Lijkschouw in de praktijk - inkijkexemplaar by Prelum

De lijkschouw in de praktijk Met 424 afbeeldingen in kleur U.J.L. Reijnders | C. Das

Houten,â&#x20AC;&#x2030;2012

Inhoudsopgave Voorwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Over de auteurs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

Deel 1

Regels en procedures . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Hoofdstuk 1

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 1.1 Wat is een lijkschouw? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 1.2 Doel en functie van de lijkschouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 1.3 Cijfers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Hoofdstuk 2

Regelgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 2.1 Wettelijke regels en algemene procedures. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.1 Tijdstip van de lijkschouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.2 Verplaatsen van het lijk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.3 Voorwaarden voor het afgeven van een ‘verklaring van overlijden’. . . . . 2.1.4 Lijkbezorging. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2 Rolverdeling tussen betrokken professionals . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.1 Behandelend arts. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.2 Inschakeling forensisch arts en politie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.3 Informatieuitwisseling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3 Formulieren. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11 11 12 12 13 14 14 14 15 17

Hoofdstuk 3

Onderdelen van de lijkschouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 3.1 Lijkvinding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2 Vaststellen identiteit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3 Tijdstip en datum van overlijden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4 Plaats van overlijden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5 Vaststellen van de dood . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.1 Klinisch dood. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.2 Schijndood. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.3 Hersendood . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.4 Biologisch dood. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.6 Medisch basismodel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.6.1 Onderzoek medische voorgeschiedenis en omstandigheden dood. . . . . 3.6.2 De ‘diagnose’. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.6.3 Het ‘beleid’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

19 20 20 21 21 22 22 22 22 23 24 50 50 V

3.7 Omgaan met nabestaanden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 3.8 Hygiëne en veiligheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 3.9 Opbaren. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Hoofdstuk 4

Doodsoorzaak en aard van het overlijden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 4.1 Natuurlijke dood en niet-natuurlijke dood. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2 Primaire en directe doodsoorzaak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3 Mors subita. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4 Twijfel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5 Overlijden na medisch handelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6 Aanvullend postmortaal onderzoek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6.1 Urineonderzoek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6.2 Bloedonderzoek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

53 54 55 56 56 56 57 59

Hoofdstuk 5

Beoordeling natuurlijke of niet-natuurlijke dood: rol van de verschillende professionals . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 5.1 Behandelend arts en waarnemer. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2 Verpleeghuisarts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3 Klinisch specialist. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4 Gemeentelijk lijkschouwer en forensisch arts. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.5 Sectie door klinisch of gerechtelijk patholoog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.5.1 Klinische sectie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.5.2 Gerechtelijke sectie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.6 Inbeslagname van een lijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

63 63 64 64 65 65 65 65

Hoofdstuk 6

Bijzondere situaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 6.1 Euthanasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 6.2 Hulp bij zelfdoding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 6.3 Palliatieve sedatie en versterving. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 6.4 Overleden kinderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 6.4.1 Onduidelijkheid bij overlijden na minder dan 24 weken zwangerschap.70 6.4.2 Spontane miskraam en abortus provocatus lege artis. . . . . . . . . . . . . . . . . 70 6.4.3 Zwangerschapafbreking vanaf 24 weken zwangerschapsduur. . . . . . . . . . 70 6.4.4 Levensbeëindiging bij pasgeborenen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 6.4.5 Wiegendood en SIDS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 6.4.6 Dood gevonden kinderen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 6.4.7 Niet-natuurlijke dood bij kinderen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 6.5 Orgaandonatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 6.6 Ter beschikking van de wetenschap stellen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

