to wymaganie zabezpieczenia pomieszczenia systemem kontroli dostępu w stopniu 2 wydaje się wymaganiem niedoszacowanym8. Zdaniem ekspertów Polskiej Izby Systemów Alarmowych wymagany powinien być minimum 3 stopień dla systemów kontroli dostępu, zaś użyte w rozporządzeniu sformułowanie „posiadanej rzeczy” – zastąpione sformułowaniem „dane identyfikacyjne” (ang. credentials), co odpowiadałoby definicji z przetłumaczonego słownika normy PN-EN 60839-11-1. Podobnie zastąpienie „klas” na „stopnie” odpowiadałoby przygotowanemu tłumaczeniu tejże normy, które aktualnie zatwierdzane jest w Komitecie Technicznym „Systemów Alarmowych Włamania i Napadu” nr 52 przy Polskim Komitecie Normalizacyjnym.

3) System wykrywania i sygnalizacji pożaru z powiadamianiem do centrum odbiorczego alarmów pożarowych.

Wymagania względem systemów wykrywania i sygnalizacji pożaru określają polskie normy z rodziny PN-EN 54. W przypadku, gdy obiekt, w którym znajduje się pomieszczenie służące do reagowania na incydenty, nie jest jednak wyposażony w system wykrywania i sygnalizacji pożaru, przepisy o krajowym systemie cyberbezpieczeństwa dopuszczają, po wykonaniu szacowania ryzyka i przy braku przeciwskazań wynikających z innych przepisów, wyposażyć pomieszczenie w czujki wykrywające pożar, podłączone do systemu sygnalizacji włamania i napadu, z którego sygnały o alarmie pożarowym będą odczytywane w stacji monitorującej alarmy.

Oczywiście wszystkie elementy służące wykrywaniu lub sygnalizacji pożaru muszą być certyfikowane i dopuszczone do użytkowania9.

Stopień 2 jest najniższym stopniem sugerowanym w normie PN-EN 60839-11-1 do obiektów innych niż hotele.

8

Zob. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dn. 20 czerwca 2007 r. w sprawie wykazu wyrobów służących zapewnieniu bezpieczeństwa publicznego lub ochronie zdrowia i życia oraz mienia, a także zasad wydawania dopuszczenia tych wyrobów do użytkowania (Dz.U. 2007, nr 143, poz. 1002, z późn. zm.).

9

95

SEC & IT 4) Szafy służące do przechowywania dokumentów oraz informatycznych nośników danych o istotnym znaczeniu dla prowadzonej działalności, klasy S1 spełniającymi wymagania Polskiej Normy PN-EN 14450, chyba że inne przepisy wymagają wyższej klasy odporności szaf.

S zafy metalowe spełniające wymagania klasy odporności na włamanie S1 są już od wielu lat obowiązującym standardem stosowanym do przechowywania informacji niejawnych o klauzuli „tajne” w rozumieniu przepisów o ochronie informacji niejawnych 10. Polska Norma PN-EN 14450:2018 Pomieszczenia i urządzenia do przechowywania wartości – Wymagania, klasyfikacja i metody badań odporności na włamanie – Pojemniki bezpieczne i szaf – jak sama nazwa wskazuje – określa odporność szaf wyłącznie pod kątem ich odporności na włamanie, nie określa chociażby ognioodporności, czyli ochrony przed ogniem, dymem i płynem gaśniczym. Wydaje się, że uzasadnione byłoby skierowanie wniosku de lege ferenda, by w przypadkach nieakceptowalnego ryzyka dla przechowywanych dokumentów lub informatycznych nośników danych, związanego z zagrożeniem pożarowym, zastosowanie miały szafy służące do przechowywania dokumentów klasy LFS 60 P wg PN-EN 15659 lub szafy służące do przechowywania informatycznych nośników danych klasy S 60 DIS wg PN-EN 1047-1, chyba że inne przepisy wymagają wyższych klas odporności szaf.

5) Zewnętrzne drzwi wejściowe do pomieszczeń o klasie odporności RC4 wg wymagań Polskiej Normy PN-EN 1627, wyposażone w zamki o klasie nie niższej niż klasa odporności drzwi.

Przywołana norma wprowadza sześć klas odporności na włamanie, gdzie klasa RC1/RC1N charakteryzuje się najniższymi wymaganiami, natomiast zabezpieczenia spełniające wymogi klasy RC6 cechują się najwyższą odpornością na włamanie11.

Zabezpieczenia o klasie odporności na włamanie od 1 do 3 mają stanowić skuteczną ochroną dla przypadkowego lub okazjonalnego włamywacza.

Natomiast zabezpieczenia o klasie odporności na włamanie od 4 do 6 powinny przeciwstawić się zorganizowanym i dobrze przygotowanym próbom ataków. Drzwi o klasie odporności RC4 powinny przeciwstawić się doświadczonemu włamywaczowi, który używa bardziej zaawansowanych narzędzy, np. piły, młotka, siekiery, dłuta lub narzędzia zasilanego z akumulatorka np. wiertarki.

W przypadku, gdy drzwi o klasie odporności RC4 Zob. Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 29 maja 2012 r. w sprawie środków bezpieczeństwa fizycznego stosowanych do zabezpieczenia informacji niejawnych (Dz.U. 2012, poz. 683, z późn. zm.).

10

11

96

RC – klasa odporności (ang. Resistance Class).

posiadają oszklenie, powinno ono spełniać wymagania co najmniej klasy odporności na włamanie P6B zgodnie z Polską Normą PN-EN 356, w której dla tej klasy przewidziano badanie (uderzanie) młotem i siekierą, a którą uważa się za najniższą klasę antywłamaniową dla przeszkleń. Odporności drzwi w klasie RC4 odpowiadają zamki drzwiowe w klasie 7 według normy PN-EN 12209.

6) Wewnętrzne drzwi do pomieszczeń o klasie odporności RC2 według wymagań Polskiej Normy PN-EN 1627, wyposażone w zamki o klasie nie niższej niż klasa odporności drzwi.

Odporność mierzona na przypadkowego włamywacza, który próbuje pokonać zabezpieczenie używając prostych narzędzi, np. takich jak śrubokręt, szczypce, klin. W przypadku, gdy drzwi o klasie odporności RC2 posiadają oszklenie, powinno ono spełniać wymagania co najmniej klasy odporności na włamanie P4A zgodnie z Polską Normą PN-EN 356. Odporności drzwi w klasie RC2 odpowiadają zamki drzwiowe w klasie 3 według normy PN-EN 12209.

7) Okna o klasie odporności RC4 według wymagań Polskiej Normy PN-EN 1627, o ile na podstawie przeprowadzonego szacowania ryzyka dostęp do nich rodziłby nieakceptowalne ryzyko nieuprawnionego wejścia do pomieszczenia.

Warto tutaj dodać, że aby okno spełniało klasę odporności RC4, jego oszklenie musi być wykonane co najmniej w klasie P6B zgodnie z Polską Normą PN-EN 356. Wówczas minimalny czas stawiania oporu próbom siłowego wejścia do chronionego pomieszczenia lub obszaru, z użyciem siły fizycznej oraz za pomocą określonych w normie narzędzi, nie powinien być krótszy niż 10 min. Wydaje się, że w tym przypadku wymóg powinien dotyczyć otworu okiennego, a nie samego okna, ponieważ niepotrzebnie zawęża się wachlarz środków, które mogą zostać zastosowane, np. nie można zastosować krat czy rolet wykonanych w klasie minimum RC4.

8) Ściany zewnętrzne o odporności na włamanie równoważnej odporności muru o grubości 25 cm wykonanego z pełnej cegły.

Kwestię odporności ścian, podobnie jak odporności drzwi i okien, reguluje Polska Norma PN-EN 1627 Drzwi, okna, ściany osłonowe, kraty i żaluzje. Odporność na włamanie. Wymagania i klasyfikacja. Jakkolwiek w minimalnych wymaganiach dla odporności na włamanie zewnętrznych ścian przyjęto założenie, że są one wykonane z pełnej cegły, nie oznacza to jednak, że ściana taka nie może być wykonana z innych materiałów, jeżeli jej odporność na włamanie będzie równoważna odporności podanej w przykładzie. Zdaniem ekspertów Polskiej Izby Systemów Alarmowych aktualne zapisy dotyczące odporności ścian zewnętrznych na włamanie SEC&AS

CYBERBEZPIECZEŃSTWO mogą rodzić wątpliwości, czy zawarte w rozporządzeniu wymagania dla ścian dokładnie odpowiadają klasie odporności na włamanie RC412. Opierając się na doświadczeniach Instytutu Mechaniki Precyzyjnej, normie PN-EN 50518-1:2014-07 Centrum monitoringu i odbioru alarmu.

Część 1: Wymagania dotyczące rozmieszczenia i konstrukcji oraz niemieckim załączniku krajowym do normy DIN-EN 1627:2011-09 Drzwi, okna, ściany osłonowe, kraty i żaluzje. Odporność na włamanie. Wymagania i klasyfikacja, wydaje się, że zapis powinien brzmieć następująco: Ściany zewnętrzne z muru o grubości min. 250 mm bez tynku, wykonanego z pełnej cegły o wytrzymałości na ściskanie min. 15 MPa lub muru o grubości min. 150 mm bez tynku, wykonanego z betonu zbrojonego o wytrzymałości próbki sześciennej na ściskanie min. 15 MPa, lub muru o grubości min.

120 mm bez tynku, wykonanego z betonu zbrojonego o wytrzymałości próbki sześciennej na ściskanie min. 25 MPa albo innej konstrukcji o odporności na włamanie, adekwatnej do odporności drzwi klasy RC413.

9) Ściany wewnętrzne o odporności na włamanie adekwatnej do klasy odporności drzwi.

W przypadku zastosowania drzwi o minimalnej wymaganej odporności na włamanie, tj. o klasie odporności RC2 według wymagań Polskiej Normy PN-EN 1627, odporność na włamanie ścian wewnętrznych powinna zapewniać stawianie oporu próbom siłowego wejścia do chronionego pomieszczenia lub obszaru, z użyciem siły fizycznej oraz za pomocą określonych z góry narzędzi, przez okres co najmniej 3 min. Analogicznie do wymagań z poprzedniego punktu odporności drzwi wewnętrznych odpowiadałyby ściany wewnętrzne z muru o grubości min. 120 mm bez tynku, wykonanego z pełnej cegły o wytrzymałości na ściskanie min. 15 MPa lub muru o grubości min. 100 mm bez tynku, wykonanego z betonu zbrojonego o wytrzymałości próbki sześciennej na ściskanie min. 15 MPa, lub muru o grubości min. 80 mm bez tynku, wykonanego z betonu zbrojonego o wytrzymałości próbki sześciennej na ściskanie min. 25 MPa albo innej konstrukcji o odporności na włamanie, adekwatnej do odporności drzwi klasy RC214.

Na zakończenie należy dodać, że opisy zabezpieczeń technicznych obiektów, zasady organizacji i wykonywania ochrony fizycznej, jak również dane o specjalistycznej uzbrojonej formacji ochronnej to obligatoryjne elementy dokumentacji dotyczącej cyberbezpieczeństwa systemu informacyjnego, którą opracowuje operator usługi kluczowej15.

PODSUMOWANIE16

Dzisiaj jeszcze trudno policzyć, jak duża liczba podmiotów będzie zobowiązana do spełnienia wyżej przedstawionych wymagań. Szacunkowe obliczenia, dokonane jeszcze przed wejsciem w życie ustawy o krajowym systemie cyberbezpieczeństwa, zakładały zidentyfikowanie 542 operatorów usług kluczowych oraz przynajmniej 30 podmiotów świadczących usługi cyberbezpieczeństwa, które zostaną objęte projektowanymi wówczas regulacjami17. Co ciekawe, spośród wszystkich operatorów usług kluczowych największa liczba operatorów miałaby reprezentować sektor ochrony zdrowia. Jako że proces wyznaczania operatorów usług kluczowych cały czas trwa, dopiero za czas jakiś poznamy liczbę podmiotów objętych nowymi regulacjami. Dotychczas wszczęto łącznie 327 postępowań administracyjnych, w wyniku których już 57 podmiotów otrzymało decyzję o zakwalifikowaniu ich jako operatora usługi kluczowej18.

15 Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 16 października 2018 r. w sprawie dokumentacji dotyczącej cyberbezpieczeństwa systemu informacyjnego wykorzystywanego do świadczenia usługi kluczowej (Dz.U. 2018, poz. 2080).

16 Korzystając z okazji, czytelnikom niniejszego artykułu polecam inny tekst mojego autorstwa: Centrum operacyjne. Serce systemu bezpieczeństwa infrastruktury krytycznej, nr 4/2018 SEC&AS [przyp. aut.].

Ocena skutków regulacji z dn. 19 kwietnia 2018 r. do projektu ustawy o krajowym systemie cyberbezpieczeństwa.

17

18 https://www.cyberdefence24.pl/infrastruktura-krytyczna/ wyznaczono-juz-prawie-60-operatorow-uslug-kluczowych

Wymóg odporności powinien odnosić się do klasy RC4, której badania klasyfikacyjne zostały opisane w normie, a nie do odporności jakiegoś muru.

12

W. Dąbrowski, A. Tomczak: Uwagi ekspertów Polskiej Izby Systemów Alarmowych do rozporządzenia Ministra Cyfryzacji z dnia 10 września 2018 r. w sprawie warunków organizacyjnych i technicznych dla podmiotów świadczących usługi z zakresu cyberbezpieczeństwa oraz wewnętrznych struktur organizacyjnych operatorów usług kluczowych odpowiedzialnych za cyberbezpieczeństwo. Polska Izba Systemów Alarmowych, Warszawa 2019, s. 2 (dokument niepublikowany).

13

14

Ibidem.

2/2019

Sergiusz PARSZOWSKI Niezależny ekspert i doradca do spraw bezpieczeństwa, audytor organizacji i systemów bezpieczeństwa, członek Kolegium Redakcyjnego SEC&AS

97

SEC & IT

CYBERBEZPIECZEŃSTWO

A BEZPIECZEŃSTWO FIZYCZNE Andrzej TOMCZAK

„B

ezpieczeństwo fizyczne jest podstawą bezpieczeństwa pracy w sieci. Jeśli osoba atakująca może uzyskać fizyczny dostęp np. do routera, wszystkie poprawki, listy ACL1 i zestawy funkcji zapory firewall mogą nie chronić sieci.

Atakujący może spowodować widoczne lub ukryte uszkodzenia sieci, ponieważ dostęp fizyczny jest poważnym zagrożeniem. Do widocznych uszkodzeń można zaklasyfikować natychmiastowe wyłączenie usług świadczonych przez router, co ma miejsce np. w przypadku kradzieży routera lub jego wyłączenia.

Ukryte uszkodzenia są znacznie trudniejsze do znalezienia i poprawienia. Polegają np. na celowym wprowadzeniu złośliwych informacji, które wpływają na usługi routera. Napastnik może przykładowo zmienić 1 ACL (ang. Access Control List) – lista kontroli dostępu – to lista uprawnień dołączonych do obiektów takich jak programy, procesy lub pliki. ACL określa, którzy użytkownicy lub które procesy systemowe mają dostęp do obiektów, a także to, jakie operacje są dozwolone na danych obiektach.

98

jedną linię w wielowierszowej liście ACL, co spowoduje problemy z routingiem. Ta zmiana może prowadzić do godzin, dni, a nawet tygodni spędzonych na śledzeniu problemu routingu”2.

