RØYKESTOVA
PÅ MALMANGER PRESTEGARD
Carsten Hauch bodde hos presten Nils Hertzberg på Malmanger prestegard i tida frå 1798 til 1803, frå han var 8 til han var 13 år. Han vart seinare ein kjend dansk forfattar, naturfaglærar og professor i nordisk språk og litteratur. I 1867, på sine eldre dagar, gav han ut boka Minder fra min Barndom og min Ungdom, Med et Prospect av Malmanger Præstegaard. Opplysningane i boka hans er tufta på minne, men mykje av Hauch er så eksakt skildra at det kan reknast som svært godt kjeldemateriale.
Den gamle røykstova er den eldste bygningen på tunet. Røykstova er bygd saman med ei lafta lemsstove (gamlastovo) og vedskjul, slik at dei tre bygningane dannar ei rekkje. Det er nok røykstova Carsten Hauch hugsar, når han skriv om julegildet som fann stad i den gamle stova tredje juledag. Denne røykstova vart flytta etter skreda i 1793, men det er usikkert om ho fungerte med ljore (røyk- og ljosopning i taket) og åre (eldstaden) etter flyttinga. Utdraget frå Hauch kan likevel tyda på det. Kanskje var stova ein av bygningane frå presten Paul Madsen Alstrup si tid i fyrste helvta av 1600-talet. I fylgje brevet frå 1625 så reiste han heile 14 bygningar på garden mellom 1612 og 1625. Men hva vi aller mest gledet oss til var den tredje juledag, den hørte allerede den gang til de avskaffede festdage, men bøndene helligholdt den likevel på deres vis, og ville ingenlunde finne seg i at den skulle aktes mindre nu enn i gammel tid, og at den ikke skulle være likeså god som de andrejuledager, den ble derfor hvert år holdt i ære på de omliggende gårder både med drikkegilder og allslags lek. På Malmanger var det om aftenen et stort gilde
48
I
HARDANGERFJORDMAGASINET NR. 3 2021
i borgstuen. Ved dette gildet gilde det etter den tids skikk meget overflødig til, det ble traktert med julegrøt, med røkt og saltet fisk eller skrei, som den kaldtes, og til sist med en slags bygg- eller havrekaker, som var rikelig overd1yppede med sirup, og på hvilke bøndene satte stor pris. Dessuten gikk ølkruset bestandig rundt, der ble drukket og danset til flere timer etter midnatt, og denne var nettopp den lystigste aften i hele julen. Som oftest var det også et par julebukker eller som de her kaldtes,julegeiter, med i laget, de kom ofte langt borte fra, når de visste at det holdtes gilde på ett eller annet sted, og de var bestandig velkomne, og vakte stor glede, når de trådte inn. Julegeiten hadde store horn i pannen, den kunne gjøre seg høy ved hjelp av en lang stang, som var forbunden med geitehodet. Man behøvde ei at frykte for at den hvori høy den enn gjorde seg, skulle støte mot loftet,fordi bygningen bestod kun av et eneste værelse, som strakte seg like oppunder taket, og hvori intet loft fandtes, men kun et hull hvorigjennom røyken fandt utvei. Det var med andre ord en røkstue, lik dem de fleste bønder, selv de mest velhavende, bodde i på den tid. (Hauch, 1867).
