Skopje - niedokończone miasto solidarności

138

HERITO nr 17–18 (4 / 2 014–1 / 2 015)

Socmodernizm w architekturze Cold War Modern Architecture

Łukasz Galusek

Skopje – niedokończone miasto solidarności Skopje – an Unfinished City of Solidarity

HERITO nr 17–18 (4 / 2 014–1 / 2 015)

Modernistyczne Skopje – odważne, otwarte, światowe – dziś zapada się samo w siebie.

Dlaczego?

Modernist Skopje – daring, open, cosmopolitan – is imploding today.

Why?

To

It

był jeden z tych kataklizmów, po których miasto trzeba właściwie zbudować od nowa.

26 lipca 1963 roku trzęsienie ziemi zniszczyło Skopje, stolicę Socjalistycznej Republiki Macedonii, w bez mała osiemdziesięciu procentach. Miasto blisko trzy‑ stutysięczne. Trzecie, po Belgradzie i Zagrzebiu, naj‑ większe miasto Jugosławii. Rozmiary tragedii po‑ ruszyły cały świat. Lecz katastrofy, kiedy przeminą, nie sprawiają już więcej bólu. Po dniu zagłady na‑ staje pierwszy dzień, w którym miasto zaczyna od‑ radzać się w nowym kształcie. Gdyby nie tragiczny rok 1755, nie byłoby podziwianej dziś Lizbony marki‑ za de Pombal (i Poematu o zniszczeniu Lizbony Wol‑ tera). Gdyby nie pożoga z 1666 roku, nie byłoby Lon‑ dynu Christophera Wrena. Gdyby w 1895 roku nie zatrzęs­ła się ziemia, nie byłoby Lublany Hribara i Ple‑ čnika. Gdyby w 1977 roku nie legł w gruzach Buka‑ reszt… być może Ceaușescu wahałby się z realizacją swego diabolicznego planu.

Dzień po katastrofie zjawił się w Skopju marszałek Tito i przyrzekł odbudowanie miasta na znak brater‑ stwa i jedności narodów Jugosławii. Co więcej, zgod‑ nie z koncepcją niezaangażowania marszałek zaczął wkrótce przedstawiać odbudowę jako dowód solidar‑ ności całego świata, który – mimo że podzielony że‑ lazną kurtyną – potrafi zjednoczyć siły wokół tej idei.

was one of the cataclysms whose aftermath was the need to build the city nearly from scratch.

On 26th July 1963, an earthquake destroyed near‑ ly 80% of Skopje, the capital of the Socialist Repub‑ lic of Macedonia. A city with a population of nearly 300,000. The third largest city in Yugoslavia, after Belgrade and Zagreb. The extent of the tragedy had the whole world moved. Yet once gone, catastrophes cause no more pain. After the day of doom, there comes the first day when the city begins its rebirth to a new shape. If not for the tragic 1755, there would be no Lisbon of Marquis of Pombal (and Voltaire’s Poem on the Lisbon disaster). If not for the fire of 1666, there would be no London as designed by Christo‑ pher Wren. If not for the earthquake in 1895, there would be no Hribar and Plečnik’s Ljubljana. If Bucha‑ rest had not been not laid in ruin in 1977, Ceaușescu would perhaps have hesitated with the implementa‑ tion of his diabolical plan.

Marshal Tito arrived in Skopje a day after the ca‑ tastrophe and promised the reconstruction of the city as a token of brotherhood and unity of the nations of Yugoslavia. Moreover, in line with the concept of non‑involvement, the marshal soon began to present the reconstruction as proof of solidarity of the entire world, which – albeit divided by the Iron

139

140

HERITO nr 17–18 (4 / 2 014–1 / 2 015)

Socmodernizm w architekturze Cold War Modern Architecture

Istotnie, ONZ natychmiast po tragedii zaczęła organi‑ zować międzynarodową pomoc humanitarną i przy‑ gotowywać plany odbudowy. Pomagało wiele kra‑ jów, instytucji i organizacji. W niecałe trzy tygodnie po tragedii władze Warszawy – jako wyraz zrozu‑ mienia dla miasta, które tak jak polska stolica dozna‑ ło unicestwienia – zadeklarowały gotowość wysłania do Macedonii zespołu projektowego, który mógłby wspomóc miejscowych specjalistów w sporządzeniu projektu odbudowy. I rzeczywiście, polskim urbani‑ stom Skopje zawdzięcza nowy plan ogólny gotowy i zatwierdzony już w 1964 roku. Zespołem projekto‑ wym kierował Stanisław Janowski, który od zakoń‑ czenia wojny pracował w Biurze Odbudowy Stolicy.

Drugim polskim urbanistą, który miał ogromny wpływ na odbudowę Skopja, był Adolf Ciborowski, od 1964 roku naczelny dyrektor programu odbudo‑ wy z ramienia ONZ. Doświadczenie Ciborowskiego, wyniesione z pracy w Biurze Odbudowy Stolicy oraz naczelnego architekta Warszawy, wpłynęło zapewne na tę nominację. (Pozostał on dyrektorem programu do 1967 roku; później stał się doradcą do spraw pla‑ nowania przestrzennego Sekretariatu ONZ). Po stro‑ nie macedońskiej odbudowę koordynowały Instytut Planowania Miejskiego i Architektury (IPMiA) i Wy‑ dział Planowania Miasta, utworzony w 1964 roku przez władze Skopja.