Deel 2

De uitwendige lijkschouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

Hoofdstuk 7

Postmortale verschijnselen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 7.1 Zeer vroege postmortale veranderingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 7.1.1 Oogreacties. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 7.1.2 Spierverslapping. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 7.2 Vroege postmortale veranderingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 7.2.1 Lijkvlekken (livores) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 7.2.2 Lijkstijfheid (rigor mortis). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 7.2.3 Afkoeling. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 7.2.4 Indroging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 7.2.5 Verdwijnen van prikkelbaarheid van de spieren. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 7.3 Late postmortale verschijnselen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 7.3.1 Ontbinding en rotting. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 7.3.2 Marmorisatie (adertekening, marmeren of ‘marbling’). . . . . . . . . . . . . . 113 7.3.3 Mummificatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 7.3.4 Adipocire. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 7.3.5 Maceratie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 7.3.6 Skelettering. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Hoofdstuk 8

Bijzondere postmortale verschijnselen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 8.1 Vibices. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 8.2 Cutis anserina (‘kippenvel’). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 8.3 Urine- en ontlastingverlies. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 8.4 Insecten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Hoofdstuk 9

Afwijkingen in het hoofd/halsgebied . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 9.1 Schedel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 9.2 Petechiën (puntbloedingen, ‘tardieu spots’) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 9.3 Een ‘blauw oog’. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 9.4 Retinabloedingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 9.5 Pupillen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 9.6 Mondholte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 9.7 Hals en nek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 Hoofdstuk 10

Thorax . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

Hoofdstuk 11

Buik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

VII

Hoofdstuk 12

Genitaliën / seksueel misbruik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

Hoofdstuk 13

Extremiteiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

Hoofdstuk 14

Diverse vormen van niet‑natuurlijke dood . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 14.1 Asfyxie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 14.1.1 Strangulatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 14.1.2 Smoren (‘smothering’) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186 14.1.3 Beknelling. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186 14.1.4 Verslikking. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 14.1.5 Suïcide door verstikking. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 14.1.6 Verdrinking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 14.1.7 Koolmonoxidevergiftiging en cyanidevergiftiging. . . . . . . . . . . . . . . . . 196 14.2 Overdosis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 14.2.1 Alcohol. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 14.2.2 Overdosis medicijnen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 14.2.3 Drugs. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 14.2.4 Vergif. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 14.3 Ongeval. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 14.3.1 Stompe traumata. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 14.3.2 Verbranding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 14.3.3 Elektrocutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 14.4 Misdrijf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 14.4.1 Schotwonden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 14.4.2 Snij- en steekwonden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 Bijlage I

Checklist Lijkschouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 Bijlage II

Verklaring van overlijden betreffende een natuurlijke dood . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 Bijlage III

Doodsoorzaakverklaring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 Bijlage IV

Verslag betreffende een niet‑natuurlijke dood . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 Index . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243

