Het leukste magazine over cultuur op school van Plein C en Kunst Centraal
e i g r e en a them
Lesideeën, nieuws en praktijkverhalen | 1 | 2022
xxxxxxxx mening Tekst: Jolanda Konings
Cultuuronderwijs vreet energie Ilse Dekker is ICC’er op Kindcentrum De Vaart in Heerhugowaard en volgt de Post HBO Cultuurbegeleider
Ja
Lotje Pasteuning is als ouder betrokken bij het cultuurbeleid op de Vondelschool in Aerdenhout
Nee
Wij werken als team hard aan procesgericht werken bij Beeldende Vorming, maar Ik kan volmondig we hebben het nog niet volledig in de vingers. zeggen dat Werkdruk is echt een factor, waardoor nieuwe wegen in slaan cultuureducatie juist met cultuuronderwijs soms net iets te veel energie vergt. veel energie geeft! Ik ben ervan overtuigd Het voelt als iets wat er ook nog bij komt. Tegelijkertijd dat cultuuronderwijs onze kinderen creatiever geeft cultuuronderwijs ook energie als het lukt en zelfs blijer maakt. Een creatieve geest helpt de creativiteit van kinderen te stimuleren. Als ik anders te denken: omdenken is fouten durven bijvoorbeeld in een dansles kinderen uitdaag maken, het net even anders doen dan anders, outom bewegingen te bedenken en laat zien dat of-the-box denken, vallen en weer opstaan. Het geeft vallen ook een beweging is. Dan zie je dat waanzinnig veel energie om te zien hoeveel we met kinderen enthousiast worden en volop cultuureducatie aan de kinderen mee kunnen geven. Maar mee durven doen. Dat is pure energie! een goed cultuurprogramma is niet gemakkelijk gemaakt, dus het vreet ook energie. Toch zeg ik: laat het vooral nog meer energie vreten, want wat hebben we cultuuronderwijs gemist de afgelopen jaren tijdens corona.
Hoofdredactie: Mirjam de Heer (Kunst Centraal) en Karlijn van Oirschot (Plein C) Eindredactie: Marjolein Hovius (Kunst Centraal) Redactie: Marjolein Hovius (medewerker marketing en communicatie Kunst Centraal), Mirjam de Heer (coördinator marketing en communicatie Kunst Centraal), Karlijn van Oirschot (coördinator marketing & communicatie Plein C), Tamara Oortwijn (ICC’er St. Rudolf Steinerschool, Haarlem), Jesse Smale (ICC’er Delteykschool Werkhoven), Jolanda Konings (adviseur cultuuronderwijs Plein C)
2 prikkels
Met bijdragen van: Tamara Oortwijn, Irma Smegen, Nienke Trap, Maite Pérez y Pérez en Rinske Wels, Hille Takken, Nikita Gerritsen. Illustraties: Noël Boittin, Saskia Pekelharing, Mireille Schaap, Bianca van Loon, Anna van Dooren Foto’s: Stephanie Driessen, Marieke Duijsters, Maite Pérez y Pérez, Vormgeving: Ykeswerk Drukwerk: Zwaan Prikkels is een gezamenlijke uitgave van Plein C en Kunst Centraal en komt tot stand
met subsidie van de provincies NoordHolland en Utrecht en het Fonds voor Cultuurparticipatie. Prikkels verschijnt drie keer per jaar. Oplage: 3.800 Abonnementen: basisscholen in NoordHolland en Utrecht ontvangen minimaal 1 exemplaar gratis. De distributie wordt verzorgd door Abonnementenland in Heemskerk. Losse nummers: € 6,Abonnement: € 18,- per jaar (3 nummers) Teamabonnement: € 54,- (3 x 3 nummers)
Adverteren: bekijk de mogelijkheden op www.prikkelsonline.nl Achtste jaargang, nummer 1 Alle rechten voorbehouden. Deze rechten berusten bij Plein C en Kunst Centraal c.q. de betreffende auteur. ISSN: 2214-3777
EXPERTS IN CULTUUR & EDUCATIE
inhoud
Creativiteit geeft energie! Of je nu een probleem oplost of iets moois maakt, je creativiteit gebruiken geeft een goed gevoel. Alsof er een lampje aangaat in je buik. Alsof je de wereld aan kunt. Maar hoe vind je als kind die kracht in jezelf? Hoe kom je bij je creativiteit? En hoe help je als leerkracht daarbij? Daar gaat deze Prikkels over. We laten je zien hoe je kinderen helpt om hun energie kwijt te raken en te bundelen. In het achtergrondartikel geeft Irma Smegen je vijf energiebewakers, die jou en je leerlingen in balans houden. Cultuurcoördinatoren Olivia Kleijwegt en Susanne Kaag vertellen hoe hun nieuwe methode muziek en drama zorgt voor kwaliteit en extra energie op school. Schrijver en illustrator Mylo Freeman biedt in het essay een inkijkje in haar creatieve proces. En Simon van der Linden en Alexandra Pruijt vertellen over een prachtig interactief kunstproject dat zij met veel energie en plezier samen maakten. Deze Prikkels borrelt en bruist van de ideeën, tips en kant en klare lessen. Daar krijg je energie van! Mirjam de Heer (Kunst Centraal) en Karlijn van Oirschot (Plein C)
En verder 04 06 12 17 22
Prikbord Klassenfoto Uitgelicht Shopping Kunstwerk
24 26 27 28
08
Blijf vooral tekenen
De flow van het creatieve proces
14
Eén en één is meer De energie van samenwerken
18
De energiebewakers
Zes praktische tips om je energiebalans te behouden
Door hun ogen 4x Energie! Missie geslaagd! Snelle les prikkels 3
prikbord
4X ENERGIE
EN CREATIVITEIT Doorlopende leerlijn media-educatie Media-educatie: abstract, ingewikkeld en te duur? Mediaspoor laat zien dat het anders kan! De lespakketten voor het basisonderwijs zijn gratis te downloaden of online te gebruiken op het digibord. Deze leerlijn legt dé basis voor vaardig en kritisch mediagebruik. Samen vormen ze een doorlopende leerlijn en aan het eind van de schooltijd heeft elke leerling een brede basis voor kritisch en doelgericht mediagebruik.
mediaspoor.nl
CREATIVITEIT. HOE? ZO!
Dit boek van Igor Byttebier geeft je een rondleiding in je eigen denken. Je leest inzichten en tips om je eigen creativiteit en die van je school beter te benutten.
