Prikkels 2023-3 | Van taal naar verhaal

Lezen is reizen in je verbeelding

Thema: Vantaal naar verhaal

Colofon

Hoofdredactie: Mirjam de Heer (Kunst Centraal)

Eindredactie: Marjolein

Hovius (Zinnig tekstwerk)

Redactie: Marjolein

Hovius (Zinnig Tekstwerk), Mirjam de Heer (coördinator marketing en communicatie Kunst Centraal), Bert Hagenaars (medewerker marketing & communicatie Kunst

Centraal) Roos Hogervorst-Krimp (coördinator marketing & communicatie Plein C), Tamara

Oortwijn (ICC’er St. Rudolf Steinerschool, Haarlem), Jesse Smale (ICC’er Delteykschool Werkhoven), Jolanda Konings (adviseur cultuuronderwijs Plein C)

Vormgeving: Ykeswerk

Drukwerk: Libertas Pascal Prikkels is een gezamenlijke uitgave van Plein C en Kunst Centraal en komt tot stand met subsidie van de provincies Noord-Holland en Utrecht en het Fonds voor Cultuurparticipatie. Prikkels verschijnt drie keer per jaar.

Oplage: 3.800

Verspreiding: basisscholen in Noord-Holland en Utrecht ontvangen een gratis exemplaar Negende jaargang, nummer 33, 2023 editie 3

Alle rechten voorbehouden. Deze rechten berusten bij Plein C en Kunst Centraal c.q. de betreffende auteur.

ISSN: 2214-3777

Het taalonderwijs in Nederland steekt veel in op technisch lezen, grammatica en spelling. Daardoor raken leesplezier en creativiteit soms wat op de achtergrond. En dat is jammer. Want juist door na te denken over de betekenis van een tekst, te verbeelden, verbanden te leggen met andere teksten en met je eigen leven, maakt lezen je een rijker mens. En juist door uiting te geven aan je eigen ideeën en gevoelens maak je je taal eigen. Deze Prikkels staat boordevol tips om met je leerlingen het plezier in lezen opnieuw te ontdekken en te koesteren. We laten de technische vragen over argumenten en zinsstructuren links liggen en slaan een nieuwe weg in naar vragen die mooie gesprekken over boeken op gang brengen, leuke methodes om kinderen te helpen boeken te kiezen, kunstlessen die aanzetten om verhalen te verbeelden en tips voor verhalen waarin je kunt verdwalen.

Veel lees- en maakplezier!

Mirjam de Heer

klassefoto

Tekst: Trea Scholten

Beeld: Marieke Duijsters

Groep 4 van De Tweeklank uit Nieuwegein bezocht de voorstelling Over het lammetje dat een varken is en andere boerderijverhalen van Het Filiaal theatermakers. Terug in de klas ontwierpen ze een eigen fantasiedier.

Lemar: Op tafel lagen allemaal plaatjes. Je moest een fantasiedier maken met een kop, een midden en een einde. Ik maakte van een vliegend hert, een egel en een kreeft mijn Vliegende Kregel.

Dirk: Mijn dier kan alles. Rennen met struisvogelpoten, zwemmen met vinnen en vliegen met vleugels.

Joris: Ik kwam op het idee van mijn Supervogel toen ik aan het bos van de voorstelling terugdacht.

Jenna: Mijn Fluffiecubi heeft een staart van drie verschillende touwtjes, want ik wilde graag leren vlechten. In de voorstelling gingen twee mannen met elkaar trouwen. Dat kun je beter niet doen, want dan word je vaak uitgescholden.

Joshua: Ik dacht niet echt na. Ik pakte gewoon van alles bij elkaar en toen ontstond mijn Bijtster. Ik vond het lammetje dat een varken was grappig. Als je anders denkt, zie je soms ook iets anders.

Joey: Het was leuk om in de voorstelling te zien dat bijna geen een dier hetzelfde is. Net als mijn dier.

Amami: Het was fijn om eerst op papier te oefenen. Dan wist je tijdens het knutselen een beetje hoe het eruit ging zien. En het werd toch weer heel anders.

Aleida: Het was heel lastig om de ribben van de vis goed te krijgen.

Fleur: De pootjes van mijn Catkrabber waren lastig. Die moesten met prikkers in het aluminiumfolie. De expositie van alle dieren was het leukst. Iedereen kwam kijken, dan ga je toch een beetje trillen.

Maddox: Mijn Kuikenkip is van vilt en vloerbedekking, dat is zo lekker zacht. En van schuim, daar kun je fijn in knijpen. Bij de expositie voelde het alsof ik een echte kunstenaar was.

(De voorstelling ‘Over het lammetje dat een varken is en andere boerderijverhalen’ is geïnspireerd op drie prentenboeken van Pim Lammers. De boeken gaan over identiteit, samen leven en vriendschap. Meer info: Filiaal.nl)

Tekst: Roos Hogervorst-Krimp

Beeld: Linde Faas

Linde Faas (1985) is illustrator, animator van tekenfilms en kunstenares. Haar getekende animatiefilm Volgens de vogels won meerdere internationale prijzen. Sinds een aantal jaar woont zij in het noorden van Noorwegen, een inspiratiebron voor haar werk.

De kracht van beeld

Linde Faas brengt verhalen tot leven in haar illustraties. “Ik hoop dat als mensen naar mijn illustraties kijken ze opgaan in een andere wereld waarin van alles te zien en te ontdekken is.”

“Als kind tekende ik altijd en overal. Ik heb een grote fantasie en zie magie in alles om me heen. Het kleine bosje achter in de tuin was voor mij een eindeloos dennenwoud. De put in de tuin was eigenlijk de toegang tot een ondergronds grottenstelsel. Ook kon ik helemaal opgaan in kleine details zoals glinsterende waterdruppels aan een boomtak, de nerven van een blad of dansende muggen in het avondlicht. Ik genoot om verhalen te bedenken bij alles wat ik zag en probeerde dat te tekenen.”

Illustraties maken het mogelijk om nieuwe werelden te creëren waarin alles kan. Als ik aan een nieuwe illustratie werk, verlies ik mezelf daar altijd even in. Dan voelt het net alsof ik in die wereld rondloop en deze zelf aan het ontdekken ben. Net zoals ik dat als kind deed.

