Een schoone tand bederft niet - inkijkexemplaar

Op den tandheelkundige rust ook de verplichting, den algemeenen gezondheidstoestand van de gebitten der bevolking te onderzoeken, de gebreken bekend te maken, den weg aan te wijzen langs welken ze te verhelpen zijn en met kracht op verbetering aan te dringen. (Carl Witthaus, 1903.)

Een schoone tand bederft niet Ivoren Kruis 1910 - 2010.

Honderd jaar actie voor een gezonde mond

Dr. Huib Kalsbeek

Inhoud Redactiecommissie ............................................................................................................................. 11 Verantwoording ................................................................................................................................... 13 1 1.1

1.2 1.3

Voorgeschiedenis ....................................................................................................15 Maatschappelijke en tandheelkundige situatie rond 1900 ................................................... 15 Sociaal-economische en culturele omstandigheden ........................................................ 15 Mondzorg ................................................................................................................................16 Mondgezondheid ...................................................................................................................19 Carl Witthaus, grondlegger Ivoren Kruis ...............................................................................19 Rotterdamse Tandartsen Vereniging, voorloper Ivoren Kruis............................................22

2 2.1

Periode 1910 - 1935 ....................................................................................................25 Veranderingen op maatschappelijk en tandheelkundig terrein..........................................25 Maatschappelijke ontwikkelingen.......................................................................................25 Ontwikkelingen binnen de mondzorg ...............................................................................25 Slechte mondgezondheid vraagt om actie ........................................................................ 26 2.2 Het Ivoren Kruis, een actiegroep van vooraanstaande heren en één dame .....................27 Van start als Nederlandsche Vereeniging tot Bestrijding van het Tandbederf ...........27 Koningin Emma beschermvrouwe van de vereniging .................................................... 30 De Monchy zegt zijn voorzitterschap op ........................................................................... 30 Voorlichtingsactie op lagere scholen in Rotterdam ..........................................................32 Het Ivoren Kruis richt zich tot de regering ........................................................................33 Contacten met de commerciële wereld ...............................................................................33 Wisselingen in het bestuur ...................................................................................................34 Voorlichting door middel van woord, beeld en geschrift ................................................34 J.J. Backer Dirks drukt zijn stempel op het Ivoren Kruis................................................ 42 Nieuwe statuten, nieuwe naam ............................................................................................45 25-jarig jubileum.................................................................................................................... 46 2.3 Voorlichtingsmateriaal ............................................................................................................. 50 Brochure ................................................................................................................................. 50 Vouwbladen ............................................................................................................................ 51 Kinderboekjes .........................................................................................................................52 Wandplaten .............................................................................................................................54 Leerboek .................................................................................................................................. 55 2.4 Het Ivoren Kruis en de schooltandverzorging .......................................................................56 Het bestuur beperkt zich tot propaganda ..........................................................................56 Mondverzorgsters in de schooltandverzorging? Een controversiële kwestie ...............58 Nederlandsche Vereeniging voor Sociale Tandheelkunde opgericht ...........................60

5

Een schoone tand bederft niet

3 3.1

3.2

3.3

3.4

3.5

3.6

4 4.1

6

Periode 1935 - 1960................................................................................................... 63 Veranderingen op maatschappelijk en tandheelkundig terrein..........................................63 Maatschappelijke ontwikkelingen.......................................................................................63 Ontwikkelingen binnen de mondzorg .............................................................................. 64 Mondgezondheid gaat verder achteruit ............................................................................. 66 Het bestuur kan het werk niet meer aan ................................................................................ 68 De laatste jaren voor de Tweede Wereldoorlog ............................................................... 68 De oorlogsjaren, een dramatische periode ........................................................................71 De oorlog voorbij, de schaarste niet ....................................................................................82 Jonge krachten in het bestuur .............................................................................................85 Commissies nemen bestuurstaken over .............................................................................95 Structurele verandering onvermijdelijk ..........................................................................102 50-jarig jubileum ...................................................................................................................111 Voorlichtingsmateriaal ............................................................................................................ 116 Kinderboekjes ....................................................................................................................... 116 Brochures .............................................................................................................................. 116 Vouwbladen .......................................................................................................................... 119 Wandplaten ........................................................................................................................... 121 Films.......................................................................................................................................122 Dia’s en filmstrips ................................................................................................................ 123 Overig materiaal................................................................................................................... 123 Niet uitgegeven materiaal ...................................................................................................126 Inhoud en effect van voorlichting.......................................................................................... 127 Tandenpoetsen schadelijk voor het gebit? ........................................................................128 Een goeden en goedkoopen tandenborstel .......................................................................131 Mondcosmetica onder de loep ........................................................................................... 134 Twijfel over het effect van voorlichting .............................................................................135 Het Ivoren Kruis en de mondzorg voor kleuters ................................................................ 136 Kleutertandverzorging in de praktijk als voorbeeld ter navolging .............................. 136 Propaganda voor kleutertandverzorging bekritiseerd ................................................... 138 Inhoudelijke aspecten van mondzorg voor kleuters...................................................... 140 Epidemiologisch onderzoek ............................................................................................... 141 Op zoek naar een structurele oplossing ........................................................................... 141 Het Ivoren Kruis en de schooltandverzorging .....................................................................144 Schooltandverzorging ondervindt weerstand ................................................................144 Conflicterende belangen ..................................................................................................... 145 Ivoren Kruis, nmt en nvst samen in de Centrale Raad voor Sociale Tandheelkunde ......................................................................................................146 Het ‘meisje met de boor’......................................................................................................148 Periode 1960 - 1985 ................................................................................................. 151 Veranderingen op maatschappelijk en tandheelkundig terrein.........................................151 Maatschappelijke ontwikkelingen......................................................................................151