Ten krótki fragment wytycznych dotyczących zabezpieczania sieci komputerowych świadczy o tym, że bezpieczeństwo fizyczne ma fundamentalne znaczenie dla cyberbezpieczeństwa. Trzeba zdawać sobie sprawę, iż podatność na cyberzagrożenia jest ściśle powiązana m.in. z dostępem fizycznym do elementów sieci komputerowych, nie tylko na poziomie terminalowym, ale również na poziomie urządzeń aktywnych sieci. To, co dla specjalistów od zabezpieczeń jest oczywiste, nie mogło się do tej pory przebić do świadomości krajowej branży IT. Prawdopodobnie dlatego rozporządzenie Ministra Cyfryzacji z dn.

10 września 2018 r. w sprawie warunków organizacyjnych i technicznych dla podmiotów świadczących usłu Wytyczne dotyczące zabezpieczania routerów Cisco wg National Computer Board.

2

SEC&AS

CYBERBEZPIECZEŃSTWO gi z zakresu cyberbezpieczeństwa oraz wewnętrznych struktur organizacyjnych operatorów usług kluczowych odpowiedzialnych za cyberbezpieczeństwo tak bardzo poruszyło zainteresowane środowisko.

Bezpieczeństwo fizyczne ma fundamentalne znaczenie dla cyberbezpieczeństwa. „Cyberprzestrzeń stanowi ‘piąty wymiar’ walki – obok lądu, powietrza, morza i przestrzeni kosmicznej. […] Pojawiła się nowa kategoria będąca następstwem zmiany podatności i wrażliwości państwa – odporność na zagrożenia cybernetyczne jako wyznacznik bezpieczeństwa państwa”3. Działania ofensywne w cyberprzestrzeni są jednym z elementów tzw. wojny hybrydowej. Często zagrożenia hybrydowe są trudno zauważalne, czasami nawet występuje problem, aby je na bieżąco definiować. W kontekście bezpieczeństwa fizycznego i cyberbezpieczeństwa należy zaznaczyć, że do zagrożeń hybrydowych można zaliczyć wprowadzanie do systemów zabezpieczeń urządzeń zawierających rozwiązania oparte na różnego typu oprogramowaniach, pochodzących od producentów spoza krajów „bezpiecznych”, szczególnie za naszą wschodnią granicą. Przykładem mogą być systemy kontroli dostępu lub systemy integrujące, od których bezpieczeństwo fizyczne, ale i cyberbezpieczeństwo mogą wprost zależeć. W kontekście tych zagrożeń przyjdzie się również pogodzić z kontrowersyjnym stwierdzeniem, że największe zagrożenia pochodzą z wewnątrz organizacji. I znowu to nic nowego dla specjalistów security – większość poważnych przestępstw jest związana z działaniem lub przynajmniej współudziałem kogoś z wewnątrz organizacji. W przypadku cyberzagrożeń Ponemon Institute, w swoim „Badaniu kosztów zagrożeń wewnętrznych” z 2016 r., ujawnił, że 568 z 874 incydentów naruszających cyberbezpieczeństwo (ok. 65%) było wynikiem zaniedbania bądź rozmyślnego działania pracowników lub kontrahentów. Inne badanie, przeprowadzone przez specjalizującą się w bezpieczeństwie danych firmę Clearswift, wykazało, iż 74% cyberprzestępstw miało swoje źródło wewnątrz organizacji4.

Mimo twardych danych nie docenia się zagrożenia wewnętrznego, jako mającego podstawowe znaczenie dla bezpieczeństwa.

J. Trybulska, Ł. Wojciechowski: Bezpieczeństwo państwa w cyberprzestrzeni. WSEI, Lublin 2017.

3

IFSEC Global: Trendy 2018 w systemach dozoru wizyjnego.

SEC&AS, nr 6/2018, s. 26–40.

4

2/2019

Czym jest więc bezpieczeństwo? Bezpieczeństwo jest to stan, do którego dążymy. Można zdefiniować wiele rodzajów bezpieczeństwa. Przykładowo, w Narodowym Programie Ochrony Infrastruktury Krytycznej 2018 stwierdza się, że „na działania podejmowane na rzecz zapewnienia bezpieczeństwa składają się: 1) zapewnienie bezpieczeństwa fizycznego, 2) zapewnienie bezpieczeństwa technicznego5, 3) zapewnienie bezpieczeństwa osobowego, 4) zapewnienie bezpieczeństwa teleinformatycznego6, 5) zapewnienie bezpieczeństwa prawnego. […]

Zapewnienie bezpieczeństwa fizycznego opiera się m.in. na wykorzystaniu bezpośredniej ochrony fizycznej oraz zabezpieczenia technicznego (elektronicznego i mechanicznego)”. Jak widać, istnieje silna współzależność pomiędzy stanem bezpieczeństwa a poszczególnymi jego składowymi. Dla przypomnienia, w rozumieniu ustawy o ochronie osób i mienia zabezpieczenie techniczne polega na: „a) montażu elektronicznych urządzeń i systemów alarmowych, sygnalizujących zagrożenie chronionych osób i mienia, oraz eksploatacji, konserwacji i naprawach w miejscach ich zainstalowania, b) montażu urządzeń i środków mechanicznego zabezpieczenia oraz ich eksploatacji, konserwacji, naprawach i awaryjnym otwieraniu w miejscach zainstalowania”.

Należy jeszcze wspomnieć, że zgodnie z nomenklaturą zawartą w Polskich Normach do systemów alarmowych należą m.in. systemy: sygnalizacji włamania i napadu (SSWiN), kontroli dostępu (SKD) i dozoru wizyjnego (VSS/CCTV).

Człowiek jest z reguły najsłabszym ogniwem w systemie zapewnienia bezpieczeństwa.

Jeżeli przyjrzymy się szerzej zagrożeniom wewnątrz organizacji, to łatwo możemy dojść do wniosku, że człowiek jest z reguły najsłabszym ogniwem systemu.

Podstawowe wady człowieka związane z zapewnieniem bezpieczeństwa polegają na tym, że człowiek: nie może mieć przez cały czas skoncentrowanej uwagi, szybko ulega znużeniu, męczy się, musi odpoczywać, może być pod wpływem alkoholu, środków odurzających itp., łatwo go wyeliminować, może być podatny na korupcję, można go przekupić, Bezpieczeństwo techniczne wiąże się z zachowaniem ciągłości produkcji, dostarczaniem mediów, odprowadzaniem ścieków itp. [przyp. red.].

5

6

Inaczej: cyberbezpieczeństwa [przyp. red.].

99

SEC & IT można go zastraszyć lub sterroryzować, często nie przestrzega procedur, np. z rutyny, pośpiechu lub lenistwa!

Te ostatnie problemy stanowią podstawę do technicznego zabezpieczania infrastruktury sieciowej nawet przed zaufanymi pracownikami, ponieważ „technika” jest „bezdusznym” elementem systemu zapewnienia bezpieczeństwa: nie ulega znużeniu, nie męczy się, nie musi odpoczywać i spać, trudniej ją wyeliminować, nie jest podatna na korupcję, nie można jej przekupić, nie można jej sterroryzować bądź zastraszyć, wymusza przestrzeganie procedur!

Zrozumienie tych problemów jest podstawą tworzenia systemów zabezpieczeń z prawdziwego zdarzenia. Przygotowywanie procedur bezpieczeństwa, które są notorycznie łamane, nie poprawia bezpieczeństwa organizacji – zapewnia tylko dobre samopoczucie zarządzających bezpieczeństwem i ich przełożonych. Analizy ryzyka czy też polityki bezpieczeństwa, opracowywane często zgodnie z zasadą kopiuj–wklej, po tylko, aby coś było zapisane, z reguły niewiele wnoszą w sytuacji realnych zagrożeń.

Dlatego warto potraktować „technikę” jako narzędzie wymuszające realizowanie opracowanych procedur.

dzień 

noc 

Prostym przykładem, jak technika wpływa na przestrzeganie procedury zamykania sejfów (szaf metalowych), łącznie z wyjęciem klucza z zamka przed wyjściem z pracy, jest rozwiązanie pokazane na rys. 1.

W szafie została zamontowana czujka otwarcia, a na drzwiach czujka sejsmiczna, wyposażona w przestawianą zasłonę dziurki od klucza.

Wyjęcie klucza z zamka sejfowego jest możliwe tylko w jednym położeniu – przy wysuniętych elementach ryglujących. Jeżeli taki zestaw czujek podłączymy do systemu SWiN, to pracownik nie uzbroi systemu, jeżeli: nie zamknie drzwi sejfu (co kontroluje czujka otwarcia), nie przekręci klucza w zamku, ryglując drzwi (inaczej nie wyjmie klucza), nie wyjmie klucza (inaczej nie zasłoni dziurki od klucza, co jest, obok zamkniętych drzwi, warunkiem koniecznym do uzbrojenia systemu).

Jeżeli system został uzbrojony, wynika z tego, że sejf został prawidłowo zamknięty, a klucz usunięty z zamka. Oczywiście próba odsłonięcia dziurki od klucza bez rozbrojenia systemu SWiN spowoduje alarm. Można wymyślać wiele sposobów wymuszania przestrzegania procedur za pomocą rozwiązań technicznych. Na pewno jedną z ważniejszych będzie procedura komisyjności, czyli zasada czworga oczu.

Jak w powyższym kontekście eksperci PISA oceniają rozporządzenie Ministra Cyfryzacji z dn. 10 września 2018 r. w sprawie warunków organizacyjnych i technicznych dla podmiotów świadczących usługi z zakresu cyberbezpieczeństwa oraz wewnętrznych struktur organizacyjnych operatorów usług kluczowych odpowiedzialnych za cyberbezpieczeństwo? Mimo szeregu mniejszej lub większej rangi uwag oceniamy to rozporządzenie bardzo wysoko. Obok rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji dotyczącego przechowywania i transportowania wartości7 oraz rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie środków bezpieczeństwa fizycznego stosowanych do zabezpieczania informacji niejawnych8 jest kolejnym kamieniem milowym w porządkowaniu stosowania w naszym kraju środków służących do zapewnienia bezpieczeństwa fizycznego, a jednocześnie również cyberbezpieczeństwa. Niektóre zapisy są tak silne, jak wymóg osiągnięcia przez system dozoru wizyjnego rozdzielczości 400 linii telewizyjnych. Na ten temat można przeprowadzić kilkugodzinny wykład. Tak samo wymagające są określenia „RC2” i „RC4”, użyte w omawianym rozporządzeniu. Wprowadzenie takich wymogów kończy dyskusję na temat odporności Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dn. 7 września 2010 r. w sprawie wymagań, jakim powinna odpowiadać ochrona wartości pieniężnych przechowywanych i transportowanych przez przedsiębiorców i inne jednostki organizacyjne. Dz.U. 2010, nr 166, poz. 1128.

7

▌ Rys. 1. Czujka sejsmiczna zamontowana na drzwiach, wyposażona w przestawianą zasłonę dziurki od klucza

100

8 Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 29 maja 2012 r. w sprawie środków bezpieczeństwa fizycznego stosowanych do zabezpieczania informacji niejawnych. Dz.U. 2012, poz. 683.

SEC&AS

CYBERBEZPIECZEŃSTWO przejść w systemach kontroli dostępu. Nasuwa się od razu pytanie, czy w takich przejściach można stosować zwory elektromagnetyczne lub elektrozaczepy jako aktywatory przejścia kontrolowanego. Odpowiedź jest krótka – nie9. Jeżeli przejście ma mieć klasę odporności RC, to najprostszym rozwiązaniem jest zastosowanie odpowiednio sklasyfikowanego zamka elektromechanicznego, zamontowanego z adekwatnymi okuciami.

SYSTEMY DOZORU WIZYJNEGO

Analizę rozporządzenia Ministra Cyfryzacji (MC) zacznę od tego, czego w nim zabrakło. Zdaniem ekspertów PISA brakuje zapisów dotyczących systemów dozoru wizyjnego, nazywanych w skrócie VSS10 lub CCTV11.

W związku z wejściem w życie przepisów RODO stosowanie systemów dozoru wizyjnego (VSS/CCTV), niepoprawnie nazywanych w przepisach systemami monitoringu, jest utrudnione ze względu na to, iż wizerunek osób należy do danych osobowych, podlegających ochronie. Zapisanie konieczności stosowania systemów dozoru wizyjnego w rozporządzeniu ułatwiłoby procedury ich wdrożenia. Dla przypomnienia odpowiedni zapis Kodeksu pracy: „Art. 222. § 1. Jeżeli jest to niezbędne do zapewnienia bezpieczeństwa pracowników lub ochrony mienia lub kontroli produkcji lub zachowania w tajemnicy informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę, pracodawca może wprowadzić szczególny nadzór nad terenem zakładu pracy lub terenem wokół zakładu pracy w postaci środków technicznych umożliwiających rejestrację obrazu (monitoring)”.

Stosowanie dozoru wizyjnego, pozwalającego na obserwację kluczowych miejsc oraz pracowników, ma niebagatelne znaczenie dla zachowania cyberbezpieczeństwa. Brak zapisu w rozporządzeniu powoduje konieczność podciągnięcia stosowania dozoru wizyjnego dla zachowania cyberbezpieczeństwa pod jeden z celów określonych w Kodeksie pracy. Czy ma to być: ochrona mienia, kontrola produkcji, bezpieczeństwo pracowników, czy też zachowanie w tajemnicy informacji?

Jeżeli nie stosuje się systemów VSS/CCTV, należy bezwzględnie wprowadzić procedury komisyjności (zasada czworga oczu), kontrolowane i sterowane przez środki techniczne – np. działające tak, że alarm jest wywoływany w momencie, gdy w kontrolowanym pomieszczeniu pozostaje tylko jedna osoba.

Możliwość stosowania systemów VSS/CCTV opisano np. w pkt 10 zał. 1 do rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 2010 r., dotyczącego przechowywania i transportowania wartości: Więcej na ten temat w artykule A. Tomczaka: Zamki elektromechaniczne. Niedoceniany standard zamknięć w systemach kontroli dostępu i ewakuacji. SEC&AS, nr 2/2019, s. 30–36.

9

10

VSS – ang. Video Surveillance System.

11

CCTV – ang. Close Circuit Television.

2/2019

„10. W zależności od poziomu ryzyka systemy sygnalizacji włamania i napadu należy uzupełniać o systemy telewizji dozorowej oraz o systemy kontroli dostępu”.

W przypadku rozporządzenia MC można wzorować się na tym przepisie: § 2.1. Podmioty świadczące usługi z zakresu cyberbezpieczeństwa oraz wewnętrzne struktury organizacyjne operatorów usług kluczowych odpowiedzialne za cyberbezpieczeństwo są obowiązane dysponować prawem do wyłącznego korzystania z pomieszczeń, które wyposażone są w zabezpieczenia techniczne adekwatne do przeprowadzonego szacowania ryzyka, w tym co najmniej w: […]

2a) systemy dozoru wizyjnego z rejestracją, obserwujące obszary kluczowe dla cyberbezpieczeństwa oraz pracę osób mających wpływ na cyberbezpieczeństwo, z rejestratorami oraz nośnikami zabezpieczonymi przed zniszczeniem i dostępem osób nieupoważnionych.

Albo rozszerzyć zapis, pozostając w zgodności z pozostałymi wymogami rozporządzenia MC, pisząc: 2a) systemy dozoru wizyjnego stopnia 3 według Polskiej Normy PN-EN 62676-1-1 z rejestracją, obserwujące obszary kluczowe dla cyberbezpieczeństwa oraz pracę osób mających wpływ na cyberbezpieczeństwo, z rejestratorami oraz nośnikami zabezpieczonymi przed zniszczeniem i dostępem osób nieupoważnionych.