JUNIOR ENERGIE COACH
Welke apparaten slurpen de meeste stroom? Hoeveel lampen branden er in je huis? In dit online en fysieke spel leren kinderen (7-12 jaar) op een leuke, laagdrempelige manier energie besparen. www.urbanonderwijs.nl
HET KLEINE BOEK VAN DE CREATIVITEIT
Groen wonen en leven Architecten, stedenbouwkundigen, technologen en kunstenaars als Daan Roosegaarde denken na over de wereld van de toekomst. Maar het is belangrijk dat ook kinderen dat doen. Want zij zijn immers degenen die in deze toekomst gaan leven, wonen en werken. Hoe kun jij als leerkracht kinderen stimuleren? In deze bijeenkomst krijg je tips voor kunst- en erfgoedlessen over een groene duurzame nieuwe wereld. www.kunstcentraal.nl/agenda 4 prikkels
Magiër en creatief adviseur George Parker geeft allerlei technieken en opdrachten die helpen bij het creëren van ideeën en het omzetten daarvan in tastbare werkelijkheid. Een bron van inspiratie.
LASTIGE KINDEREN? HEB JIJ EVEN GELUK
Dé kunst van het omdenken: stop met het opvoeden van kinderen, want het is vastdenken: kijken naar wat er niet is en wel zou moeten zijn. Een boek vol heldere en grappige voorbeelden, zoals het Please Touch Museum.
Agenda CREATIEVE WAARDEVOLLE TRAININGEN Leerkrachten, ICC’ers en kunstvakdocenten opgelet! Plein C ontwikkelde twee nieuwe trainingen. De online training ‘Beeldende methodes’ helpt schoolteams een keuze te maken uit het actuele aanbod. De training ‘Creatief & procesgericht werken’ i.s.m. Triade geeft inzicht in hoe je leerlingen helpt hun ideeën, dromen of gedachten te verbeelden. Een tocht waarvan de uitkomst onbekend is. In dit proces mag alles, ook fouten maken en dat geeft ruimte, vertrouwen, plezier en vooral energie!
Interesse? mireillehuijbers@pleinc.nl
Trainingen Kunst Centraal Hoe houd je cultuureducatie met je team op de agenda? Een teamtraining is een ideale manier. Ontwikkel samen een visie op cultuureducatie. Of verdiep je met zijn allen in de kunst van het reflecteren of vakken verbinden. Of ontdek je eigen en elkaars talenten. Of organiseer samen een ouderavond over hoe jullie de creativiteit van je leerlingen ontwikkelen. Daarna kan elke leerkracht weer geïnspireerd in zijn eigen klas aan de slag! https://kunstcentraal.nl/projecten/product/teamtrainingen/
WOENSDAG 30 MAART 2022
NEXT STOP 2022
Dé conferentie voor iedereen die meer wil met kunst en cultuur in het speciaal onderwijs, sbo, vso en praktijkonderwijs! In aanloop zijn er online inspiratiesessies op 9,16 en 23 maart. nextstop2022.nl
WOENSDAG 6 APRIL
DANS VOOR IEDEREEN
Twee dansdocenten geven je praktische tips en behapbare tools waarmee je beweging kunt inbouwen in het werken aan een thema of onderwerp in de klas. www.kunstcentraal.nl/agenda
DONDERDAG 7 APRIL 2022
DE BEWEGING: KANSENGELIJKHEID
Hoofdingrediënten van dit evenement: ontmoeting, uitwisseling, kennisdeling, inspiratie, maar vooral nieuwe energie opdoen en geraakt worden door andere geluiden over kansengelijkheid. pleinc.nl
WOENSDAG 20 APRIL 2022
GROEN WONEN EN LEVEN
Inspiratiebijeenkomst op Landgoed de Palz voor leerkrachten, cultuurcoördinatoren en directeuren met praktische workshops om met kinderen na te denken over de wereld van de toekomst. www.kunstcentraal.nl/agenda prikkels 5
klassenfoto Tekst & foto: Maite Pérez y Pérez
6 prikkels
Groep 3-4 van ’t Ruimteschip in Opmeer danste met Rissy Boon, dansdocente bij DinK, als vrije vogels door hun gymzaal. Kost dansen hen energie of krijgen ze er juist energie van?
Finn (7 jaar): “Ik vond de vogeldans moeilijk, maar ik hou van uitdagingen. Als iets moeilijk is, dan kost het extra energie.” Eloise (6 jaar): “Ik heb geleerd dat energie belangrijk is. Na afloop was ik moe, maar ik vond het erg leuk. Ik wil elke dag dansen op school.” Yanni (7 jaar): “Toen we gingen rekken en strekken werd mijn lichaam warm. Als je oefeningen doet, kun je extra goed dansen.” Jack (6 jaar): “Ik kreeg kriebeltjes in mijn buik, want het was een beetje spannend. Ik hoop dat ik nog een keer mag dansen als een vogel.” Nyola (7 jaar): “Ik dans altijd met mijn buurmeisje. Ze heeft een grote slaapkamer. Ik hoop dat we nog een keer dansles krijgen op school.” Jan (7 jaar): “Voor de les was ik moe en nu ben ik helemaal wakker geschud.” Milan (7 jaar): “Ik vond de vogeldans grappig. Na de les heb ik fruit gegeten. Een stukje kiwi en banaan. Nu heb ik weer energie.” Bram (8 jaar): “Door energie kun je goed nadenken. Je kunt daardoor leuke dingen doen. Als je geen energie hebt, word je chagrijnig en boos.” Maud (8 jaar): “Als je tijdens het dansen gaat fantaseren, kun je alles zijn wat je wil. Ik was een ooievaar met grote vleugels. Fantaseren kost ook energie.” Faes (6 jaar): “Energie is iets wat je in je lichaam voelt. Een olifant heeft dat ook. Hij heeft een grote kop. Ik denk dat hij meer energie heeft dan ik.” Jinte (6 jaar): “Ik heb energie in mijn hele lichaam. Het zit overal. Tijdens de dansles probeerde ik het plafond aan te raken. Het kriebelde in mijn vingers.” Pim (7 jaar): “Ik vond de dansles vermoeiend. We moesten naar voor rennen, naar achter rennen en op één been staan. Bewegingen maken kost veel energie.” Siem (7 jaar): Als je gezond eet, krijg je energie, zegt mijn moeder. Snoepjes zijn niet gezond, maar als je die eet, krijg je ook een beetje energie, toch?”
prikkels 7
essay Tekst: Mirjam de Heer Illustratie: Anna van Dooren
Blijf vooral
tekenen!