Plan ogólny, pokazany szerokiej publiczności w październiku 1965 roku, wzbudził ogromne zain‑ teresowanie. Przez miesiąc ekspozycji liczba zwie‑ dzających wynosiła średnio dziesięć tysięcy osób ty‑ godniowo! Zwiedził ją nie tylko marszałek Tito, ale również premier Józef Cyrankiewicz.

Plan ten zakrojono na dwudziestoletni okres re‑ alizacji, tymczasem zrujnowane śródmieście Skopja wymagało szybkich i kompleksowych działań. Wy‑ znaczono w nim zatem strefę (o powierzchni niemal trzystu hektarów) z myślą o nowym centrum miasta.

Opracowanie jego założeń urbanistycznych stało się przedmiotem międzynarodowego konkursu rozpi‑ sanego jeszcze w 1965 roku. Konkurs był zamknię‑ ty. Do udziału zaproszono cztery zespoły krajowe: ze Skopja, Belgradu, Zagrzebia i Lublany (kierował nim Edo Ravnikar, o którym piszę w tym numerze „Herito”), oraz cztery spoza Jugosławii: z Rotterda‑ mu, Rzymu, Nowego Jorku i Tokio.

Curtain – was capable of uniting forces around that idea. And indeed, immediately after the tragedy, the UN began to organise international humanitarian aid and prepare plans for reconstruction, with plen‑ ty of countries, institutions, and organisations assist‑ ing. Within three weeks of the tragedy, the govern‑ ment in Warsaw declared readiness to send a design team to Macedonia to support local experts in draft‑ ing the blueprints for the reconstruction, as a token of empathy with a city that was annihilated not unlike the Polish capital. It is to nobody else but the Polish urban planners that Skopje owes its new regional plan, completed and approved in 1964. The design team was headed by Stanisław Janowski, who had worked in the Office for the Reconstruction of the Polish Cap‑ ital since the end of the war.

Another Polish urban planner to have greatly in‑ fluenced the reconstruction of Skopje was Adolf Ci‑ borowski, the managing director of the Reconstruc‑ tion Programme on behalf of the UN since 1964.

His experience, also gained in the Office for the Re‑ construction of the Capital and the head architect of Warsaw must have aided in the nomination. Ciborows‑ ki remained programme director until 1967, and was later nominated advisor for spatial planning of the UN Secretariat. On the Macedonian side, the reconstruc‑ tion was coordinated by the Institute of Urban Plan‑ ning and Architecture, and the Department for City Planning set up by Skopje authorities in 1964.

Presented to all and sundry in October 1965, the general plans caused plenty of interest. The av‑ erage number of visitors throughout the entire month of its public exhibition was 10,000 a week. It was seen not only by Marshal Tito, but also by the Polish prime minister, Józef Cyrankiewicz.

The plan was intended for 20 years of implemen‑ tation, while the ruined centre of Skopje called for quick and complex actions. This is why a zone cover‑ ing nearly 300 hectares was designed within it, with the intention to build a new city centre. The work‑ ing out of its urbanist assumptions became the sub‑ ject of an international competition announced as early as 1965. The competition was a close one. Four national teams were invited: from Skopje, Belgrade, Zagreb, and Ljubljana (managed by Edo Ravnikar, who I discuss elsewhere in this issue of Herito), and

HERITO nr 17–18 (4 / 2 014–1 / 2 015)

W warunkach konkursowych zastrzeżono, że nie służy on wyłonieniu zespołu, któremu zostanie po‑ wierzone przygotowanie szczegółowego planu dla śródmieścia, ale że jest sposobem na wypracowa‑ nie optymalnego czy wręcz idealnego planu na bazie zgłoszonych propozycji, przy założeniu, że dadzą one przegląd najwartościowszych idei i rozwiązań, jakie oferuje współczesna urbanistyka. Wybór ten pozo‑ stawał wyłącznie w gestii macedońskiego IPMiA. In‑ stytut zastrzegł sobie także prawo do użycia dowol‑ nych części zgłoszonych projektów w końcowym pla‑ nie przeznaczonym do realizacji. Dodatkowo autor zwycięskiej koncepcji miał zostać konsultantem In‑ stytutu przy tworzeniu takiego planu.

Międzynarodowe jury uhonorowało, choć nie ex aequo, dwa projekty. Przewagę zdobył odważny pro‑ jekt tokijskiego zespołu kierowanego przez Kenzō Tangego (wzbudzając zachwyt członków jury, ale i sporo zastrzeżeń). Drugim docenionym był projekt zespołu z Zagrzebia, kierowanego przez Radovana Miščevicia i Fedora Wenzlera (poprawny, to znaczy oceniony bez entuzjazmu i bez większych zarzutów).

Właściwie we wszystkich ośmiu zgłoszonych roz‑ wiązaniach dostrzeżono wartość, toteż postanowio‑ no stworzyć „dziewiąty” projekt, na bazie zwycię‑ skiej koncepcji Tangego i z uwzględnieniem walo‑ rów pozostałych propozycji*.

