ΘΕΙΩΡΥΧΕΙΑ ΜΗΛΟΥ Ανάγνωση του βιομηχανικού τοπίου ως σκηνικού καλλιτεχνικής έκφρασης
ΝΟΥΣΗ Κορίνα ΣΑΑΝΤΕ Πωλίνα Επιβλέπων καθηγητής: Ζαχαριάδης Ιωάννης Σύμβουλος: Βασιλάτος Παναγιώτης
Σεπτέμβριος 2020
-abstract The Sulfur Mines of Milos are one of the most unique landmarks of Greece. The remains of the previous industrial use along with the uniquely beautiful natural landscape cannot leave the visitor unmoved. The historical and on-site analysis we conducted revealed to us hidden aspects about the history of the mines, otherwise forgotten by most. Upon first sight, we realized the need for a unifying gesture that would bring together the individual elements of the Sulfur Mines into a complete architectural proposal. The
primary idea of the design consists of two elements: _a predetermined area of intervention _a Z-shaped “thread� that indicates the visitors’ path
Our proposal aims to highlight the history of the Sulfur Mines as well as to revive them. The 3 main subjects of it are firstly, an alternative theatrical space whose design is based on both the existing building remains and the topographic features of the area. Secondly, a semi-outdoor structure capable to host the members of any future event taking place in the theater. Lastly, a museum to demonstrate the industrial history of the mines and all the objects found in the area. Our main goal is to bring a new use in the Old Sulfur mines without ruining the nostalgic ambiance that surrounds them. We would like to believe that our subtle design achieves to showcase the existing industrial installation in the best way possible.
6
-περίληψη Τα Θειωρυχεία της Μήλου είναι ένα από τα πιο μοναδικά τοπόσημα που διαθέτει η χώρα μας. Τα κατάλοιπα της βιομηχανικής εγκατάστασης συνομιλούν με το μοναδικού κάλους φυσικό τοπίο σε μια διαλεκτική που δεν μπορεί παρά να συγκινήσει τον θεατή. Η ιστορική και επί τόπου ανάλυση που διεξήγαμε μας αποκάλυψε σκονισμένες πτυχές του τόπου κατά τ’ άλλα ξεχασμένες στη λήθη που τον τυλίγει. Σε πρώτη ανάγνωση συνειδητοποιήσαμε την ανάγκη για μια ενοποιητική κίνηση που θα συγκεντρώσει τα μεμονωμένα στοιχεία των Θειωρυχείων σε μια ολοκληρωμένη αρχιτεκτονική πρόταση. Ορίσαμε μια ενδεικτική ζώνη παρέμβασης στις νοητές περασιές των κτηρίων του εργοστασίου και μια οριζόντια συρραφή σε σχήμα Ζ που τη διαπερνά. Η αφετηρία της συρραφής προέρχεται από την χάραξη ενός μονοπατιού εξόρυξης στο βόρειο πρανές της φυσικής χαράδρας του βουνού. Στόχο της διπλωματικής μας αποτέλεσε η ανάδειξη της ιστορίας των Θειωρυχείων και η αναβίωση τους στα πλαίσια μιας τοπιακής αρχιτεκτονικής επέμβασης. Έτσι, η πρόταση μας αποτελείται από 3 ενότητες. Πρώτον, έναν εναλλακτικό θεατρικό χώρο του οποίου ο σχεδιασμός αφορμάται τόσο από τα υφιστάμενα κτηριακά κατάλοιπα όσο και από τα τοπογραφικά χαρακτηριστικά της περιοχής. Δεύτερον, μια ημιυπαίθρια δομή εγκατάστασης για τους συντελεστές των δρώμενων και τέλος μια οργανωμένη περιοχή ανάδειξης της βιομηχανικής και μη ιστορίας των ορυχείων. Τα 3 αυτά δομικά σκέλη της πρότασης μας ταυτίζονται με τα σχεδιαστικά στοιχεία της συρραφής και της ζώνης αναφοράς της κεντρικής μας ιδέας.
7
8
-περιεχόμεναabstract περίληψη περιεχόμενα εισαγωγή ανάλυση ιστορικά στοιχεία Μήλου γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά ορυκτός πλούτος οικισμοί οδικό δίκτυο Θειωρυχεία κατοίκηση επίσκεψη υφές αποτύπωση πρόταση Εγκατάσταση Θεατρικός και Μουσειακός χώρος φωτογραφίες προπλασμάτων επίλογος βιβλιογραφία συλλογή σχεδίων
6 7 9 10 12-53 19 20 22 24 26 28 30 34 42 44 54-91 62 80 94-113 115 117 120-159
9
-εισαγωγή Αφορμή για την διπλωματική μας εργασίας αποτέλεσαν δύο επισκέψεις στα Θειωρυχεία της Μήλου, σημαντικό πόλο έλξης για τους επισκέπτες του νησιού. Ο σημαντικός βαθμός εγκατάλειψης του τόπου γίνεται αντιληπτός στο θεατή, ήδη από τη διαδρομή προς αυτόν. Οι έντονες βροχοπτώσεις συμβάλλουν στην επιδείνωση του στενού χωματόδρομου, που παράλληλα με τις πλαγιές του βουνού καταλήγει στο επίπεδο της θάλασσας, καθιστώντας τον εξαιρετικά επικίνδυνο για τα συμβατικά Ι.Χ. Οι περισσότεροι επισκέπτες, ανάμεσα τους και εμείς, προσέρχονται πεζοί σε αυτό το μοναδικό βιομηχανικό τοπίο. Κύριος στόχος τους είναι η πρόσβαση στην παραλία Θειάφες μπροστά από τις βιομηχανικές εγκαταστάσεις των εργοστασίων παραγωγής θείου. Το θέαμα φτάνοντας στην τελευταία στροφή του δρόμου είναι αδύνατον να αφήσει αδιάφορο έναν αρχιτέκτονα. Το μοναδικό αυτό τοπίο συγκροτείται από διαφορετικές υφές και χρώματα, σε απόλυτη συμφωνία μεταξύ τους. Η αγριάδα του βουνού και τα κατάλοιπα της πρώην εγκατάστασης, πλέον μέρος του πρώτου, συνομιλούν με το μπλε της θάλασσας και τους λευκούς λόφους μπετονίτη στη βάση της χαράδρας. Η περιοχή του Παλιορέματος είναι αδιαμφησβήτητα ένα τοπίο μοναδικού κάλλους που χρήζει άμεσης συντήρησης από τις τοπικές αρχές. Το κτηριακό απόθεμα των παλιών ορυχείων θείου καταρρέει χρόνο με το χρόνο όλο και περισσότερο, συμβάλλοντας στην αυξημένη επικινδυνότητα της περιοχής. Τα περισσότερα ξύλινα και μεταλλικά αντικείμενα είναι αποσαθρωμένα και διάσπαρτα στο σύνολο της έκτασης. Μετά από συζήτηση καταλήξαμε στο συμπέρασμα πως είναι σημαντική η διατήρηση της βιομηχανικής κληρονομιάς σε συνδυασμό με την ανάδειξη της ιστορίας των θειωρυχείων της Μήλου. Αυτή ήταν και η αφετηρία της διπλωματικής μας.