Van taal naar beeldend verhaal

Als illustrator van kinderboeken heb ik onder meer Gozert van Pieter Koolwijk, Jij mag alles zijn van Griet Op de Beeck, Het Sleutelkruid van Paul Biegel, Wie achter deze deur verdwaalt van Tonke Dragt en Rindert Kromhout geïllustreerd. Maar ik heb ook eigen prentenboeken vormgegeven, waaronder De jongen en de walvis, Waar is Grote Broer en Ergens in de sneeuw

Het leuke van samenwerken met schrijvers is dat hun verhalen mij inspireren om beelden te maken die ik zelf nooit had kunnen bedenken. De samenwerking is hierin heel divers. Voor sommige opdrachten krijg ik via de uitgeverij het verhaal toegestuurd en heb ik weinig

direct contact met de schrijver. Bij andere projecten heb ik wel contact met de schrijver over de illustraties. Soms hebben schrijvers specifieke ideeën of wensen voor de illustraties, anderen laten mij helemaal vrij in het ontwerp.

De samenwerking met Pieter Koolwijk (van wie ik de vaste illustrator ben) is hierin wel uniek. Pieter is heel vrij en ruimdenkend in het proces van de totstandkoming van een boek. Soms overleggen we al in een vroeg stadium over de illustraties en hoe die zijn verhaal kunnen versterken. Daarin geeft hij mij veel ruimte en vrijheid. Zijn fantasierijke verhalen zijn voor mij heel inspirerend en het leuke is dat hij zich ook laat inspireren door mijn illustraties. Hierdoor verzint hij soms een nieuwe wending in zijn verhaal of past bepaalde dingen aan. We vinden het leuk om elkaar uit te dagen en te blijven zoeken naar nieuwe manieren om samen te werken. Het is een heel dynamisch proces.

Sfeer is belangrijk

Meestal als ik een verhaal lees, komen er gelijk beelden bij me op. Ik vind het belangrijk dat de sfeer in de illustraties het verhaal versterken. Hierbij ga ik erg af op mijn gevoel en de beelden die in mijn hoofd ontstaan tijdens het lezen van een verhaal.

Dit is vaak heel intuïtief. Soms weet ik meteen wat voor beeld ik wil illustreren en soms is het meer zoeken naar een beeld dat het juiste gevoel overbrengt.

Ik vind de stijl, het kleur- en materiaalgebruik van de illustraties hierin belangrijk. Voor een rustig en poëtisch verhaal richt ik me bijvoorbeeld in de illustraties op verstilde sfeerbeelden. Als het een vrolijk en explosief verhaal is waar een hoop in gebeurt, werk ik met verschillende materialen door elkaar om meer kleur en beweging in het beeld te brengen. Ik neem altijd de tijd om hiermee te experimenteren en verschillende materialen en technieken uit te proberen totdat ik de stijl gevonden heb die ik goed vind aansluiten bij het verhaal.

Sinds een aantal jaar woon ik in het noorden van Noorwegen. Sinds ik hier woon, breng ik veel tijd door in de natuur om inspiratie op te doen voor mijn werk. Ik kan uren bij het fjord of in de bergen zitten schetsen en alles in me opnemen wat ik om me heen zie. Hoe langer je op een plek doorbrengt en echt de tijd neemt om de wereld om je heen te observeren, hoe meer je ziet. Ik vind dat heel fascinerend. Alsof er geleidelijk een geheime wereld aan je wordt geopenbaard.

Creëren is leuk

Ik stimuleer kinderen om te tekenen en schilderen op een wijze die ze zelf leuk vinden. Doe alles wat er maar in je opkomt, alles wat je mooi vindt, waar je nieuwsgierig naar bent en wat je eens zou willen uitproberen. En doe het vooral lekker voor jezelf, het maakt niet uit wat anderen ervan vinden. Het belangrijkst is dat je het leuk vindt om te doen en dat je zelf blij wordt van wat je maakt.

Ik maak illustraties soms meerdere keren opnieuw totdat ik tevreden ben. En soms is het ook gewoon leuk om meteen groot te beginnen zonder een heel duidelijk idee te hebben van wat ik ga maken en gewoon te kijken wat er ontstaat. Dit resulteert vaak in illustraties die mijzelf het meest verrassen.

Ik hoop dat ik mensen met mijn illustraties kan raken en laat meeleven in wat er in het verhaal gebeurt. Daarbij zoek ik naar een element dat iets toevoegt aan het verhaal, dat net nog iets extra's vertelt. Ik probeer niet te veel in te vullen in het beeld, maar ook ruimte over te laten voor de lezer en kijker om diens eigen fantasie te prikkelen.”

Meer info: lindefaas.nl

“Mijn illustraties laten ruimte over om je eigen fantasie te prikkelen”

KINDERBOEKENTIPS

Het thema van de Kinderboekenweek is dit jaar ‘bij mij thuis’, een mooie gelegenheid voor leerkrachten om stil te staan bij de diverse achtergronden en thuissituaties van leerlingen.

HET RITME VAN RAMSES (4+)

Een verhaal over twee dansende moeders en hun dansende zoon.

Prijs: € 15,-

DARYA EN DE DENKMACHINE (7+) Waarom is Darya wie ze is? En werkt Darya’s brein hetzelfde als die van haar moeder, die hersendokter is?

Prijs: € 12,99

DE JONGEN ACHTER IN DE KLAS (10+) In dit boek word je meegenomen in de wereld van vluchtelingen.

Prijs: € 15,99

LIEVER NIET (4+)

Wanneer Manou haar grenzen aangeeft komt zij in grappige en spannende situaties terecht.

Prijs: € 15,-

DE TROLLEN VAN LEIF (7+)

Een spannend Viking verhaal over jezelf kunnen én mogen zijn.

Prijs: € 14,99

BENNIE BLAUW EN DE SLEUTEL TOT DE REGENBOOG (10+)

Een avontuurlijk leesboek voor kinderen dat laat zien dat anders zijn een kracht is.