Mylo Freeman houdt van tekenen. Tekenen geeft haar energie! Ze is er als kind mee begonnen en nooit meer opgehouden. Maar pas toen ze zelf een kind kreeg besloot ze: “Ik ga prentenboeken maken.” In dit essay geeft ze een inkijkje in haar tekenkamer. Hoe laat zij haar creativiteit stromen? “Een boek begint bij mij met een idee. Mijn hoofd zit altijd vol met ideeën. Er zijn er waar helemaal niets mee gebeurt. Maar soms voer je dan een gesprek met iemand of loop je door een museum, zie je iets op straat en dan gebeurt er iets met een van die ideeën. Ineens zie je hoe je idee een verhaal kan worden. Dan schrijf ik ze op in een schriftje. Zo loop ik al lang met het idee rond om iets te doen met Rembrandt. Ik woon vlak bij het Rembrandthuis. Hij liep rond in mijn buurt! Daar wilde ik iets mee. Toen zag ik eerst het schilderij met ‘Twee Afrikaanse mannen’ in het Mauritshuis. En later kwam ik ook nog een artikel tegen in de krant van Marc Ponte over de tijd van Rembrandt. Daarin stond dat er toen veel zwarte families in deze buurt woonden. Deze families stamden af van vrijgemaakte slaven. Zeelieden uit Amsterdam trouwden met de vrouwen uit deze families. Ineens vond ik daarmee een puzzelstukje om mijn idee over Rembrandt uit te werken tot een verhaal.
In stukjes en beetjes Mijn verhalen ontstaan in stukjes en beetjes. Ik lees, ik kijk en doe beeldend onderzoek door bijvoorbeeld te kijken hoe andere illustratoren het onderwerp hebben vormgegeven. Pas als ik een begin
8 prikkels
en einde heb van een verhaal begin ik met tekenen. Zonder begin en einde raak ik vast. Ik heb het nodig om het gevoel te hebben dat ik weet waar ik aan begin. Een van mijn eerste tekeningen is de omslag. Eigenlijk is zo’n omslag een soort samenvatting van het verhaal. De omslag maken geeft me meer grip op het geheel. Een verhaal is een soort puzzel. En net als een puzzel is het de uitdaging om het compleet te krijgen. Als ik het begin en einde weet dan heb ik de rand van de puzzel. Daarna moet ik alle stukjes erin op hun plaats zien te krijgen. Ik ben een beelddenker, dus ik doe dat niet in tekst, maar in beeld. Ik zie al puzzelend de beelden voor me op hun plek vallen. Als de puzzel compleet is dan vertel ik het verhaal aan mijn gezin. Of aan mijn vrienden. En ik kijk goed naar hun ogen, want in hun ogen kan ik precies zien of ze er enthousiast van worden of eigenlijk helemaal nog niet zo goed begrijpen wat ik hen vertel.
Chaos Ik werk altijd aan een heel aantal projecten tegelijkertijd. Nu bijvoorbeeld ben ik bezig met een boek over ‘Dames en kapsels’, ik onderzoek de rol van de zwarte vrouw in de mode én ik denk na over mijn komende boeken. Daar tussendoor stofzuig ik de trap
xxxxxxxx
prikkels 9
essay
en doe de was. Het is chaos, maar voor mij werkt het prima. Doordat ik me niet focus op één ding houd ik meer frisheid en scherpte. Ik ben er gewoon niet zo goed in om steeds bezig te zijn met hetzelfde. Een tekening maak ik ook niet in één dag af. Ik werk aan drie tekeningen tegelijkertijd en bouw ze op in laagjes. Steeds leg ik ze weg, kijk ernaar en voeg er iets aan toe. Voor de zwarte vrouwen in de mode heb ik hele grote aquarelpapieren besteld en grote kwasten. Ik maak proeven waarin ik ecoline combineer met acryl. Hoe ziet dat eruit? Ik probeer ook allerlei beelden uit. Ik zet de vrouwenfiguren in allerlei houdingen. Van elke drie tekeningen mislukt er één. Dat is niet erg, dat is onderzoek doen. Ik vind het heel bevrijdend om gewoon maar van alles te proberen. Voor het verhaal over Rembrandt ga ik schetsen maken van het schilderij van ‘De twee Afrikaanse mannen’ en pas het aan aan mijn eigen stijl. Ook ga ik naar het stadsarchief om een beeld te krijgen van hoe Amsterdam er in Rembrandts tijd uit zag. Dat hoort ook bij onderzoek doen.
Een duwtje En als ik mijn hoofdfiguren, techniek en stijl gevonden heb en alle informatie die ik nodig heb voor mijn verhaal dan begin ik aan mijn boek. Ik schets eerst alle prenten. Niet heel uitgebreid, maar wel precies genoeg om te weten wat er op elk plaatje moet gebeuren. En dan begin ik aan de tekeningen. Ik maak ze niet precies in de volgorde van het boek. Ik doe eerst de makkelijkste, die waarvan ik denk: “Daar heb ik zin in,
“ Als er iets is dat je energie geeft, dan is het iets creëren uit het niets.” 10 prikkels
want ik weet zeker dat die gaat lukken.” En als ik die gemaakt heb, dan heb ik vertrouwen gekregen en kan ook de lastiger tekeningen aan. Zo geef je jezelf een duwtje. Als ik klaar ben met alle tekeningen dan leg ik alles nog een tijdje weg. Ik breng het nooit meteen naar de uitgever. Ik wil zeker weten dat ik er zelf ook na een paar dagen nog tevreden over ben. Pas als dat het geval is laat ik het aan anderen zien. Want dat is toch altijd weer spannend. Je hebt er zo lang aan gewerkt. Je wilt zo graag dat anderen het waarderen, er net zoveel energie van krijgen als jij. Die kwetsbaarheid is echt onderdeel van creativiteit. En dat maakt dit werk ook heel bijzonder.