Inhoud

Ontwikkelingen binnen de mondzorg ............................................................................. 152 Mondgezondheid geleidelijk beter .................................................................................... 159 4.2 Het Ivoren Kruis komt tot bloei .............................................................................................162 Het bureau sterk uitgebreid, met dank aan de overheid ................................................162 O. Backer Dirks treedt in het voetspoor van zijn vader ................................................. 174 Voorlichtingsproject in Ede vindt navolging ................................................................... 185 Landelijk overleg preventiemethoden en -materialen .................................................... 192 60-jarig jubileum .................................................................................................................199 Twee markante persoonlijkheden .....................................................................................201 Tijd voor verandering ......................................................................................................... 208 75-jarig jubileum .................................................................................................................. 217 4.3 Voorlichtingsmateriaal ........................................................................................................... 221 Brochures ..............................................................................................................................222 Folders................................................................................................................................... 224 Affiches .................................................................................................................................. 231 Films.......................................................................................................................................232 Dia’s en filmstrips ................................................................................................................ 233 Tentoonstellingsmateriaal .................................................................................................. 235 Tijdschrift..............................................................................................................................236 Overig voorlichtingsmateriaal ...........................................................................................236 4.4 Het Ivoren Kruis vecht tegen de snoepgeest ........................................................................238 Commerciële bedrijven wakkeren de snoeplust aan ......................................................238 Appels ingezet in de strijd tegen tandbederf ...................................................................245 De suikerindustrie verweert zich ..................................................................................... 247 Alternatieve ‘voorlichtingsinstituten’ dienen zich aan.................................................. 249 Snoepreclame aan banden gelegd ......................................................................................250 Het Ivoren Kruis ter verantwoording geroepen na kritiek op reclame ....................... 253 4.5 Het Ivoren Kruis en de mondzorg voor kleuters .................................................................254 Twijfel over haalbaarheid kleutertandverzorging op grote schaal ...............................254 Drie proefprojecten..............................................................................................................256 4.6 Het Ivoren Kruis en de schooltandverzorging .....................................................................258 Het Ivoren Kruis doet een beroep op de besturen van de schooltandverzorging .....258 Toenemende aandacht voor voorlichting in de schooltandverzorging ......................260 De schooltandverzorging breidt de zorg uit, de belangstelling van de ouders neemt af ...............................................................................................................261 Nieuwe wijze van financiering bezorgt jeugdtandverzorging extra problemen ........263 Meerwaardefuncties georganiseerde jeugdtandzorg overgenomen door de ggd’s ....................................................................................................................... 264 4.7 Het Ivoren Kruis en de drinkwaterfluoridering ................................................................ 266 Hoe het Ivoren Kruis bij de drinkwaterfluoridering betrokken raakte ..................... 266 Project Voorlichting Drinkwaterfluoridering ................................................................ 268 Fluoridetandpasta’s komen op de markt ......................................................................... 270 Tegenstanders winnen het pleit ........................................................................................273