Prijs: € 16,99

De taal van muziek

Joey Von Grumbkow is theatermaker en acteur. Hij vertaalde vluchtelingenverhalen van de leden van het Catching Cultures Orchestra naar een muzieken theatervoorstelling voor de middenbouw. Bij de leerlingen maakte de voorstelling heel wat los.

Joey: “Wat leuk dat jullie naar mijn voorstelling ‘De dans van de zee’ zijn geweest. Hoe heeft jullie klas dat ervaren?”

Isabella: “Het was bijzonder! Mijn collega, cultuurcoördinator Marion Graafland, en ik hebben gekozen voor dit muzikale verhaal. Onze leerlingen hebben er enorm van genoten. Voorafgaand aan het theaterbezoek volgde de klas een instrumentencircuit. Zo maakten ze kennis met de instrumenten uit het orkest. Daarna gingen we naar de voorstelling. In theater DE KOM trad Catching Cultures Orchestra op met ‘De dans van de zee’. We hadden de leerlingen goed voorbereid met het aanleren van een liedje in de klas. Daardoor konden de kinderen lekker meedoen.”

Joey: “En dat hebben ze absoluut gedaan! Dat liedje was voor de meeste kinderen in een andere taal dan hun moedertaal. Maar

omdat de taal van muziek universeel is kon elk kind toch meedoen. Ik heb woorden uit de liedjes ook weer verwerkt in de teksten van de voorstelling, zodat het verhaal en de muziek nog meer een eenheid werden. De gebruikte instrumenten zoals de ‘nay’ en de ‘oud’ spreken enorm tot de verbeelding.’’

Isabella: “Op het toneel zagen we een reiziger op weg naar Europa. Een reis die op dit moment door velen gemaakt wordt. De reiziger wilde niets liever dan muziek leren spelen. De acteur maakte gebruik van kisten, die afwisselend bomen, een boot, of een markt voorstelden. De dirigente participeerde in het spel en wist de muzikanten daarin mee te nemen. De sfeer van de muziek klopte bij het verhaal. Je kon wel merken hoe betrokken de kinderen waren. Een meisje stond te dansen tijdens de voorstelling, waardoor andere kinderen ook gingen meebewegen.”

Tekst: Mirjam Borghgraef Beeld: Birgit Schuch

Isabella Houzarová is leerkracht in de middenbouw op SBO De Evenaar.

Joey Von Grumbkow is acteur, zanger, danser en theatermaker met een bi-culturele achtergrond.

Joey: “Dat de leerlingen meededen was voor mij en het orkest heel tof om mee te maken. Muziektheater leent zich goed voor een vluchtverhaal. Het thema is niet alleen voor mensen en natuurlijk kinderen met een migratieachtergrond heel herkenbaar. Iemand is op zoek naar een nieuw land en het is niet gek dat je dan ook jouw eigen thuis mist. Ook kinderen zonder migratieverhaal kunnen zich afvragen wat hun plek is en wie ze zijn.”

Beeldende taal

Isabella: “Op De Evenaar gunnen wij leerlingen zoveel mogelijk cultuur te beleven. Het is onze missie het aantal momenten cultuur in het curriculum uit te breiden. Wij werken er hard aan om de aandacht hiervoor bij het team te borgen. Het is mooi om te zien wat cultuuronderwijs bij de leerlingen teweeg kan brengen. Dit jaar gingen we voor het eerst naar DE KOM. De kinderen waren erg onder de indruk van de grote zaal. Wij hadden het geluk dat we met onze school vooraan konden zitten. Dat zorgde voor direct contact tussen de spelers en de kinderen. Het spel was ongedwongen en dat maakte de drempel laag voor de kinderen om mee te dansen. En dat deden ze! Uit de nabespreking bleek dat ze vooral de multiculturele

muziek leuk hadden gevonden. De muziek van het Catching Cultures Orchestra. Er worden Arabische instrumenten gebruikt. En ze vonden het leuk dat er zoveel verschillende klassen in die zaal zaten.”

Joey: “Dat is precies wat we willen. De zinsopbouw die ik als acteur gebruik is soms best poëtisch. Ik vertel bijvoorbeeld over de kookkunst van mijn Indische oma. En hoe de geur vanuit de keuken de heuvels in gaat. De wind draagt de geur mee en de natuur smult van geluk. Ik gebruik in mijn verhaal beeldende taal, waarmee de leerlingen hun woordenschat kunnen verbreden.”

Woordenschat

Isabella: “Ik lees regelmatig voor in de klas ter ontspanning, terwijl de leerlingen tekenen.”

Joey: “Een verhaal dat met muziek en theater wordt verteld nodigt uit tot reacties. En dat heeft een toegevoegde waarde naast voorlezen in de klas.”

Isabella: “Het is belangrijk dat kinderen leren zich goed uit te drukken en dat ze weten wie ze zijn. Bij ons staat sociale vaardigheden twee keer per week op de planning. We gaan dan in op actuele thema’s en voeren daar met leerlingen gesprekken over. Door steeds andere woorden te horen worden kinderen creatiever met taal. En dat vinden wij heel belangrijk. In de bovenbouw kunnen we gastdocenten uitnodigingen, zoals een archeoloog of een imker. Die brengen weer een andere woordenschat met zich mee. Ook deze theatervoorstelling was een hele leuke manier om de woordenschat van kinderen te verrijken.”

Joey: “Er zijn nog allemaal andere manieren om dit te doen. Je hebt in de bibliotheek Rotterdam bijvoorbeeld voorleesmomenten door dragqueens. Zij vertellen vanuit hun eigen personage. Dat is echt te gek, want zij kunnen zich goed inleven en vergroten het verhaal een beetje uit. In Utrecht bestaat dat ook. De Bibliotheek organiseert het ‘Ik ben alles-Voorleesfeest’.

Isabella: ‘’Heb je nog een nieuwe voorstelling in het vooruitzicht?’’

Joey: “Absoluut! En ik wil meer projecten gaan doen met het Catching Cultures Orchestra. Ook voor docenten is het goed om iets te doen wat ze niet kennen. Verdiep je eens in andere dingen. De zoektocht daarnaar is heel interessant. Ik zou zeggen: omarm het onbekende, want misschien vind je een parel.”