Plezier En dan komt het leukste deel: naar de scholen gaan en in contact komen met de kinderen. Ik vind kleuters en peuters de leukste mensen die er zijn. Ik kijk en luister altijd heel goed wat ze oppikken van mijn verhalen en hoe ze reageren. Ik ga ook altijd met hen samen iets maken en dat is echt geweldig. Het plezier dat ze tonen als ze zien hoe er in hun klas uit niets een tekening ontstaat. Je komt met een boek en dat voorlezen vinden ze leuk. Maar van het maken, daar genieten ze echt van! Ik zie dat er in het onderwijs nog steeds vaak gehamerd wordt op kleuren binnen de lijntjes. Maar tekenen gaat niet over prestaties leveren. Tekenen, dat kan iedereen. Het gaat er namelijk helemaal niet om of het lijkt of het de juiste lijntjes heeft. Tekenen gaat over plezier. En als het daar niet om gaat, dan haken veel kinderen af. In iedere klas zit wel een kind dat dit plezier nog niet verloren heeft. Een kind waarvan je denkt: wow! Die tekent vanuit vertrouwen en plezier. Ik gun dat ieder kind. Daarom wil ik graag tegen alle leerkrachten en kinderen zeggen: “blijf vooral tekenen!”, want als er iets is dat je energie geeft dan is het iets creëren uit het niets.”
Jij
Liefde
Knip de kaartjes uit en stop ze in je zak. Deel ze uit aan je familie, vrienden, buren en mensen die je tegenkomt. Strooi met complimenten.
glimlach
Ik vind
Mooi
uit vandaag?
www.relaxkids.com
www.relaxkids.com
geweldig, Wow! www.relaxkids.com
precies zoals
je bent www.relaxkids.com
straalt
www.relaxkids.com
je leuk
www.relaxkids.com
Jij bent
zon
www.relaxkids.com
www.relaxkids.com
al gezegd
www.relaxkids.com
als de
goed
Heeft iemand www.relaxkids.com
bent de reden van iemands
COMPLIMENTEN KAARTJES
www.relaxkids.com
www.relaxkids.com
Jij
Je
staat je
Lach
www.relaxkids.com
vandaag
Geluk
hebt een prachtige
je ziet e r
www.relaxkidsnederland.nl
Strooi een beetje
jij bent
prachtig!
Bedankt
dat je zo
geweldig bent
www.relaxkids.com
www.relaxkids.com
I you www.relaxkids.com
www.relaxkids.com
www.relaxkids.com
Hey
www.relaxkids.com
knapperd! www.relaxkids.com
xxxxxxxx
UI TGE LI C HT
Tekst: Marjolein Hovius
Beeld: Shutterstock
KINDEREN LEREN DENKEN ALS EEN KUNSTENAAR
Doordenkers gezocht Toolkit Het project begint in de klas met een toolkit met meetlinten, pincetten en ander materiaal dat je nodig hebt voor artistiek onderzoek. Online maken de leerlingen kennis met kunstenaar Pavèl van Houten. Hij leert de kinderen ‘doordenken’. Deze methode gebruikt Pavèl om oplossingen te bedenken voor ingewikkelde vraagstukken.
Klimaatprobleem Centraal in het project staat een klimaatprobleem uit de eigen gemeente. De gemeente is betrokken bij het formuleren van dit probleem. Zo denken de kinderen in Stichtse Vecht na over manieren waarmee op een bepaalde plek in de gemeente duurzame energie kan worden opgewekt. Kan een plant of dier hier bijvoorbeeld energie opwekken voor de mens?
12 prikkels
Een drijvende toren van zonnepanelen? Energie opwekkende prullenbakken? Of hondenschoenen met sensors erin! In het project ‘Doordenkers gezocht’ is geen idee te wild. Doel van het project is dat kinderen leren te denken als een kunstenaar.
Interview Om de vraag te onderzoeken gaan de leerlingen op locatiebezoek. Zij worden ingedeeld in groepjes. De karthografen brengen de plek in kaart. De fotografen leggen de plek vast. De verzamelaars gaan op zoek naar bijzondere spullen. De journalisten interviewen mensen, dingen of dieren. En de juryleden maken een top 3 maken voor de plek. Elk groepje ontwikkelt zo ideeën om het probleem op te lossen.
Blik verruimen Uit alle ideeën kiezen zij samen het niet-werkende en het beste idee. Die werken ze uit in een tekening en tekst. De gemeente is blij met de input. Beleidsmedewerker Valesca van den Bergh van de gemeente Stichtse Vecht zegt: "Wij gebruiken de ideeën van de kinderen om onze eigen blik te verruimen en grenzen te verleggen. We moeten onze oren te luisteren leggen bij de jeugd, want het gaat om de wereld waar zij mee verder moeten".
xxxxxxxx
“Honden lopen veel, dus zij zouden erg veel energie op kunnen wekken. Als het werkt.” Meer over het project:
www.kunstcentraal.nl/projecten/ prikkels 13
in gesprek Tekst: Hille Takken Foto: Marieke Duijsters
Simon van der Linden (39) werkte na een
sociaalpedagogische mboopleiding met psychiatrische en verstandelijk beperkte mensen. Dertien jaar geleden begon hij de opleiding interactieve performance design aan de theaterfaculteit van de Hogeschool voor de Kunsten in Utrecht (HKU). Daarna richtte hij samen met anderen Monobanda op, een stichting die digitale projecten maakt die mensen prikkelen om zich in interactieve spelvormen te uiten.
Alexandra Pruijt (19) zat op een middelbare school die speciaal gericht was op kunst en cultuur. Ze deed daar veel met muziek, drama en beeldende vorming. In september 2021 is ze afgestudeerd als tweetalig onderwijsassistent. Nu werkt Alexandra als leerkracht aan de Kingmaschool in Amersfoort, een basisschool voor speciaal onderwijs voor (getraumatiseerde) kinderen met leerachterstanden en/ of gedragsproblemen, zoals ADHD en autisme. 14 prikkels
Wat krijg je als je een ontwerper van interactieve kunstwerken en een leerkracht met een hart voor cultuur en een baan in het speciaal onderwijs bij elkaar zet? Maak kennis met Spiegelstem, een bijzondere installatie waarmee kinderen hun energie omzetten in kunst!
Eén en één is meer Alexandra: “Simon en ik werken op mijn school, de Kingmaschool in Amersfoort, samen rond het project ‘Spiegelstem’. ‘Spiegelstem’ is een interactieve installatie. Hij staat in een geluiddichte ruimte op school. De installatie kan stemklanken en bewegingen met licht op de vloer projecteren. Kinderen kunnen daar hun energie kwijt en ook weer tot rust komen.” Simon: “Kinderen mogen eerst uitproberen wat er gebeurt als je hard schreeuwt, klapt of stampt of wanneer je een sirene nadoet. De techniek vertaalt het volume, de klank en hoogte van de stem in dikke en dunne strepen en kleuren. Monobanda werkt vanuit de gedachte dat spel een goede manier is om contact te maken met anderen en /of jezelf.”