Należy zastanowić się nad tym, jak obserwować pomieszczenia. Można to robić, tak jak pokazano na rys. 2 – z podglądem wykonywanej pracy lub bez podglądu ekranów monitorów i klawiatur. To już pozostaje w sferze decyzji zarządzających jednostką, opisanych i umotywowanych w polityce bezpieczeństwa. Ważne jest również odpowiednie fizyczne zabezpieczenie rejestratora przed dostępem osób niepowołanych oraz niepodłączanie go do sieci komputerowej, która mogłaby być celem cyberataku. Wróćmy do podpunktów, tym razem tych, które zostały zapisane w § 2.1 rozporządzenia.

SYSTEMY SYGNALIZACJI WŁAMANIA I NAPADU

Tekst rozporządzenia proponowany przez PISA: 1) system sygnalizacji włamania i napadu stopnia 2 według Polskiej Normy PN-EN 50131-1 […]. przypadku systemów sygnalizacji włamania i naW padu (SSWiN) i systemów kontroli dostępu (SKD) – dotyczy ppkt 2 – niepoprawnie użyto w rozpo101

SEC & IT

▌ Rys. 2. Obserwacja osób odpowiedzialnych za cyberbezpieczeństwo: z ew. podglądem wykonywanej pracy lub bez podglądu wykonywanej pracy

rządzeniu słowo „klasa”. W słownikach aktualnych norm występuje pojęcie: „stopień” (ang. grade), a nie klasa.

W kontekście ppkt 1 przypomnę zapisy zał. 1 do rozporządzenia dotyczącego przechowywania i transportowania wartości: „5. Określa się następujące rodzaje czynności, jakie powinien wykrywać system sygnalizacji włamania i napadu w zależności od stopnia zabezpieczenia: […]

5.2. Stopień 2: – otwarcie drzwi, okien i innych zamknięć chronionego obszaru, – poruszanie się w chronionym obszarze (pułapkowo). […]

6. System sygnalizacji włamania i napadu powinien być wykonany co najmniej w 2. stopniu zabezpieczenia i zapewniać identyfikację użytkowników włączających i wyłączających system lub jego część”.

Warto również wiedzieć, jakie są dodatkowe konsekwencje wymagania wykonania systemu SWiN w 2. stopniu, wynikające z PN-EN 50131-1:2009. Jest to opisane w Tablicy 10 normy – systemy wykonywane w min. 2. stopniu zabezpieczenia muszą być obowiązkowo podłączone do alarmowego centrum odbiorczego (ACO), nazywanego często stacją monitorowania alarmów lub centrum monitorowania alarmów.

Systemy SWiN wykonywane w min. 2. stopniu zabezpieczenia muszą być obowiązkowo podłączone do alarmowego centrum odbiorczego (ACO), nazywanego często stacją monitorowania alarmów lub centrum monitorowania alarmów.

102

SYSTEMY KONTROLI DOSTĘPU

Tekst rozporządzenia proponowany przez PISA: 2) system kontroli dostępu stopnia 3 według Polskiej Normy PN-EN 60839-11-1, zapewniający osobie przyznanie dostępu do pomieszczenia na podstawie zdefiniowanych w normie danych identyfikacyjnych posiadanych przez tę osobę oraz zapamiętanie zdarzenia przyznania dostępu danej osobie wraz z datą i czasem, wyposażony w rezerwowe źródło zasilania, podtrzymujące działanie systemu po zaniku napięcia zasilania z sieci energetycznej przez okres wynikający z analizy ryzyka […].

Zmiana zapisów została przygotowana wg tłumaczenia normy PN-EN 60839-11-1, które aktualnie jest zatwierdzane w KT52 przy Polskim Komitecie Normalizacyjnym. Temat „stopnia”, a nie „klasy” został już omówiony. Do tematu stopnia zabezpieczenia jeszcze wrócimy. W kwestii przyznania dostępu sugerujemy zmianę treści, zgodną z zapisami normy, wykorzystując pojęcia „dane identyfikacyjne” (ang. credentials), zamiast „posiadanej rzeczy”. Poniżej definicja z przetłumaczonego słownika normy PN-EN 60839-11-1: „3.42 DANE IDENTYFIKACYJNE

informacja zapamiętana lub przechowywana w identyfikatorze PRZYKŁAD: Informacja zawiera obraz biometryczny wykorzystywany w systemie kontroli dostępu do identyfikacji osoby, w celu uwierzytelnienia użytkownika”.

Ponieważ stopień 2. jest najniższym stopniem sugerowanym do obiektów innych niż hotele, a dla obiektów infrastruktury krytycznej norma wskazuje wprost wykonywanie systemów w stopniu 4., naszym zdaniem należałoby podnieść wymagania dla SKD do min. 3. stopnia. Dodatkowo dla SKD w 2. stopniu zabezpieczenia nie ma wymagania zainstalowaSEC&AS

CYBERBEZPIECZEŃSTWO nia rezerwowego źródła zasilania – po wyłączeniu zasilania sieciowego SKD wykonany w stopniu 2. może przestać działać. Nie oznacza to, że naciskamy na zmianę wymaganego stopnia zabezpieczenia w systemach KD, ale taki wybór wydaje się logiczny.

Karty stosowane w 2. stopniu zabezpieczenia nie muszą być zabezpieczone przed nieautoryzowaną modyfikacją, a transmisja między nimi a czytnikami oraz między czytnikami a kontrolerami – szyfrowana. Rozwiązania czytników w 2. i 3. stopniu nie odbiegają cenowo od siebie – w 2. stopniu można natomiast stosować przestarzałą, jednokierunkową, niekodowaną transmisję pomiędzy czytnikiem a centralą (kontrolerem), a w 3. stopniu transmisja powinna być szyfrowana. Ceny czytników tej samej klasy z szyfrowaną i nieszyfrowaną transmisją są podobne (producent wgrywa oprogramowanie z nieszyfrowanym lub szyfrowanym protokołem transmisji), a więc wydaje się, że nie powinno się już „promować” rozwiązań przestarzałych, wprowadzonych standardem z 1996 r., nieuwzględniających szyfrowania, tylko rozwiązania wprowadzone standardem z 2011 r., który zostanie opublikowany jako Polska Norma PN-EN 60839-11-512. Należy zwrócić uwagę na to, iż w rozporządzeniu jest mowa o rzeczywistych klasach zabezpieczenia drzwi (RC2 i RC4), niekorespondujących z określeniem użytym w normie dla stopnia 2.: „organizacja ruchu”, która wskazuje na administracyjny (porządkowy, a nie zabezpieczeniowy) charakter przejść kontroli dostępu.

W tabeli 1 (z tłumaczonej normy PN-EN 60839-11-1) wskazano podstawy wyboru stopni zabezpieczenia.

Można ew. zaproponować rozwiązanie pośrednie:

2) system kontroli dostępu stopnia 2 według Polskiej Normy PN-EN 60839-11-1, zapewniający osobie przyznanie dostępu do pomieszczenia na podstawie zdefiniowanych w normie danych identyfikacyjnych posiadanych przez tę osobę oraz zapamiętanie zdarzenia przyznania dostępu danej osobie wraz z datą i czasem, pod warunkiem stosowania identyfikatorów zabezpieczonych przed nieautoryzowaną modyfikacją, szyfrowanej, dwukierunkowej transmisji z uwierzytelnianiem pomiędzy identyfikatorami a czytnikami i kontrolerami oraz wyposażenia systemu w rezerwowe źródło zasilania, podtrzymujące działanie systemu po zaniku napięcia zasilania z sieci energetycznej przez okres wynikający z analizy ryzyka.

SZAFY DO PRZECHOWYWANIA DOKUMENTÓW LUB NOŚNIKÓW

Tekst rozporządzenia proponowany przez PISA: 4) szafy służące do przechowywania dokumentów oraz informatycznych nośników danych o istotnym znaczeniu dla prowadzonej działalności klasy S1, spełniającymi wymagania Polskiej Normy PN-EN 14450, a jeżeli na podstawie przeprowadzonego szacowania ich zastosowanie rodziłoby nieakceptowalne ryzyko dla przechowywanych dokumentów lub informatycznych nośników danych, związane z zagrożeniem pożarowym, szafy służące do przechowywania dokumentów klasy LFS 60 P wg PN-EN 15659 lub szafy służące do przechowywania informatycznych nośników danych klasy S 60 DIS wg PN-EN 1047-1, chyba że inne przepisy wymagają wyższych klas odporności szaf […].

12 Zob. też IFSEC Global: Cała prawda o szyfrowanym protokole komunikacyjnym OSDP, SEC&AS 2/2019, s. 38.

▌ Tabela 1. Klasyfikacja stopnia zabezpieczenia

Stopień

1

2

3

4

Poziom ryzyka

Niski

Niski do średniego

Średni do wysokiego

Wysoki

Zastosowanie

organizacja ruchu, zabezpieczanie zasobów niskiej wartości

organizacja ruchu, zabezpieczanie zasobów niskiej do średniej wartości

W mniejszym stopniu organizacja ruchu, zabezpieczanie zasobów handlowych od średniej do wysokiej wartości

głównie zabezpieczanie bardzo wysokich wartości handlowych albo infrastruktury krytycznej

Umiejętności / wiedza intruzów /atakujących

niski poziom umiejętności, niski poziom wiedzy o ACS*, brak wiedzy o identyfikatorach i technologii IT

średni poziom umiejętności i wiedzy o ACS, niski poziom wiedzy o identyfikatorach i technologii IT

wysoki poziom umiejętności i wiedzy o ACS, średni poziom wiedzy o identyfikatorach i technologii IT

bardzo wysoki poziom umiejętności i wiedzy o ACS, wysoki poziom wiedzy o identyfikatorach i technologii IT

małe środki finansowe na dokonanie ataków

małe do średnich środki finansowe na dokonanie ataków

średnie środki finansowe na dokonanie ataków

duże środki finansowe na dokonanie ataków

hotel

biura, małe przedsiębiorstwa

przemysł, administracja, obiekty finansowe

obszary wysoce wrażliwe (obiekty wojskowe, rządowe, R&D, obszary produkcji krytycznej)

Typowe przykłady

* ACS (ang. Access Control System) – system kontroli dostępu (SKD) [przyp. aut.].

2/2019

103

SEC & IT PN-EN 1627, wyposażone w zamki i okucia o klasie nie niższej niż klasa odporności przywołana w normie dla danej klasy drzwi […].

W tym miejscu należy wspomnieć, co tak naprawdę oznaczają klasy RC. W tabeli 2 pokazano niektóre parametry wytrzymałościowe i czasowe w zależności od klasy odporności.

OKNA, A WŁAŚCIWIE OTWORY OKIENNE

Tekst rozporządzenia proponowany przez PISA:

▌ Rys. 3. Mur z cegły pełnej o grubości 25 cm, mierzonej bez tynku

Naszym zdaniem należy także przewidzieć zagrożenia pożarowe dla dokumentów i nośników. Można zaproponować również uproszczoną wersję: 4) szafy służące do przechowywania dokumentów oraz informatycznych nośników danych o istotnym znaczeniu dla prowadzonej działalności klasy S1, spełniające wymagania Polskiej Normy PN-EN 14450, chyba że inne przepisy wymagają wyższej klasy odporności szaf, a jeżeli na podstawie przeprowadzonego szacowania ich zastosowanie rodziłoby nieakceptowalne ryzyko dla przechowywanych dokumentów lub informatycznych nośników danych, związane z zagrożeniem pożarowym, odpowiednie szafy służące do przechowywania dokumentów lub do przechowywania informatycznych nośników danych, odporne na działanie ognia.

DRZWI ZEWNĘTRZNE I WEWNĘTRZNE

Tekst rozporządzenia proponowany przez PISA: 5) zewnętrzne drzwi wejściowe do pomieszczeń o klasie odporności RC4 według wymagań Polskiej Normy PN-EN 1627, wyposażone w zamki i okucia o klasie nie niższej niż klasa odporności przywołana w normie dla danej klasy drzwi; 6) wewnętrzne drzwi do pomieszczeń o klasie odporności RC2 według wymagań Polskiej Normy

7) otwory okienne zabezpieczone w klasie odporności RC4 według wymagań Polskiej Normy PN-EN 1627, o ile na podstawie przeprowadzonego szacowania ryzyka dostęp do nich rodziłby nieakceptowalne ryzyko nieuprawnionego wejścia do pomieszczenia […].

Przy tak zmodyfikowanym zapisie można stosować również inne zabezpieczenia mechaniczne, np. kraty lub rolety przeciwwłamaniowe, sklasyfikowane w klasie RC4. ŚCIANY ZEWNĘTRZNE I WEWNĘTRZNE

Tekst rozporządzenia proponowany przez PISA: 8) ściany zewnętrzne z muru o grubości min.

250 mm, mierzonej bez tynku, wykonanego z pełnej cegły o wytrzymałości na ściskanie min. 15 MPa lub muru o grubości min. 150 mm, mierzonej bez tynku, wykonanego z betonu zbrojonego o wytrzymałości próbki sześciennej na ściskanie min. 15 MPa, lub muru o grubości min. 120 mm, mierzonej bez tynku, wykonanego z betonu zbrojonego o wytrzymałości próbki sześciennej na ściskanie min. 25 MPa albo innej konstrukcji o odporności na włamanie, adekwatnej do odporności drzwi klasy RC4; 9) ściany wewnętrzne z muru o grubości min.

120 mm, mierzonej bez tynku, wykonanego z pełnej cegły o wytrzymałości na ściskanie min. 15 MPa lub muru o grubości min. 100 mm, mierzonej bez tynku, wykonanego z betonu zbrojonego o wytrzymałości próbki sześciennej na ściskanie min. 15 MPa, lub muru o grubości min. 80 mm, mierzonej bez tynku, wykonanego z betonu zbrojonego o wytrzymałości próbki

▌ Tabela 2. Wymagania dotyczące wytrzymałości zaczepów i zasuwek na obciążenie boczne zgodnie z PN-EN 12209 i PN-EN 1627 oraz minimalne czasy oporu

Klasa odporności RC

RC1N1

RC2N/RC2

RC3

RC4

RC5

RC6

Obciążenie boczne zasuwki, zaczepu

5 kN 510 kG

5 kN 510 kG

7 kN 714 kG

10 kN 1020 kG

10 kN 1020 kG

10 kN 1020 kG

Czas oporu

–

3 min

5 min

10 min

15 min

20 min

Litera N oznacza, że w klasach RC1N i RC2N nie ma wymagań co do oszklenia.

1

Źródło: A. Tomczak: Zamki elektromechaniczne. Niedoceniany standard zamknięć przejść w systemach kontroli dostępu i ewakuacji. SEC&AS, nr 2/2019, s. 31.

104

SEC&AS

CYBERBEZPIECZEŃSTWO i konstrukcji oraz niemieckiego załącznika krajowego do normy DIN-EN 1627:2011-09 Drzwi, okna, ściany osłonowe, kraty i żaluzje. Odporność na włamanie. Wymagania i klasyfikacja. Na tej podstawie oraz biorąc pod uwagę stosowane w Polsce materiały budowlane, opracowano tabelę 3.

Trzeba również mieć świadomość, że wymagane odporności ścian, a co za tym idzie – także grubości murów mierzone bez tynków, nie są wygórowane. Dla porównania można przeanalizować zalecane grubości ścian konstrukcyjnych w budynkach. I tak, na pierwszej kondygnacji (parter) mur z cegły pełnej powinien mieć grubość 51 cm (2 cegły), na 1 i 2 piętrze – 38 cm (1,5 cegły), zaś powyżej – 25 cm (1 cegła), czyli tyle, ile jest wymagane dla klasy odporności drzwi RC4.