“Omarm het onbekende, want misschien vind je een parel.”

3 vragen over...

Een kaaiman is een soort krokodil. In sommige warme landen zwemt hij gewoon in de rivier. In ‘Op de rug van Bigi Kayman’ zingen Afi en Kofi een liedje terwijl ze op zijn rug zitten. Lees het boek maar en kijk dan eens naar de vragen die hieronder staan.

Henna Goudzand Nahar en Hedy Tjin: ‘Op de rug van Bigi Kayman’. Door Henna Goudzand Nahar (tekst) en Hedy Tjin (tekeningen). Bekroond met de Bronzen Griffel 2022 en een Zilveren Penseel 2022.

In gesprek over een boek

Vraag 1: Wat zou jij doen als je gevangen was op zo’n plantage?

Vraag 2: Hoe zou jij je gedragen als je plantage-eigenaar was?

Vraag 3: Wat betekent vrijheid voor jou?

Tekst: Bert Hagenaars

Erfgoedwijzer Met de klas

Landschap Erfgoed Utrecht ontwikkelde 15 erfgoedwijze voorbeeldlessen voor het basisonderwijs en een scholingsmodule voor leerkrachten en erfgoedpartners.

Deze lessen stimuleren kinderen vanuit meerdere perspectieven naar erfgoed te kijken. Ze ervaren dat er verschillende meningen zijn en leren hun eigen mening te vormen. Want ook hun stem doet ertoe als het gaat om het geven van betekenis aan het erfgoed om ons heen. Deze aanpak verbindt cultuureducatie, burgerschapsvorming en ondersteunt inclusief denken.

Meer weten? Erfgoedwijzermetdeklas.nl.

“Met het programma Cultuureducatie met Kwaliteit (..) zetten wij in op kwalitatief goede cultuureducatie op zoveel mogelijk NoordHollandse scholen.”

Tip Schrijver of illustrator op bezoek

Een ontmoeting met een echte schrijver of illustrator kan een kind dat extra zetje geven om een boek te pakken. Uit onderzoek blijkt dat kinderen en jongeren na afloop van een schrijversbezoek vaker boeken van deze schrijver willen lezen en in het algemeen gemotiveerder zijn om te lezen. Via de Schrijverscentrale is bijvoorbeeld Sanne Rooseboom, de auteur van het kinderboekenweekgeschenk, op bezoek uit te nodigen.

Opleiding

Post-HBO

Cultuurbegeleider

Speciaal voor ICC’ers die zich verder willen ontwikkelen en cultuureducatie op school verder willen verrijken hebben we de Post-HBO opleiding Cultuurbegeleider ontwikkeld. Deze eenjarige opleiding start in januari. Neem jij als cultuurbegeleider straks het voortouw in het uitzetten van de grote lijnen van het cultuuronderwijs op school?

Meld je nu aan voor de post-HBO opleiding.

Meer info: pleinc.nl/cultuurbegeleider

Coaltitieakkoord provincie NoordHolland 2023-2027

Meer info: schrijverscentrale.nl/ schrijversbezoek

scholen in Noord-Holland namen deel aan CmK-projecten in 2022

Leren is nog nooit zo leuk geweest

Muzikaal met taal

Op Muzikaal met Taal leren de kinderen allerlei zaakvakken door te zingen en te rappen met Shout Outs. Workshops op het gebied van taal, rekenen en wereldoriëntatie zoals: werkwoordspelling, korte en lange klanken, ’t fokschaap, begrijpend lezen, voorzetsels, fonetisch geschreven tekst, metriek stelsel, op- en aftellen, tafels, breuken, verkeersborden, samengestelde/erfgoed woorden et cetera. Ook de Tune4U hit onder de reguliere en sbo basisscholen: ‘De Provincie Polonaise’ staat erop! Deze muzikale aanpak werkt ook bij kinderen met dyslexie en die van vaste structuren, herhaling en voorspelbaarheid houden.

Een proefabonnement is te bestellen via: muzikaalmettaal.nl

AGENDA

Schrijf je in via onze website

CULTURELE KINDERROUTE

Proeflessen van en optredens door de culturele verenigingen en stichtingen in 't Gooi

TRAINING INTERN CULTUURCOÖRDINATOR

Wil je cultuureducatie een vaste plek geven op school? Dan is de ICC-training iets voor jou!

Lespakket De Antikwall in de klas

Het digitale lespakket ‘De atlantikwall in de klas’ is ooit speciaal ontwikkeld voor groep 7 en 8 van het basisonderwijs en gaat enerzijds over de verschillende soorten verdedigingswerken van de Atlantikwall. Anderzijds wordt er aandacht besteed aan de sloop van de kustplaatsen, de komst van de Duitsers en de impact die dat had op de plaatselijke bevolking.

Aan de hand van authentieke bronnen verdiepen kinderen zich in de Duitse verdedigingswerken en de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog. Onze lespakketten zijn constant in ontwikkeling. Met deze reden is het alleen dit schooljaar nog mogelijk gebruik te maken van deze digitale omgeving.

Meer info: atlantikwallindeklas.nl

2 NOVEMBER 2023

NETWERKBIJEENKOMST SPECIAAL ONDERWIJS

Netwerkbijeenkomst voor kunstvakdocenten, cultuuraanbieders en icc'ers in het speciaal (basis)onderwijs

Bekijk ons gehele aanbod via pleinc.nl/agenda

1 T/M 22 OKTOBER 2023

VANAF 31 OKTOBER 2023

Pictogrammen versterken het taalonderwijs

JA

Ester Biesboer is Cultuurbegeleider en leerkracht op basisschool De Regenboog, een nieuwkomersschool in Heerhugowaard

Ja, met de inzet van pictogrammen versterk je het passieve taalbegrip, dat de opstap is voor actief taalgebruik. Onze school geeft onderwijs aan NT2 leerlingen. Pictogrammen helpen kinderen die verbale communicatie spannend vinden. Ook binnen cultuuronderwijs is het fijn om instructies te ondersteunen met pictogrammen. Tijdens muziekles bijvoorbeeld benoemen we met de hulp van pictogrammen eerst de instrumentjes, pas daarna volgt de instructie. Of we gebruiken pictogrammen om de stappen te visualiseren. Bij leerlingen die net op school zijn kunnen pictogrammen gesproken taal vervangen. Maar het werken met pictogrammen is nooit het doel, ze zijn altijd een tussenstap in het taalonderwijs.