7

Een schoone tand bederft niet

5 5.1

5.2

5.3

5.4

5.5

5.6

8

Periode 1985 - 2010 .................................................................................................277 Veranderingen op maatschappelijk en tandheelkundig terrein........................................277 Maatschappelijke ontwikkelingen.....................................................................................277 Ontwikkelingen binnen de mondzorg .............................................................................278 Mondgezondheid neemt verder toe...................................................................................283 Het Ivoren Kruis beleeft moeilijke tijden .............................................................................285 Reorganisatie roept spanningen op...................................................................................285 Op zoek naar partners ....................................................................................................... 292 FinanciÍle situatie loopt uit de hand ............................................................................... 298 Een nieuw tijdschrift ......................................................................................................... 299 Wisseling van de wacht ...................................................................................................... 308 Ivoren Kruis financieel uit de gevarenzone .................................................................... 312 Endorsements, een onderwerp dat discussie oproept ....................................................322 De rijksoverheid moet bezuinigen ................................................................................... 326 Tanderosie als gezondheidsprobleem erkend ..................................................................336 Zelfstandige positie bedreigd ............................................................................................. 337 Een gedwongen alliantie met het nigz .............................................................................345 Moeizaam verder met het nigz .........................................................................................358 Zelfstandig bestaan hervat .................................................................................................367 Nieuw beleid werpt vruchten af .........................................................................................376 100-jarig jubileum ................................................................................................................ 381 Voorlichtingsmateriaal ............................................................................................................387 Kinderboekjes .......................................................................................................................387 Folders en brochures ...........................................................................................................388 Posters ....................................................................................................................................393 Diaseries en videofilms .......................................................................................................393 Lesmateriaal ..........................................................................................................................395 Uitgaven voor intermediairs ..............................................................................................398 Overig materiaal...................................................................................................................401 Het Ivoren Kruis, het nigz en de collectieve preventieve mondzorg ............................. 403 Het Ivoren Kruis ondersteunt de ggd’s en het onderwijs ............................................ 403 Het nigz stimuleert de collectieve mondzorg ................................................................412 Het Ivoren Kruis herneemt zijn rol in de collectieve preventie ....................................419 Projecten van het Ivoren Kruis...............................................................................................423 Integratie tgvo in de algemene gvo ................................................................................423 Mondzorg voor gehandicapten ..........................................................................................425 Mondgezondheid migranten............................................................................................. 430 Mondzorg ouderen ..............................................................................................................432 Beter een beker! ...................................................................................................................435 Hou je mond gezond............................................................................................................437 Adviescollege Preventie Mond- en Tandziekten .................................................................439 Onafhankelijke status betwist ...........................................................................................439 Adviescollege gaat verder als commissie van het Ivoren Kruis ................................... 447

Inhoud

6 6.1

Nabeschouwing ..................................................................................................... 457 Het Ivoren Kruis gaat met de tijd mee .................................................................................457 De leden van het Ivoren Kruis ...........................................................................................457 Bestuur...................................................................................................................................458 Vervulling van uitvoerende taken .....................................................................................458 Het Ivoren Kruis en zijn partners ......................................................................................459 6.2 Tandheelkundige voorlichting en preventie in de twintigste eeuw ................................. 463 De mens en zijn lichaam .................................................................................................... 463 Voorlichting van het Ivoren Kruis en andere organisaties ........................................... 465 Het Ivoren Kruis als pleitbezorger voor toegankelijke tandheelkundige voorzieningen .....................................................................................................................469 De bijdrage van het Ivoren Kruis aan de preventieve mondzorg in Nederland .........471 Geraadpleegde literatuur .........................................................................................................473 Bronnen van opgenomen afbeeldingen ............................................................................... 479 Personenregister .......................................................................................................................481

9

Voorgeschiedenis

Figuur 1.4 Folder uitgegeven door de Rotterdamse Tandartsenvereniging

23

2 Periode 1910 - 1935

2.1

Veranderingen op maatschappelijk en tandheelkundig terrein

Maatschappelijke ontwikkelingen In 1914, dus nog maar enkele jaren na de oprichting van het Ivoren Kruis, breekt de Eerste Wereldoorlog uit. Nederland raakt daar niet bij betrokken, maar de oorlog laat het leven in ons land niet ongemoeid. Om de krijgsmacht in staat van paraatheid te brengen, worden reservisten opgeroepen. Na korte tijd is er een leger van 203.000 man op de been. Veel arbeidsplaatsen in het bedrijfsleven blijven jarenlang onbezet. Ondanks de Eerste Wereldoorlog neemt de welvaart in Nederland gedurende de eerste decennia van de twintigste eeuw geleidelijk toe.

Daaraan komt begin jaren dertig een eind door een sterk in het maatschappelijk leven ingrijpende economische crisis.

Ontwikkelingen binnen de mondzorg De Eerste Wereldoorlog beïnvloedt ook de mondzorg in Nederland. Een deel van de tandartsen moet in militaire dienst, de toelevering van tandheelkundige artikelen uit Duitsland valt stil en het contact met buitenlandse collega’s wordt verbroken. De slechte mondgezondheid bij het militaire personeel leidt ertoe dat men overweegt een militair tandheelkundige dienst in te stellen.