PODSUMOWANIE ▌ Rys. 4. Mur z cegły pełnej o grubości 12 cm, mierzonej bez tynku

sześciennej na ściskanie min. 25 MPa albo innej konstrukcji o odporności na włamanie, adekwatnej do odporności drzwi klasy RC2.

W tekście rozporządzenia, w przypadku ścian zewnętrznych, przy dobrej intencji, do której zaraz wrócę, zastosowano nieprawidłowe odniesienie do wytrzymałości muru, a nie do klasy odporności drzwi – czego nie zapisano dla ścian wewnętrznych. Czyli w tekście rozporządzenia zapis dotyczący ścian wewnętrznych, odnoszący się de facto do klasy RC2, jest zapisem poprawnym, ale bardzo niekorzystnym, ponieważ wynika z niego, iż powinno się poddawać badaniom klasyfikacyjnym ściany wewnętrzne. Intencja autorów rozporządzenia, zawarta w opisie ścian zewnętrznych, szła w kierunku odciążenia operatorów od konieczności wykonywania badań klasyfikujących ściany zewnętrzne, ale zapisana w ten sposób i tak wymusza badanie ścian zewnętrznych w stosunku do enigmatycznej ściany z pełnej cegły. Dlatego nasza propozycja łączy ze sobą oba omówione wątki – odniesienie do klasy odporności ze wskazaniem, jakie mury spełniają te wymagania.

W przypadku określania grubości przykładowych ścian o odpornościach na włamanie adekwatnych do drzwi klasy RC2 i RC4 skorzystano z doświadczeń Instytutu Mechaniki Precyzyjnej, normy PN-EN 50518-1:2014-07 Centrum monitoringu i odbioru alarmu. Część 1: Wymagania dotyczące rozmieszczenia

Z przedstawionej analizy wynika wniosek, iż do tworzenia skutecznych wymogów prawnych dla systemów zabezpieczeń konieczna jest dogłębna znajomości tematyki, która będzie opisywana w przepisach. Dlatego Polska Izba Systemów Alarmowych, wspomagana w swych działaniach przez pracowników Centrum Naukowo-Badawczego Ochrony Przeciwpożarowej, Instytutu Bezpieczeństwa Pożarowego NODEX, Instytutu Mechaniki Precyzyjnej oraz Instytutu Techniki Budowlanej, stara się działać na rzecz poprawności przepisów dotyczących zabezpieczeń technicznych i ich zgodności z normami technicznymi.

Na zakończenie uwaga dotycząca stosowania wymogów minimalnych w przepisach prawa. W przypadku tworzenia wymagań dla szerokiej grupy odbiorców zawsze może się zdarzyć, że znajdzie się jakiś wyjątkowy przypadek, w którym przepisy będą zbyt wymagające. Dlatego widoczny jest nacisk zainteresowanych środowisk na obniżanie wymagań minimalnych dla wszystkich, tak aby dopasować je do każdej możliwej sytuacji. Doświadczenia zagraniczne nie idą bynajmniej w tym kierunku. Na przykład niemiecki VDS stawia identyczne wymagania dla określonej grupy odbiorców, biorąc pod uwagę najbardziej typowe obiekty podlegające zabezpieczeniu. Jeżeli zdarzy się sytuacja, że ewidentnie wymogi te są zbyt wygórowane w konkretnym przypadku, istnieje możliwość wystąpienia o odstępstwo od postawionych wymagań, które musi być oczywiście odpowiednio umotywowane.

▌ Tabela 3. Grubości murów, mierzone bez tynków, które pozwalają na założenie, że będą odpowiadały klasie odporności na włamanie zamontowanych w nich drzwi

Materiał \ Odporność

RC2

RC4

cegła pełna klasy 15 (K15)

120 mm

250 mm

żelbeton C12/15 (B15)

100 mm

150 mm

żelbeton C20/25 (B25)

80 mm

120 mm

2/2019

Andrzej TOMCZAK Ekspert PISA, pracownik dydaktyczny Ośrodka Szkoleniowego PISA, przedstawiciel PISA w Polskim Komitecie Normalizacyjnym, redaktor naczelny SEC&AS

105

SEC & EDU

DZIAŁA? NIE DZIAŁA! Czyli dramat uruchomieniowo-instalacyjny, być może w jednym akcie, oby ze szczęśliwym zakończeniem Michał ZALEWSKI

OSOBY: ADAM, Kierownik Projektu (KP) – osoba odpowiedzialna za wszelkie problemy na budowie.

WOJTEK, Kierownik Robót Elektrycznych (KRE) – odpowiada na projekcie za układ zasilania i instalację oświetlenia, chociaż na początku realizacji odpowiadał również za roboty teletechniczne.

BARTEK, Kierownik Robót Teletechnicznych (KRT) – dołączył do projektu w połowie realizacji, jak zwykle instalacje teletechniczne, tak jak na każdym projekcie, zostały uruchomione w ostatniej chwili, a w zasadzie cały czas jeszcze wykonawca automatyki budynkowej (BMS) jest na obiekcie i coś programuje. pan ANTONI, Inspektor Nadzoru Robót Elektrycznych (INRE) – dzielnie odebrał stacje transformatorowe, rozdzielnie średniego i niskiego napięcia, w pocie czoła również resztę rozdzielnic, z wielką ulgą zobaczył, że wszystkie oprawy oświetleniowe działają, pomiary wyszły, generalnie sukces. pani ANNA, Inspektor Nadzoru Robót Teletechnicznych (INRT) – podobnie jak Bartek, czyli kierownik robót teletechnicznych, pojawiła się w połowie realizacji, wraz z wykonawcą BMS i BARTKIEM starała się ogarniać tematy, ale nie odczuwa zbyt wielkiej satysfakcji, nie za bardzo mogła liczyć na wsparcie innych branż, nawet pomieszczenie BMS ku jej rozpaczy było gotowe na samym końcu, podłoga i malowanie zakończyło się miesiąc przed otwarciem, a drzwi do pomieszczenia zainstalowano dwa dni przed odbiorami. oraz CZAREK – tajemnicza osoba, która objawia się na samym końcu, a kim jest, dowiemy się w sposób dość zaskakujący.

AKT 1 (ALE CZY OSTATNI?)

Sala konferencyjna w bliżej nieokreślonym biurowcu w Warszawie, przy dużym stole siedzą 4 osoby: pani Anna, Wojtek, Bartek, pan Antoni. Na stole kilka butelek wody mineralnej. Czarek siedzi trochę z boku. Do pomieszczenia wchodzi Adam (kierownik projektu), wygląda na lekko zdenerwowanego.

ADAM (KP) (siadając przy stole): Panowie (zauważa p. Annę)… i Pani… poprosiłem Was o spotkanie, ponieważ dostaliśmy od Inwestora pismo z następującą uwagą: „Nie działa system BMS”…

BARTEK (KRT) (gwałtownie): Jak nie działa? Jak nie działa! Przecież odebrany przez inspektora… Prawda, pani Anno?

ADAM (KP): Spokojnie, proszę wysłuchać do końca. Nie działa w elemencie sterowania oświetleniem.

WOJTEK (KRE) (uznał za zasadne, żeby się odezwać; w końcu mowa o jego oprawach oświetleniowych): No, ale przecież światło się świeci na obiekcie, sam widziałem, wszystkie oprawy działają.

ADAM (KP): Ale podobno nie tak jak trzeba. Niezgodnie ze scenariuszem czy coś tam. Załączają hol, a świecą się sale konferencyjne. Czy jakoś tak. Generalnie BMS nie działa. Bartek, myślę, że wiesz, o co chodzi.

BARTEK (KRT): Niemożliwe… Wszystko zostało wykonane zgodnie z projektem.

ANNA (INRT): Potwierdzam. Wykonane i sprawdzone.

Sprawdziliśmy razem z panem Bartkiem.

BARTEK (KRT): Na pewno rozdzielnia elektryczna jest źle wykonana. U mnie wszystko jest OK. WOJTEK (KRE): Zaraz, zaraz... Jestem kierownikiem robót elektrycznych, wiem, co mówię. Rozdzielnia była wykonana zgodnie z projektem i sprawdzona. Prawda, Panie Inspektorze?

ANTONI (INRE): Dokładnie. To znaczy prawie.

106

SEC&AS

ZDANIEM EKSPERTA ADAM (KP): Jak to prawie?!

ANTONI (INRE): No, prawie zgodnie z projektem, Panie Kierowniku, ponieważ Inwestor w ostatniej chwili dołożył nam piętnaście procent opraw.

mieć projekt albo chociaż dokumentację powykonawczą.

WOJTEK (KRE): Poprawiony schemat jest w szafie elektrycznej, sprawdź sobie. Dokumentacja powykonawcza jest w podpisie, nie mam jej.

ADAM (KP): No i…?

BARTEK (KRT): Czy wszystkie zmiany są naniesione?

WOJTEK (KRE): No i je zamontowaliśmy. No i działają.

Prawda, Panie Inspektorze?

ANTONI (INRE): Tak, ale zwiększyła się liczba obwodów elektrycznych.

WOJTEK (KRE): Sprawdź.

BARTEK (KRT): Sprawdziłem wcześniej, nawet obwody zaprojektowane były podłączone pod inne styczniki, pisałem o tym mejla kilka dni temu, i nic.

ADAM (KP): I co z tego?

ANTONI (INRE): Tego nie było w projekcie, ale zostało wykonane.

ADAM (KP): Czyli działa.

BARTEK (KRT) (wyraźnie mocno poirytowany, prawie krzyczy): ALE JA O TEJ ZMIANIE NIE ZOSTAŁEM POINFORMOWANY! ANNA (INRT): Ani ja.

ADAM (KP): Powoli, panowie… no i Pani Inspektor (znowu trochę za późno zorientował się, że nie tylko faceci siedzą przy stole). Sprawdziłem, w międzyczasie było pismo od Inwestora o konieczności montażu dwustu pięćdziesięciu nowych opraw i podłączeniu zgodnie ze scenariuszem działania oświetlenia. Poszło do was obu.

WOJTEK (KRE): Napisałeś o dwóch obwodach, zamieniliśmy podłączenia tych obwodów… Reszta jest OK. Nie zwalaj na mnie winy. Idź i sprawdź.

ADAM (KP) (wyraźnie zadowolony, że doprowadził do wymiany zdań, która w jego opinii świadczy o tym, że Wojtek z Bartkiem zaczną zajmować się tematem): Panowie, jak widzę, wiecie w czym problem. Tak więc do roboty. Jutro na koniec dnia spotkanie w gabinecie Kierownika Projektu, w celu szybkiego omówienia tematu. Macie czas do końca tygodnia na załatwienie sprawy.

CZAREK: (przebijając się przez głośną wymianę zdań): Moim zdaniem to do niczego nie doprowadzi, a przynajmniej nie w krótkim czasie.

ADAM (KP): A pan, przepraszam, to kto? Twarz kojarzę z jakichś narad, ale w zasadzie nie wiem, czym pan się zajmuje.

WOJTEK (KRE): No… czyli BMS nie działa…

CZAREK: Jestem inżynierem uruchomieniowym.

BARTEK (KRT) (wzburzony): A właśnie że działa!

ADAM (KP): Kim, przepraszam?

I tutaj następuje chwilowa przerwa w akcji, dalszy rozwój sytuacji zależy od decyzji Adama, jako kierownika projektu. Adamowi najprościej byłoby zrzucić winę na teletechnikę, ale z drugiej strony wie z doświadczenia, że najczęściej problem nie leży po jednej stronie. Jeżeli pozostawi temat jednej stronie, to na pewno kłopoty się nie skończą, bo druga strona nie będzie miała motywacji do współpracy. Dlatego decyduje ubrać w problem obie strony konfliktu.

ADAM (KP): Panowie Wojtek i Bartek, jesteście kierownikami branżowymi, jeden odpowiada za oświetlenie, a drugi za sterowanie. Temat jest poważny, proszę się nim zająć, macie czas do końca tygodnia. Nie chcę więcej spotkań na ten temat, a na pewno nie chcę pism od Inwestora. Do roboty.

BARTEK (KRT): Ale zaraz, ja potrzebuję wsparcia ze strony elektryków. (Zwracając się do Wojtka) Muszę 2/2019

CZAREK: Inżynierem uruchomieniowym.

BARTEK (KRT) (z miną wynalazcy żarówki): No właśnie, przecież to Pan powinien zająć się uruchomieniami.

WOJTEK (KRE): No właśnie.

WOJTEK i BARTEK (Porozumiewawczo do siebie mrugając, wstają): To my idziemy… Powodzenia. Działaj.

Jak coś, to dzwoń.

ADAM (KP): Proszę, by Panowie wrócili. Jestem tutaj kierownikiem i ja wam powiem, kiedy możecie iść.

(Zwracając się do Czarka): Przypomniałem sobie, zatrudniłem Pana na posadzie inżyniera uruchomieniowego. Chyba coś Pan powinien zrobić w tej sprawie.

A już na pewno powinien Pan wiedzieć, do ciężkiej cholery, dlaczego BMS nie działa!

107

SEC & EDU Źródło: Dylan Gillis, Unsplash

CZAREK: No i wiem.

ADAM (KP): Czyli?

CZAREK: BMS działa.

BARTEK (KRT) (zadowolony): Ha… wiedziałem…

Dziękuję.

ANTONI (INRE): Ja? Nie. Przecież to nie mój zakres. To automatyka. Sprawdzałem pomiary ochrony, izolacyjności, pomierzyliśmy prądy WLZ na poszczególnych fazach. Nawet sprawdzaliśmy rozdzielnię kamerą termowizyjną, by wykluczyć niedociągnięte zaciski. BMS to nie mój zakres.

Anna chciała coś powiedzieć, ale Czarek, delikatnie unosząc dłoń, dał znać, żeby teraz nie przerywała.

WOJTEK (KRE): Czyli moja rozdzielnia nie działa?

ADAM (KP): Jak to nie działa rozdzielnia? Przecież widziałem, że lampy się świecą.

CZAREK: Rozdzielnia też działa.

Konsternacja wszystkich.

ADAM (KP) (po cichu, ale i tak wszyscy słyszą): Ale pomogłeś, człowieku! Za co ja ci płacę? Wszystko działa, ale jednak nie działa.

CZAREK: Odpowiedziałem precyzyjnie: działają, ale każde z osobna, natomiast nieprawidłowo ze sobą współpracują. Nie są prawidłowo zintegrowane i to jest przyczyna problemów.

ADAM (KP): A wiesz, co się stało? A najlepiej czy wiesz, jak temu zaradzić?

CZAREK: Jeszcze tylko jedno pytanie i będę wiedział wszystko. (zwraca się do pana Antoniego): Panie Inspektorze, czy odbierając rozdzielnię, sprawdził Pan poprawność podłączenia wszystkich styczników obwodów oraz poprawność wysterowań na odpowiednich listwach zaciskowych X-KOM, które służą do wpięcia wysterowań z BMS? 108

CZAREK: No, niestety, to jest moim zdaniem Pana zakres obowiązków. Wojtek powinien to sprawdzić i zgłosić ten fragment prac do przeglądu. Po uzupełnieniu prac proszę, by Wojtek tak właśnie zrobił, a Pana Inspektora proszę o przegląd tego elementu rozdzielnicy.

ADAM (KP): OK. Ale dalej nie wiem, co trzeba zrobić, by… (zawahanie) sterowanie… oświetleniem… zaczęło działać? (Minę miał nietęgą, mówiąc ostatnie zdanie, wyraźnie tracił pewność siebie). Miał Pan zadać jedno pytanie i powiedzieć mi, co trzeba zrobić.