NEE

Cica van Hartingsveld heeft afgelopen jaar de ICC-training afgerond en is nu ICC'er en leerkracht in groep 1-2 op basisschool de Wielewaal in Schagen

Nee, ik gebruik veel plaatjes, maar weinig pictogrammen. Ik werk liever met rijke, herkenbare afbeeldingen. Deze hebben meer zeggingskracht. In de klas ondersteun ik mijn taalgebruik visueel. Zo versterk ik de taalontwikkeling omdat ik woorden verbind aan beelden. Rond onze thema’s werken we graag met prentenboeken. Deze bieden we aan de kinderen die veel woorden rond het thema nog niet kennen, eerst in kleine groepjes aan. We gebruiken een taalmuur met afbeeldingen of een verteltafel met voorwerpen met de geschreven woorden erbij. Pas als iedereen de woorden kent die nodig zijn om de verhaallijn te volgen, bieden we het prentenboek klassikaal aan. Zo gaan we van taal naar verhaal.

Tekst: Jolanda Konings

Houtskool en Oost-Indische inkt

De Piusschool in Abcoude wilde een doorlopende leerlijn beeldend. Leerkrachten Daphne Demarteau en Elly de Valk-Lucassen zitten samen in het leerteam kunst en cultuur en kwamen via het programma Cultuureducatie met Kwaliteit op ideeën.

Het idee

Als snel ontstond de wens om de nieuwe leerlijn aan te laten sluiten bij de wereldoriëntatielessen van Blink. Mech Benjaminsen van de methode Creëer en Leer heeft samen met hen op basis van de thema’s van Blink een leerlijn ontworpen met bestaande, nieuwe en op maat gemaakte lessen.

Het doel

Elly en Daphne wilden dat alle kinderen jaarlijks met verschillende materialen en technieken werken, zowel 2- als 3D. Zo weten ze aan het eind van hun schoolcarrière wat je bijvoorbeeld met OostIndische inkt en met houtskool kunt. De koppeling tussen beeldende lessen en wereldoriëntatie maakt beide vakken betekenisvoller.

De Cultuurpartner

Creëer en Leer is een platform met kunstlessen. De methode leert vaardigheden aan, maar heeft ook oog voor de eigenheid van leerlingen. Met de losse bouwstenen maak je de lessen op maat. Soms sloot de betekenis van een les bijvoorbeeld goed aan bij Blink, maar paste de werkwijze niet bij de leerlijn. Dan werd de viltstift, een balpen.

En…

Collega’s zijn enthousiast en vinden het fijn dat de lessen kant en klaar zijn en gekoppeld aan de thema’s. De leerlijn brengt hen met nieuwe technieken en materialen in aanraking. De nieuwe lessen volgen het creatief proces. Sommige collega’s vinden het lastig dat er geen voorbeeld is. Je krijgt een werkwijze, geen resultaat, dat bedenken de leerlingen zelf. Die leerlingen wennen in ieder geval snel: de school hangt vol met werkstukken.

Tekst: Marjolein Hovius

Foto: Marieke Duijsters

Tekst: Mirjam de Heer

Illustraties: Ingmar de Lange en Eve van der Zande

STORYTELLING

Brikki

Maak kennis!

Brikki is een geel leeuwtje met een groot hoofd. Hij bestaat uit een paar simpele vormen. Zijn bedenker, Ingmar de Lange, maakt iedere dag een Brikki-verhaaltje en zet die op zijn website. Zo’n verhaaltje bestaat uit een plaatje en drie regeltjes tekst. Kijk maar: www.brikki.nl.

Bekijk!

Kies vooraf een paar voorleesverhaaltjes uit op de website. Laat ze aan de leerlingen zien op het digibord en bespreek ze: Wat doet Brikki? Waarom doet hij dat? Wat voelt hij daarbij? Is hij blij of verdrietig of boos? Hoe zie je dat? Welke spullen heeft Brikki bij zich?

Onderbouw

Bedenk!

Waarover zouden de kinderen in de klas een Brikkiverhaaltje willen maken? Wat hebben zij meegemaakt? Hebben ze iets verzonnen of een probleem opgelost, zoals dat ene autootje terug krijgen dat zomaar onder de kast is verdwenen?

Maak!

Maak nu samen op het digibord een Brikkiverhaaltje met de maaktool op de website. Door te slepen kun je eenvoudig figuurtjes in het verhaaltje slepen. Met de pijltjes kun je zoeken naar andere poppetjes of attributen. Klaar? Opslaan maar!

Ontdek de verhalenverteller in jezelf met twee eenvoudige digitale tools.

Kies!

Een boekentrailer is een promotiefilmpje voor een boek. In iMovie staan verschillende trailerformats voor je klaar. Bekijk deze en kies er een uit die past bij je boek. Of leer ervan en bedenk je eigen trailerformat. Gebruik de door jou gekozen trailer als basis voor je storyboard. Teken voor elk beeldje een leeg hokje en noteer hoeveel ruimte er is voor tekst. Zet bijvoorbeeld voor elke lettergreep een streepje.

Ontwerp!

Met welke beelden kun je het verhaal van jouw boek het beste laten zien? Is het een spannend boek? Kies dan voor donkere, mysterieuze beelden. Gaat het over

vriendschap? Laat dan mensen zien. Bedenk ook of je foto’s, lijntekeningen of juist geverfde of geknipte beelden wilt gebruiken. Je kunt ze op internet vinden, maar je kunt ze ook zelf maken en scannen.

Schrijf!