Jaka była wizja Kenzō Tangego dla Skopja? * Aby móc go w krót‑ kim czasie przygo‑ Opierała się ona na trzech tować i zintegrować założeniach: osiach, „bra‑ z planem ogólnym, IPMiA powołał spe‑ mie miasta” (inaczej zwanej cjalny zespół plani‑ transformatorem) i „murach stów. IPMiA reprezen‑ towali Vojislav Mačkić miasta”. Zacznijmy od osi. ( jednocześnie kierow‑ Rzeka Wardar przepływa nik całego zespołu) przez miasto mniej więcej i Dragan Tomovski; zespół Kenzō Tangego z zachodu na wschód. Na jej Arata Isozaki, Yoshio lewym (północnym) brze‑ Taniguchi i Sadao Watanabe; Chorwacki gu położona jest Stara čar­ Instytut Planowania šija, skopijskie stare miasto, Miejskiego Radovan Miščević i Fedor które stosunkowo niewiele Wenzler; zespół ucierpiało w trzęsieniu ziemi. urbanistów pol‑ Na prawym zaś (południo‑ skich Stanisław Furman (specjali‑ wym) brzegu Wardaru po‑ sta od rozwiązań wstało nowe miasto, głów‑ komunikacyjnych). nie wokół dworca kolejowego,

four from outside Yugoslavia: Rotterdam, Rome, New York, and Tokyo.

The terms of reference of the competition spec‑ ified that it was intended not to nominate the team that would be entrusted with the preparation of a de‑ tailed plan for the city centre, and explained further that it was a method for working out an optimum, if not the ideal, plan based on the submitted propos‑ als on the assumption that these provide a close di‑ gest of the most valuable ideas and solutions offered by contemporary urban sciences. The actual nomi‑ nation was at the absolute discretion of the Macedo‑ nian Institute of Urban Planning and Architecture.

Moreover, the Institute reserved the right to use any part(s) of the submitted designs in the final one, ear‑ marked for implementation. The author of the win‑ ning concept was additionally to become the Insti‑ tute’s consultant for the development of such a plan.

The international jury awarded two concepts, al‑ though not as runners up. The winning one was a dar‑ ing project by the Tokyo team under Kenzō Tange, which had members of the jury euphoric although putting forward plenty of reservations. The other was the work of the Zagreb team under Radovan Miščević and Fedor Wenzler; which was fine, that is, reviewed without much enthusiasm but also without major objections.

In fact, all the eight pro‑ * To be able to pre‑ pare it in a short time posed solutions were per‑ and integrate it with ceived valuable, and there‑ the general plans, the Institute set up fore a decision was reached a special planning to create the “ninth” concept team. At the time, it was represented by based on Tange’s winning Vojislav Mačkić (at concept, and accounting for the same time, the the strengths of the remain‑ head of the entire team) and Dragan ing proposals.* Tomovski, while the What was Kenzō Tang’s team of Kenzō Tange were Arata Isozaki, vision for Skopje?

Yoshio Taniguchi and It was based on three Sadao Watanabe; the Croatian Institute assumptions: the axes, “the of Urban Planning – city gate” (also known as Radovan Miščević the transformer) and “the and Fedor Wenzler; and the team of Polish city walls”. Let’s begin with urban planners – by the axes. The River Vardar Stanisław Furman (expert in transport crosses the city more or less solutions). from west to east. Displayed

141

142

HERITO nr 17–18 (4 / 2 014–1 / 2 015)

Socmodernizm w architekturze Cold War Modern Architecture

Zespół Kenzō Tangego na tle makiety skopijskiego śródmieścia Kenzō Tange’s team in front of the their model of Skopje city centre Cyt. za / Quoted from: United Nations Development ­P rogramme, Skopje resurgent: The story of a United Nations special fund town planning project, oprac. / ed. by Derek Senior, New York 1970, s. / p. 327

Szkic koncepcyjny Kenzō Tangego Kenzō Tange’s urban concept sketch Cyt. za / Quoted from: United Nations Development Programme, Skopje resurgent: The story of a United Nations special fund town planning project, oprac. / ed. by Derek Senior, New York 1970, s. / p. 328

od kiedy w 1873 roku poprowadzono tamtędy linię Bel‑ grad–Saloniki. Gdyby połączyć dworzec ze starówką, powstałaby linia krzyżująca się z rzeką poprzez stary turecki Kamienny Most. Przed nim rozpościera się plac, który od XIX stulecia stanowi serce miasta. Tę orga‑ nicznie narosłą oś Tange nazwał starą osią.

W XX wieku nie tylko kolej miała łączyć Sko‑ pje ze światem. Tę funkcję miały także pełnić dwie autostrady. Na północ od miasta autostrada Bel‑ grad–Ateny, na południe tak zwana autostrada ad‑ riatycka (ostatecznie nieukończona). Około kilome‑ tra na wschód od starej osi Tange przewidział arte‑ rię spinającą obie autostrady, a także poprowadził nową linię kolejową. Mniej więcej w połowie tego komunikacyjnego łącznika powstać miał „transfor‑ mator”, przez który pobiegną drogi i tory, gdzie po‑ wstaną nowe dworce, kolejowy i autobusowy, a także

over its left (northern) bank is Stara čaršija, Skopje’s ancient city centre, which suffered relatively little in the earthquake. The new city developed on the right (southern) bank of the river, mostly around the train station, when the railway line from Belgrade to Sa‑ lonika was constructed in 1873. If the train station is joined with the old city centre, the connecting line crosses the river over the old, Turkish Stone Bridge.