CZAREK : Tak jest, oto moja propozycja: Po pierwsze Wojtek powinien sprawdzić, jakie nowe oprawy doszły w poleceniu Inwestora. Jeżeli na podstawie tego polecenia oraz scenariusza oświetlenia nie można przypisać ich do istniejących scen oświetleniowych, trzeba temat omówić z architektem.

Następnie, gdy będzie wiadomo, jakie oprawy do jakich scen przypisujemy, to trzeba sprawdzić, czy zostały prawidłowo wpięte w istniejące obwody zasilające.

Czy nie ma przekroczeń mocy na obwodach.

Czarek w zasadzie mówił z pamięci, temat był mu świetnie znany z innych realizacji, ale kontrolował główne SEC&AS

ZDANIEM EKSPERTA punkty, które sobie wypisał wcześniej. Rzucił okiem na Bartka i Wojtka, którzy notowali jego słowa. „Ufff – pomyślał. – Tyle razy ich prosiłem o omówienie ze mną tego tematu. Ale po co? Przecież wiedzą lepiej”.

A więc do pracy, dziękuję za spotkanie. Mamy czas do końca tygodnia. Powodzenia.

Trzecim krokiem powinna być analiza układu zasilania. Jeżeli pojawiają się nowe obwody zasilające, to proponuję dołożyć styczniki równoległe do istniejących i zdublować zasilanie cewek z poszczególny wyjść BMS, dzięki temu nie zwiększymy liczby wyjść w sterowniku BMS, a więc będzie taniej, przy zachowaniu wymaganej funkcjonalności.

ADAM: (zwracając się do Czarka): Moment, niech Pan zostanie chwilę.

Gorzej, jeżeli w związku z nowymi oprawami pojawiają się nowe sceny, bo wtedy trzeba jednak rozbudować BMS. Mamy dziesięć procent rezerwy, spytajmy Inwestora, czy możemy skonsumować tę rezerwę. To zadanie dla Bartka.

CZAREK: Nie ma za co, po to mnie Pan zatrudnił.

Wojtek po skończeniu prac elektrycznych zgłasza rozdzielnię do przeglądu przez pana Antoniego, włącznie z listwą X-KOM. Po przeglądzie, jak wszystko jest OK, wysyła informację o tym do Bartka, załączając jednoznaczny opis nowych styczników w rozdzielnicy dla wysterowania z nowych wyjść BMS. Nowy opis listwy X-KOM koniecznie do przesłania przez Wojtka.

Bartek sprawdza konieczność rozbudowy modułów wyjść, rozbudowuje, zgłasza szafę automatyki ze zmienioną listwą X-KOM w swojej szafie do przeglądu przez panią Annę, konieczne sprawdzenie zgodności wyjść z adresacją w systemie BMS. Dopiero po takim sprawdzeniu można spiąć listwę X-KOM z szafy automatyki z listwą X-KOM z rozdzielni elektrycznej. Na koniec wspólne sprawdzenie wysterowania z aplikacji BMS, jako ręczne wysterowanie poszczególnych scen, tylko uwaga na przełączniki O/I/AUTO w rozdzielni elektrycznej. Wszystkie zmiany nanosimy na dokumentację powykonawczą.

Kłopotliwa cisza, Bartek z Wojtkiem pospiesznie notują dalej, Kierownik Projektu jest wyraźnie zadowolony.

ADAM (KP): Czy to wszystko?

CZAREK: Nie. Jeszcze jeden temat. Nie wspomniałem o sprawdzeniu odpowiedniego przypisania starych obwodów. Wiemy, że były dwa błędy, proponuję sprawdzić wszystkie stare również, wtedy będzie szansa, że nie będziemy wracać do tematu sterowania oświetleniem z BMS. ADAM (KP): Panowie… i Pani, czy wszystko jest jasne?

Znowu chwila ciszy.

2/2019

Wszyscy wstają, kurtyna zaczyna opadać.

Kurtyna znów zaczyna się podnosić. Adam i Czarek siadają i czekają, aż reszta opuści pomieszczenie.

ADAM (KP): Dziękuję.

ADAM (KP): Co mam zrobić w przyszłości, by takich niespodzianek unikać? Czy tylko to, co Pan opisał?

CZAREK: Nie. Jest jeszcze jedna rzecz, którą trzeba robić w trakcie prac projektowych: koordynacja projektowania. Jeden projektant wysyła wytyczne, drugi potwierdza, że je otrzymał i wdrożył. Na dziewięćdziesiąt procent zmiany w jednym pakiecie (elektrycznym) będą wymagały zmian w innych. Jeżeli nie ma zwrotnej informacji o kosztach w pozostałych branżach, zwłaszcza w BMS, to znaczy prawie na pewno, że nie wprowadzono ich w życie. Ktoś tego musi pilnować i koordynować.

ADAM (KP): OK. Ma Pan rację, tylko kto to oceni na tych stykach? Może Pan by się podjął?

CZAREK: Na następnym projekcie z wielką przyjemnością.

ADAM (KP): No, to uzgodniono.

Podają sobie dłoń, kurtyna tym razem opada końca.

Wygląda na to, że dramat uruchomieniowy zakończy się w jednym akcie. Inwestor będzie zadowolony, Adam też, więc i pozostali uczestnicy. Historia ma jednak ciąg dalszy. Adam ucieszył się, że „integracja” to słowo, które dotyczy tylko sterowania oświetleniem, jednak Czarek wiedział, że to dopiero początek, a uwaga o niewłaściwej pracy sterowania oświetleniem przyszła jako pierwsza, bo każdy widzi, jak świecą oprawy.

Prawdziwe schody dopiero przed nimi…

Michał ZALEWSKI specjalista ds. instalacji teletechnicznych i automatyki, wieloletni niezależny konsultant techniczny, inżynier uruchomieniowy.

109

SEC & EDU

Z PAMIĘTNIKA BEZPIECZNIKA, CZYLI SCENKI RODZAJOWE PALCEM BEZPIECZEŃSTWA DOTKNIĘTE Jan KAPUSTA

110

SEC&AS

ZDANIEM EKSPERTA

Scena 9, czyli o miłości i jej z bezpieczeństwem związku

W

iosna... Święta... Natura budząca się z zimowego snu... promienie słońca coraz mocniej pieszczące twarze tych, którzy niczym automatycznie sterowane fotoogniwa kierują swe lica w stronę energetycznych wiązek światła...

Miłość... MIŁOŚĆ! Czymże jest miłość i czy ma związek z bezpieczeństwem (inny niż troska o higienę, związana z szeregiem chorób przenoszonych drogą płciową)?

Samo słowo „miłość” wysłane w sieć i przechwycone może wyglądać tak: 109 105 136 111 152 134, o ile spojrzeć na decymalny jego zapis z użyciem tablic ASCII. Jeżeli analizowany tekst będzie przedstawiony w zapisie szesnastkowym, to oczom naszym ukaże się: 6D 69 88 6F 98 76. Trudno tutaj powstrzymać się od uwagi, że litera „i” w zapisie „hexa” wydaje się najbardziej ociekającą seksem ze wszystkich dostępnych znaków (69). Zapewne osoba zajmująca się informatyką śledczą może trafić na to słowo w ramach czynności, które są jej chlebem powszednim. Na szczęście dostępne narzędzia dostarczą osobie z tym fachem w ręku informacje o tym, co się kryje za ciągiem znaków i nawet nie trzeba się bardzo zastanawiać nad tym, w jakiej części pakietu to słowo się znajduje.

Powstaje jednak pytanie: Po co w ogóle ktoś miałby się nad „miłością” w pakiecie zastanawiać? Można tu sięgnąć do kryminologii i zastanowić się, ileż to różnych przestępstw na przestrzeni dziejów z miłości popełniono, by dojść do przekonania, że miłość zawsze jest z czymś w pakiecie, choć nie zawsze tym wysłanym z protokołem IP. Miłość oraz powiązane z nią zazdrość czy nienawiść, którą od miłości dzieli zaledwie cienka linia, prawdopodobnie od początków ludzkości popychają nas w różne rejony mocy… również jej mrocznej strony. Można zatem zaryzykować stwierdzenie, że to właśnie miłość stoi u podstaw bezpieczeństwa.

Jeżeli nie jest to miłość do innej osoby (spokrewnionej lub nie), to miłość do dóbr materialnych, wygody, stylu życia lub boga/bogów. Miłość może być tym, co chronimy, możemy też bronić się przed miłością lub jej konsekwencjami czy konkurencją w miłości.

Może ona być też narzędziem w rękach tych, którzy bardziej od drugiego człowieka miłują coś innego.

Mało to osób padło ofiarą naciągaczy żerujących na zauroczonych w nich niewinnych ofiarach? I mowa 2/2019

tu nie tylko o oszustach matrymonialnych, ale też na przykład o tzw. metodzie na wnuczka. Czyż strata będąca efektem wprowadzenia w życie tej metody nie bierze się z miłości i chęci pomocy bliskim?

Janek, wyraźnie w melancholijnym nastroju, prowadził wieczorne rozważania nad miłością w bezpieczeństwie. Trudno jednoznacznie powiedzieć, co go w ten nastrój wprawiło; wiosna czy sprawa, którą się zajmował… Może to, że siedział właśnie w gronie współpracowników przy świątecznym stole, a może wszystko po trochu. Bezpiecznik obserwował, jak profesjonalnie rozmawiają ze sobą osoby, które na co dzień nie pałały do siebie wielką miłością, żeby nie powiedzieć, że raczej się nie lubiły, a co najwyżej żywiły do siebie życzliwą neutralność. Właściwie było mu to prawie obojętne, ale że bezpieczeństwo w miejscu imprezy firmowej leżało w zakresie jego obowiązków, był ciekaw, czy może dzisiaj coś tutaj zaiskrzyć. Oczywiście nie o prawdziwy płomień chodziło, bo to, czy obiekt spełnia przepisy pożarowe i czy w razie „Wu” będzie można bezpiecznie się ewakuować, już sprawdził. Apteczkę też sprawdził, więc właściwie jeśli doszłoby do jakiejś przepychanki, można by śmiało komuś plasterek przykleić. Sam potrafił to zrobić, bo przeszedł stosowne szkolenie z pierwszej pomocy przedmedycznej.

Zastanawiał się również nad tym, jakiego rodzaju sprawy, z którymi miał do czynienia w przeszłości, miały związek z miłością i jak je skategoryzować.

Pierwsze, co przyszło mu do głowy, to oczywiście przemoc w miejscu pracy. Niejeden raz romans między współpracownikami odkrywany zostawał przez małżonka jednego z kochanków, a następnie dochodziło do sytuacji, w której wspomniany małżonek bądź małżonka odwiedzali zakład pracy wiarołomcy, by wyjaśnić – zwykle w dość emocjonujący sposób – kto do kogo należy i na czym polega szkodliwość prób rozbicia rodziny. Bywało też, że równie ekspresyjnie wyrażane były odczucia pracowników ze złamanym sercem, które krwawiło obficie wskutek bycia niecnie wykorzystanym i porzuconym lub zwyczajnie odrzuconym.

Na szczęście dziś przy stole siedział tylko jeden „ekskochaś”. O wizycie jego żony w biurze chyba wszyscy obecni na świątecznym spotkaniu słyszeli, lecz niewielu było takich, którzy na własne oczy mogli zobaczyć to spektakularne wydarzenie. Wspomniana sytuacja nie dość, że w chwili, gdy do niej doszło, przysporzyła sporo kłopotów obecnym tam ludziom, bo nikt nie wiedział, jak zareagować, to również nie skończyła się dobrze dla nikogo z trójki bezpośrednio zainteresowanych. Kochaś zamknął sobie drogę do awansu, który wcześniej wydawał się tylko formalnością, kochanka zmieniła miejsce pracy na gorsze, a małżonka rozwiodła się z kochasiem z orzeczoną jego winą.

Janek przypomniał sobie jeszcze jedną sytuację, w której to otrzymał telefon od szefowej jednej z placówek. Nie wiedziała, co zrobić, bo właśnie mąż jednej 111

SEC & EDU

z jej pracownic tłumaczył innemu pracownikowi, gdzie ten powinien trzymać ręce w czasie kontaktów z jego żoną. Tłumaczenie było okraszone dość intensywną gestykulacją, w efekcie której pracownik zaczynał krwawić. Również w tym przypadku dla nikogo dobrze się to nie skończyło, a i interwencja, najpierw ochrony, a następnie policji, nie należała do najłatwiejszych.

Bezpiecznik kontynuował swe rozważania i kolejną kategorią miłosnych incydentów, które przyszły mu do głowy, były porwania dla okupu. Scenariusz dość prosty do zrozumienia. Ktoś porywa członka rodziny pracownika, który coś może w firmie, a następnie przekazuje instrukcje, czego dokładnie oczekuje od tegoż pracownika. Scenariusz taki można zobaczyć w wielu filmach i na świecie faktycznie dochodzi do sytuacji, w których pracownik z miłości do żony, męża czy dzieci robi coś, czego by nie zrobił w normalnych okolicznościach. Na szczęście tego typu atak nie jest łatwy do przeprowadzenia i większość organizacji broni się przed jednoosobową władzą nad dostępem do „kosztownych” operacji, dzięki czemu Janek nie doświadczył go bezpośrednio w swej karierze zawodowej. Miał natomiast do czynienia z inną formą wykonywania nielegalnych operacji w imię miłości i chęci pomocy osobom bliskim. Przypomniał sobie, jak pracownica postanowiła wspomóc finansowo swojego nowego partnera życiowego, udzielając mu krótkoterminowej, nieoprocentowanej i nieodnotowanej w systemach pożyczki gotówkowej. Jej partner w teorii robił deal życia, który miał być finalizowany w sobotę, a jeden z jego klientów, który miał zapłacić za usługi we czwartek, opóźniał się z płatnością. W teorii po sobotnim interesie kasa powinna wrócić do pracownicy, w dodatku z nadwyżką. Jakież było zdumienie uczynnej kobiety, gdy nie tylko w sobotę, ale też nigdy później ich nie zobaczyła. Miała natomiast okazję zobaczyć jakiś czas później swego partnera życiowego. Do spotkania doszło na sali sądowej, na której on występował w roli oskarżonego, a ona w charakterze świadka, tyle że zwolnionego dyscyplinarnie i bezrobotnego, który wciąż spłacał wcześniej zaciągniętą w imię miłości pożyczkę.

Innym razem jedna z pracownic chwaliła się koleżankom z pracy, że właśnie poznała drugą połówkę 112

jabłka i każda przerwa w obcowaniu z nią sprawia jej fizyczny ból. Przystojny, inteligentny, zadbany, dobrze sytuowany biznesmen, który jak nikt inny dotychczas potrafił słuchać. W rzeczy samej… potrafił słuchać, i to uważnie. Jego umiejętność słuchania została potwierdzona w trakcie przesłuchań, zaraz po tym, jak został zatrzymany przez organa ścigania po napadzie, którego dokonał z dwoma kolegami. Na każdym spotkaniu z wcześniej wspomnianą pracownicą ta dokładnie opowiadała mu, na czym polega jej praca, gdzie trzymana jest gotówka itd. Równie chętnie odpowiadała na pomocnicze pytania nowej miłości swego życia. Po mniej więcej miesiącu mężczyzna wiedział wszystko, co było mu potrzebne, by dobrze zaplanować rabunek. Na jego nieszczęście serce zakochanej pracownicy rozpoznało wśród napastników swą drugą, „gorszą” połówkę.