In 1913 komt er, zoals eerder vermeld, een wettelijk verplichte vierjarige tandartsopleiding.

De titel tandarts wordt ingevoerd, ook voor degenen die eerder als tandmeester waren gediplomeerd. Een jaar later wordt de Nederlandse Maatschappij tot bevordering der Tandheelkunde (nmt) opgericht. Een belangrijke doelstelling van deze vereniging is het behartigen van de beroepsbelangen. In dit verband voert de nmt een hardnekkige strijd tegen onbevoegde uitoefening van de tandheelkunde, overigens met weinig resultaat. Dat de nmt ook aandacht had voor de tandheelkundige nood onder de bevolking, blijkt uit de oprichting van een Centrale Commissie voor Tandheelkundig Volksbelang. Ondanks het feit dat de doelstellingen van de nmt en het Ivoren Kruis elkaar overlappen, is er een goede verstandhouding tussen beide verenigingen. Diverse bestuursleden van het Ivoren Kruis zijn ook actief binnen de nmt. De bekendste is wel A.L.J.C. van Hasselt, die niet alleen 24 jaar lang lid is van het hoofdbestuur van de nmt, meestal als voorzitter of vicevoorzitter, maar dezelfde functies gedurende 12 jaar ook voor het Ivoren Kruis vervult. Bij het uitdragen van standpunten over de tandheelkundige zorg trekken de nmt en het Ivoren Kruis meestal één lijn. Het Ivoren Kruis heeft daarbij het voordeel er niet van verdacht te worden vooral het maatschappelijke belang van tandartsen voor ogen te hebben. In 1919 wordt de nmt lid van het Ivoren Kruis.

Door de toename van de welvaart worden mondhygiënische hulpmiddelen en professionele mondzorg ook bereikbaar voor een deel van de middenklasse. De toename van tandheelkundige hulp wordt ook mogelijk door een stijging van het aantal tandartsen tussen 1910 en 1935 van iets minder dan 300 tot bijna 1200. In 1935 telt Nederland 8,4 miljoen inwoners, ongeveer 7.000 per tandarts.

25

Een schoone tand bederft niet

In 1930 wordt men het binnen de nmt eens over een plan voor de tandheelkundige zorgverlening voor Niet-Particuliere Patiënten (npp). Een dergelijk plan wordt om twee redenen noodzakelijk geacht. Enerzijds beseft men dat het ethisch niet langer te verantwoorden is het grootste deel van de bevolking adequate mondzorg te onthouden. Anderzijds maakt de relatief sterke toename van het aantal tandartsen in die tijd een uitbreiding van de vraag naar mondzorg ook vanuit een bedrijfseconomische gezichtspunt wenselijk. Het npp-rapport zou gedurende meer dan veertig jaar de basis vormen voor de tandheelkundige hulp aan ziekenfondsverzekerden.

Als gevolg van de economische crisis in de jaren dertig moeten gemeenten bezuinigen. Dit gaat ten koste van de subsidie voor de diensten voor schooltandverzorging. Voor een aantal van deze instellingen betekent dit dat de werkzaamheden niet kunnen worden voortgezet. In paragraaf 2.5 wordt hierop nader ingegaan.

Slechte mondgezondheid vraagt om actie Systematisch onderzoek naar de toestand van het gebit van leerlingen van de lagere school7 werd aanvankelijk alleen door schoolartsen uitgevoerd. Tabel 2.1, overgenomen uit het Tijdschrift voor Geneeskunde van 1915, is daar een weerslag van.

Tabel 2.1 Het percentage leerlingen van lagere scholen met een gaaf gebit, met 1 tot 5 en met meer dan 5 aangetaste tanden en kiezen, per type school (zie tekst) Tanden*

Kosteloze scholen

Scholen met schoolgeld tot f 15 p.j.

Scholen met schoolgeld hoger dan f 15 p.j.

Gaaf

34,6 %

22,9 %

20,0 %

1-5 aangetast

47,4 %

51,9 %

49,5 %

Meer dan 5 aangetast

17,9 %

25,2 %

29,6 %

* Hoewel niet vermeld in het betreffende artikel, is het waarschijnlijk dat hier zowel elementen van het melkgebit als blijvende gebitselementen mee worden bedoeld.

Het inkomen van de ouders was in het algemeen bepalend voor de schoolkeuze. Op de kosteloze scholen zaten daardoor vooral kinderen uit het arbeidersmilieu. Uit de cijfers blijkt dat bij deze kinderen de cariësprevalentie destijds het laagst was. Waarschijnlijk was bij hen de kans op cariës het kleinst doordat het gezin geen geld had voor snoep.