The square in front of it has been the heart of the city since the 19th century. This organically developed axis, Tange called the old axis.

In the 20th century, it was not only the railway that connected Skopje to the world. The function was also to be played by two motorways. The Bel‑ grade‑Athens one running north of the city, and the so‑called Adriatic motorway (eventually unfin‑ ished) in the south. Approximately a kilometre east of the old axis, Tange envisaged an artery connect‑ ing the two motorways and also designed a new rail‑ way line. Envisioned more or less in the midway of this transport connector was to be the “transform‑ er”, through which both the roads and railway tracks were to be conducted, with new rail and coach sta‑ tions, and flyovers and passages for pedestrians.

It was the “transformer” because, like its electric original, it was intended to put across various en‑ ergies that flow through the city. In other words: the various speeds with which people move around the city – whether pedestrians or motorists, users of personal cars or public transport – moving between districts or arriving from outside the city.

The connection of the “transformer” to the main square of Skopje, situated on the old axis, defined a new axis parallel to the Vardar. Envisaged on the southern

HERITO nr 17–18 (4 / 2 014–1 / 2 015)

estakady i pasaże dla pieszych. Dlatego „transforma‑ tor”, że tak jak elektryczny pierwowzór miał za za‑ danie przenosić rozmaite energie, które przepływa‑ ją przez miasto. Innymi słowy: rozmaite prędkości, z jakimi ludzie poruszają się w mieście – jako piesi i zmotoryzowani, użytkownicy transportu indywi‑ dualnego i publicznego, przemieszczający się między dzielnicami i przybywający spoza miasta.

Połączenie „transformatora” z głównym placem Skopja, położonym na starej osi, wyznaczyło nową oś, równoległą do Wardaru. Po południowej stronie rzeki wzdłuż nowej osi przewidziano obiekty pełnią‑ ce rozmaite funkcje handlowo‑usługowe. Po północ‑ nej – instytucje kulturalne i naukowe. Dzięki nadbu‑ dowanym nad „transformatorem” wieżowcom miał się on stać „bramą do miasta”, a zarazem jego cen‑ trum finansowym i gospodarczym. Z kolei w poło‑ wie nowej osi powstać miał ośrodek polityczno‑ad‑ ministracyjny: plac Republiki z najważniejszymi in‑ stytucjami rządowymi i miejskimi.

Wokół tak rozplanowanego śródmieścia Tange rozmieścił dzielnice mieszkaniowe. Okalają je pół‑ pierścieniem spiętrzonych w Corbusierowskie jed‑ nostki mieszkań. Bloki spięte są cylindrycznymi pio‑ nami komunikacyjnymi przywodzącymi na myśl ogniwa lub przeguby łańcucha albo… mury miejskie z basztami. Tą reminiscencją architekt chciał nawią‑ zać do specyfiki miasta europejskiego. Wraz z „bramą miasta” „mury miejskie” definiowały nową sylwe‑ tę Skopja. (Mimo przedstawienia drobiazgowej eks‑ pertyzy mikroklimatycznej, a nawet poświadczenia odporności wiatrowej, poprzez testy aerodynamicz‑ ne przeprowadzone na modelach bloków, koncep‑ cja „murów miejskich” spotkała się z dużą krytyką).

side of the river, along the new axis, were a variety of commercial and service functions. On the northern – cultural and academic institutions. Thanks to the sky‑ scrapers built over the “transformer”, it was to become “the gate to the city” and at the same time its financial and economic centre. In the middle of the new axis, in turn, an administrative and political centre was to develop: the Republic Square with the most import‑ ant governmental and municipal institutions.

143

Makieta wschodniej części śród‑ mieścia / Model of the eastern part of the city centre Widok „bramy miasta” od strony wschodniej / View of the City Gate from the east Cyt. za / Quoted from: United ­ ations Development Programme, N Skopje resurgent: The story of a United Nations special fund town planning project, oprac. / ed. by Derek ­Senior, New York 1970, s. / p. 324, 327

144

HERITO nr 17–18 (4 / 2 014–1 / 2 015)

Socmodernizm w architekturze Cold War Modern Architecture

Śródmieście Skopja, na pierw‑ szym planie Główny Urząd Poczty i Telekomunikacji Skopje city centre, with the PTT Telecommunications Centre in the foreground

Michał Korta

HERITO nr 17–18 (4 / 2 014–1 / 2 015)

145

Thus designed, the city centre became the nexus, around which Tange staked out residential districts, surrounding it by a crescent of housing piled up into Le Corbusier’s residential units (Unité d’Habitation).

The blocks are connected with vertical cylindrical com‑ munication solutions, bringing to the mind links or con‑ nections in a chain or… city walls with towers. The ar‑ chitect intended this impression to make a reference to the specific nature of the European city. Together with “the city gate”, “the city walls” defined the new silhou‑ ette of Skopje (despite a meticulous report on the micro‑ climate, and even proof of resistance to wind in aerody‑ namic testing conducted on model blocks, the concept of “city walls” encountered plenty of criticism).