W tym miejscu bezpiecznik przypominał sobie o tych wszystkich razach, w których jeden ze współmałżonków pozostających we wspólnocie majątkowej zaciągał kredyty, a następnie znikał bez wieści, zostawiając drugą osobę ze zobowiązaniami. Choć to nie miało nic wspólnego ze zbrodnią w miejscu pracy, o ile pozostawiona z długami nie wpadała na pomysł reperowania domowego budżetu cudzymi pieniędzmi, to bez wątpienia pozostawało w związku z miłością. Z niewiadomych powodów Janek zaczął zastanawiać się nad rolą płci w kontekście miłosnych przestępstw i coraz wyraźniej dochodził do przekonania, że w większości przypadków mężczyzna nie ukazywał się w dobrym świetle, a kobieta z przerośniętym mięśniem sercowym zazwyczaj jawiła się jako ofiara.

Oczywiście były od tego wyjątki, o czym świadczy grupa kobiet, które większym uczuciem darzą pieniądz od czegokolwiek innego, oraz grupa mężczyzn, którzy myślą, że taka kobieta kocha ich, a nie pieniądze, więc gotowi są dla niej zrobić dokładnie wszystko.

Czasami wystarczającym do popełnienia błędu bywa miłość do samego siebie i pokazania, że jest się kimś. Bezpiecznik przypomniał sobie artykuł opisujący przypadek wysoko postawionego menedżera jednej z firm, który chcąc zaimponować przypadkowo poznanej w pociągu atrakcyjnej kobiecie, opowiadał jej, jakie interesy robi w firmie i jak ważną jest personą.

Na jego nieszczęście kobieta nie była całkiem przypadkowa i bardziej interesowała ją informacja niż sam współpasażer. Firmę, w której pracował, jego podróż służbowa kosztowała znacznie więcej niż bilety, diety i zakwaterowanie. Pewnie nigdy by się o tym nie dowiedział, ale spotkał tę kobietę ponownie na korytarzu firmy organizującej przetarg. Tym razem była ona w towarzystwie osób reprezentujących konkurencję.

Kolejna grupa zdarzeń, nad którym pochylił się umysł bezpiecznika, dotyczyła kart płatniczych. Ileż to razy już widział dziadków czy rodziców zdziwionych faktem, że ich umiłowane pociechy odwiedzały bankomat, by wypłacić gotówkę przy użyciu karty swych opiekunów bez ich wiedzy lub dokonać transakcji na SEC&AS

ZDANIEM EKSPERTA kwotę wyższą niż wcześniej ustalona. Bywało też tak, że w jednym bankomacie wypłacono tyle, ile potrzeba by mieć wydruk potwierdzający, że wszystko przebiegło jak potrzeba, a w chwilę później dokonać kolejnej transakcji, którą pociecha już nie miała ochoty się pochwalić. Janek przypomniał sobie również o takim przypadku w relacji pomiędzy małżonkami. Mąż zatankował auto żony, płacąc jej kartą, ale o wypłacie kasy z bankomaty już zapomniał jej wspomnieć. Żona, sprawdzając wyciąg, zauważyła wspomnianą wypłatę, ale nie chciała uwierzyć w to, by mąż jej dokonał, tym bardziej że go o to spytała, a on zaprzeczył. Oczywiście winę należało zrzucić na krótką pamięć męża, która powróciła na komisariacie, po przeglądzie zapisu z kamery zerkającej na bankomat. Przecież kto pamięta o tym, co robił z kartą, która do niego nie należy?

Sama pamięć i koordynacja ruchowa mają równie dużo wspólnego z miłością i kartami. Znane są przypadki, gdy żądny miłości mężczyzna idzie do lokalu, w którym może ją kupić, i już po kilku drinkach traci zarówno pamięć, jak i koordynację ruchową. Za nic nie może sobie przypomnieć, co kosztowało tyle, ile pokazuje wyciąg z karty z owego wieczora, a bywa że i z kolejnych dni. Bezpiecznik przypomniał sobie mężczyznę, który chcąc zapłacić swej dostarczycielce miłości, nie był w stanie trafić palcami w odpowiednie cyfry na klawiaturze bankomatu, więc podał PIN zacnej pani, by ta sama wypłaciła, co jej się należy. Mężczyzna nie był sobie w stanie przypomnieć nawet tego, czy dobrze wycelował podczas korzystania z usługi.

W każdym razie kobieta uczyniła, o co ją proszono – wypłaciła należność oraz niewielki napiwek... jakieś czterysta procent pierwotnej wartości „rachunku”.

Karty, a zwłaszcza te z wypisanym na nich PIN-em, choć nie tylko takie, zawsze cieszyły się powodzeniem u tych, którzy potrafią w magiczny sposób wyjąć portfel z naszej kieszeni czy torebki. Tylko czy oni robią to z miłości? Zapewne tak. Z pewnością kochają oni ludzi i dlatego szukają miejsc, gdzie ludzi jest wielu. Czym tłoczniej, tym lepiej. Tramwaj, rynek, a nawet kościół...

Wszędzie tam jest dużo ludzi, a że czasem ktoś chce się podzielić zawartością swojego portfela, to trudno odmówić mu tej przyjemności i nie zaopiekować się nim, trzymanym w kieszeni spodni czy otwartej torebce pozostawionej bez opieki w ławce kościelnej. Życie pokazało Jankowi, że portfel czy inne wartościowe rzeczy prywatne nie są bezpieczne nigdzie, jeżeli właściciel nie troszczy się o nie. Bezpiecznik miał już okazję zajmować się sprawami, w których z biura znikały portfele, telefony komórkowe, a nawet laptopy.

Wśród miłosiernych, którzy podejmowali się opieki nad pozostawionym na pastwę losu dobrem, można było znaleźć zarówno złodziei, którym udało się dostać do biura, jak i współpracowników, personel sprzątający, a nawet ochronę.

Ostatnią grupą aktów miłości, która przyszła na myśl bezpiecznikowi, były te związane z miłością do wiary i kraju. Terroryzm, który według znawców tema2/2019

tu ma tylko dwie przyczyny: politykę i religię, nie bez powodu zaprzątał dziś głowę Janka. Sam bezpiecznik osobiście nie zgadzał się z podziałem na terroryzm religijny i polityczny, bo w jego odczuciu zawsze chodzi o politykę, przy czym w jednym przypadku chodzi o państwo wyznaniowe, a w drugim o państwo, w którym religia nie odgrywa pierwszoplanowej roli lub nie odgrywa jej wcale. Dziś bezpiecznik ciągle czekał na informacje o ataku terrorystyczny w jednym z krajów, gdzie potencjalnie mogli znajdować się pracownicy firmy, dla której pracował. Modlił się o to, by wśród setek zgłoszonych zabitych i rannych nie było jego współpracowników. Problem leżał w tym, że nie wszyscy jeszcze potwierdzili swoje bezpieczeństwo, ale było zbyt wcześnie, by przesądzać sprawę. Bezpiecznik znał procedurę i już oczyma wyobraźni rysował różne scenariusze, kogo trzeba będzie zaangażować i jak pomóc samym potencjalnym ofiarom i ich rodzinom. Komu i jak to zakomunikować? Na tę chwilę mógł zrobić niewiele więcej niż poinformować o fakcie samego ataku i możliwych do podjęcia akcjach szefów kilku departamentów. Teoretycznie rozumiał to, co stoi za terroryzmem, ale jego umysł i tak nie pojmował, jak miłość do boga czy ojczyzny może być przyczyną tylu krzywd i cierpienia.

Z rozważań wybił go telefon: – Janek?

– Tak. Macie już wszystko?

– Mamy ostatnie potwierdzenie – wśród ofiar i rannych nie ma naszych. Wszyscy, którzy mogli tam być, potwierdzili, że są bezpieczni i nie przebywają w okolicach ataku.

Bezpiecznik odetchnął z ulgą i podziękował za informację. Zaraz po tym wyszedł z restauracji i wysłał wiadomość do tej samej grupy, którą wcześniej informował o zdarzeniu, że nikt z firmy nie ucierpiał.

Radość mieszała się z zadumą nad tymi, którzy zginęli.

Mieszanina uczuć i natłok myśli pozwoliły mu wrócić do stołu, choć nadal nie był w stanie być duszą towarzystwa, jak to zwykle bywało.

Czy zastanawiałeś się, Drogi Czytelniku, nad tym, jak radzić sobie z miłością w Twojej organizacji? Rekrutacja, konflikt interesów, przemoc w miejscu pracy, ochrona informacji, własność prywatna czy wreszcie bezpieczeństwo podróżnych i programy wsparcia to tylko część miłosnego życia bezpiecznika. Jest to jednak część warta przemyślenia.

Jan KAPUSTA Dyplomowany przez Międzynarodowy Instytut Zarządzania Bezpieczeństwem (CSMP®, M.ISMI®). Praktyk od wielu lat związany z branżą security i zarządzaniem bezpieczeństwem, wykładowca Ośrodka Szkoleniowego PISA oraz konsultant PISA, członek Kolegium Redakcyjnego SEC&AS

113

SEC & LIFE

INDIE ZNANE NIEZNANE

Małgorzata CZARNOMSKA

114

SEC&AS

MOJA PASJA

Jeszcze nie tak dawno w każdym większym mieście można było spotkać sklep indyjski. Przekraczając próg, z szarej ulicy wchodziło się w świat wręcz przytłaczająco pachnący kadzidłem, oszałamiający kolorami tkanin i intrygujący egzotyką akcesoriów wszelkiego zastosowania. Do takich właśnie Indii, obezwładniających swą intensywnością, zamierzałam wyjechać.

D

elhi nocą przywitało nas smogiem.

Nasączone mgłą powietrze cuchnęło spalinami, jednak w obliczu fascynacji nieznanym nie bardzo się tym przejęliśmy.

Jedziemy taksówką do hotelu – to znaczy zdezelowanym autem do przybytku, który w Europie może zasłużyłby na jedną gwiazdkę. Fajnie, w końcu to Indie! Oczami wpatrzonymi w ciemność próbuję odkrywać kształty i barwy. Nie ma tu form powtarzalnych – budynki i stragany zdają się pączkować i wypluwać z siebie kolejne piętra, kolejne budki.

Poranek witam entuzjastycznie. Indie! Budzika nie potrzeba, rozbrzmiewające w kakofonii klaksony budzą nas przed czasem. Próbuję wziąć prysznic, ale po odkręceniu kurka słuchawka odpada ze ściany. Pod kranem stoi wiadro z czerpakiem – jak się później okazało – podstawowe wyposażenie każdej łazienki. Śniadanko w restauracji po drugiej stronie ulicy. Klasyczne indyjskie „paraty”, czyli placki na bazie ziemniaków, popijamy mango lassi – tradycyjnym indyjskim jogurtem. Co ciekawe, w Indiach nie ma tradycji picia kawy i nie wszędzie można ją dostać. Tam, gdzie są turyści, jest i kawa.

Wszędzie tłok, niemiłosierny tłok. Rowery, motocykle i riksze. Nikt na nikogo nie patrzy.

Handlarze ciągną wyładowane towarem wózki. Zasad ruchu drogowego nie ma. Wszyscy trąbią. W sumie dobrze, bo lusterek bocznych też nie ma… Czasem trzeba uskoczyć, czasem podbiec. O dziwo szybko wpadamy w rytm ulicy i to falowanie z tłumem staje się naturalne.

Wędrujemy przez różne dzielnice. O jałmużnę proszą nas dzieci i dorośli. Ci ostatni przypominają czasem karykaturę istoty ludzkiej – widok ich powykrzywianych lub nieobecnych kończyn wzbudza w sercu uczucia, których nazwać nie sposób. Są efektem działania zorganizowanych grup żebraczych, o których było niegdyś głośno. Dziś kalekich, a dokład-

2/2019

115

SEC & LIFE

niej okaleczonych dzieci już nie widać. Podobno rząd postawił sobie za punkt honoru zażegnanie problemu.

Jest też kampania społeczna dotycząca bezpieczeństwa kobiet. Telefon alarmowy dla pań można znaleźć nawet na tekturowym kubku, w którym w pociągu serwuje się herbatę. W delhijskim metrze dla kobiet przeznaczony jest specjalnie oznaczony wagon, do którego mężczyznom wchodzić nie wolno.

To reakcja na przypadki napaści seksualnych, o które w porannym tłoku nie było trudno. Ci, którzy w Indiach bywali wcześniej, podkreślają tendencję do zmian na lepsze. Oby tak dalej.

Przed nami przygoda – przejazd nocnym pociągiem. Nie ma tu przedziałów, a kuszetki pokryte są czymś w rodzaju sztucznej skóry. Jest to w każdym razie tworzywo, do którego ciało ludzkie lepi się wprost idealnie. Dobrze, że mam chustę, która służy za prześcieradło. Klimy nie ma, ale są wiatraki. Zasypiam, trzymając w objęciach plecak i licząc na to, że żaden z nich nie spadnie mi na głowę.

Jesteśmy w Dżajsalmerze, złotym mieście. Pokryte rzeźbionym piaskowcem ściany budynków skrzą w słońcu, dając wrażenie bijącego ciepła. Na ulicach krowy i zebu, czyli krowy z garbem. Inaczej je sobie wyobrażałam. W mojej głowie ich sławetna świętość przekładała się na rogi ustrojone tasiemkami i kwiatami oraz dzwoneczki na szyjach. No, niestety. Krowy swojskie, czasem brudne, czasem czyste, ale zawsze mające ludzi za nic. Radzą sobie w mieście świetnie – dokarmiają je mieszkańcy, buszują też w śmietnikach.

Pytam przewodnika, czy krowy mają właścicieli. Odpowiedź jest twierdząca – właściciele je doją, sprze116

SEC&AS

MOJA PASJA

2/2019

117

SEC & LIFE

dają mleko mleczarzowi, a ten rozwozi je po domach.

Biznes się kręci!

Nadszedł dzień relaksu – zamiast fortów, pałaców i świątyń Radżastanu czekają nas piaski pustyni Thar.

Jedziemy terenówkami przez rozległe pustkowia.

Mijamy równe stosy suszących się na słońcu cegieł.

W cegielniach pracują za grosze kobiety i mężczyźni.

Pełnią rolę tragarzy – noszą cegły do pieca i z pieca.

Ta katorżnicza praca to często jedyny sposób na przeżycie. Mijamy też wioski złożone z kilku krytych strzechą lepianek. Ich ściany pokrywają czasem kolorowe wzory. Jakże to charakterystyczne dla Indii – z niedoli i wszechogarniającej bylejakości przebijają tlące się w ludzkich sercach pokłady radości dnia codziennego.

W końcu pustynia. Wsiadamy na wielbłądy, aby przez dwie godziny, kołysząc się ospale, próbować uniknąć oparzeń słonecznych. Kończymy przejażdżkę tuż przed zmrokiem. Nasi przewodnicy w pośpiechu rozkładają naczynia i rozniecają ogień. Praca pali im się w rękach niczym żegnające się z nami czerwienią słońce. Wpatrzeni w scenkę jak z obrazka pałaszujemy smażone na patelni placki, tak zwane ciapaty, oraz paciajkę z soczewicy.

Dziś ruszamy w trasę. Właściciel hotelu obiecuje załatwić samochód. Proces załatwiania przez telefon odbywa się głośno i towarzyszy mu bogata gestykulacja, ale ostatecznie kończy się sukcesem. Na myśl przychodzi mi żart: „Ile słoni zmieści się w maluchu?