VIII

Voorwoord Dood gaan we allemaal. De tweede wet van de thermodynamica luidt: een systeem in isolatie desorganiseert spontaan en wordt gelijk aan zijn omgeving, anders gezegd: “Stof zijt gij en tot stof zult gij wederkeren” (Genesis). Veel interessanter is de wijze waaróp wij dood gaan. Is dat plotseling, is dat verwacht, is dat ‘toch nog onverwacht’ zoals we dat wel in overlijdensadvertenties kunnen lezen, is dat door toedoen van jezelf, of door al dan niet gewenst toedoen van anderen? Het is de taak van een (schouw)arts, de behandelend arts of de forensisch arts om over de doodsoorzaak en de aard van het overlijden een uitspraak te doen. Zo’n 140.000 maal per jaar overlijdt er iemand in Nederland en artsen hebben de wettelijke plicht om deze gewichtige taak, de lijkschouw, uit te voeren. Het ontbreekt de meeste schouwartsen niettemin aan voldoende kennis op dit gebied, mede omdat er aan dit onderwerp in de opleiding nauwelijks aandacht wordt besteed. Veel te vaak voelen artsen zich ‘aan hun lot overgelaten’ als zij op pad gaan om een lijkschouw te verrichten. Zij realiseren zich vaak dat ze niet goed weten waar ze naar moeten kijken, wat bepaalde verschijnselen te betekenen hebben en of het geheel pluis of niet pluis is. Dat maakt onzeker. Wij zijn van mening dat iedere burger recht heeft op een juiste afhandeling van zijn of haar overlijden en er op mag vertrouwen dat de lijkschouw op deskundige wijze uitgevoerd wordt. Vooral het onderscheid tussen een natuurlijke en een niet-natuurlijke dood is van belang en in het bijzonder misdrijven mogen niet over het hoofd gezien worden. En dat gebeurt, ook in Nederland, waarschijnlijk nog te vaak. Met dit boek hopen wij de schouwarts behulpzaam te zijn bij de uitvoering van de lijkschouw. Naast regelgeving, theorie en (patho)fysiologie vormt beeldmateriaal een belangrijk onderdeel van deze handleiding. Daarmee is dit boek niet alleen geschikt voor huisartsen, verpleeghuisartsen en specialisten, maar ook voor artsen werkzaam in het forensische veld. Mede daarom is aan dit boek veel materiaal toegevoegd van het ‘grove werk’ waarmee in het bijzonder de forensisch arts te maken krijgt. Ook voor andere disciplines, zoals verpleegkundigen, uitvaartondernemers en juristen (officieren van justitie, advocaten en rechters), die te maken hebben met de lijkschouw, kan dit boek verhelderend zijn. Vrijwel al het beeldmateriaal is in de loop der jaren door ons en onze collega’s tijdens ons werk als forensisch arts (in het bijzonder als gemeentelijk lijkschouwer) bij de GGD Amsterdam verzameld. Ons doel daarbij is altijd geweest om leerzame informatie te verzamelen, bijzondere verschijnselen nader te onderzoeken en te verklaren, en deze kennis weer verder door te geven. Dit boek is hiervan de weerslag. Niet bij alle foto’s in dit boek gaat het om een lijk. Er zijn ook afbeeldingen met afwijkingen bij levenden. Dat is naar onze mening leerzaam, omdat een arts bij een lijkschouw letsels die bij leven zijn opgelopen zou moeten herkennen, ook zonder dat de anamnese hem op het juiste spoor zet. Regelmatig zijn meerdere foto’s van hetzelfde fenomeen te zien zoals van lijkvlekken, ontbinding, petechiën, fracturen enzovoort. Hiervoor is gekozen omdat een en hetzelfde fenomeen zich vaak op verschillende wijze presenteert en presentatie van verschillende vormen van hetzelfde verschijnsel leerzaam kan zijn. 1

Hoofdstuk 2 Regelgeving

opleiding gevolgd. Per 1 januari 2010 is de nieuwe wet op de lijkbezorging van kracht. In art. 5 is bepaald dat uitsluitend artsen die zijn ingeschreven in een daartoe geboden register als gemeentelijk lijkschouwers benoemd mogen worden. Daarmee is de positie van de geregistreerde forensisch arts wettelijk verankerd. Bij de voorwaarden voor het afgeven van een verklaring van overlijden is aangegeven in welke omstandigheden de behandelend arts of de dienstdoende arts de forensisch arts moet inschakelen. Uitgangspunt van de wet is dat de behandelend arts bij aanwijzingen voor een niet-natuurlijke dood de forensisch arts en niet de politie inschakelt. Er is echter op zichzelf weinig tegen om bij duidelijke gevallen van een niet-natuurlijke dood rechtstreeks de politie in te schakelen. Zeker bij een mogelijk misdrijf gaat het politieonderzoek voor, aangenomen dat het zeker is dat het slachtoffer is overleden. Onderzoek door forensisch arts en politie