Tange believed that his concept could be car‑ ried out in full. That, unlike his Japanese experi‑ ence showed, the Yugoslavian circumstances could let one remain in control of urban development pro‑ cesses and the architecture that results from them.

This was to be favoured first by communism, that is joint ownership, and secondly by the impossibility of recreating the cadastre or mortgage books of Sko‑ pje plots and buildings after the earthquake, which meant that the whole area covered by the plan was administered by the city. He must have been quite naïve to believe that a certain synergy should devel‑ op between planned economy and spatial planning, in a way from their definition.

Practice dispersed these hopes, modifications were submitted incessantly, and therefore the con‑ cept kept being improved until there came a time when it differed strongly from the original assump‑ tions (especially in the architectonic layer). Yet many of the buildings could simply not wait. Structures commissioned from other architects began to emerge in the locations envisaged in the plan. With the pass‑ ing of time, the deteriorating economic condition of the country also verified the concept.

And yet, Tange’s planning assumptions – the transport system, zoning, and location of individ‑ ual buildings – were practically upheld, even if in a scope reduced for practical considerations. In turn, none of the architectonic solutions he proposed (with the exception of the new railway station) was intro‑ duced. It would be difficult to elicit the vision of a Jap‑ anese architect from the picture of today’s Skopje.

146

HERITO nr 17–18 (4 / 2 014–1 / 2 015)

Socmodernizm w architekturze

Janko Konstantinov, Główny Urząd Poczty i Telekomunikacji (1974, rozbudowa 1979–1980) Janko Konstantinov, the PTT Telecommunications Centre (1974, expanded in 1979–1980)

Michał Korta

Cold War Modern Architecture

HERITO nr 17–18 (4 / 2 014–1 / 2 015)

147

148

HERITO nr 17–18 (4 / 2 014–1 / 2 015)

Socmodernizm w architekturze

Michał Korta

Cold War Modern Architecture

Dom studencki Goce Dełczew (1969) Goce Delcev student ­dormitory (1969)

Tange wierzył, że jego zamysł uda się w całości przeprowadzić. Że w warunkach jugosłowiańskich, w przeciwieństwie do japońskich doświadczeń, bę‑ dzie można utrzymać kontrolę nad przebiegiem pro‑ cesów urbanistycznych i powstającą w ich ramach architekturą. Miały temu sprzyjać, po pierwsze, ko‑ munizm, czyli własność wspólna, po drugie, wskutek trzęsienia ziemi kataster gruntów i budynków Sko‑ pja był właściwie nie do odtworzenia w terenie, toteż obszary objęte planem w całości znalazły się w gestii miasta. Chyba nieco naiwnie sądził, że między gospo‑ darką planową a planowaniem przestrzennym nie‑ jako z definicji powinna zaistnieć pewna synergia.

Praktyka rozwiała te nadzieje. Nieustannie zgła‑ szano modyfikacje, ciągle udoskonalano zatem kon‑ cepcję, aż w pewnym momencie znacznie różniła się ona od pierwotnych założeń (zwłaszcza w warstwie architektonicznej). Tymczasem z wieloma budynka‑ mi nie można było czekać. Na przewidzianych w pla‑ nie lokalizacjach zaczęły powstawać gmachy zama‑ wiane u innych architektów. Realizację koncepcji

The spirit of brutalism of the 1960s and 1970s can be sensed there instead: an achievement of other archi‑ tects, whose products filled up the tissue conceived

by Tange, and which – being often of high class – to‑ gether, build that aura.

Let us list some of them, together with their ar‑ chitects. Works by Georgi Konstantinovski include the seat of municipal archive (1966), the Goce Delcev student dormitory (1969), the Skopje Hydrometeo‑ rological Service Building (1972), and the Institute of Earthquake Engineering and Engineering Seis‑ mology (1978). Janko Konstantinov designed Nikola Karev Pedagogical High School (1969), medical cen‑ tre (1973), and primarily the PTT Telecommunica‑ tions Centre (1974, expanded in 1979–1980). Let us add that Konstantinov was a graduate of the Facul‑ ty of Architecture in Belgrade and the Royal Danish Academy of Art and Architecture in Copenhagen, who worked with Alvar Aalto and designer Victor Gruen. Structures were built to his design not only in Macedonia and Yugoslavia, but also in Scandinavia,

weryfikowała z czasem także pogarszająca się sytu‑ acja gospodarcza kraju.

A jednak założenia planistyczne Tangego – układ komunikacyjny, strefowanie, lokalizacja obiektów – nawet jeśli okrojone z powodów praktycznych, w za‑ sadzie zrealizowano. Nie powstało natomiast żadne z proponowanych przez niego rozwiązań architekto‑ nicznych (wyjąwszy założenia nowego dworca kole‑ jowego). W obrazie współczesnego Skopja nie da się więc łatwo wyczytać wizji japońskiego architekta.