Van uitrazen naar culturele expressie
Alexandra: “Even uitrazen in een geluiddichte kamer waarvan de deur nooit op slot gaat, werkt erg bevrijdend. De installatie geeft je iets terug en doet dat zonder oordeel. Dat is heel fijn voor kinderen die meer energie hebben dan ze kwijt kunnen in de klas. Of voor kinderen die boos zijn. Die zitten niet altijd op een interpretatie te wachten. Ze willen hun boosheid gewoon kwijt.” Simon: “Na het eerste uitrazen krijgen kinderen de opdracht om met hun stem bepaalde vormen te herhalen of uit te vergroten. Dat stimuleert de controle over hun energie. Vervolgens vraagt de
prikkels 15
in gesprek
computer of ze op de grond willen gaan liggen. Doen ze dat, dan tekent de computer hun omtrek en kunnen de kinderen aarden. Na afloop kunnen begeleiders het uitgeprinte schilderij bespreken, waardoor kinderen leren praten over hun emoties. Een therapeut, onderwijsassistent of familielid wijst dan bijvoorbeeld op de print aan: ‘Kijk, hier zie je dat die rode lijn weer terugkwam.’ Kinderen leren zichzelf zo beter kennen.” Alexandra: “‘Spiegelstem’ nodigt zo uit tot culturele expressie. Sommigen proberen een hartje of vierkant te tekenen. Elk schilderij wordt zo heel persoonlijk.” Simon: “En het is natuurlijk interessant om je stem te kunnen zíen. Dat daagt uit om op een andere manier met je lichaam bezig te zijn. Je zou het kunnen zien als een dans met stembevrijdingsoefeningen, of als een visuele interpretatie van je gemoedstoestand.”
Verlicht de werkdruk Alexandra: “De Kingmaschool heeft veel leerlingen die in de klas snel overprikkeld raken en daardoor frustraties opbouwen. Al spelend met Spiegelstem komen ze in een paar minuten uit die woede. Daarna zitten ze veel prettiger in de klas, voor zichzelf en anderen. Een kind dat zich beter voelt, kan ook beter opletten bij kernvakken en bij bijvoorbeeld de vreedzame school. Omdat er niet altijd een begeleider bij hoeft te zijn, verlicht ‘Spiegelstem’ ook nog eens onze werkdruk, waardoor we energie overhouden voor de lessen zelf.”
“ Spel is een goede manier om contact te maken met anderen en/of jezelf” 16 prikkels
Simon: “Dat is mooi natuurlijk! Ons hoofddoel als kunstenaars is kinderen leren emoties te hanteren door spel. Spelen is zo belangrijk. Spelen stelt mensen in staat om nieuwe dingen te proberen. Omdat je in een spel je eigen regels kunt bepalen, durf je meer. Zo kun je nieuwe vaardigheden ontdekken, iets nieuws leren. Wat mij aan het begin van mijn loopbaan trok naar werk in de zorg- en opvoedkundehoek, was de behoefte om iets te kunnen bijdragen aan de maatschappij. Ik zocht naar zingeving. Maar in dat werk miste ik mogelijkheden om creatief bezig te zijn. Ik ben blij en dankbaar dat ik die twee kanten in mezelf kan combineren in mijn werk als interactief designer.” Alexandra: “Onze leerlingen reageren heel positief op dit project. Een meisje dat doorgaans, ondanks al onze aansporingen, alleen zachtjes fluistert, begon ineens een liedje te zingen. Spiegelstem reageert zonder oordelen en dat was voor haar veilig genoeg om haar stem te activeren. Dat heeft mij diep ontroerd.”
Krijg je hier
shopping
ENERGIE VAN? De leukste tips voor balans in de klas.
Bewegen is gezond! Meer energie nodig? Hier vind je de leukste beweegtips voor kinderen: samengezond. nl/school-dicht-beweegtips-voor-je-kind/
In spin, de bocht gaat in Iedereen wordt blij van even springtouwen, vooral als ze er zo mooi uitzien als deze. € 11,95 o.a. Bol.com
De kunst van het vertragen De luiaard is expert in chillen en deelt zijn geheimen voor een gelukkiger leven: blijf hangen en glimlach. € 15,o.a. Bol.com
Linkervoet op groen! Buig jezelf in de meest onmogelijke houdingen bij de spelklassieker Twister. Wie het langst blijft staan, heeft gewonnen. ± € 25,bij de speelgoedwinkel
Kaarten voor beweging Met de kaarten van Helen Purperhart tover je je klaslokaal eenvoudig om tot yogastudio of meditatieruimte. Laat de energie maar stromen! € 21,50 helenpurperhart.nl/shop
Luce straalt weer Vuurvliegje Luce geeft licht als ze enthousiast is. Maar na een poosje op school schijnt haar lichtje steeds minder fel. Gaat Luce weer stralen? € 14,95 scrivomedia.nl
prikkels 17
achtergrond Tekst: Irma Smegen en Mirjam de Heer Illustraties: Bianca van Loon
Ons leven is vaak druk en vol. Onze eigen agenda en die van onze kinderen? Supervol! Het schoolprogramma? Ook vol! Hoe houd je in een leven met zoveel hoge energiepieken tijd voor rustmomenten? Irma Smegen, docent theater en mindfullness, geeft een aantal tips: energiebewakers die je helpen je balans te houden.
De energiebewakers Kunst
De eerste energiebewaker is de kunst. Kunst is als een benzinepomp waar je je batterij weer op kunt laden. Jezelf verliezen in een kunstwerk, even rustig stil staan en echt kijken, opgaan in je favoriete muziek, je helemaal laten meeslepen in een film… Je bent even met iets anders bezig en dat laat je energie weer stromen. Gevoelens, nieuwe gedachten komen op en krijgen de ruimte. Kunst helpt je de verbinding met jezelf te behouden. Professor Erik Scherder zegt dat heel mooi: “Kunst is een unieke combinatie van rust, ideeën, sociaal of alleen bezig zijn. Je gaat ergens in op en je voelt emoties.” Daarom is het een slecht idee om als je druk bent kunst en beweging uit je rooster te schrappen. We willen dat onze kinderen gelukkig zijn en gezond blijven. Kinderen benoemen vaak zelf dat muziek luisteren of maken, dansen, tekenen, toneel spelen, schrijven, lezen of fotograferen hen plezier geeft. Ze ontwikkelen er hun talenten mee, geven uitdrukking aan hun eigen gevoelens en gedachten, ze worden zelfstandiger, evenwichtiger en voelen zich prettiger. Waarom kiezen we er dan toch als de tijd beperkt is voor om dat bij hen weg te halen? Met die keuze doen we kinderen geen plezier. Schrap daarom niet de kunstlessen!