Cztery, po jednym na każdym siedzeniu”. Różnica jest 118

SEC&AS

MOJA PASJA

taka, że indyjskim słoniom byłoby wszystko jedno, za to europejskie narzekałyby na ciasnotę niespotykaną w rodzinnych stronach. No i my przez następne dni czuliśmy się właśnie jak te słonie... To jedna z kluczowych prawd o Indiach – z uwagi na ogromną gęstość zaludnienia pojęcie własnej strefy komfortu jest tu mocno ambiwalentne.

Wreszcie Dżodpur. Znienawidzony busik podwozi nas na mostek, skąd motorikszami śmigamy do hotelu. Wszędzie są psy, zabiedzone i kulawe. Rozgrzebują odpadki, próbując przetrwać. Nikt o nie tu nie dba, chociaż podobno dawniej było jeszcze gorzej.

Teraz niektóre patrzą przyjaźnie i ufnie. Niebieskie

2/2019

119

SEC & LIFE miasto wydaje się czystsze niż pozostałe. Weselsze.

Może widok olbrzymiego fortu na wzgórzu napawa mieszkańców optymizmem. Na snujących się pod górę uliczkach kobiety sprzedają warzywa. Siedzą po turecku na ziemi, mając przed sobą rozłożone kupki soczyście kolorowych strąków i bulw. Obok w mikroskopijnym sklepiku mężczyzna wraz z żoną wyrabia ciasto. Na ladzie ma pocięte w kostkę łakocie. „Co to jest?” – pytamy gestem. Uśmiechnięty cukiernik pokazuje, żebym spróbowała. Pycha! Tylko trochę pali, bo indyjskie słodycze są zarazem słodkie i pikantne.

W końcu to Indie…

Ponoć ostre przyprawy wpływają negatywnie na pasożyty i stąd takie zamiłowanie do nich w krajach o umiarkowanym poziomie sanitarnego bezpieczeństwa. Być może, chociaż dla turysty nie ma to wielkiego znaczenia. W sumie nie do końca wiadomo, przed czym się strzec i jak. Przygotowanie do wyjazdu to swoisty medyczny maraton i jednocześnie finansowa utopia. Szczepienia na wszystko, co się da: zapalenie wątroby takie i siakie, tężec, wścieklizna, cholera. Do tego arsenał antybiotyków na receptach. Wielka apteczka na dnie plecaka. Wódka w piersiówce zapobiegawczo. I co? No cóż, jak się szybko okazało, niewielki był z tego pożytek.

Plan na dziś: Puszkar. Miasto ze świętym jeziorem boga Brahmy. Hotel podejrzanie zachwyca standardem – prysznic nie dość, że trzyma się ściany, to jeszcze działa! Wędrujemy wąskimi uliczkami z zamiarem zjedzenia kolacji w jednej z popularnych tu restauracji na dachu. Mijamy stragany, mijamy ludzi. Coś tu jednak nie pasuje… Tak! Asortyment sklepików tylko pozornie przypomina standardowe indyjskie kramy.

Choć tkaniny te same, kroje spódniczek są kuse, a dekolty w tunikach głębokie. Już rozumiem, co to znaczy, że Puszkar jest mekką „westów” – tak kolokwialnie

120

SEC&AS

MOJA PASJA

określa się ludzi z Zachodu. Obok przechodzi otyła kobieta w pomarańczowym, jakby mnisim odzieniu, z trzema dredami na ogolonej głowie i czerwoną kropką na czole. To taki indyjski kabaret – niby rzeczywistość, niby Indie, ale odbite w krzywym zwierciadle.

Poranek wzdryga chłodem. U podnóża wzgórza Sawitri stoi stragan. Pan zachęca do zakupów i chociaż na tym etapie na takie nagabywanie jesteśmy już całkowicie znieczuleni, dym buchający z garnka automatycznie przyciąga wzrok. W bulgoczącym mleku po chwili ląduje kilka łyżek herbaty, cukru i masali – autorskiej mieszanki przypraw. To „czaj”, tradycyjna indyjska herbata. Za kilka rupii dostajemy glinianą czarkę w kształcie małej doniczki, wypełnioną cudownie rozgrzewającym napojem. Siadam na plastikowym zydlu, obserwując szukające jedzenia szczeniaki. Ponoć kiedyś w Indiach tak było – kubki z gliny i talerze z liści, które później zjadane były przez wszędobylskie krowy. Szkoda, że teraz złudna wygoda jednorazowych naczyń zaśmieca ludzkie umysły i przydrożne rowy.

2/2019

Z tymi śmieciami sprawa jest ciekawa. Chodzi się po nich, nie zwracając na to uwagi, chociaż na własnym podwórku byłoby to nie do pomyślenia. Co rano mieszkańcy miast wylegają z domów i miotełkami oczyszczają obejście, usypując z odpadów zgrabne kupki. Gdzie w takim razie są śmietniki? Sporadycznie można je spotkać, choć przeważnie nikną w stercie oblegających je śmieci. Usuwanie odpadów z miast to wyzwanie, z którym Indie muszą się jeszcze zmierzyć.

Małgorzata CZARNOMSKA Kapitan i instruktor z kilkunastoletnim stażem. Żeglarz zawodowy, szkoleniowiec, autorka książek (m.in. Angielski dla żeglarzy i Rozmówki portowe). Specjalizuje się w zagadnieniach łączności radiowej i bezpieczeństwa na morzu

121

SEC & LIFE

W BRYDŻA W GRAĆ WARTO I WYPADA Marek MAŁYSA

122

czasach mojej młodości grać w brydża wypadało. Grało się w akademikach i po domach, a także na turniejach brydża sportowego (niewtajemniczonym wyjaśniam, że ta forma uniezależnia wynik od „przydziału” dobrej karty). Poniekąd granie nobilitowało, odkąd po 1956 r. brydż wyszedł z podziemia.

Czołówka brydża sportowego odnosiła znaczące sukcesy na arenie międzynarodowej, a do podnoszenia poziomu dopingował kurs walut wymienialnych i relacja wysokości nagród w turniejach na Zachodzie do średniej płacy w kraju. Wspomagaliśmy się także finansowo, koszty wyjazdu całkowicie pokrywać musieli sami uczestnicy, przywożąc do Polski towary poszukiwane i niedostępne w sklepach.

Gdy ekonomię polityczną zastąpiono ekonomią, przyszły dla popularności brydża lata chude, choć czołówka dalej zdobywała medale na wszelkiego rodzaju mistrzostwach, stąd też najwięcej medali na olimpiadach, mistrzostwach świata i Europy ze wszystkich dyscyplin sportu zdobyli polscy brydżyści.

Ostatnimi laty wraca zainteresowanie brydżem oraz „moda” na uczenie się tej gry. Po części z powodu zakończenia aktywności zawodowej przez moje pokolenie, a po części z powodu atrakcyjności brydża jako sportu czy zwykłej rywalizacji i metody spędzania czasu wolnego.

SEC&AS

MOJA PASJA Jak grzyby po deszczu powstają kluby BRYDŻ 60+, gdzie ludzie starsi mogą przyjść pograć lub nieodpłatnie nauczyć się tej gry. W większych miastach organizowane są też płatne kursy gry w brydża, cieszące się dużym zainteresowaniem.

Dlaczego warto się nauczyć lub wrócić do gry? Powodów jest wiele…

Pierwszym i być może najważniejszym jest stwierdzony naukowo fakt, że u grających szansa zapadnięcia na chorobę Alzheimera jest aż o 75% mniejsza niż u tych, którzy nie grają. To wynik solidnych badań naukowych, które są kontynuowane także w Polsce.

Okazuje się, że degeneracja hipokampu u grających jest znacząco mniejsza u tych, którzy grają w brydża.

Kolejny fakt to wzmocnienie systemu immunologicznego w wyniku grania w brydża, stwierdzone w badaniach na Uniwersytecie Berkeley w Kalifornii przez prof. M.C. Diamond, autorki przywołanych powyżej badań nad zachorowalnością na alzheimera. Granie tworzy tzw. rezerwę poznawczą, czyli dodatkowe synapsy w naszym mózgu.

Ponieważ liczba osób chorych na alzheimera ma w ciągu najbliższych kilkunastu lat wzrosnąć czterokrotnie, może ona dotknąć każdego z Was. Czy ta forma profilaktyki, będąca także super fajną rozrywką i metodą spędzania czasu wolnego, nie jest warta Waszego zainteresowania? Na innych nie możemy liczyć, bo problem ten nie jest w kręgu zainteresowań resortu zdrowia (pewnie lepiej było by go nazwać resortem choroby).

Źródło: Wikimedia Commons

Dla ludzi starszych zagrożeniem życia większym niż typowe choroby czy nałogi jest samotność. Liczba osób osamotnionych społecznie rośnie również szybko. Granie w brydża w naturalny sposób temu problemowi zapobiega. We wspomnianych wyżej klubach BRYDŻ 60+ kwitnie życie towarzyskie, jako efekt uboczny grania. Co prawda w nazwie mamy 60+, jednak są one otwarte dla każdego chętnego, tak do nauczenia się, jak i do samej gry.

Brydż po latach walk z różnymi opornymi instancjami wkracza do szkół i na uczelnie wyższe. Nasi juniorzy, podobnie jak seniorzy, to ścisła czołówka światowa. Grają także nauczyciele i rektorzy uczelni.

Kompetencje zdobyte przy grze, takie jak: umiejętność logicznego i strategicznego myślenia, tworzenie i modyfikacja tych strategii, umiejętność pracy w parze i w zespole, czynią z ich posiadaczy atrakcyjnych pracowników, co docenia coraz większa liczba pracodawców.

Bill Gates granie w brydża wymienia jako jedną z umiejętności, na swojej krótkiej liście, gwarantujących sukces w życiu. Sam także gra regularnie i to całkiem dobrze. Podobnie Warren Buffett zafascynowany jest tą grą, jako strumieniem informacji napływających w jej trakcie i podlegających przetwarzaniu. Nie widziałby problemu w spędzeniu reszty życia w celi, lecz wyłącznie z trzema innymi brydżystami.

Dajmy więc sobie szansę i wracajmy do gry lub się jej nauczmy. Zapewniam, że warto.

Marek MAŁYSA doktor matematyki, wiceprezes Polskiego Związku Brydża Sportowego.

Doświadczony i wielokrotnie nagradzany brydżysta. Autor i zaangażowany twórca programu Brydż 60+.

Pixabay

2/2019

123

SEC & LIFE

124

SEC&AS

NIE TYLKO PRACĄ ŻYJE CZŁOWIEK

FRANCUSKIE KOMPLIKACJE,

czyli co to jest AOC Sławomir CHRZCZONOWICZ

Z

całą pewnością to nie Francuzi wymyślili etykiety jako element wyposażenia butelki z winem, jednak to oni pierwsi wypełnili je treścią pozwalającą, przy pewnej wprawie, wiedzieć, czego możemy się po winie spodziewać, zanim jeszcze butelkę otworzymy. Aby było to możliwe, treść etykiet musi być sformalizowana i podlegać określonym regułom.

Reguły te ustala obecnie powołany w 1947 r. L’Institut National de l’Origine et de la Qualité, czyli Narodowy Instytut ds. Pochodzenia i Jakości, w skrócie INAO. Warto zauważyć, że INAO zajmuje się nie tylko winami, ale także innymi produktami, dla których pochodzenie, nazwa czy marka mają podstawowe znaczenie, np. serami, oliwą, niektórymi rodzajami mięs etc.

Wracając do win, w ciągu kilkudziesięciu ostatnich lat Francuzi stworzyli spójny system oznaczania win poprzez etykiety, w który jednak, co bardzo francuskie, co jakiś czas wkradają się wyjątki i niekonsekwencje.

Przyjęty we Francji system, zaadaptowany w mniejszym lub większym stopniu przez inne kraje europejskie, opiera się na podziale win na trzy kategorie: wina stołowe, wina regionalne i wina z zastrzeżoną nazwą pochodzenia. Pisaliśmy o tym w poprzednim, poświęconym czytaniu etykiet numerze, nie będziemy więc tego powtarzać, natomiast warto powiedzieć parę słów o historii, z niej bowiem bierze się większość obecnych komplikacji. System francuski kształtował się przez ponad sto lat i paradoksalnie budowany był od góry piramidy, a impulsem do jego powstania były wydarzenia z końca XIX w., które zmieniły obraz nie tylko francuskiego, ale i światowego winiarstwa. Najpierw potężna inwazja chorób pleśniowych – mączniaka i mączniaka rzekomego – dewastowała winnice w połowie stulecia. Te choroby dawało się jakoś opanować przy pomocy różnego rodzaju oprysków, ale straty były poważne. Chwilę potem osłabione winnice zaatakowała filoksera, rodzaj mszycy, atakujący korzenie winorośli, a więc niemal niewidoczny, który 2/2019

przywędrował z Ameryki. Przez trzydzieści parę lat filoksera spustoszyła winnice nie tylko we Francji, ale i w całej Europie. Na europejskich stołach brakowało wina, brandy, koniaków – nawiasem mówiąc, m.in. filokserze zawdzięcza swój sukces szkocka whisky.

W końcu znaleziono lekarstwo. Winiarze zauważyli, że rdzenne, amerykańskie odmiany winorośli, a właściwie ich korzenie, są na filokserę odporne. Od tej pory wszystkie europejskie winnice nasadzane są sadzonkami szczepionymi na odpornych korzeniach amerykańskich odmian. Zaczęła się więc mozolna odbudowa winnic, a wraz z nią powstały problemy. Winnice nasadzano odmianami najbardziej odpornymi i najbardziej plennymi, nie przywiązując uwagi do ich jakości. Najważniejsze było to, by produkować wino.

Jakiekolwiek wino. W rezultacie renoma win spadała, konsumenci nie wiedzieli, czego mogą się spodziewać, kupując wino w Burgundii czy Szampanii. Konieczne stały się więc regulacje prawne, z jednej strony gwarantujące jakość wina, z drugiej strony chroniące przed podróbkami i wykorzystywaniem renomowanych nazw dla promocji marnych produktów.

Pierwsze wina, których nazwy objęto systemem AOC, czyli Appellation d’Origine Contrôlée, pochodziły z Arbois w Jurze, z Châteauneuf du Pape i Tavel w Dolinie Rodanu, Cassis w Prowansji i Monbazillac w okolicach Bergerac. Było to 15 maja 1936 r. Obecnie we Francji istnieje ponad 380 apelacji AOC, w których wytwarza się 47% francuskich win. Podlegają one restrykcyjnym przepisom na wszystkich etapach wytwarzania, począwszy od uprawy winorośli po winifikacje i dojrzewania, przy czym przepisy kontrolują nie tylko jakość, ale służą również do ochrony regionalnych tradycji i tożsamości historycznej, dopuszczając jedynie rodzime odmiany winogron i tradycyjne metody produkcji.

Poniżej prezentujemy etykietę kultowego producenta Châteauneuf du Pape, Château Rayas.

125

SEC & LIFE

Nazwa producenta

Butelkowane w winnicy

Nazwa apelacji AOC Nazwa producenta Zawartość alkoholu Zawiera siarczyny

Powyższa etykieta zawiera bardzo dużo informacji na temat wina. Problem w tym, że znaczna część z nich jest ukryta, podana nie wprost. Na przykład bardzo ważna dla klienta informacja na temat odmian winorośli. Znawca wina wie oczywiście, jakie odmiany dopuszczone są w Châteauneuf du Pape, ale ktoś, kto z winem ma do czynienia rzadziej, już niekoniecznie.