Daje się za to wyczuć ducha brutalizmu lat sześćdzie‑ siątych i siedemdziesiątych. To zasługa dzieł innych twórców, które wypełniły wykoncypowaną przez Tangego tkankę, same w sobie nierzadko wysokiej klasy, razem tworzące ową aurę.

Wymieńmy kilka wraz z ich twórcami. Dzieła Georgiego Konstantinovskiego: siedziba archiwum miejskiego (1966), dom studencki Goce Dełczew (1969), Instytut Hydrometeorologiczny (1972), Insty‑ tut Inżynierii Sejsmicznej (1978). Projekty Janka Kon‑ stantinova: liceum Nikoli Kareva (1969), centrum me‑ dyczne (1973), a przede wszystkim ikoniczny Głów‑ ny Urząd Poczty i Telekomunikacji (1974, rozbudowa 1979–1980). Dodajmy: Konstantinov był absolwen‑ tem Wydziału Architektury w Belgradzie i Duńskiej Królewskiej Akademii Sztuki i Architektury w Ko‑ penhadze; współpracował z Alvarem Aaltem i dizaj‑ nerem Victorem Gruenem; budował nie tylko w Ma‑ cedonii i Jugosławii, ale także w Skandynawii, Ame‑ ryce i na Bliskim Wschodzie (to jeden z wybitnych i wszechstronnych architektów jugosłowiańskich, ta‑ kich jak Bogdan Bogdanović czy Edo Ravnikar, którzy wciąż czekają na powtórne odkrycie). Centrum hand­ lowe wzdłuż nowej osi (1973), projektu Živka Popo‑ vskiego, Živka Gelevskiego, Lidiji Markovej i Tahomi‑ ra Arsovskiego – wykazujące analogię z architekturą „ściany wschodniej” ulicy Marszałkowskiej w Warsza‑ wie. Uniwersytet Świętych Cyryla i Metodego (1974) – brutalistyczny w wyrazie i metaboliczny w zamy‑ śle funkcjonalnym – projektu Marka Mušiča (jedne‑ go z najwybitniejszych architektów słoweńskich, stu‑ denta Edvarda Ravnikara i współpracownika Lou­isa Kahna). Macedoński Bank Narodowy (1974), projek‑ tu Radomira Laloviča i Olgi Papeš. Macedońska Aka‑ demia Nauk i Sztuki (1976), autorstwa Borisa Čipa‑ na (skądinąd wybitnego konserwatora i historyka

149

Michał Korta

HERITO nr 17–18 (4 / 2 014–1 / 2 015)

America, and in the Middle East (he is one of the em‑ inent and versatile Yugoslavian architects, not un‑ like Bogdan Bogdanović and Edo Ravnikar, who are still waiting to be rediscovered. Designed by Zivko Popovski, Zivko Gelevski, Lidija Markova, and Ti‑ homir Arsovski, the commercial centre along the new axis (1973) proves analogies with the architecture of the “Eastern wall” of Marszałkowska Street in Warsaw. The University of St Cyril and St Methodius (1974) – brutalist in its expression and metabolic in its functional concept – designed by Marko Mušič (one of the most eminent Slovenian architects, a student of Edvard Ravnikar, and a colleague of Louis Kahn).

The Macedonian National Bank (1974), designed by Radomir Lalović and Olga Papeš. The Macedonian Academy of Sciences and Arts (1976) by Boris Čipan (otherwise, an outstanding architecture historian and conservator, who conservation projects include Hagia Sophia in Istanbul and many Ohrid church‑ es). Last but not least, the Museum of Contemporary Art, a gift of the Polish government, built in 1970 to

Radomir Lalović, Olga Papeš, Macedoński Bank Narodowy (1974) Radomir Lalović, Olga Papeš, the Macedonian National Bank (1974)

150

HERITO nr 17–18 (4 / 2 014–1 / 2 015)

Socmodernizm w architekturze

Michał Korta

Cold War Modern Architecture

Marko Mušič, Uniwersytet św.św. Cyryla i Metodego (1974) Marko Mušič, University of St Cyril and St Methodius (1974)

architektury; konserwatora Hagii Sophii w Stambu‑ le i wielu świątyń ochrydzkich). Wreszcie Muzeum Sztuki Współczesnej, dar polskiego rządu, wznie‑ sione w 1970 roku według projektu słynnych Tygry‑ sów: Wacława Kłyszewskiego, Jerzego Mokrzyńskie‑ go i Eugeniusza Wierzbickiego, autorów ikonicznych budowli takich jak siedziba KC PZPR w Warszawie czy katowicki dworzec kolejowy, nieistniejący już „Bru‑ tal”. (Przy okazji wspomnieć trzeba także słynne „pa‑ rasole” Oskara Hansena, zgłoszone w ramach konkur‑ su ideowego na to muzeum w 1966 roku, czyli pawilo‑ ny, których dachy składały się jak parasole).

Wystawa stała w skopijskim Muzeum Sztuki Współczesnej, eksponująca prace darowane miastu po trzęsieniu ziemi przez artystów z całego świata, nierzadko wielkie nazwiska, nosi dziś tytuł Solidarność – niedokończony projekt. To samo rzec by można o mieście i jego architekturze.

Odbudowane Skopje budziło dumę mieszkańców.