10
ΠΑΛΙΟΡΕΜΑ
11
-ανάλυση-
Τον Οκτώβρη του 2019 επισκεφτήκαμε ξανά τη Μήλο με σκοπό να συλλέξουμε υλικό σε ψηφιακή και αναλογική μορφή (φωτογραφίες, σκίτσα, εφημερίδες, υλικά αντικείμενα) που θα μας βοηθούσαν στην διεξαγωγή της αρχικής μας έρευνας. Επισκεφτήκαμε τη βιβλιοθήκη του συνεδριακού κέντρου της Μήλου στην περιοχή του Αδάμαντα. Εκεί ο κύριος Μανούσος Καντσός έχει συγκεντρώσει υλικό τόσο από τοπικές εφημερίδες της εποχής, όσο και από αρχεία που σύλλεξε από τα ίδια τα Θειωρυχεία. Ακόμα, σε προσωπικές συζητήσεις που είχαμε με τον ίδιο, μας μίλησε για την ζωή των εργατών στα θειωρυχεία Μήλου, καθώς ο πατέρας του εργαζόταν σε αυτά. Συμπληρωματικά, επισκεφτήκαμε το Μεταλλευτικό μουσείο Μήλου, στο οποίο βρίσκονται σήμερα αρκετά από τα μηχανήματα και τα αντικείμενα του εργοστασίου. Εκεί έχουν υποστεί εργασίες συντήρησης που σταματούν την διαδικασία διάβρωσης διατηρώντας τα αναλλοίωτα στο χρόνο. Από το μουσείο προμηθευτήκαμε και τη βασική πηγή πληροφοριών για την ιστορία των θειωρυχείων, το βιβλίο του Γρηγόρη Μπελιβανάκη με τίτλο «Τα θειωρυχεία της Μήλου». Τέλος, συναντηθήκαμε με τον Γιώργο Πετράκη, τον προϊστάμενο αποκατάστασης τοπίου στην μεταλλευτική εταιρεία Imerys, ο οποίος μας μίλησε για τις εργασίες αποκατάστασης και μετατροπής ενός ορυχείου περλίτη σε βιολογικό αμπελώνα στον Τράχηλα της Μήλου.
14
15
-ιστορικά στοιχεία Μήλου Σε αρκετά νησιά των Κυκλάδων καταγράφεται κάποια μεταλλευτική δραστηριότητα, αλλά στη Μήλο τα οικιστικά-πολεοδομικά, κοινωνικά και οικονομικά αποτελέσματα αυτής είναι ίσως τα περισσότερο εμφανή. Κάποια μάλιστα από τα μεταλλεύματα της, όπως ο οψιδιανός, φαίνεται να αποτελούσαν τη βασική πρώτη ύλη για κατασκευή εργαλείων και όπλων από την ύστερη παλαιολιθική κιόλας εποχή, περίπου την 11η χιλιετία π.Χ. Το νησί φαίνεται να κατοικήθηκε νωρίτερα από πολλά Κυκλαδονήσια, ήδη από την 7η χιλιετία π.Χ., και γνώρισε οικονομική άνθηση λόγω της εξαγωγής και εμπορίας του οψιδιανού στην Κρήτη, σε άλλα νησιά των Κυκλάδων, την Ηπειρωτική Ελλάδα και τη Μ. Ασία. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι σε προ-κεραμικό οικισμό της Κνωσσού, στο τέλος της 7ης χιλιετίας π.Χ. διαπιστώθηκε λιθοτεχνία με οψιδιανό της Μήλου. Αργότερα, από τα παλαιοανακτορικά χρόνια μέχρι και τη 2η χιλιετία π.Χ. η πόλη της Φυλακωπής φαίνεται να κάνει συστηματική εμπορική εκμετάλλευση οψιδιανού με το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού να ασχολείται με την εξόρυξη, την επεξεργασία και την εμπορεία του. Το 1000 π.Χ. δωρικά φύλα μετοίκησαν στη Μήλο ιδρύοντας νέες πόλεις στο νησί. Στο σημερινό Κλήμα είναι γνωστό πως υπήρχε μια πόλη εκείνης της περιόδου. Οι Μηλιοί ήταν από τους λίγους νησιώτες που αντιστάθηκαν στους Πέρσες και μάλιστα πήραν μέρος και στην περίφημη ναυμαχία της Σαλαμίνας που απέδειξε την ελληνική υπεροχή στην θάλασσα αλλά και στην μάχη των Πλαταιών που σφράγισε την νίκη των Ελλήνων.
16
Ν. ΜΗΛΟΣ
Λίγο αργότερα, ωστόσο, το 416 π.Χ. μετά την ουδέτερη στάση της Μήλου στους Πελοποννησιακούς πολέμους, οι Αθηναίοι την καταλαμβάνουν και εξαλείφουν τον πληθυσμό της. Ο Θουκυδίδης καταγράφει τους διαλόγους ανάμεσα στους Μηλιούς και του Αθηναίους τονίζοντας τη διαφορά ανάμεσα στην αγάπη για ελευθερία των μεν σε αντίθεση με την βίαιη επιβολή των επιθυμιών που εφαρμόζουν οι δε. Παρά την καταστροφή, και λόγω της ελεύθερης μετακίνησης στη θάλασσα χάρη στο στόλο των Πτολεμαίων, η οικονομία του νησιού ανακάμπτει, μαζί με αυτήν και οι τέχνες. Χαρακτηριστικά παραδείγματα γλυπτικής της ελληνιστικής περιόδου είναι το άγαλμα της Αφροδίτης της Μήλου και εκείνο του Ποσειδώνα, ύψους 2.5 μέτρων, που σήμερα βρίσκονται στο Μουσείο του Λούβρου και το Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας αντίστοιχα. Η οικονομική και πολιτιστική άνθηση συνεχίζεται και κατά τη Ρωμαϊκή εποχή από την οποία σώζεται το αρχαίο θέατρο της Μήλου μεταξύ της Τρυπητής και του Κλήματος. Την ίδια εποχή, η πρωτοχριστιανική κοινότητα χτίζει τις κατακόμβες που εξυπηρετούν τις θρησκευτικές ανάγκες τους.
εικ_2
18
εικ_1
Μετά τους Ρωμαίους η Μήλος ακολουθεί την κοινή μοίρα όλων των Κυκλάδων και ανήκει διαδοχικά στους Βυζαντινούς, στο Δουκάτο της Νάξου και τέλος στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, η Μήλος με τους ηφαιστειογενείς σχηματισμούς της γίνεται το αραξοβόλι και το ορμητήριο πειρατών και από εκείνη την εποχή μας έχουν μείνει τα τοπωνύμια Σαρακίνικο και Κλέφτικο. Οι Μηλιοί παίρνουν ενεργό μέρος στην Ελληνική επανάσταση δίνοντας χρήματα και πληρώματα στον επαναστατικό στόλο. Στις 11 Απριλίου του 1821 η πρώτη ναυτική επιτυχία των επαναστατικών δυνάμεων της Ελλάδας πραγματοποιείται στο στενό ανάμεσα στη Μήλο και την Κίμωλο. Από το 1830 η Μήλος ακολουθεί την ιστορική διαδρομή του φτωχού νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Τα πράγματα αλλάζουν για το νησί από το μεσοπόλεμο, που αρχίζει η έντονη εκμετάλλευση του ορυκτού του πλούτου, οι οποία συνεχίζεται μέχρι και σήμερα.
εικ_3 Άποψη του λιμανιού της Μήλου από Γάλλους περιηγητές.