Als de behandelend arts bij twijfel aan een natuurlijke dood of bij aanwijzingen voor een niet- natuurlijke dood de forensisch arts inschakelt, moet deze op zijn beurt beoordelen of hij: • eerst zelfstandig een onderzoek instelt; • samen met de politie/recherche een onderzoek instelt; • eerst de politie/recherche (sporen)onderzoek laat doen alvorens de lijkschouw te verrichten. Bij een (mogelijk) niet-natuurlijk sterfgeval van een patiënt die na (bijvoorbeeld) een ongeval al enige tijd in een ziekenhuis of verpleeghuis verbleef en waarbij sporenonderzoek in het ziekenhuis niet aan de orde is, zal de forensisch arts vaak zonder politie zijn onderzoek doen en daarna de zaak met de politie of de officier van justitie afhandelen. Als het overlijden mogelijk veroorzaakt werd door een medische fout, dan zullen forensisch arts en politie uit praktische overwegingen vaak gezamenlijk verschijnen. Enerzijds omdat het niet praktisch is dat eerst de forensisch arts en daarna de politie een onderzoek instelt, anderzijds omdat de forensisch arts de politie behulpzaam kan zijn bij het ‘vertalen’ van medische begrippen. Volgens het systeem van de wet moet de forensisch arts, als er geen sprake is van een natuurlijke dood, de officier van justitie inlichten. In de praktijk zal de forensisch arts meestal de politie inschakelen, zeker als nader onderzoek nodig is. Als nader politieonderzoek niet zinnig lijkt, dan kan de forensisch arts de zaak direct met de officier van justitie bespreken. De officier van justitie bepaalt vervolgens of het lijk direct wordt vrijgegeven of dat er toch nader politieonderzoek moet plaatsvinden. 2.2.3 Informatieuitwisseling Verstrekken van medische informatie na overlijden patiënt

Als een behandelend arts na het overlijden van zijn patiënt verplicht is de forensisch arts in te schakelen, dan is vaak onduidelijk welke informatie hij aan de forensisch arts moet of mag verstrekken. Evenmin is duidelijk welke gegevens de forensisch arts na een door hem verrichte lijkschouw mag verstrekken aan de huisarts, nabestaanden, verzekeraars en aan politie en justitie. Wettelijke regels en de regels van het beroepsgeheim bepalen wat wel en niet is toegestaan. Het uitwisselen van informatie kan een inbreuk op het beroepsgeheim opleveren. Het beroepsgeheim omvat een zwijgrecht en een zwijgplicht. Het zwijgrecht (ook wel verschoningsrecht genoemd) geeft een arts het recht tegenover justitie te zwijgen. De wettelijk opgelegde zwijgplicht (artikel 272 van het Wetboek van Strafrecht) verplicht een arts vertrouwelijke gegevens die hij in de uitoefening van zijn beroep heeft verkregen voor zich te houden. Deze plicht geldt tegenover iedereen. De zwijgplicht blijft na de dood voortbestaan. De ‘geheimen’ van een patiënt, dat zijn al zijn medische en persoonlijke gegevens, dienen geheim te blijven. Een arts mag het dossier van een overledene in principe niet afgeven aan de nabestaanden of hen inlichten over zijn ziekten of persoonlijke omstandigheden. Deze zwijgplicht kan botsen met de plicht de forensisch arts te informeren. Indien de behandelend arts die de dood, de doodsoorzaak en de aard van het overlijden van zijn patiënt moet vaststellen, twijfelt of er sprake is van een natuurlijke dood of als er aanwijzingen zijn voor een niet-natuurlijke

Deel 1 Regels en procedures

scheermesje

Afb. 3.38 en Afb. 3.39 Bloedsporen in afwasbak na bloedvatdoorsnijding (suïcide)

Let ook op de vuilnisbak met aanwijzingen als lege medicijnstrips, verscheurde afscheidsbrieven of ‘vreemde voorwerpen’ (afbeelding 3.40, 3,41).