Bez przesady można powiedzieć, że cały naród pod‑ nosił z gruzów swoją stolicę. Jak podkreśla Piotr Ma‑ jewski, wysiłek ten postrzegano jako kolejny etap na‑ rodowego i społecznego wyzwolenia, a także dowód dobrobytu i pokaz siły titowskiego samorządnego socjalizmu. Podziwiano tę nowoczesną, moderni‑ styczną i kosmopolityczną stolicę; wielu uznawało ją za najpiękniejsze miasto Jugosławii. Co najważniej‑ sze, mieszkańcy mocno zżyli się z miastem. Odbudo‑ wa stała się ważną częścią ich biografii.

151

Michał Korta

HERITO nr 17–18 (4 / 2 014–1 / 2 015)

152

HERITO nr 17–18 (4 / 2 014–1 / 2 015)

Socmodernizm w architekturze

Michał Korta

Michał Korta

Cold War Modern Architecture

Wacław Kłyszewski, Jerzy Mokrzyński, Eugeniusz Wierzbicki („Tygrysy”), Muzeum Sztuki Współczesnej (1970) Wacław Kłyszewski, Jerzy Mokrzyński, Eugeniusz Wierzbicki (the Tigers), the Museum of Contemporary Art (1970)

Georgi Konstantinovski, siedziba archiwum miejskiego(1966) Georgi Konstantinovski, the seat of municipal archive (1966)

Nikt nie mógł przypuszczać, że niespełna trzy de‑ kady później nastąpi kolejny wstrząs, z którego wy‑ łoni się inna Macedonia – niepodległa, mimo brze‑ mienia nazwy Była Jugosłowiańska Republika Ma‑ cedonii. I znów wszystko się zmieni.

Modernistyczne Skopje – odważne, otwarte, światowe – dziś zapada się samo w siebie. Dlaczego?

Nie jest wytłumaczeniem to, że architektury z lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, zwłaszcza bru‑ talistycznej, wciąż nie ceni się należycie, przez co na‑ rażona jest na dewastację. Wydaje się bowiem, że nie takiego miasta chcą dzisiaj Macedończycy. W Skopju trwa karnawał. Buduje się na potęgę.

the design of the famous “Tigers”: Wacław Kłysze‑ wski, Jerzy Mokrzyński, and Eugeniusz Wierzbicki, authors of iconic structures, notably the headquar‑ ters of the Central Committee of the Polish United Workers’ Party (KC PZPR) in Warsaw, and the no lon‑ ger extant railway station in Katowice, called “Bru‑ tal”. (One should also mention here Oskar Hansen’s famous “umbrellas”, a concept submitted to the com‑ petition for museum design in 1966, that is, pavilions whose roofs folded similar to an umbrella.

The permanent exhibition at the Skopje Museum of Contemporary Art presenting works donated to the city after the earthquake by artists from all over the world, many of them famous, is today entitled Solidarity – the Unfinished Project. The same could be said about the city and its architecture.

Rebuilt, Skopje inspired the pride of its residents.

Without much exaggeration, it can be said that the en‑ tire nation lifted its capital from the rubble. As Piotr Majewski emphasises, the effort was perceived as an‑ other stage of national and social liberation, as well as a proof of well‑being and a demonstration of the power of Tito’s self‑governing socialism. The modern, mod‑ ernistic, and cosmopolitan capital was admired, and often considered the most beautiful city of Yugosla‑ via. Most importantly, its residents strongly identi‑ fied themselves with the city. Reconstruction became an important part of their biography.

Nobody could expect that less than three dec‑ ades later, another tremor would come, and a differ‑ ent Macedonia would emerge from it: independent, and that despite the burden of the name: the Former Yugoslavian Republic of Macedonia. That everything would change again.

Modernist Skopje: daring, open, cosmopolitan – is imploding today. Why? The justification does not lie in the fact that the architecture of the 1960s and 1970s, especially brutalist, is not sufficiently valued yet, which results in a jeopardy of devastation. For it seems that this is not a city that the Macedonians would like today. In Skopje the carnival continues.

Construction is going at full blast.

The heart of the city beats where it began to beat when the city was returned to life. Only that at the time it was called Marshal Tito Square, and today it is Macedonia Square, with a giant monument to

HERITO nr 17–18 (4 / 2 014–1 / 2 015)

Serce miasta bije w tym samym miejscu, w któ‑ rym zaczęło bić, gdy miastu przywrócono życie. Tyle że wtedy miejsce to nazywało się placem Marszałka Tity, a dziś jest placem Macedonii z gigantycznym pomnikiem Aleksandra Wielkiego (Macedońskie‑ go!). Dzisiejsze Skopje chce stać się wielką stolicą ma‑ łego narodu*. Narodu, który * W ramach ogrom‑ usiłuje odzyskać dla siebie nego przedsięwzięcia dwa tysiące lat historii. Przy „Skopje 2014”, o któ‑ takim wysiłku trzy dekady rym w 15. numerze „Herito” pisał Piotr modernizmu – zużytego już Majewski. i zmurszałego – mogą wyda‑ wać się niewarte zachodu. Na domiar złego do tam‑ tego Skopja przylgnęła etykietka jednego z betono‑ wych koszmarów komunizmu. Niesłusznie. Najwyż‑ szy czas to zmienić. Łukasz Galusek – architekt i wydawca. Zajmuje się kulturą i sztuką Europy Środkowej, zwłaszcza związkami pomiędzy przestrzenią, pamięcią i tożsamością. Współautor publikacji Jože Plečnik – architekt i wizjoner (Kraków 2006) oraz Rumunia. Przestrzeń, sztuka, kultura (Olszanica 2008), Pogranicze.