19
-γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά Η Μήλος βρίσκεται στο νοτιοδυτικό άκρο των Κυκλάδων και ανήκει στο ηφαιστειακό τόξο του Νοτίου Αιγαίου, το οποίο περιλαμβάνει επίσης την περιοχή της Κρομμυωνίας στη Δυτική Αττική (Κόρινθος), καθώς και τις νήσους Αίγινα, Μέθανα, Σαντορίνη, Νίσυρο, Αντίπαρο και Κω. Η αιτία δημιουργίας του είναι η σύγκλιση της Αφρικανικής και της Ευρασιατικής τεκτονικής πλάκας, κατά την οποία η πρώτη βυθίζεται κάτω από τη δεύτερη, διαμορφώνοντας έτσι το νησιωτικό τόξο της Ελλάδας. Στη συνέχεια, υλικό της υποβυθιζόμενης Αφρικανικής πλάκας ανατήκεται και κατά την άνοδό του διαπερνά την Ευρασιατική, σχηματίζοντας τα ενεργά και μη ηφαίστεια του τόξου. Η Μήλος έγινε χέρσος περίπου πριν από 480.000 χρόνια, μετά την ολοκλήρωση της ηφαιστειακής δραστηριότητας που ξεκίνησε περίπου πριν 3,5 έως 2,7 εκατομμύρια χρόνια. Όσον αφορά στους ηφαιστειακούς σχηματισμούς, στη Μήλο υπάρχουν δύο ηφαίστεια: του Τράχηλα και της Φυριπλάκας. Θεωρούνται ενεργά, λόγω της αυξημένης ηφαιστειακής δραστηριότητας του τόξου του Αιγαίου, ωστόσο η τελευταία έκρηξη που προήλθε από το ηφαίστειο της Φυριπλάκας υπολογίζεται πριν 90.000 χρόνια και από το ηφαίστειο του Τράχηλα πριν 370.000 χρόνια. Το πρώτο βρίσκεται στο κεντρικό νότιο τμήμα του νησιού. Σώζεται μεγάλο μέρος του κρατήρα του, ο ΗΦΑΙΣΤΕΙΑΚΑ ΚΕΝΤΡΑ ΚΡΑΤΗΡΕΣ ΗΦΑΙΣΤΕΙΩΝ ΥΔΡΟΘΕΡΜΙΚΟΙ ΚΡΑΤΗΡΕΣ
ΗΦ.ΤΡΑΧΗΛΑ
ΗΦ.ΦΥΡΙΠΛΑΚΑΣ
0
20
1
2
5ΧΛΜ
Ν.ΑΙΓΙΝΑ ΜΕΘΑΝΑ
Ν.ΑΝΤΙΠΑΡΟΣ Ν.ΚΩΣ Ν.ΝΙΣΥΡΟΣ
Ν.ΜΗΛΟΣ Ν.ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ
ΟΡΙΑ ΜΕΤΑΞΥ ΠΛΑΚΩΝ ΚΥΡΙΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΔΙΑΡΡΗΞΕΩΝ ΔΙΑΣΤΑΣΕΩΣ ΑΣΒΕΣΤΟΑΛΚΑΛΙΚΗ ΗΦΑΙΣΤΕΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΕΝΕΡΓΟΥ ΤΟΞΟΥ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΣΧΕΤΙΚΗΣ ΚΙΝΗΣΕΩΣ ΤΩΝ ΠΛΑΚΩΝ ΑΦΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΑΙΓΑΙΟΥ ΡΗΓΜΑΤΑ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΥ
οποίος έχει διάμετρο 1.700 μ. και ύψος 200 μ. Το ηφαίστειο του Τράχηλα βρίσκεται στο βόρειο τμήμα του νησιού και από τον κρατήρα του σώζεται το νότιο τμήμα. Το έντονο ανάγλυφο του δυτικού τμήματος του νησιού οφείλεται στην ύπαρξη πολυάριθμων ηφαιστειακών δόμων. Συναντάμε, επίσης, φρεατικούς ή γεωθερμικούς κρατήρες. Αυτοί σχηματίζονται από εκρηκτικά φαινόμενα στα οποία δεν παρατηρείται έξοδος νέου μαγματικού υλικού. Στη Μήλο συναντώνται τέτοιοι κρατήρες βορειοδυτικά της πεδιάδας της Ζεφυρίας και σμήνος αυτών ανατολικά της. 21
-ορυκτός πλούτος Η Μήλος διαθέτει μεγάλο ορυκτό πλούτο. Ήδη από τη Νεολιθική εποχή, (8000 – 2800 π.Χ.) αρχίζει να αναπτύσσεται η μεταλλευτική της δραστηριότητα με την εξόρυξη και εμπορία του οψιδιανού, ο οποίος χρησιμοποιείται για την κατασκευή εργαλείων και όπλων. Κατά τους επόμενους αιώνες, η Μήλος ανέπτυξε σε σημαντικό βαθμό την εξόρυξη και εμπορία ποικιλίας ορυκτών για διάφορες χρήσεις, όπως θείου, καολίνη, κίσσηρης, αλουνίτη, τραχείτη, πωρολίθων, κ.λπ. Η δραστηριότητα αυτή συνεχίσθηκε και άνθισε τόσο κατά τους χρόνους της Ρωμαϊκής κυριαρχίας, όσο και της Βυζαντινής περιόδου, ενώ κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας ατόνησε και περιορίσθηκε στην εξαγωγή ορισμένων ορυκτών και αλατιού που παραγόταν στις αλυκές που βρίσκονταν κοντά στο λιμάνι. Από το 1860, το νεοσύστατο Ελληνικό Κράτος, στην προσπάθεια αξιοποίησης του ορυκτού πλούτου της χώρας, δημοσίευσε στις 24.8.1862 τον πρώτο Νόμο ΄περί μεταλλείων, ορυχείων και λατομείων΄. Μέσα στο ίδιο έτος πραγματοποιείται η πρώτη παραχώρηση μεταλλείου στην Ελλάδα προς εκμετάλλευση θείου στη Μήλο, οπότε ουσιαστικά αρχίζει η νεότερη μεταλλευτική ιστορία της Μήλου με τη σύσταση και εγκατάσταση πολλών εταιριών εξόρυξης και εμπορίας βιομηχανικών κυρίως ορυκτών (θείου, καολίνη, βαρυτίνης, μπετονίτη, περλίτη, ποζολάνης, πυριτικών, κ.λπ.), αλλά και μεταλλευμάτων μαγγανίου και μόλυβδου. Η Μήλος είναι σήμερα το μεγαλύτερο κέντρο παραγωγής και επεξεργασίας μπετονίτη και περλίτη στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
22
ΜΠΕΤΟΝΙΤΗΣ ΜΑΓΓΑΝΙΟ ΠΕΡΛΙΤΗΣ ΠΟΖΟΛΑΝΗ ΚΑΟΛΙΝΗΣ ΜΥΛΟΠΕΤΡΕΣ ΘΕΙΟ ΒΑΡΥΤΗΣ ΠΥΡΙΤΙΚΟ ΟΨΙΔΙΑΝΟΣ ΖΕΟΛΙΘΟΙ
0
1
2
5ΧΛΜ
-οικισμοί Η μορφολογία της Μήλου οφείλεται στην ηφαιστειογενή φύση της. Στο ανατολικό και κεντρικό τμήμα της αυτή είναι ομαλή, ενώ στην περιοχή αυτή συναντάται μικρή πεδινή έκταση γύρω από τη Ζεφυρία. Αντίθετα, το δυτικό τμήμα του νησιού παρουσιάζει έντονο τοπογραφικό ανάγλυφο με υψηλότερη κορυφή στα 752 μ., τον Προφήτη Ηλία. Στις δύσβατες αυτές περιοχές συναντώνται ορισμένοι μικροί οικισμοί του νησιού, ωστόσο το βόρειο τμήμα παρουσιάζει τη μεγαλύτερη οικιστική ανάπτυξη. Εκεί βρίσκεται το λιμάνι και τουριστικό κέντρο, ο Αδάμαντας, καθώς και η Πλάκα, η οποία αποτελεί τη χώρα του νησιού. Οι δύο αυτοί οικισμοί, μαζί με τον Τριοβάσαλο, την Τρυπητή και άλλους μικρότερους, σχηματίζουν σταδιακά μια μεγάλη οικιστική ενότητα. Στο βορειοανατολικό άκρο βρίσκεται ακόμη ένας μεγάλος οικισμός, τα Πολλώνια, τα οποία αναπτύσσονται τουριστικά και αποτελούν αφετηρία για επισκέψεις στη γειτονική Κίμωλο.