18 prikkels
Zelfkennis
De derde energiebewaker ben je zelf. Waar krijg jij zelf energie van? Je kunt ervan uitgaan dat wat jou energie geeft, de kinderen ook een oppepper geeft. Ben jij een gepassioneerd danser en ga jij met je leerlingen dansen? Dan zullen de kinderen jouw energie en plezier zien en overnemen. Staat er een leerkracht voor de groep die enorm van theater maken houdt? Dan is de kans groot dat zelfs de kinderen die er het meest tegenop zien mee gaan in zijn enthousiasme. Jouw talenten zijn de grootste energizers voor je leerlingen.
Moed
En besef: je hoeft niet zelf alles in huis te hebben. Want als je duopartner of een andere collega uit je team een ander talent bezit, dan kun je af en toe van klas ruilen. Je geeft elkaars talenten de ruimte, het ontstresst jullie beiden én de leerlingen worden er rijker van. En voel je je nog niet competent genoeg om in datgene waar jij blij van wordt ook les te geven? Vraag individuele scholing aan! Want ook het volgen van creatieve cursussen en opleidingen is een waardevolle vorm van scholing.
“Laten we van het grote moeten het grote mogen maken”
Hoogleraar Cultuur en Cognitie Barend van Heusden deed onderzoek naar creativiteitsontwikkeling en kwam erachter dat de creativiteit van kinderen tot hun 6e jaar groeit en dat die groei daarna afzwakt. Zou dit te maken hebben met ons schoolsysteem? Vanaf groep 3 leren wij kinderen dat antwoorden goed of fout kunnen zijn. Wij leren hen dat er allemaal losse vakken zijn. We geven al die vakken een plek in een systeem dat we ‘rooster’ noemen. Het rooster deelt de dag op in hokjes. Als een kind lekker met iets bezig is dan mag het vaak niet doorwerken. We laten niet de flow maar het rooster regeren en zetten het kind aan een andere taak. Een schooldag zit vol met instructiemomenten, ook als een kind helemaal geen instructie nodig heeft. We laten kinderen op een stoel zitten en beperken bewegen tot gezette tijden.
Al die regels maakten we met de beste bedoelingen. Maar maakten ze onze kinderen gelukkig en gezond? En maken ze ons zelf gelukkig en gezond? De tweede energiebewaker is daarom moed. De moed om de regels, de roosters, de vakken en de hokjes los te laten en je hart te volgen. Het lef om te kijken naar wat de kinderen nodig hebben en daarop de dag en het onderwijs in te richten. De inspectie is al om. Die eist dat je wat je doet kunt onderbouwen. Er is dus veel vrijheid! Het is aan ons, de leerkrachten om veranderingen door te durven voeren. Laten we van het grote moeten het grote mogen maken en onszelf en de kinderen de ruimte geven om fouten te maken, om het rooster aan onze laars te lappen en kinderen de vrijheid geven om ook als het geen pauze is even een rondje om de school te rennen als dat nodig is.
prikkels 19
achtergrond
Stoppen
De vierde energiebewaker is: stoppen. Want, hoe vaak lukt het jou op een dag om écht te stoppen? In de drukte van het schoolprogramma, is er amper tijd om even niks te doen en je aandacht naar binnen te keren. En dat is jammer, want even niets doet niet alleen wonderen, maar is essentieel. En het kan heel goed mét de kinderen. Niets is zo fijn als samen de tijd nemen om in stilte zittend, lopend of liggend in te tunen. Hoe voel ik me nu? Hoe is mijn adem? Wat voel ik in mijn lijf? Welke gedachten zijn er in mijn hoofd?
Aandacht Vroeger gingen leerkrachten op huisbezoek. Zo zagen ze met eigen ogen hoe het ene gezin samen de meest fantastische maaltijden kon bereiden en hoe in het andere gezin de ouders met de kinderen tekenen. Je zag het wanneer een kind geen speelruimte had of geen speelgoed. Deze leerzame huisbezoekjes worden vaak niet meer afgelegd, zeker niet na de kleutertijd. Daarom is het voor leerkrachten enorm belangrijk om met kinderen in gesprek te blijven. Elk kind heeft het nodig om gezien te worden, zich competent te voelen en een zekere autonomie te hebben. Aandacht is daarom de vijfde energiebewaker. De kunstlessen zijn bij uitstek een moment waarop je als leerkracht die verbinding met kinderen kunt leggen. Vaak zijn ze zelfstandig bezig, samen of alleen, en dat geeft ruimte om te observeren. Er is geen goed of
20 prikkels
fout, ze mogen hun eigen weg kiezen. En je ziet ze onderzoeken, experimenteren, creëren, samenwerken en zich oriënteren. Je kunt observeren hoe ze omgaan met teleurstellingen. Je krijgt de kans om vragen te stellen, een gesprekje aan te gaan, complimenten uit te delen en écht verbinding te maken met de kinderen. Een steeds groter groeiende groep leerkrachten is overspannen. Dat is echt zorgelijk, want onderwijs is de ruggengraat van onze samenleving. Met de kunst als leidraad, moed, zelfkennis en aandacht voor je leerlingen houd je niet alleen jezelf fit, maar ook je leerlingen. Hoe meer jij in je kracht staat, hoe meer je van hun schooltijd een tijd kunt maken van groeien en bloeien. Focussen op labels en onvermogen helpt niet, zoeken naar plezier en mogelijkheden, dat geeft energie!
Welke emoties voel ik? Je kunt dat prima op een speelse manier samen doen. Loop samen met je leerlingen eens heel aandachtig door de gang of over het plein. Dat kan door heel bewust eerst de hiel neer te zetten en dan de voet naar de tenen af te rollen. Als je samen regelmatig de tijd stop zet, komt iedereen weer meer in verbinding met zichzelf. Zo’n pauze laat je letterlijk op adem komen. Daarna lukt het vaak weer veel beter om te concentreren en met nieuwe energie verder te gaan. Een win-win situatie!
Irma Smegen is leerkracht basisonderwijs, theaterdocent en mindfulnesstrainer. Zij heeft diverse boeken geschreven en geeft ook lezingen en trainingen. Dit jaar is het boek ‘Verwonder je, mindfulness en kunst met jonge kinderen’ verschenen.