Afb. 3.40 Vuilnisemmer waarin

Afb. 3.41 Lege medicijnverpakkingen in prullenbak van slachtoffer van overdosis medicijnen (suïcide)

soms aanwijzingen gevonden 44

kunnen worden voor de oorzaak van het overlijden, zoals afscheidsbrieven, medicijnverpakkingen, een moordwapen

Hoofdstuk 3 Onderdelen van de lijkschouw

Waar ruikt het naar in huis? Ontbinding, urine, ontlasting en braaksel hebben hun eigen (onaangename) geur. De geur van bleekwater of ammoniak kan waargenomen worden als de betrokkene dat voor het overlijden heeft opgedronken. Neem bijvoorbeeld azijnessence, een 80% concentraat azijnzuur dat in kleine flesjes te koop is in Surinaamse tokoâ&#x20AC;&#x2122;s, waarvan een slokje al dodelijk kan zijn. Rondom het slachtoffer zal dan een intense azijngeur waarneembaar zijn. Sommige lijken kunnen zelfs naar knoflook of amandelen ruiken bij bepaalde gifsoorten, zoals arsenicum of cyanide. Andere biologische sporen, zoals urine, sperma en speeksel kunnen soms een aanwijzing geven voor de toedracht. Hangt er een gaslucht? Bij een brandende geiser of kolenkachel is er reden om aan koolmonoxidevergiftiging te denken, en aan uw eigen veiligheid! Waar bevindt zich de overledene? In bed, op de grond, in een stoel, op de wc, voorover hangend aan tafel of bed, in een plastic zak, een koffer, of bij de vuilnisbak, een tent, in een steeg? (afbeelding 3.42 t/m 3.52).

normale lijkvlekkenkleur

bloedspoor

uitgezakt bloed = lijkvlek

Afb. 3.42 Dood gevonden in de keuken met bloedspoor op het keukenkastje

Afb. 3.43 Voor het bed dood in elkaar gezakt, hangend over de

ten gevolge van een schaafwond op het voorhoofd ontstaan tijdens de val

bedleuning

Deel 2 De uitwendige lijkschouw

14.1.4 Verslikking

Bij dood door verslikking wordt de luchtweg afgesloten door voedsel of een vreemd voorwerp. In Duitsland wordt wel van een ‘Bolustod’ gesproken. Verslikking kan optreden bij volkomen gezonde mensen die er niet in slagen het in de luchtpijp terechtgekomen voedsel of voorwerp op te hoesten. Patiënten met slikstoornissen, bijvoorbeeld door een CVA of door MS, lopen uiteraard een grotere kans op een fatale verslikking. Hoewel de verslikking past bij het ziektebeeld, wordt een acute verslikking met fatale afloop beschouwd als een niet-natuurlijke dood. Bij gesedeerde of comateuze patiënten en bij zeer dronken mensen kan aspiratie van braaksel optreden en door obstructie van de luchtweg tot de dood leiden. De cyanose die normaliter bij afsluiting van de luchtweg door verslikking optreedt is bij de lijkschouw bij een fatale verslikking vaak weinig opvallend. Vaak (in 25 procent van de gevallen) wordt na de dood maaginhoud in de mond en keel aangetroffen. Tijdens het overlijdensproces wordt de maaginhoud geregurgiteerd. Dit is een wezenlijk ander fenomeen dan braken, dat nog vóór het overlijden gebeurt. 14.1.5 Suïcide door verstikking

In het Schotse boekje, uitgegeven door de Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde, (de NVVE), staan enkele zelfmoordmethoden beschreven, waaronder suïcide met behulp van een plastic zak (afbeelding 14.23 a en b).

Afb. 14.23 a Kaft van het ‘Schotse Boekje’; b Beschrijving van de zogenoemde ‘zakmethode’ in het ‘Schotse Boekje’

188

Bij deze methode (afbeelding 14.24 a en b) gebruikt de betrokkene slaapmiddelen, een plastic zak en een elastieken band, waarmee de plastic zak bij de hals/nek wordt afgesloten. Betrokkene zal door zuurstoftekort overlijden. Ook gebruik van helium (‘ballongas’) wordt gezien waarbij gas uit een heliumcilinder via een slang in de afgesloten zak over het hoofd binnenstroomt (afbeelding 14.25 t/m 14.27). Aardgas dat via een stofzuigerslang de zak binnenkomt wordt zelden gezien en is voor de vinder niet geheel zonder gevaar! (afbeelding 14.28).