Vul nu je storyboard met de beelden en korte zinnetjes. Die zinnetjes kunnen informatief zijn en vertellen wat de titel is, wie de schrijver en waar het verhaal over gaat. Maar ze mogen ook gaan over wat dit boek zo leuk maakt of zinnetjes uit het boek zijn. Let wel op dat je weinig woorden gebruikt, anders past het niet.

Stel samen!

Ga naar het door jouw gekozen format en verander een voor een de beelden en teksten in jouw beelden en teksten. Doe steeds even een check of wat je hebt bedacht ook goed werkt. Klaar? Draaien maar!

Boekentrailer

Bovenbouw

achtergrond

Tekst: Müzeyyen Çolak Uysal en Mirjam de Heer

Illustratie: Sterre Kranenburg

Ver voor mensen gingen schrijven, spellen en grammaticaregels opstelden, vertelden ze elkaar al verhalen. Ze zochten woorden en formuleerden zinnen om hun ideeën en gevoelens te delen. Er was geen goed of fout, geen waarheid, alleen plezier en verbinding. Dat is wat verhalen kunnen brengen.

Lees je rijk!

Onderwijs in literatuur is niet hetzelfde als onderwijs in taal. Het staat ernaast en heeft een eigen waarde. Waar taalonderwijs kinderen de regels bijbrengt voor spelling en grammatica en de techniek leert van het begrijpend lezen, stimuleert literatuuronderwijs hen te lezen, creatief te zijn met taal, hun woordenschat te verrijken en te zoeken naar hun eigen taal en verhaal. Met de focus op taalonderwijs, op methodes en leerdoelen is literatuuronderwijs op de achtergrond geraakt. En dat is jammer, want juist in literatuuronderwijs ligt de sleutel tot leesplezier, de rijke woordenschat en de brede blik die we kinderen mee willen geven. Door teksten en boeken met een rijke taal aan te bieden en over deze teksten en boeken te praten, ontwikkelen kinderen ook een rijke woordenschat.

Rijke teksten zijn authentieke teksten over voor leerlingen herkenbare thema’s. Denk bijvoorbeeld aan: liefde, vriendschap, vrede, oorlog, vluchten, water. Een rijke tekst is gelaagd, heeft een duidelijke structuur en het taalgebruik is origineel. Door te praten over rijke teksten oefenen leerlingen om hun ideeën, ervaringen en gevoelens onder woorden te brengen. Ze leren andere perspectieven kennen en verruimen spelenderwijs hun normen en waarden.

En dat maakt literatuur voor kinderen zo veilig en zo leuk. Het is een win-win. Maar hoe werk je als leerkracht aan literatuuronderwijs? Leesconsulent Müzeyyen Çolak Uysal van de Bibliotheek Utrecht geeft een aantal praktische tips.

Plan tijd in

Ruim dagelijks minimaal 20 minuten lezen in een zelfgekozen boek en 20 minuten voorleestijd in. Tien minuten is te kort. Lees je iets langer, dan komen woorden terug, ze beklijven beter en er ontstaat verbinding met het verhaal. In 20 minuten duik je echt in het verhaal.

Daarnaast plan je tijd in om na het voorlezen met je leerlingen na te praten over wat je gelezen hebt. En organiseer een boekenkring waarin leerlingen vertellen over wat ze zelf hebben gelezen. Vraag hen naar hun leeservaring. Wat voelden of dachten ze toen ze luisterden naar het verhaal? Naar hoe zij zelf zouden reageren als hen gebeurt wat de hoofdpersoon gebeurt en waarom ze moesten lachen. Vind je het lastig om zelf vragen te formuleren? Dan zijn

Aidan Chambers’ leeskaarten echt iets voor jou! Die geven je allemaal open vragen die je de leerlingen kunt stellen. Door over het verhaal te praten verrijken kinderen hun woordenschat. Ze leren

nieuwe woorden die ze gelezen hebben te gebruiken in hun eigen zinnen en maken zich zo deze nieuwe woorden eigen.

Help kinderen kiezen

Koppel de boeken die je aanbiedt eens aan de thema’s die je bij de andere vakken behandelt. Of aan de actualiteit. Stort er een vliegtuig neer? Zoek dan naar een boek dat daarop aansluit. Werk je aan de Tweede Wereldoorlog? Leg dan in de klas kinderboeken die zich afspelen in deze tijd neer. Dan verdiep je het lezen én het thema in één keer. Leesconsulenten kunnen je helpen om uit het enorme aanbod van prachtige kinderboeken de boeken te vinden die goed aansluiten op de doelgroep en op het thema. Er zijn ook verschillende methodes om kinderen te helpen boeken te kiezen die buiten hun eigen comfortzone liggen. Je kunt bijvoorbeeld een aantal boeken inpakken, de flaptekst voorlezen en leerlingen laten kiezen welk boek ze op basis daarvan uit willen pakken. Je kunt ook een serie boeken van dezelfde schrijver uitdelen waardoor kinderen geprikkeld worden hun boeken met elkaar te bespreken en te vergelijken. Ook een leuke manier is boekensushi. Je laat dan een stapel boeken door de klas rouleren. Ieder kind mag vijf minuutjes aan een boek proeven door een pagina te lezen of de flaptekst en de illustraties te bekijken. Door van het kiezen van een nieuw boek een feestje te maken prikkel je de fantasie van de leerlingen en stimuleer je hun behoefte aan lezen.

Koester ieders taalkracht

Waar onderwijs in spelling en grammatica gaat over goed of fout, gaat het bij literatuuronderwijs om eigenheid en creativiteit. Die bereik je door methodes en oordelen juist los te laten. Je bent in een gesprek over literatuur als leerkracht niet de corrector die fouten verbetert maar de helpende hand die een kind laat zien dat zijn eigen taal en verhaal er mogen zijn. Je focust niet op wat er mis is met het taalgebruik van een kind, je koestert hun taalkracht en respecteert hun mening.

Dit betekent dat je voortdurend zoekt naar wat voor een kind werkt of past. Voor een kind met dyslexie is het vaak heel fijn als het niet alleen zelf leest, maar het boek tegelijkertijd ook wordt voorgelezen. Luisterboeken kunnen deze leerlingen helpen om van lezen te genieten en zich erin te ontwikkelen.