<50 ΚΑΤΟΙΚΟΙ 50-250 ΚΑΤΟΙΚΟΙ 250-500 ΚΑΤΟΙΚΟΙ 500-750 ΚΑΤΟΙΚΟΙ >= 750 ΚΑΤΟΙΚΟΙ
24
0
1
2
5ΧΛΜ
-οδικό δίκτυο Το οδικό δίκτυο της Μήλου είναι περιορισμένο και μεγάλο μέρος του δεν είναι ασφαλτοστρωμένο. Το κύριο δίκτυο αποτελείται από τους κεντρικούς δρόμους που ενώνουν τους μεγάλους οικισμούς μεταξύ τους στο κεντρικό και βόρειο τμήμα του νησιού και ένα επιπλέον τμήμα που διατρέχει το δυτικό μέρος. Μεταξύ αυτών, κυρίως στο βόρειο τμήμα του νησιού αναπτύσσεται το δευτερεύον δίκτυο με μικρότερους δρόμους, το οποίο εξυπηρετεί τις οικιστικές περιοχές. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, μεγάλο μέρος του οδικού δικτύου αποτελείται από χωματόδρομους καθιστώντας τις περισσότερες περιοχές του νησιού δύσβατες, μια εκ των οποίων και το Παλιόρεμα. Η πρόσβαση στο Παλιόρεμα γίνεται είτε με ιδιωτικό όχημα, είτε μέσω της θάλασσας. Εξ αιτίας της κακής ποιότητας του οδικού δικτύου και της τοποθεσίας του Παλιορέματος στην ανατολική ακτή του νησιού, η πρόσβαση σε αυτό δεν είναι εύκολη. Συγκεκριμένα, το τμήμα του δρόμου από τη Ζεφυρία ως τα Θειωρυχεία είναι χωματόδρομος σε κακή κατάσταση. Έτσι, για να διανύσει κανείς την απόσταση των 6,3 χλμ. χρειάζεται 25 λεπτά. Αντίστοιχα, ο χρόνος που απαιτείται από τον Αδάμαντα είναι 35 λεπτά και από την Πλάκα ή από τα Πολλώνια είναι 45 λεπτά.
ΚΥΡΙΟ ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΝ
26
0
1
2
5ΧΛΜ
-ΘειωρυχείαΠαραχώρηση πρώτης άδειας εκμετάλλευσης 10 ιδιωτικών περιοχών στη Μήλο, πλούσιων σε θείο, στο Β. Μελά.
1862
Η παραγωγή σταματά προσωρινά λόγω ανακάλυψης πιο κερδοφόρων μεθόδων εξαγωγής στην Αμερική (μέθοδος Frash).
1905 1928
Ίδρυση της Α.Ε. Θειωρυχεία Μήλου, παραχώρηση δικαιωμάτων εκμετάλλευσης για 50 έτη.
1940
Ολοκληρώνονται οι κτηριακές εγκαταστάσεις, πλέον οι περίπου 300 εργάτες μεταφέρονται σε κοιτώνες. Μετά τον πόλεμο οι οικονομικές και υλικές συνθήκες είναι δυσμενείς.
1945
1946
1947
5 Μαρτίου: Προσωρινή παύση λειτουργίας Θειωρυχείων. 16 Μαρτίου: Δοκιμαστική επαναλειτουργία για 2 μήνες.
Τα Θειωρυχεία Μήλου κλείνουν. 1953
1954
1956
1958
Ξεκινά εκ νέου η παραγωγή θείου με νέο σύστημα παραγωγής. Έκρηξη λέβητος στο εργοστάσιο με θύμα έναν εργάτη. Η εταιρία αδυνατεί να ανταπεξέλθει στις οικονομικές της υποχρεώσεις προς τους εργαζομένους της.
Προσωρινή παύση εργασιών.
Η Α.Ε. Θειωρυχεία κηρύσσει πτώχευση και κλείνει οριστικά.
1981
Ο μοναδικός εργαζόμενος στο Παλιόρεμα, ο φύλακας, συνταξιοδοτείται και ξεκινά η αδιάκοπη λεηλασία των εγκαταστάσεων.
1994
Συντάσσεται ανεπιτυχής πρόταση για τη δημιουργία βιομηχανικού μουσείου στις εγκαταστάσεις, με κονδύλια της Βιομηχανικής Αρχαιολογίας.
2001
Η ιδιοκτησία γης, κτισμάτων και υφιστάμενου υλικού μεταβιβάζεται στον Γ. Ξυδούς.
2003
ΣΗΜΕΡΑ
Η Εφορία Νεότερων Μνημείων προτείνει να χαρακτηριστούν τα Θειωρυχεία της Μήλου ως Μνημείο Βιομηχανικής Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
Tο βιομηχανικό συγκρότημα των Θειωρυχείων Μήλου έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο, καθώς και ιστορικός τόπος και σημαντικό δείγμα βιομηχανικής κληρονομιάς.
εικ_4 Ο Βασίλειος Μελάς
εικ_5 Επισκέπτες στα Θειωρυχεία στην αρχή του περασμένου αιώνα
εικ_6 Άποψη των εγκαταστάσεων στη δεκαετία του `10
29 εικ_7 Άποψη των εγκαταστάσεων στη δεκαετία του `30
-κατοίκηση Τα θειωρυχεία αποτέλεσαν τόπο διαμονής για πολλές γενιές εργατών, με συνθήκες όμως πάντα ανθυγιεινές και απάνθρωπες. Δεν είναι λίγες οι μαρτυρίες που σκιαγραφούν τη μαρτυρική καθημερινότητα των εργατών στο Παλιόρεμα, άμεσο επακόλουθο της συνεχώς διακοπτόμενης λειτουργίας της εταιρείας ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα. Έως το 1945, που τελικά κατασκευάζονται δομές στέγασης τους, οι εργάτες που απασχολούνταν στα ορυχεία διαμένουν όλη την εβδομάδα σε ορύγματα στο βράχο που διανοίγουν οι ίδιοι, σε πρόχειρες κατασκευές, ακόμα και στο εσωτερικό των στοών εξόρυξης. Μέχρι και σήμερα βλέπουμε μεγάλο πλήθος οπών στα πρανή του βουνού σε όλο το μήκος της διαδρομής, που πληθαίνουν όσο πλησιάζουμε την περιοχή ενδιαφέροντος. Κάθε Δευτέρα οι υπάλληλοι και οι εργάτες έρχονταν με τα πόδια από το χωριό, εφοδιασμένοι με τρόφιμα για την εβδομάδα. Το Σάββατο ξεκινούσαν πάλι για το χωριό με τα πόδια. Κύρια επίπτωση των συνθηκών εξόρυξης είναι οι σοβαρές αναπνευστικές νόσοι που πολλές φορές οδηγούν τους εργάτες στο θάνατο. Οι ελλιπώς αεριζόμενες στοές εξόρυξης του θείου ανέπτυσσαν τόσο υψηλές θερμοκρασίες που ανάγκαζαν τους εργάτες να δουλεύουν γυμνοί, εκτεθειμένοι στους υψηλούς κινδύνους του επαγγέλματος. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις θανατηφόρων ατυχημάτων στην περιοχή του Παλιορέματος, με χαρακτηριστική την έκρηξη ενός λέβητα που σκότωσε έναν εργάτη και τραυμάτισε άλλους δύο. Το νομικό πλαίσιο δεν προέβλεπε κανενός είδους μέριμνα για τις χήρες και τα ορφανά των εργατών που απεβίωναν λόγω των συνθηκών εργασίας στα Θειωρυχεία. Η χορήγηση σύνταξης στους ανίκανους να εργαστούν εργάτες, ήταν σπάνια και συνήθως διαρκούσε για ένα μόνο έτος.