Tymczasem większość francuskich etykiet win AOC nie podaje informacji o szczepach winorośli, bo przecież klient powinien to wiedzieć. Ta sytuacja jest dość typowa i dotyczy również tak ważnych informacji, jak np. stopień wytrawności wina. Poza szampanem rzadko spotkamy taką informację, bo przecież wiadomo, że np. sauternes jest słodkie, a chablis wytrawne. Krót-

Nazwa producenta pośrednika

ko mówiąc, Francuzi raczej nie ułatwiają amatorom kontaktu ze swoimi winami, uważając, że jeśli ktoś po nie sięga, powinien o nich coś wiedzieć. Tymczasem wielu klientów nie chce studiować wiedzy o winach, tylko je pić. Często więc, wybierając wina, sięgają po te, na etykietach których znajdą ważne informacje podane wprost.

Marketingowo to samobójstwo, ale cóż... Częściowo udało się to nadrobić przy następnej kategorii win.

Kategorii, która powstała czterdzieści lat później, z całkiem innej potrzeby niż AOC. Są to wina regionalne, oznaczane niegdyś jako Vins de Pays, obecnie zaś IGP, czyli Indication Géographique Protégée. Idea narodziła się w Langwedocji, na południu Francji, w latach 50.

XX w. W tym czasie społeczeństwa Europy Zachodniej notowały powojenny wzrost zamożności, związany z rozwojem gospodarczym. Konsumenci poszukiwali win o wyższej jakości, nie zadowalały ich już przeciętne wina stołowe, królujące na południu Francji.

Tym bardziej że te ostatnie konkurować musiały ze znacznie tańszymi winami z Włoch i Hiszpanii. Wielu producentów miało coraz większe trudności ze sprzedażą tanich, marnych win. Zaczynali powoli rozumieć, że jedynym sposobem utrzymania się na rynku jest poprawa jakości. Nie było to łatwe na południu Francji, gdzie przez poprzednie sto pięćdziesiąt lat, korzystając z nadzwyczajnej po inwazji filoksery koniunktury, obsadzono ogromne połacie terenu pospolitymi, za to wysoko wydajnymi odmianami winorośli. Nie było tu również tradycji „wielkich win”, która w Bordeaux

Kategoria wina, zamiast Vin de Pays d’Oc może być IGP d’Oc

Butelkowane przez pośrednika

Zawartość alkoholu

126

Odmiana winorośli

SEC&AS

NIE TYLKO PRACĄ ŻYJE CZŁOWIEK

i w Burgundii zaowocowała bardzo szczegółową klasyfikacją poszczególnych winnic. Nie można było więc wymagać szybkiej zmiany mentalności producentów i nagłego wzrostu jakości. Od czegoś jednak trzeba było zacząć. Pierwszym, bardzo – muszę przyznać – mądrym krokiem było wprowadzenie w roku 1964 kategorii właśnie vins de pays, czyli win regionalnych.

Stawiały one winiarzom podstawowe wymagania, którym przy pewnym wysiłku mogli sprostać, a które gwarantowały utrzymanie pewnego przyzwoitego poziomu win. Wina regionalne miały spełniać podstawowe wymogi porządnej produkcji i uprawy, gwarantowały również pochodzenie win ze ściśle określonego obszaru oraz dopuszczały określone odmiany winorośli, jednak nie tylko autochtoniczne, ale także popularne odmiany międzynarodowe. Był to strzał w dziesiątkę i krok w stronę konsumentów, gdyż równocześnie zezwolono na podawanie nazw odmian winorośli na etykietach. Słowem, klienci, niekoniecznie koneserzy, dostawali to, co chcieli: lepszą jakość, szczepy, które lubili, i informację o nich. Nic więc dziwnego, że wina regionalne odniosły wielki sukces, a Langwedocja odżyła. Obecnie mimo iż wciąż najwięcej win regionalnych pochodzi z Langwedocji, to powstają one również w Dolinie Loary, Prowansji, Akwitanii, Sud-Ouest, będąc w moim przekonaniu niedrogą i całkiem sensowną ofertą dla amatorów wina.

Większość francuskich win należy do omówionych powyżej dwóch kategorii. Pozostaje jeszcze kategoria trzecia – wina stołowe, których omawianie można sobie darować. Są to wina, co do których nie ma wymagań związanych z miejscem pochodzenia, odmianą winogron, rocznikiem i jakością. Na ich etykietach nie ma też zbyt wielu informacji. Trafiają się wśród nich 2/2019

wina bardzo marne, przeciętne, niekiedy dobre, choć akurat na to specjalnie bym nie liczył.

W sumie cały system wygląda prosto i logicznie, ale to tylko pozory. Francuzi potrafią skomplikować wszystko, więc obok przedstawionych powyżej klasyfikacji niemal każdy region wprowadza własne dodatkowe kategorie win i winnic. Mają takie klasyfikacje Bordeaux, Burgundia, Alzacja, Szampania i Prowansja, ale to już temat na oddzielne opowiadanie.

Sławomir CHRZCZONOWICZ Krytyk winiarski i dziennikarz. Pisze o winie od połowy lat dziewięćdziesiątych – autor artykułów i książek oraz założyciel jednego z pierwszych winiarskich portali internetowych w Polsce (Winomania).

Wykładowca w klasie kelner-sommelier. Od lat zawodowo związany z Francją, w jej winach się specjalizuje. Tworzył autorską ofertę win jakościowych w firmach A. Blikle i Vinarius, a od 2008 r. w Winkolekcji.

127

SEC & NEWS

PISA MA 25 LAT

J

ak zwykle przy takich okazjach przypomina się piosenka Andrzej Rosiewicza z czołówki Czterdziestolatka. Może to jeszcze nie czterdzieści, ale 25 lat to już dostojny wiek. I faktycznie „minęło jak jeden dzień”. Gdy w 2004 r. jako Prezes Zarządu PISA organizowałem 10-lecie Polskiej Izby Systemów Alarmowych, nie myślałem jeszcze o kolejnych dekadach naszej organizacji, bo trzeba było wtedy tę organizację budować i wzmacniać. W 1994 r. w Jachrance nad Zalewem Zegrzyńskim, w trakcie powoływania do życia Polskiej Izby Ochrony Osób i Mienia, nastąpił rozłam w środowisku branży security, czego wyrazem było powołanie Polskiej Izby Systemów Alarmowych przez 123 podmioty reprezentujące branżę zabezpieczeń technicznych. Ten suchy i lakoniczny komunikat należy ubrać w słowa, wyjaśnić młodszym, dlaczego powstała nasza Izba.

Przypomnijmy sobie kontekst historyczny. Otóż w 1989 r. odbył się okrągły stół i pierwsze (prawie) wolne wybory, w 1990 r. zorganizowano pierwszą edycję Międzynarodowej Wystawy Zabezpieczeń SECUREX w Poznaniu, zaś w 1991 r. pierwszą Wystawę Systemów Ochrony GARDA w Warszawie.

Jako ciekawostkę należy przypomnieć, że jednym z organizatorów wystawy

GARDA był kol. Henryk Dąbrowski, później wieloletni Dyrektor PISA. W tym miejscu chciałem przeprosić czytają-

▌ 15-lecie PISA

128

cych za nadużywanie słowa „pierwszy”, ale wtedy wszystko było „pierwsze”.

Pierwsza organizacja branży zabezpieczeń technicznych, a właściwie – jak wówczas mówiono – technicznej ochrony mienia, powstała w 1992 r., jako stowarzyszenie osób fizycznych.

W naszym kraju można się było stowarzyszać, zgodnie z ustawą z dn. 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach, ale stowarzyszenia nie miały ustawowej pozycji bycia partnerem w rozmowach z rządem i administracją.

Jedynie ustawa z dn. 30 maja 1989 r. o izbach gospodarczych, w której w art. 4.1 zapisano: „Izba gospodarcza jest uprawniona do wyrażania opinii o projektach rozwiązań odnoszących się do funkcjonowania gospodarki oraz może uczestniczyć, na zasadach określonych w odrębnych przepisach, w przygotowywaniu projektów aktów prawnych w tym zakresie”, dawała taSEC&AS

AKTUALNOŚCI kie możliwości. Gdy więc okazało się, że stowarzyszenie osób fizycznych nie ma żadnych prerogatyw do bycia partnerem w rozmowach z władzą, uznano, że należy stworzyć izbę gospodarczą. Dla wielu osób z branży zabezpieczeń technicznych tworzenie wspólnej izby z firmami zajmującymi się bezpośrednią ochroną fizyczną było trudne do zaakceptowania. Firmy ochroniarskie powstawały jak grzyby po deszczu i często, nawet wówczas, zatrudniały po kilkuset pracowników.

Jak miały się w takiej organizacji odnaleźć firmy techniczne, w większości przypadków kilku- czy kilkunastoosobowe? Mało było wówczas również wspólnych interesów – w rezultacie w trakcie powoływania Polskiej Izby Ochrony Osób i Mienia, która aktualnie jest znana jako Polska Izba Ochrony, środowisko „techniczne” podzieliło się – i tak powstała Polska Izba Systemów Alarmowych.

Karty historii kolejnych lat PISA są zapisywaniem odpowiedzi na słabość rynku branży zabezpieczeń.

Izba początkowo nie prowadziła działalności szkoleniowej i doradczo-audytorskiej. Jednakże niski poziom szkoleń branżowych, oferowanych na rynku, oraz „nadprodukcja” niedokształconych specjalistów wymusiły utworzenie w 1998 r. Ośrodka Szkoleniowego PISA, w którym do dzisiaj przeszkoliło się kilka tysięcy osób. Oferta szkoleniowa jest szeroka, często aktualizowana do potrzeb rynku zabezpieczeń elek-

tronicznych i mechanicznych1. W 1999 r. na bazie ekspertów wykształconych w OS PISA powołano Biura Doradztwa i Ekspertyz PISA. Praca BDiE PISA jest 1 W zakresie mechanicznym od wielu lat ugruntowała się bardzo dobra współpraca PISA z Instytutem Mechaniki Precyzyjnej [przyp. aut.].

od wielu lat wysoko oceniana i doceniana przez rynek.

W grudniu 2003 r. nastąpiła czasowa konsolidacja branży – powstała Unia Polskich Organizacji Branży Ochrony (UPOBO – UPSIO), której przez pierwszy rok przewodziła PISA. Unia funkcjonowała do ok. 2007 r., tj. w trakcie prac nad nowelizacją ustawy o ochronie osób i mienia. W tym czasie wśród wielu porażek zanotowaliśmy pierwszy sukces – udało się przekonać MSWiA, że plan ochrony w zakresie zabezpieczenia technicznego powinni wykonywać pracownicy zabezpieczenia technicznego, a nie – jak to miało miejsce wcześniej – pracownicy ochrony fizycznej2. Pozycja Polskiej Izby Systemów Alarmowych niewątpliwie została zbudowana na fachowości przedstawicieli Izby biorących udział w pracach normalizacyjnych Zmiana weszła w życie dopiero po bezsensownej deregulacji zawodu pracowników ochrony w 2014 r., gdy usunięto m.in. przepis o konieczności posiadania jakichkolwiek kwalifikacji do wykonywania projektów zabezpieczenia technicznego [przyp. aut.].

2

2/2019

129

SEC & NEWS

▌ 20-lecie PISA

w Polskim Komitecie Normalizacyjnym oraz w trakcie konsultacji nad przepisami polskiego prawa. Wiele tłumaczeń Polskich Norm zostało okupionych ciężką społeczną pracą specjalistów i ekspertów PISA, a także przy finansowym zaangażowaniu Izby3. Oprócz działalności szkoleniowej, doradczej i normalizacyjnej domeną działań PISA stały się prace legislacyjne. Akty prawne i przepisy, które są kamieniami milowymi dla branży zabezpieczeń, w tworzeniu których czynnie i skutecznie brali udział przedstawiciele PISA, to m.in.: – rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dn. 7 września 2010 r. w sprawie wymagań, jakim powinna odpowiadać ochrona wartości pieniężnych przechowywanych i transportowanych przez przedsiębiorców i inne jednostki organizacyjne, – rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 29 maja 2012 r. w sprawie środków bezpieczeństwa fizycznego stosowanych do zabezpieczania informacji niejawnych, – Narodowy Program Ochrony Infrastruktury Krytycznej 2015–2017, – ustawa z dn. 26 czerwca 1974 Kodeks pracy oraz ustawa z dn. 21 lutego 2019 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z zapewnieniem stosowa3 Trzeba bowiem wiedzieć, że za tłumaczenie normy płaci w Polsce podmiot „zainteresowany”, np. PISA – pokrywa koszt tłumaczenia oraz płaci Polskiemu Komitetowi Normalizacyjnemu za to, że sama przetłumaczyła normę, a prawa autorskie i pożytki z tłumaczenia przejmuje PKN. Jak to piszę, to przychodzi mi na myśl tylko jedno słowo – „aberracja” [przyp. aut.].

130

nia rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (ogólne rozporządzenie o ochronie danych) – w zakresie stosowania środków technicznych umożliwiających rejestrację obrazu, niepoprawnie nazwanych w ustawie „monitoringiem”, oraz przetwarzania danych biometrycznych, – Standardy zapewnienia bezpieczeństwa infrastruktury krytycznej.

Zapewnienie bezpieczeństwa fizycznego – wymagania minimalne, opracowane przez „Zespół zadaniowy do spraw opracowania standardów zabezpieczeń antyterrorystycznych i reguł współdziałania dotyczących infrastruktury krytycznej oraz zasad dokonywania sprawdzenia zabezpieczeń obiektów infrastruktury krytycznej, zgodnie z przepisami ustawy o działaniach antyterrorystycznych”, przyjęte przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w dn. 28 czerwca 2018 r.

– rozporządzenie Ministra Cyfryzacji z dn. 10 września 2018 r. w sprawie warunków organizacyjnych i technicznych dla podmiotów świadczących usługi z zakresu cyberbezpieczeństwa oraz wewnętrznych struktur organizacyjnych operatorów usług kluczowych odpowiedzialnych za cyberbezpieczeństwo – prace nad nowelizacją.

Jak widać, jest się czym pochwalić.

Polska Izba Systemów Alarmowych wydawała wewnętrzny „Komunikator

▌ 20-lecie PISA

PISA”, którego 6 numerów ukazało się latach 2003–2006. Od początku istnienia Izby do momentu funkcjonowania czasopisma, tj. do końca 2016 r., PISA była związana z „Systemami Alarmowymi”, które tworzyli śp. Jacek Drogosz, członek założyciel Izby, i Marta Dynakowska. W momencie zaprzestania wydawania „Systemów Alarmowych” zarząd PISA podjął decyzję o kontynuowaniu misji edukacji branży, wprowadzając na rynek nowe czasopismo – „SEC&AS: Bezpieczeństwo i Systemy Alarmowe”. Po ponad dwóch latach wydawania czasopisma, traktowanego przez czytelników jako najbardziej profesjonalne w branży, przy okazji Walnego Zgromadzenia z okazji 25-lecia PISA prawdopodobnie zostanie podjęta decyzja o przyszłości tego wydawnictwa.

Dwudziestolecie Izby obchodziliśmy hucznie w poznańskiej Sali Ziemi, wspólnie z Międzynarodowymi Targami Poznańskimi, które świętowały dwudziestą edycję targów SECUREX. Było to niezapomniane wydarzenie, okraszone występami Andrzeja Poniedzielskiego i Macieja Maleńczuka.

Obchody 25-lecia przed nami...

Czego chciałbym życzyć Izbie? Kolejnych udanych lat pracy na rzecz branży zabezpieczeń technicznych i napływu młodej kadry społeczników, bo my powoli kwalifikujemy się do kategorii dinozaurów.

Andrzej TOMCZAK

Zdjęcia z archiwum autora oraz z archiwum PISA. SEC&AS