Kinderen die een andere moedertaal hebben of meertalig zijn vinden het soms lastig om hun gevoelens en gedachten in het Nederlands goed te benoemen. Geef hen ruimte om woorden uit hun moedertaal of tweede taal te gebruiken in hun Nederlandse zinnen. Door daarna samen naar het bijbehorende Nederlandse woord te zoeken vergroot je hun woordenschat op een voor hen prettige manier. Woorden uit andere talen verrijken je Nederlands, ze vervuilen het niet. Bij een global community als de onze is het gebruik van woorden uit andere talen juist een kans om het Nederlands te versterken.

Prikkel de fantasie

Kinderen hebben van nature een rijke fantasie. In hun spel verzinnen ze hele nieuwe werelden en oefenen ze met verschillende rollen. In boeken wordt die fantasie gestimuleerd, omdat boeken hen meenemen naar werelden waarvan ze het bestaan niet kenden en hen personages laten ontmoeten die ze in het gewone leven niet tegenkomen. Lezen is reizen in je verbeelding. En hoe meer je leest, hoe meer je eigen verbeeldingskracht zich ontwikkelt. Lezen geeft je bovendien de tools, de woorden, de voorbeelden, waarmee je zelf aan de slag kunt. Verhalen vertellen kan op veel manieren. De een vertelt het liefst in tekst op papier, maar een ander maakt liever een trailer, een poster, een rap of een scène. Geef als leerkracht ruimte om kinderen te laten zoeken naar de taal en vorm die bij hen past. Een boekenkring hoeft geen PowerPointpresentatie te zijn, het kan ook anders.

BOEKEN EN WEBSITES VOOR DOCENTEN:

→ Leespraat - Aidan Chambers

→ Wie dit niet leest is gek - Naomi Smits

→ Rijke taal, taaldidactiek voor het onderwijs - Erna van Koeven & Anneke Smits

→ Lees, verwonder… en schrijf! – Li Lefébure

→ Lezen was nog nooit zo leuk – Li Lefébure

→ yoleo.nl

→ passendlezen.nl

→ onlinebibliotheek.nl en de app Online Bibliotheek

→ lezeninhetpo.nl/bouwsteen/waar-vind-je-rijke-zakelijketeksten

→ rijketaal.org

→ kinderboekenjuf.nl/studieboek/rijke-taal

→ rijketeksten.org

→ zwijsen.nl/lezen/close-reading-tips-voor-in-de-praktijk

Tekst: Roos Hogervorst-Krimp

Beeld: Follow A Muse

KUNSTOPJEBORD

Non-profit stichting Follow a Muse

digitale

Bekijk het gehele aanbod op followamuse.nl

3x Van taal naar verhaal

MUZIEK

Romeo & Julia

Door gezamenlijk naar het geanimeerde muziekverhaal van Romeo & Julia te kijken en te luisteren, duiken de kinderen steeds dieper in het verhaal. De tekst van het verhaal in deze app is geschreven door Pascal Griffioen, de eerste Nederlandstalige rapper, bekend van Osdorp Posse. Kinderen gaan in gesprek over thema’s als liefde, ongehoorzaamheid, ruzie en misverstand. Daarnaast leren ze de muziek van Prokofjev kennen, bodypercussie spelen en hun eigen rap schrijven.

BEELDEND

Grootmeesters

Met deze digibord-app verkennen kinderen een schatkamer vol tekeningen van grootmeesters. Tekenen is een manier om ‘sterke verhalen’ te vertellen. In ‘De schepping van Adam’ zette Michelangelo ‘de moraal van het verhaal’ centraal. Kinderen praten hierover, ontdekken hoe het werkt in een kunstatelier, ervaren de magie van tekenen met Augmented Reality en bedenken zelf een sterk verhaal.

ERFGOED

Familiegeschiedenis

Met het lesmateriaal in deze digibord-app kun je op een speelse manier met de kinderen in gesprek komen over familiegeschiedenis en identiteit. Kinderen krijgen tools aangereikt om door middel van interviews op zoek te gaan naar de verhalen in hun familie. Ze beschrijven hun familiegeschiedenis in briefvorm en leren het verband te zien tussen hun persoonlijke familiegeschiedenis en de grote geschiedenis. Daarnaast ontdekken ze dat identiteit gevisualiseerd kan worden met behulp van kleuren en symbolen in een hoogstpersoonlijk blazoen.

maakt

leermiddelen voor cultuuronderwijs In samenwerking met culturele instellingen. Basisscholen mogen het digitale lesmateriaal GRATIS gebruiken.

Zelfvertrouwen en nieuwsgierigheid

Het Medialab

Iedere donderdag organiseert Max ter Beek van Click F1 het Medialab in basisschool de Fakkel voor leerlingen uit groep 6-8. Hier leren ze over mediawijsheid, worden handig met allerlei creatieve media-uitingen en ontwikkelen computational thinking. Ook leerlingen die geen telefoon hebben, niet op sociale media zitten en niet gamen doen hier hun eerste ICT vaardigheden op.

Leren en experimenteren

Vandaag wordt hun computational thinking gestimuleerd met behulp van een robotspelletje. De kinderen maken een route voor een robotje. Op basis van visuele cues voert het robotje tijdens zijn weg acties uit, zoals versnellen, vertragen of een rondje draaien. Eerst experimenteerden de leerlingen met het materiaal, daarna krijgen ze gerichte opdrachten die de verbeelding prikkelen.

Binnen

Creatief Vermogen Utrecht, Utrechts programma Cultuuronderwijs met Kwaliteit, werken culturele instellingen en scholen in langdurige partnerschappen samen. Click F1 experimenteert samen met basisschool de Fakkel met media.

Creatieve grondhouding

Door elke week op de Fakkel langs te komen ziet Max de houding van de kinderen in zijn lessen veranderen. “Ik zie dat de kinderen sneller opties gaan bedenken en makkelijker aan de slag gaan. Ze ontwikkelen een combinatie van zelfvertrouwen (‘waarschijnlijk kan ik dit’) en nieuwsgierigheid (‘ik ben benieuwd hoe dit werkt’). Zo groeit hun digitale geletterdheid én hun creatieve grondhouding.