30
εικ_8 Ομάδα τεχνιτών και βοηθών στο Μηχανουργείο επί εποχής Ζάννου
εικ_9 Ο Γιώργος Καντσός, μεταλλωρύχος, στην είσοδο σπηλιάς όπου διέμεναν Κιμουλιάτες.
εικ_10 Το συνεργείο και το μηχανοστάσιο προπολεμικά.
εικ_11 Απόκομμα εφημερίδας με θέμα τη μοιραία έκρηξη λέβητος.
31
Αυτά έμελλε να αλλάξουν με το νόμο ΒΩΜΑ του 1901 που προέβλεπε την μετέπειτα φροντίδα ασθενών και θανούντων μεταλλωρύχων και των οικογενειών τους. Ως εκ της εν τω Θειωρυχείων υπερδεκαετούς εργασίας μου και συνεπεία αυτής […] παραμένω τελείως ανίκανος προς εργασίαν, κατέχομαι διαρκώς υπό πυρετού, αιμοπτύσεων και άσθματος, εν γένει δε είμαι ράκος ανθρώπινον και συντηρούμαι από τους συγγενείς μου και τη φιλανθρωπίαν των συμπολιτών μου, διότι η εταιρία καίτοι γνωρίζει καλώς ότι προσεβλήθην εκ φυματιώσεως λόγω της φύσης και εξ αφορμής της εργασίας αυτής, με εγκατέλειψε εις την τύχη μου και εις τον δρόμον όπως έπραξε και πράττει δι΄όλους τους παθόντας εργάτας χωρίς ατυχώς να ευρίσκεται ουδείς αρμόδιος δια ανά αποδείξει εις αυτής το εκ του νόμου πλέον (ας αφήσωμεν την ηθική) επιτακτικόν καθήκον της προς τα θύματα της. [...] Όπως συμφώνως τω νόμω ΒΩΜΑ απονεμήθη εις εμέ από της απολύσεως μου εκ της εταιρίας η νόμιμος σύνταξις, επιδικασθούν δε τα έξοδα ιατρών και φαρμάκων νοσηλείας άλλως δε χορηγηθή εις εμέ [...] 5 Αυγούστου 1935 Νικόλαος Φραγκίσκος Καβαλλιέρου Τριοβάσαλος Μήλου Αντίστοιχες επιστολές στάλθηκαν και από άλλους πρώην εργάτες στα Θειωρυχεία της Μήλου, με τις πρώτες αποζημιώσεις να χορηγούνται το 1936, τριάντα πέντε χρόνια μετά το ψήφισμα του νόμου ΒΩΜΑ. Μετά την κατοχή, η μόνιμη οικονομική δυσπραγία της εταιρίας είχε σαν αποτέλεσμα την έλλειψη τροφίμων για τα συσσίτια των εργατών και την αδυναμία εξόφλησης των υποχρεώσεών της προς τους υπαλλήλους. Χαρακτηριστικές είναι οι συμβολικές μάρκες που μοιράζονται στους εργαζόμενους την δεκαετία του ‘50, έναντι δραχμών, για την αγορά τροφίμων από το μπακάλικο της εταιρίας.
32
εικ_12 Η στοά Θήτα, όπως είναι σήμερα. Αριστερά, υπήρχε εγκατάσταση ανεμιστήρα για τον αερισμό της στοάς Άσσος.
εικ_13 Άποψη του εσωτερικού της στοάς Άσσος με τη χαρακτηριστική ξυλοδεσιά του.
εικ_14 Ηλεκτρογεννήτρια σε λειτουργία και ο αρχιμηχανικός, Κώστας Βαλαμβάνος, τη δεκαετία του `50
εικ_15 Η αποθήκη εργαλείων το 1983
33
-επίσκεψη Την άφιξη στην περιοχή του Παλιορέματος συνοδεύει η έντονη οσμή του θείου που βρίσκεται διάχυτη στην ατμόσφαιρα. Η αφετηρία του ελικώδους χωματόδρομου ξεκινάει σε αρκετά υψηλό υψόμετρο αναφορικά με το επίπεδο της θάλασσας, σε οριζόντιες εκτάσεις περιτριγυρισμένες από χαμηλούς λόφους. Η συνέχεια της πορείας οδηγεί τον επισκέπτη σε έναν κακοσυντηρημένο χωματόδρομο μέσα στη χαράδρα του Παλιοέματος. Η συνεχώς μεταβαλλόμενη κατεύθυνση αυτού καδράρει τις αναλημματικές εγκαταστάσεις του εργοστασίου ανάμεσα στις δύο πλαγιές της χαράδρας, παρέχοντάς μας κάθε φορά μια καινούρια οπτική φυγή προς αυτά. Την πρώτη ολοκληρωμένη αντίληψη του τοπίου αντικρίζουμε στην τελευταία στροφή του δρόμου πάνω από την παραλία. Εκεί γίνονται αντιληπτοί οι δυο άξονες που διέπουν το τοπίο. Ο x-x’ που ορίζεται από τη χάραξη της κίνησης του ρέματος προς τη θάλασσα και ο y-y’ που αφορά στην τομή σε σχήμα U που ορίζουν τα δύο πρανή εκατέρωθεν του ρέματος.
Διαδρομή προς τα Θειωρυχεία
34
35
Άποψη από τη βάση της χαράδρας
Γενική άποψη Θειωρυχείων
Ερειπωμένα κτήρια
Λεπτομέρεια τοιχοποιΐας
Βαγόνέτα μεταφοράς ορυκτού
Χοάνη
Εσωτερικό στοάς 0
-υφές Η μεγάλη ποικιλία χρωμάτων και υφών στην περιοχή του Παλιορέματος προκύπτει κατά κύριο λόγο από το μεταλλευτικό της παρελθόν. Οι αλλεπάλληλες εξορύξεις έχουν φέρει στην επιφάνεια πετρώματα σε τόνους του λευκού, του κίτρινου, του μωβ και διαφορετικών αποχρώσεων του κόκκινου. Ταυτόχρονα, το υφιστάμενο βραχώδες τοπίο έχει δώσει την υπόλευκη και ροζ πέτρα του στα παλιά βιομηχανικά κτήρια των παλιών εγκαταστάσεων. Έτσι εντάσσονται και αυτά στη χρωματική παλέτα του τόπου, ξεχωρίζοντας μόνο λόγω της κανονικότητας της γεωμετρίας τους. Η υπόλευκη πούδρα από μπετονίτη που έχει καλύψει μεγάλο μέρος του περιβάλλοντα χώρου των εγκαταστάσεων προσδίδει σε αυτόν ένα μοναδικό σεληνιακό χαρακτήρα. Σημαντικό στοιχείο για τα Θειωρυχεία αποτελεί και εκείνο του νερού στο τέλος της διαδρομής. Τα έντονα μπλε χρώματα της θάλασσας λειτουργούν αντιθετικά προς τα ήπια γήινα χρώματα του τοπίου. Βέβαια, ακόμη και κατά μήκος της παραλίας, οι υφές και τα χρώματα δεν παραμένουν ίδια. Στο μεγαλύτερο τμήμα αυτής συναντάμε ψιλή πέτρα σε πορτοκαλί-ροζ αποχρώσεις, ενώ το νερό έχει βαθύ μπλε χρώμα. Στο βόρειο τμήμα όμως, η ύπαρξη σκουριάς από σίδηρο που βρίσκεται στην περιοχή έχει αποδώσει στις πέτρες έντονο κόκκινο-πορτοκαλί χρώμα και στο νερό μια ελαφριά πορτοκαλί απόχρωση. Όπως καταλαβαίνουμε λοιπόν, το συνδυαστικό αποτέλεσμα των παραπάνω αποτελεί μοναδικού κάλλους καμβά που μπορεί να αποτελέσει αφετηρία έμπνευσης για την αρχιτεκτονική δημιουργία.