O odradzaniu się kultury (Wrocław 2012). Współkurator wy‑ stawy Kartograf złowrogiej historii. Tara (von Neudorf) w Ga‑ lerii MCK (2013). Pracuje w Międzynarodowym Centrum Kul‑ tury w Krakowie.

Literatura

Branko Ćirlić, Przewodnik po Jugosławii, Warszawa 1980.

Findings. Macedonian Pavilion: 14th International Architecture Exhibition – La Biennale di Venezia 2014 (broszura towarzysząca narodowej ekspozycji w Pawilonie Macedońskim w ramach Biennale Architektury w Wenecji w 2014 roku), Skopje 2014.

Piotr Majewski, (Re)konstrukcje narodu. Odwieczna Macedonia powstaje w XXI wieku, Gdańsk 2013.

Radovan Miščević, Fenomen grada, Zagreb 2009.

Kinga Nettmann‑Multanowska et al., Tigrite. MSU / The Warsaw Tigers: The Museum of Contemporary Art (katalog towarzy‑ szący wystawie ZAIKS‑u Tygrysy. W zespole siła w Muzeum Sztuki Współczesnej w Skopju), Skopje 2014.

Jasna Stefanovska, Janez Koželj, Urban Planning and Transitional Development Issues. The Case of Skopje, Macedonia, „Urbani izziv” 2012, nr 1 (23), s. 91–100.

Kenzō Tange, Skopje urban plan, „The Japan Architect” 1967, nr 130, s. 30–69.

United Nations Development Programme, Skopje Resurgent: TheStory of a United Nations Special Fund Town Planning Project, oprac. Derek Senior, New York 1970. Źródła internetowe http://etnograficzna.pl / polacy‑odbudowuja‑skopje/ (dostęp: 4 I 2015). http://stanislawjankowskiagaton.pl/ (dostęp: 4 I 2015) – wspomnie‑ nie Bogdana Wyporka o Stanisławie Jankowskim i odbudowie Skopja.

Alexander the Great (Macedonian!). Today’s Skop‑ je wants to become a great capital of a small nation.* A nation that wants to regain 2,000 years of history for itself. Against such an ef‑ fort, three decades of mod‑ * As part of a huge proj‑ ect under the name of ernism – already weath‑ Skopje 2014, described ered and stale – may seem in Herito no. 15 by Piotr Majewski. unworthy of trouble. Worse, Skopje earned the label of one of the concrete night‑ mares of communism. Undeservedly. The highest time to change it has come.

Translated from the Polish by Piotr Krasnowolski Łukasz Galusek – is an architect and publisher. His areas of interest are the culture and art of Central Europe, in particu‑ lar the relationship between space, memory and identity. He is the co‑author of the book, Jože Plečnik – architect and visionary (ICC, 2006), Rumunia. Przestrzeń, sztuka, kultura (Romania: Space, art, culture. BOSZ, 2008), and Pogranicze. O odradzaniu się kultury (The Borderland: Or the revival of culture. KEW, 2012). He was the co‑curator of the exhibition Tara (von Neudorf). Cartographer of sinister history held in the ICC Gallery (2013). He works at the International Cultural Centre in Krakow.

Literature

Branko Ćirlić, Przewodnik po Jugosławii, Warszawa 1980.

Findings: Macedonian Pavilion: 14th International Architecture Exhibition – La Biennale di Venezia 2014 (a brochure accompanying the national exhibition in the Macedonian Pavilion during the Venice Biennial of 2014), Skopje 2014.

Piotr Majewski, (Re)konstrukcje narodu. Odwieczna Macedonia powstaje w XXI wieku, Gdańsk 2013.

Radovan Miščević, Fenomen grada, Zagreb 2009.

Kinga Nettmann‑Multanowska et al, Tigrite. MSU / The Warsaw Tigers: The Museum of Contemporary Art (catalogue accompany‑ ing ZAIKS exhibition Tygrysy. W zespole siła at the Museum of Contemporary Art in Skopje), Skopje 2014.

Jasna Stefanovska, Janez Koželj, Urban planning and transitional development issues: The case of Skopje, Macedonia, “Urbani izziv”, 2012, no. 1 (23), pp. 91-100.

Kenzō Tange, Skopje urban plan, “The Japan Architect”, 1967, no. 130, pp. 30–69.

United Nations Development Programme, Skopje resurgent: The story of a United Nations special fund town planning project, ed. by Derek Senior, New York 1970.

Online sources: http://etnograficzna.pl / polacy‑odbudowuja‑skopje/ (accessed on 4 January 2015). http://stanislawjankowskiagaton.pl/ (accessed on 4 January 2015) – Bogdan Wyporek recollects Stanisław Jankowski and reconstruc‑ tion of Skopje.

153