Kom maar op!

Het resultaat? Er is bijna niemand meer die zegt: “Iets met computeren is echt niets voor mij”. Hun zelfvertrouwen om iets nieuws aan te gaan zie je groeien. Men zegt altijd: “Fouten maken mag”, maar dat impliceert dat er een goed en fout is. Ontdekken hoe iets werkt, dát mag! Ongeacht waar ik in het Medialab mee aankom, de reactie is steevast: "Kom maar op!”

Tekst: Maaike van Woudenberg Beeld: Ilona Buyl

“Fouten maken mag? Nee: Ontdekken hoe iets werkt, dát mag!”

door hun ogen

Tekst:

Mireille de Putter

Foto: Marieke

Duijsters

Groep 6 van basisschool Het Kompas in Maarssen bezoekt Fort Maarsseveen, dat onderdeel is van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De Polderwachter vertelt de kinderen alles over dit geheime wapen, dat ons land heeft beschermd. Het schoolproject combineert geschiedenis, aardrijkskunde, biologie en cultureel erfgoed.

Water als wapen

Katja (10 jaar)

“We deden met groep 6 een project over De Nieuwe Hollandse Waterlinie en brachten een bezoek aan Fort Maarsseveen. Ik dacht dat het een rond kasteel was en het water de slotgracht. Maar nu weet ik van Marcel de Polderwachter dat het een fort is - of eigenlijk een ‘werk’ - en dat het water van de Hollandse Waterlinie was. Marcel vertelde dat dit fort in 1881 is aangelegd en dat ze bij ruzie met andere landen stukken land onder water konden zetten. Het water kwam dan tot kniehoogte. Dat is te hoog voor paarden, soldaten en tanks, maar te laag voor boten. Ze camoufleerden de forten met bomen en gras, waardoor de vijand ze niet kon zien. In het gebied stonden alleen houten huizen. Als ze de waterlinie wilden gebruiken dan brandden ze die huizen af. De bewoners hadden dan pech.

Boven op het fort hadden we mooi uitzicht. We zagen winkelcentrum Bisonspoor en bunkers in de weilanden. Marcel had een boer gevraagd of hij een extra koe wilde. Toen heeft Marcel, die ook kunstenaar is, een wit doek beschilderd met zwarte vlekken en dat over de bunker getrokken!

De excursie was grappig, interessant, leerzaam én je mocht dingen doen. We staken met een vlot het water over om terug te gaan naar onze fietsen. Onderweg mocht ik aan een touw trekken en klonk er klokgelui. Het is weer eens wat anders dan leren uit je rekenboek. Bij aankomst wisten we niks over het fort en de waterlinie. Bij vertrek wisten we heel veel.”

Ninthe (10 jaar)

“Er was een heel aardige meneer die ons rondleidde. Marcel is polderwachter en hij weet alles van de polder. We hebben wel eens eerder een rondleiding van hem gehad in de natuur over dierensporen en vleermuizen. Hij onderhoudt ook het ‘werk’, zoals je het fort eigenlijk noemt. Hij legde alles heel duidelijk uit en hij wist antwoord op al onze vragen. Hij maakt ook leuke grapjes, geen stomme grapjes.

Het is mooi dat het fort er nog staat, want het is een stukje van onze geschiedenis en dankzij de Nieuwe Hollandse Waterlinie is ons land er nog. Het is nu een soort museum waar je uitleg krijgt over de functie en de geschiedenis van de waterlinie. Ik heb het verhaal van Marcel ook aan mijn ouders en mijn oma verteld. En later kan ik het ook weer doorvertellen aan mijn kinderen en kleinkinderen. Het fort weghalen mag gelukkig niet, want het is nu werelderfgoed, net als andere belangrijke gebouwen.

Na het bezoek aan fort Maarsseveen heb ik er ’s nachts over gedroomd. Het was heel raar, want ik was ineens een jongen. Het was oorlog en ze hadden de waterlinie in werking gezet. Alles stond onder water en ik verdronk in de waterlinie. Ik ging dood. En toen: werd ik wakker!”

Feline (10 jaar)

“Eerst was de Nieuwe Hollandse Waterlinie geheim, maar nu niet meer. Nu mogen we het verder vertellen van Marcel, de Polderwachter. Vroeger was het een geheim wapen voor landen die ons wilden binnenvallen. Nu zijn er vliegtuigen en helikopters waardoor de waterlinie ons niet meer kan beschermen.

Volgens mij is de waterlinie drie keer gebruikt. Met de Frans-Duitse oorlog heeft een klein dorpje standgehouden door de waterlinie. En Nederland is niet betrokken geraakt bij de Eerste Wereldoorlog, omdat andere landen wisten dat wij de waterlinie als geheim wapen hadden. Nederland verspreidde toen ook nepfoto’s met acteurs op paarden die deden alsof ze verdronken in het water van de waterlinie. In de Tweede Wereldoorlog hebben de Duitsers de waterlinie gebruikt.

Ik vind het leuk dat het fort Maarsseveen en de andere forten er nog staan, want het hoort bij Nederland, net als het water en de molens. Het allerleukste van de excursie vond ik de grapjes van onze gids Marcel. Hij vertelde ook dat Het Jachtseizoen op tv hier op fort Maarsseveen wordt opgenomen. We kijken het wel eens op school met juf Lonneke. Het is een soort politie en boefje. Heel leuk.”

Snelle les

Tekst: Mirjam de Heer

Beeld: Samantha Klop

Met deze kaart wordt een nieuw leesboek kiezen een eitje!

Wie van de klas heeft het eerste zijn hele bingokaart vol? Lees eens een ....

Stripboek

Prentenboek

Kort verhaal

Gedicht

Verleden

Mysterie

Vrienden

Toekomst

Blauwe kaft

Over een reis

Titel begint met een A

Dieren

Foto op voorkant

Sporter

Over familie

Echte gebeurtenis

Verfilmd

Voorstelling

Tekeningen

Met een brief

Prikkels is een uitgave van Creatief Vermogen Utrecht, Plein C en Kunst Centraal