42
43
44
εικ_16 Χάρτης του Οίκου Κρουπ. Ιούλιος
1957
-αποτύπωση Η βιομηχανική εγκατάσταση περιλαμβάνει μια σειρά από κτήρια εκατέρωθεν του ρέματος στη βάση της χαράδρας. Στο βόρειο πρανές, το εργοστάσιο επεξεργασίας θείου, εκμεταλλευόμενο την έντονη κλίση της πλαγιάς, δομείται κλιμακωτά σε σαφή επίπεδα. Στη νότια πλευρά συναντάμε μια σειρά από βοηθητικά πέτρινα κτήρια με δίρριχτες στέγες που στεγάζουν εργαστηριακές και αποθηκευτικές χρήσεις. Στην ίδια πλευρά βρίσκονται και δυο ακόμα κτήρια, με πιο εμφανή τα μοντερνιστικά τους χαρακτηριστικά, που φιλοξενούσαν το προσωπικό του ορυχείου. Το ρέμα που ξεκινάει από τη χαράδρα του βουνού και καταλήγει στη θάλασσα λειτουργεί διαχωριστικά μεταξύ των δύο πλευρών. Η ενοποίησή τους επιτυγχάνεται με δύο μικρές γέφυρες σε δύο διαφορετικά σημεία στο μήκος του, ένα μεταλλικό, που δυστυχώς δε σώζεται, και ένα πέτρινο με δυο καμάρες. Το τελευταίο έχει μείνει αναλλοίωτο έως και σήμερα και αποτελεί τοπόσημο των θειωρυχείων. Με τα χρόνια η αποσάθρωση στα μεταλλικά και ξύλινα στοιχεία του συγκροτήματος είναι αναπόφευκτη. Οι μεταλλικές στέγες από στρατζαριστή λαμαρίνα του εργοστασίου έχουν καταρρεύσει εξ ολοκλήρου, ενώ των εργαστηρίων μόνο εν μέρει. Το ίδιο ισχύει και για τον ξύλινο φορέα των ζευκτών στα βοηθητικά κτήρια. Ο χρόνος έχει αφήσει το σημάδι του και στα μπετονένια τμήματα της κατασκευής αφήνοντας τους οπλισμούς τους εκτεθειμένους. Αντίθετα με τα παραπάνω η εξαιρετικής ποιότητας τοιχοποιία από ντόπια πέτρα φαίνεται να έχει μείνει ανεπηρέαστη από το πέρασμα του χρόνου. Η δόμησή της σε τρία στρώματα έχει συντελέσει στην κατά το πλείστον διατήρηση της.
45
19
4 5 1
6
2 3
7
18
8
10
9
11 12
30
14 13
15 16
20
17
21
22
23
24 25
28 26
27
Σπαστήρας Ταινία μεταφοράς Κόσκινο διαλογής Αναβατόριο Σιλό Λέβητας Κόσκινο διαλογής Κιβώτιο καταβρέγματος Μεταφορική ταινία Καμινάδα Σιλό Δονούμενο κόσκινο Χοάνη Ατμολέβητας Αυτόκλειστο τελικού καθαρισμού Χοάνη Τριβείο Gilardoni Τελεφερίκ μεταφοράς ορυκτού Δεξαμενή νερού Παλαιές κάμινοι Κατοικίες εργατών Σιδηρουργείο Ξυλουργείο Μηχανουργείο Εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας Αποθήκη υλικών Παντοπωλείο Κατοικίες-γραφεία διοικητικού προσωπικού Στοά 0 Στοά Άσσος
_1 _2 _3 _4 _5 _6 _7 _8 _9 _10 _11 _12 _13 _14 _15 _16 _17 _18 _19 _20 _21 _22 _23 _24 _25 _26 _27 _28 _29 _30
29
47
Στη διαδικασία παραγωγής του θείου, σημαντικό ρόλο παίζουν και οι 3 συνολικά στοές εξόρυξης στην περιοχή του Παλιορέματος. Δύο εξ αυτών, η Στοά Άσσος και Στοά Θήτα -βασική στοά εξόρυξης και στοά αερισμού αντίστοιχα- βρίσκονται στο βόριο πρανές σε υψόμετρο +10.00 και +27.00 από το επίπεδο της θάλασσας. Η είσοδος της στοάς του Άσσου έχει καταρρεύσει από κατολισθήσεις του βουνού ενώ ο δρόμος που ένωνε κάθετα την Στοά Θήτα με το κτήριο του εργοστασίου έχει καταστραφεί σε αρκετά σημεία, με βασικότερη την κατάρρευση μιας μεταλλικής γέφυρας, βασικής για την κίνηση. Στο άκρο του νότιου βουνού και +4.00 μέτρα πάνω από το επίπεδο της θάλασσας βρίσκεται η Στοά 0, μικρότερη σε μήκος από τις άλλες δύο αλλά επισκέψιμη σήμερα. Στο εσωτερικό της παρατηρούμε κίτρινα μοτίβα θείου στην επιφάνεια του βράχου σε όλο το μήκος της. Αν και το εσωτερικό της στοάς έχει μείνει κατά κύριο λόγο ανεπηρέαστο από το πέρασμα του χρόνου, δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο για τη σκάλα φόρτωσης/εκφόρτωσης μπροστά από αυτή. Σήμερα τα μόνα σημάδια που μαρτυρούν την ύπαρξη της είναι οι σκόρπιες πέτρες και ορισμένα μεταλλικά κατάλοιπα.
50
εικ_17
Η συνεχώς επιδεινωμένη κατάσταση συντήρησης του κτηριακού αποθέματος, καθιστά αδύνατη την πρόσβαση στα περισσότερα σημεία του. Η αποτύπωση του εργοστασίου και των βοηθητικών κτηρίων, τα σχέδια της οποίας και χρησιμοποιήσαμε, πραγματοποιήθηκε το 1997 από τους Οικονομάκη Ελευθερία και Διαμαντάκο Δημήτρη, στα πλαίσια της διπλωματικής τους εργασίας στο ΕΜΠ. Συμπληρώνοντας αυτά τα σχέδια με λεπτομέρειες της σημερινής τους κατάστασης, καταφέραμε να αποσαφηνίσουμε κατά το δυνατόν τη μορφή τους αλλά και τη σχέση τους με τις πλαγιές της χαράδρας. 51
-πρόταση-
56
-στόχοι_αναβίωση του ερειπωμένου βιομηχανικού συγκροτήματος _ανάδειξη των δύο βασικών αξόνων τοπίου _διατήρηση του χαρακτήρα της περιοχής _συνθετική ενοποίηση μεμονωμένων στοιχείων (βιομηχανικά κατάλοιπα, ρέμα, θάλασσα, βουνό) Αφετηρία αποτέλεσε το ιδιαίτερο τοπίο των Θειωρυχείων. Από τη μία, στο φυσικό τοπίο κυριαρχούν δύο βασικά στοιχεία∙ το κοίλο σχήμα της χαράδρας που εντείνεται με την ύπαρξη του ρέματος και η έντονη αμφιθεατρική τομή της. Από την άλλη, στο τεχνητό τοπίο, σημαντικά στοιχεία για το σχεδιασμό αποτέλεσαν τα κατάλοιπα της εγκατάστασης των εργατών σε οπές του βράχου και η οριζόντια χάραξη του μονοπατιού προς τη στοά Θήτα.