GESCHIEDENIS OM DE HOEK Wist je dat er bij jou in de buurt misschien wel een deel van de Atlantikwall ligt? Geschiedenis om de hoek! Leerlingen uit groep 7 en 8 kunnen ter plekke zien wat er nog over is van deze grote verdedigingslinie van de Duitsers. De Atlantikwall is gebouwd in de Tweede Wereldoorlog en loopt van de Noordkaap tot aan de Frans-Spaanse grens. Zo’n 5200 km aan bunkers, kanonnen, kazematten (deel van een vesting) en mijnenvelden. Ook in Nederland is er flink gebouwd langs de hele kust, bijvoorbeeld in Den Helder, IJmuiden en op de Waddeneilanden, waardoor veel mensen hun huis moesten verlaten.
DIGITAAL LESPAKKET Er is veel over te ontdekken. Dat kan met het digitale lespakket Atlantikwall In De Klas, dat veel lokale bronnen laat zien in de vorm van filmpjes, audiofragmenten, documenten en foto’s. Het geeft een goed beeld van de lokale geschiedenis van de kustplaatsen ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Scan de QR-code voor meer mooie verhalen bij jou in de buurt! BEZOEK
www.atlantikwallindeklas.nl of scan deze QR code
KUN STW E RK
Tekst: Mirjam de Heer
Beeld: Noël Boittin
ENERGIEKE KUNST Kunnen beelden bewegen? Jazeker! Dat heet animeren. Hier vind je twee kunstlessen waarmee je met je leerlingen beelden maakt die bewegen.
De wonderschijf Verwonder!
Bekijk samen het filmpje Thaumatrope van Bradleigh Utz op Youtube. Wat je hier ziet is een wonderschijf. De wonderschijf maakt van twee tekeningen één. Dit lukt doordat je de tekeningen op elkaar plakt en dan beweegt. Kijk maar! Het lijkt net of de vogel echt in het kooitje zit! En de pompoen zit echt op de hand van Jack Skellington en de pinguïns bevinden zich op televisie. Gaaf hè?
Verzamel!
Geef elk kind twee precies even grote kartonnen rondjes en een satéprikker. Leg ook stiften in verschillende kleuren en verschillend materiaal klaar om te experimenteren: krijtjes, verf, stempels, gekleurd papier, etc. Tijd om aan de slag te gaan!
22 prikkels
Verzin!
Elk kind maakt twee tekeningen. Je kunt bijvoorbeeld op de ene kant een vis tekenen en op de andere een kom. Of een vlinder en een bloem, roodkapje en de wolf, een lachend en een boos gezichtje. Of rode lijnen en groene, gekleurde stukjes papier en zwart witte. Of… Verzin het maar!
Draai!
Plak de rondjes op elkaar en schuif de satéprikker ertussen, zodat de tekeningen aan het uiteinde van de prikker zitten. Neem het prikkertje tussen je platte handen en rol het heel hard heen en weer. Twee tekeningen worden één!
Onder bouw
Boven bouw
Kleipoppetjes animeren Klei!
Zoek op Youtube het animatiefilmpje ‘Tempera’ op van Liesbeth Worm. Bekijk met de klas goed de kleur, vorm en gezicht van de poppetjes. Hoe laten die hun karakter zien? Vervolgens klei je met Play-Doh je eigen karakter. Overdrijf gerust! Is jouw karakter stoer? Geef hem dan een grote borstkas! Is hij bang? Geef hem dan een dun lijfje met grote, holle ogen. Kijk ook goed hoe de ogen staan en wat voor mond je poppetje heeft. Hoe beweegt hij?
Bedenk!
Wat gebeurt er als twee poppetjes elkaar ontmoeten? Er ontstaat een probleem! Ze krijgen ruzie, de een heeft iets dat de ander wil hebben, een van de twee wordt ziek. Maak groepjes van 3 leerlingen en bedenk samen een verhaaltje. Bedenk ook waar het verhaal zich afspeelt? Bouw in een doos het decor voor je filmpje. Kies de juiste kleur papier en plaats er klein speelgoed in.
Film!
Zet de camera op een vaste plek voor het decor. Maak eerst 10 foto’s van het lege decor. Laat daarna een van de twee poppetjes in 12 stapjes van links in beeld naar het midden gaan. Maak van elk stapje een foto. Laat het poppetje in 20 stapjes iets doen, bijvoorbeeld springen, draaien of heel dik of dun worden. Maak van elk stapje een foto. Laat het andere poppetje in 12 stapjes van rechts naar het midden gaan. Fotografeer elk stapje. Jullie hebben bedacht wat er nu gebeurt. Maak 30 foto’s van het ontstaan van het probleem en 20 foto’s van de oplossing. Sluit af met 10 foto’s van het lege decor.
Monteer!
Zet alle foto’s in een mapje op de computer en geef die map een naam. Open iMovie (als je werkt met een iPad) of Windows Live Moviemaker (als je werkt met een chromebook of laptop). Importeer de foto’s en zet ze op de tijdlijn. Voeg een titel en aftiteling toe. Alles naar wens? Druk dan op ‘exporteer’. Nu kun je de film overal afspelen!
Deze twee kunstlessen zijn ontleend aan de website ‘Door het oog van’, die Kunst Centraal maakte voor alle leerkrachten die houden van audiovisuele vorming. www.kunstcentraal.nl/projecten/door-het-oog-van/
prikkels 23
door hun ogen Tekst: Nienke Trap Foto: Marieke Duijsters
Pakhuis vol verhalen In het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen staat Het Peperhuis, het enige overgebleven VOC-pand uit de 16e eeuw. Het is een pakhuis vol verhalen, over rijkdom, armoede, slavernij en handelaars. Groep 8 van de St. Aloysiusschool uit Schagen laat zich het verleden in blazen tijdens een educatief programma over de VOC en ontdekt haar missie voor de toekomst!
Liv (11 jaar) “We bouwden een fort na en we moesten de Engelse schepen bombarderen met kogels. De Engelsen wilden ook kaneel halen in Batavia. Ook luisterden we naar een verhaal over een jongetje dat werd meegenomen door een blanke man. Hij werd weggehaald bij zijn moeder. Het is een heel gek idee dat ze dat gewoon deden. Ik vind dat echt niet kunnen! Het jongetje werd slaaf. Slaven moesten keihard werken. Ze aten alleen rijst en soms werden ze daar ziek van. Onderweg stopten de schepen om specerijen te verhandelen en mensen te verkopen op een slavenmarkt. Sommige Hollanders gingen al op elfjarige leeftijd meevaren en dan moesten ze vechten. Het was een heel zwaar leven.”