57
-κεντρική ιδέα σχεδιαμσού_συρραφή των τοπιακών χαρακτηριστικών μέσω του σχεδιασμού μιας διαδρομής με αφετηρία τη στοά Θήτα και κατάληξη στη θάλασσα. Η κίνηση αυτή ενοποιεί τους άξονες του φυσικού τοπίου τόσο σε επίπεδο κάτοψης, όσο και καθ’ ύψος. _διαμόρφωση ορισμένης περιοχής αναφοράς, στην οποία τοποθετείται αμφιθεατρικός χώρος που επιτρέπει τη διεξαγωγή καλλιτεχνικών δρώμενων με τα ερείπια ως σκηνικά. Με σκοπό τη διατήρηση του τοπιακού χαρακτήρα της επέμβασης, οι χρήσεις που προτείνονται είναι ευέλικτες και μπορούν να τροποποιηθούν χωρίς να απαιτούνται κτηριακές αλλαγές.
-χρήσεις_θεατρικός χώρος _καμαρίνια _σκηνή _κερκίδες _χώρος αποθήκευσης σκηνικών _εγκατάσταση _περιοχή ύπνου _λουτρά - W.C. _κουζίνα _χώρος συνάθροισης _μουσείο _εκθεσιακοί χώροι _W.C. _αναψυκτήριο 58
59
60
Η επισκεψιμότητα των Θειωρυχείων είναι αρκετά μεγάλη, ιδιαίτερα τους καλοκαιρινούς μήνες. Οι παραθεριστές που τα επισκέπτονται μαγεύονται από το μοναδικό τοπίο και την παραλία με τα καταγάλανα νερά. Η πρότασή μας έχει σκοπό να αποσαφηνίσει το εκτενές αυτό τοπίο και να εισάγει μια νέα χρήση, χωρίς όμως να εμποδίσει την υφιστάμενη. Έτσι, εντοπίζονται τρεις κατηγορίες επισκεπτών. Στην πρώτη εντάσσεται ο θεατής, σκοπός του οποίου είναι να εμπλακεί με την επέμβασή μας και να παρακολουθήσει κάποιο δρώμενο ή να επισκεφθεί το μουσειακό χώρο. Η διαδρομή του ταυτίζεται με αυτήν που περιγράψαμε στην κεντρική ιδέα, επιτρέποντάς του ως αποτέλεσμα, να αντιλαμβάνεται το σύνολο του τοπίου και να καταλήξει στη θάλασσα. Ο δεύτερος επισκέπτης, ο λουόμενος, είναι αυτός που δεν επιθυμεί να εμπλακεί με την πρότασή μας και σκοπός του είναι να επισκεφθεί τις Θειάφες, την παραλία των Θειωρυχείων. Για αυτόν ορίζουμε μια ευθύγραμμη πορεία που προσφέρει ανεμπόδιστη πρόσβαση στην παραλία. Ο ηθοποιός είναι συμβατικά ο τίτλος που δίνουμε στον 3ο επισκέπτη. Είναι ο μόνος από τους τρεις επισκέπτες στον οποίο δίνεται η δυνατότητα εγκατάστασης στον τόπο για παρατεταμένο χρονικό διάστημα, εάν αυτό απαιτείται.
61
Πινακίδα παρουσίασης σχεδίων Εγκατάστασης
ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΟ
0
10
20
50
100M
Αφορμή της πρώτης χάραξης για τη δομή της εγκατάστασης αποτέλεσε η υφιστάμενη οριζόντια διαδρομή στο επίπεδο της Στοάς Θήτα. Η πρόθεση μας ήταν να δημιουργήσουμε μια ελάχιστη παρέμβαση που να βρίσκει κοινά σημεία με την αρχετυπική δομή κατοίκησης των εργατών σε σπηλιές και εσοχές του βουνού. Τοποθετώντας, λοιπόν, ένα επίμηκες μπετονένιο στέγαστρο συνολικού μήκους 115 μέτρων περίπου, τονίζουμε την οριζόντια χάραξη του υφιστάμενου μονοπατιού και ταυτόχρονα δημιουργούμε τις συνθετικές συνθήκες που επιτρέπουν την κατοίκηση κάτω από αυτό. Ο φορέας από οπλισμένο σκυρόδεμα σε κάνναβο 10μ. σε συνδυασμό με την οριζοντιότητα του στεγάστρου αποτελούν κλίμακα μέτρησης του τοπίου.
0
10
20
50
100M
Σε αντίθεση με το απόλυτο μέτωπο της όψης που ορίζεται από το στέγαστρο, η κάτοψη αναπτύσσεται πτυχωτά. Ένας πέτρινος τοίχος, που συμβολίζει το ίδιο το βουνό, δημιουργεί κοιλότητες οικειοποίησης, πιο κοντά στην ανθρώπινη κλίμακα, που ορίζουν τις λειτουργίες της εγκατάστασης. Έτσι, η κάτοψη οργανώνεται σε 3 νοητές διαμήκεις ζώνες ιδιωτικότητας που ταυτίζονται με την μείωση της κλίμακας της κατασκευής. Το στέγαστρο, συνεπώς, με το μεγάλο μήκος του και την οπτική του στιβαρότητα επιτρέπει αυτή τη μετάβαση από την κλίμακα του βουνού στην κλίμακα του ανθρώπου. Η κατά μήκος οργάνωση της κάτοψης είναι και αυτή τριμερής, με 3 σαφείς ενότητες χώρων:
_είσοδος _κατοίκηση _έξοδος
B
ΟΨΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ
0
10
20
50M
ΚΑΤΟΨΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ
ΤΟΜΗ Γ-Γ
ΤΟΜΗ Β-Β
ΤΟΜΗ Α-Α
0
5
10
15
20M
+17.30
+20.55
+23.10
+22.70
+22.40
+18.00
ΤΟΜΗ Γ-Γ
ΤΟΜΗ Β-Β
ΤΟΜΗ Α-Α
71
+20.70
+22.10
+20.00
ΤΟΜΗ Δ-Δ 0
5
10
15
20M
74
75
76
77
78
79
Πινακίδα παρουσίασης σχεδίων Θεατρικού και Μουσειακού Χώρου
82
-θεατρικός χώρος Τον πυρήνα της σύνθεσής μας αποτελεί ο θεατρικός χώρος ανάμεσα στις κτηριακές εγκαταστάσεις εκατέρωθεν του ρέματος. Σχεδιαστικές προθέσεις: _σύλληψη ενός ευέλικτου θεατρικού χώρου εντός των νοητών ορίων της ζώνης αναφοράς _Τοπιακός χαρακτήρας επέμβασης _Ενοποίηση των πρανών της χαράδρας με μια ολοκληρωμένη αρχιτεκτονική πρόταση. _Εναλλακτική χρήση κατά τη βούληση του εκάστοτε σκηνοθέτη ή καλλιτέχνη. Η πρότασή μας περιλαμβάνει όλους τους απαραίτητους χώρους για τη διεξαγωγή μιας άρτιας θεατρικής λειτουργίας, χωρίς αυτή να είναι η μόνη πιθανή χρήση. Εκμεταλλευόμενη την τομή της χαράδρας, προκύπτει μια διπλή θεατρική διάταξη που αφήνει τα ερείπια στο ρόλο του σκηνικού και τονίζει με αυτό τον τρόπο τη μνημειακότητα του τόπου. Έτσι, το βουνό, τα βιομηχανικά κατάλοιπα, το στοιχείο του νερού και οι άνθρωποι συντάσσουν το τοπίο εκ νέου, μέσω της μεταξύ τους αλληλεπίδρασης.