24 prikkels
Eline (11 jaar) “Het gaat vandaag over wereldhandel. Juf had ons al verteld over de VOC. We hoorden verhalen over hoe de Nederlanders veel geld verdienden met handel in de 16e eeuw. Andere landen verdienden helemaal niets. We hebben hier vandaag een route gemaakt. Daar werden textiel en nootmuskaat en kaneel en andere specerijen langs vervoerd per schip. Vroeger sloten ze mensen op in het schip en als de mensen die reis overleefden, dan moesten ze werken als slaaf. Ik vond dat wel heftig. Waarom zou je dat doen, iedereen is toch hetzelfde?”
Kevin (11 jaar) “Met mijn groepje deed ik een opdracht over het leven op zee. We dekten de tafel voor een matroos en de kapitein van een schip. Het vlees was vaak bedorven, dus ze aten wormen en maden. De kans was groot dat je daar dood aan ging. Het pakhuis is eigenlijk een soort escaperoom, waar je allemaal nieuwe dingen ontdekt. Je wordt een oude tijd in geblazen. Het leven was toen heel anders. Mijn ouders hebben in Sri Lanka gewoond. De VOC kwam ook in Galle, een plaats in Sri Lanka. Sommige mensen daar leven in armoede, net als de slaven toen. Ik zou ze graag willen helpen. In de zomervakantie ga ik daar misschien naar toe. Dan ga ik mijn opa en oma ontmoeten en mijn oom en tante. Vroeger werden mensen tot slaaf gemaakt. Dat mag nooit meer gebeuren.”
prikkels 25
4X Energie!
Tekst: Mirjam de Heer Beeld: Noël Boittin
Gezonde energizers
Voeding met veel bouwstoffen geeft energie. Vier tips voor kunstzinnige traktaties boordevol vitaminen die je met de kinderen kunt maken.
1 Bananendolfijntjes Eenvoudig, maar met een groots effect! Maak een badje van bosbessen of druiven. Voor kleinere kinderen halveer je ze, zodat ze zich er niet in kunnen verslikken. Plaats in het ‘badje’ een halve banaan en snijdt het mondje open voor een speelbal. Maak met een stift een puntje voor de oogjes en voilà: een schattige dolfijn dobbert op het water!
2 Perenmuisjes Sinds ‘De luizenmoeder’ weer helemaal hip! Snijd voor dertig kinderen 15 peren in de lengte door midden. Schil dan de punt van de peer tot de helft. Duw er twee chocoladedrops, kleine chocoladedruppels, in voor de ogen. Breek een prikkertje door midden en prik op elke helft een druifje. Die prik je in de peer als oren. Maak je muisje af met een chocoladedrop als neusje. En klaar!
3 Fruitige IJslollies Voor deze traktatie heb je voor elk kind een ijslollyvorm nodig. Kies verschillende soorten fruit en pureer die elk in een ander bakje. Per 300 milliliter vruchtenpuree meng je er 25 gram fijne kristal- of poedersuiker door. Schenk de suikervruchtenpuree in de ijsvormpjes en plaats ze in de vriezer. Laat de ijslolly’s daar 6 uur staan. Dompel de vormpjes daarna onder in warm water en smullen maar!
4 Letterkettingen Snijd een watermeloen in plakjes van 1 cm dik. Steek met lettervormpjes de namen van de kinderen uit. Rijg de lettertjes in de juiste volgorde aan een prikker. Begin en eindig met een blauwe bes. Elk kind krijgt zijn eigen letterketting!
26 prikkels
missie geslaagd? Tekst: Maite Pérez y Pérez Foto: Stephanie Driessen
Nieuwe methodes, nieuwe energie! Olivia Kleijwegt en Susanne Kaag zijn werkzaam als docent op Openbare basisschool De Vlieger in Alkmaar. Susanne geeft les aan de kleuters en Olivia aan groep 4-5. Samen met meester Dennis vormen ze de cultuurgroep in de school. Het idee Door verouderde methodes en het ontbreken van leerlijnen hadden wij moeite met het geven van drama- en muziekles. Daar moest verandering in komen! Want zo konden we onze klassen niet op de juiste manier begeleiden. We vonden nieuwe methodes. Vorig jaar zijn we begonnen met DramaOnline en sinds dit jaar werken we ook met 123ZING. Beide methodes hebben een digitale leeromgeving en het is nu al een succes. Het doel Cultuur op school is ontzettend belangrijk. Het verrijkt een kind niet alleen op sociaal, maar ook op cognitief gebied. Tijdens de lessen ontdek je talenten bij kinderen die tijdens kernvakken niet opvallen. Een kind dat moeite heeft met rekenen kan misschien wel heel mooi zingen. Tijdens de cultuurlessen komen deze talenten naar boven. Het geeft de leerlingen zelfvertrouwen en er ontstaat ook verbinding in de klas. De cultuurpartner We werken samen met Artiance, Centrum voor de Kunsten, waar ze voor alle leeftijden lessen aanbieden op het gebied van muziek, theater, musical en beeldende kunst. Zij ondersteunen scholen in en rondom Alkmaar. Wij kregen hulp van musicaldocent Sanne Himmelreich, die ons begeleidde en coachte bij het lesgeven. En… De nieuwe methodes werken fantastisch. We hebben geleerd dat je als leerkracht niet muzikaal hoeft te zijn om drama- of muziekles te geven. Ook de kinderen zijn ontzettend enthousiast en zijn zelfs teleurgesteld als we het dramalokaal voor andere doeleinden gebruiken.
Snelle les
Borduur je eigen tekening!
Tekst: Mirjam de Heer Beeld: Noël Boittin
Benodigdheden
Handleiding: verschil• Bekijk eerst samen de die ken nie ech urt rdu bo lende borduhet r Per kind: je kunt gebruiken voo s. art kje ka vla en A6 Een witte ren van lijntjes tekening Een potlood aak een eenvoudige •M rt. Kies kaa t en me eig ld je aa op urn d rdu tloo in po Een bo dier, een tje, voor een simpel figuur een groot oog rp. rwe voo een een bloem of borduren? • Hoe wil je je tekening s: kla le en waar Voor de he Waar maak je een lijntje ook je ik jes een vlakje? En gebru Verschillende kleurt je rk we Of je? ergens een vilt katoengaren vilt zonder? Lapjes gekleurd
Tip: niet je hele tekening hoeft geborduurd te worden. Je kunt ook stukjes open laten.
Prikkels is een uitgave van Plein C en Kunst Centraal.