83
ΚΑΤΟΨΗ ΘΕΑΤΡΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ 0
10
20
50M
ΚΑΤΟΨΗ ΜΟΥΣΕΙΑΚΟΥ ΧΩΡΟΥ 0
5
10
20Μ
ΤΟΜΗ Ε-Ε 0
10
88
15
20M
89
-χώρος ανάδειξης βιομηχανικής μνήμης Στα πλαίσια της ανάδειξης του βιομηχανικού παρελθόντος των Θειωρυχείων, θεωρήσαμε σκόπιμο να συγκεντρώσουμε το σύνολο των αντικειμένων που αφορούν σε αυτή την ιστορική περίοδο και να τα αναδείξουμε ως εκθέματα μιας μουσειακής δομής. Κατάλληλα για τέτοια χρήση κρίναμε τα βοηθητικά κτήρια των εργαστηρίων στη νότια πλευρά της χαράδρας. Τόσο η γραμμική διάταξη της κάτοψης τους, όσο και η προηγούμενη λειτουργία τους, τα καθιστούν εξαιρετικό υποδοχέα της νέας χρήσης. Ο τοπιακός χαρακτήρας που διέπει το σύνολο της πρότασης μας αποτρέπει από το να μετατρέψουμε τα ερείπια αυτά σε κτήρια με όλη την έννοια του όρου. Οι εργασίες συντήρησης εστιάζουν μόνο στην αποκατάσταση των κατεστραμμένων τμημάτων της κατασκευής. Έτσι οι εργασίες που γίνονται είναι οι εξής: _Ενίσχυση πέτρινων τοίχων με περιμετρικό σενάζ _Αντικατάσταση ξύλινων στεγών με μεταλλικές και επικάλυψη με μεταλλικά φύλα από κορτέν. _Συγκέντρωση και συντήρηση μεταλλικών αντικειμένων για αποτροπή της περαιτέρω διάβρωσής τους.
90
Οι διαδρομές των τριών επισκεπτών καταλήγουν σε ένα αναψυκτήριο στη συνέχεια του μουσείου. Στη θέση αυτή βρισκόταν προηγουμένως ένα τετραώροφο κτήριο που στέγαζε το προσωπικό των Θειωρυχείων. Ωστόσο, η εγγύτητα αυτού στο μέτωπο της παραλίας, σε συνδυασμό με την ογκώδη γεωμετρία του, το καθιστά, στα μάτια μας, ανάξιο διατήρησης στα πλαίσια της νέας χρήσης του τόπου. Έτσι, διατηρώντας ορισμένους από τους διαχωριστικούς πέτρινους τοίχους του ισογείου, η δική μας προσθήκη περιορίζεται σε ένα μπετονένιο στέγαστρο και έναν επιμήκη τοίχο αντιστήριξης που καταλήγει νοητά σε προβλήτα στο επίπεδο της θάλασσας.
0
10
15
20M
ΟΨΗ ΜΟΥΣΕΙΟΥ
-φωτογραφίες προπλασμάτων-
114
-επίλογος Κλείνοντας, ανατρέχουμε στις αφετηρίες που έδωσαν έναυσμα στο σχεδιασμό: οι δύο κύριοι άξονες του τοπίου, η οριζόντια χάραξη του μονοπατιού που οδηγεί στη στοά Θήτα και τα κατάλοιπα της εγκατάστασης των εργατών των Θειωρυχείων σε οπές στο βράχο. Στόχος μας ήταν να ενοποιήσουμε αυτά τα μεμονωμένα στοιχεία και να αναδείξουμε τη βιομηχανική ιστορία, διατηρώντας τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του τόπου. Οι παραπάνω στόχοι επιτυγχάνονται με την ενοποιητική κίνηση των επισκεπτών από τη στοά Θήτα προς τη θάλασσα, όπως επίσης και με το σχεδιασμό του θεατρικού χώρου με σκηνικό τα ίδια τα ερείπια. Οι φειδωλές και στοχευμένες επεμβάσεις, επιτρέπουν την εκ νέου ανάγνωση του τοπίου, χωρίς να αλλοιώνουν αυτό ή τα υφιστάμενα κτήρια. Έτσι, δίνεται η δυνατότητα σε μεγάλο αριθμό επισκεπτών να ενημερωθούν, να ψυχαγωγηθούν, να εκφραστούν καλλιτεχνικά, να κατοικήσουν και να απολαύσουν το τοπίο και τη θάλασσα. Η πρότασή μας συμβάλλει, τόσο στην ανάδειξη της βιομηχανικής μνήμης των Θειωρυχείων, όσο και στην αναβίωση της μεταλλευτικής ιστορίας της Μήλου. Ελπίζουμε πως το ενδιαφέρον που θα προκαλέσει θα προάγει την ανάδειξη της βιομηχανικής και μεταλλευτικής ιστορίας σε μεγαλύτερη κλίμακα.
115
116
-βιβλιογραφία_Γρηγόριος
Μπελιβανάκης,
2004,
Τα
Θειωρυχεία
της
Μήλου,
S&B
Βιομηχανικά Ορυκτά Α.Ε., Αθήνα _Γρηγόριος Μπελιβανάκης, 2001, Ιστορία της Μήλου, εκδ. Εφημερίδα “Μήλος”, Αθήνα _Επιστημονικό συνέδριο Μήλος, 2005, 3-5 Οκτωβρίου 2003, Ιστορικά
Μεταλλεία στο Αιγαίο. 19ος - 20ος αιώνας, Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, Αθήνα
-ηλεκτρονικές πηγές_www.milosminingmuseum.gr, Ιστορία της Μήλου _www.milosislandinfo.gr _www.e-kyklades.gr
-πηγές εικόνωνεικ_1: www.louvre.fr, Aphrodite, known as the “Venus de Milo” εικ_2: www.archaiologia.gr, Ένα παραμύθι για τον Ποσειδώνα εικ_3: www.milosminingmuseum.gr, Ιστορία της Μήλου εικ_4-16: Γρηγόριος Μπελιβανάκης, 2004, Τα Θειωρυχεία της Μήλου, S&B Βιομηχανικά Ορυκτά Α.Ε., Αθήνα εικ_17: Διαμαντάκος Δημήτρης και Οικονομάκη Ελευθερία, Εκπαιδευτικό
και ερευνητικό κέντρο στα Θειωρυχεία της Μήλου, 1997, Διπλωματική Εργασία ΕΜΠ, Αθήνα Οι υπόλοιπες φωτογραφίες αποτελούν υλικό από το προσωπικό μας αρχείο.
117
-ευχαριστούμετους καθηγητές μας: Ζαχαριάδη Ιωάννη και Βασιλάτο Παναγιώτη και τους: κο Μανούσο Καντσό Χρύσα Κούτσια Κατερίνα Νίνου κο Μιχάλη Νούση κο Γιώργο Πετράκη Έλλη Τσακοπούλου Μαρίνα Τσιρούλη Τάκη και Μέλανη
-συλλογή σχεδίων-
Δρόμος προς τα Θειωρυχεία
Σκίτσο μελέτης κτηρίων εργοστασίου
Σκίτσο αρχικής ιδέας
Σκίτσο αρχικής ιδέας
Μελέτη Θεατρικού χώρου
Μελέτη Θεατρικού χώρου
Μελέτη Εγκατάστασης
Κάτοψη Εγκατάστασης
Κάτοψη Εγκατάστασης
Σκίτσα μελέτης φωτισμού
Τομή 1_50
Όψη Εγκατάστασης
Όψη Εγκατάστασης
Τομή Θεατρικού χώρου