In de jaren 1911-1915 voeren tandartsen in Den Haag een grootschalig onderzoek uit naar de gebitstoestand bij leerlingen van de lagere school en bij 25- tot 40-jarige volwassenen. De uitkomsten voor kinderen worden gesplitst naar geslacht en die voor volwassenen bovendien naar maatschappelijke positie. Mensen uit de ‘lagere’ klassen van de bevolking, die in poliklinieken worden onderzocht, duidt men aan als mannen en vrouwen, mensen uit de ‘hogere’ klassen, onderzocht in ‘privaatpraktijken’, als heren en dames. De beeldgrafieken in figuur 2.1 en 2.2 tonen de prevalentie van cariës per type gebitselement bij meisjes van 13 jaar, bij dames en bij vrouwen. De staafgrafiek laat het gemiddelde aantal carieuze en ontbrekende tanden en kiezen per persoon zien voor de vier onderscheiden groepen volwassenen. Gevulde gebitselementen zijn in dit onderzoek bij de gave gebitselementen geteld. Het opmerkelijke verschil tussen 7

26

De aanduiding van wat nu basisschool wordt genoemd. De lagere school had zes leerjaren, de jongste leerlingen waren 6 jaar.

Periode 1910 - 1935

a

b

c

Figuur 2.1a-c Het percentage carieuze of getrokken blijvende tanden en kiezen, per type gebitselement, bij 13-jarige meisjes (a), 25- tot 40-jarige vrouwen uit de ‘hogere’ (b) en de ‘lagere’ klassen (c) in Den Haag, periode 1911-1915.

Ontbrekend

Carieus

Vrouwen Mannen Dames Heren 0

2

4

6

8

10

12

14

Aantal door cariës aangetaste tanden en kiezen

Figuur 2.2 Het gemiddelde aantal ontbrekende en carieuze tanden en kiezen per persoon bij volwassenen van 25 tot 40 jaar uit de ‘lagere’ klassen (vrouwen en mannen) en ‘hogere’ klassen (dames en heren) in Den Haag, periode 1911-1915.

‘dames’ en ‘vrouwen’ komt vooral door het hogere aantal getrokken tanden en kiezen bij mensen in de lagere klassen. In de hogere klassen waren waarschijnlijk meer tanden en kiezen gevuld.

2.2

Het Ivoren Kruis, een actiegroep van vooraanstaande heren en één dame

Van start als Nederlandsche Vereeniging tot Bestrijding van het Tandbederf Oprichtingsvergadering

In november 1909 stuurt Witthaus, samen met zijn collega’s J.M. Klinkhamer en J. Stark Gzn., een vertrouwelijke brief aan de landelijke tandheelkundige verenigingen waarin zij medewer27

Een schoone tand bederft niet

king vragen bij de oprichting van een vereniging met als doel ‘de tandcariës, hare oorzaken en gevolgen te bestrijden’. Zij stellen een werkprogramma voor dat vrijwel overeenkomt met dat van de rtv, wat niet verwonderlijk is; twee van de drie ondertekenaars van de brief zijn lid van die vereniging. In de brief wordt betoogd dat de vereniging, gezien de doelstelling, niet alleen tandartsen als lid zou moeten hebben.

Om dit programma te verwezenlijken is noodzakelijk den moreelen steun der autoriteiten en den financiëlen steun van het ontwikkelde en philantropische publiek te verkrijgen. Daarom moet eene Vereeniging als hier bedoeld samengesteld worden uit: tandartsen, artsen, onderwijzend personeel, regerings- en gemeente-autoriteiten en welgestelde philantropen.

Als voorbeeld wordt de Nederlandsche Vereniging tot Bestrijding der Tuberculose genoemd, waarvan het bestuur behalve uit artsen ook uit ‘leken’ is samengesteld. Het argument dat niettandartsen, behalve vanwege hun reputatie en financiële inbreng, ook door hun inhoudelijke deskundigheid belangrijk kunnen zijn voor het Ivoren Kruis, wordt niet genoemd.

De brief heeft als resultaat dat op 1 maart 1910 28 belangstellenden bijeenkomen. Nadat het besluit is genomen een Nederlandsche Vereeniging tot Bestrijding van het Tandbederf op te richten, wordt een bestuur gekozen bestaande uit de volgende personen: - E.P. de Monchy Rzn, president Kamer van Koophandel Rotterdam, voorzitter; - J. Stark Gzn., tandarts, vicevoorzitter; - A. Ruoff, lid Kamer van Koophandel Rotterdam, eerste secretaris; - Dr. C.H. Witthaus, tandarts, tweede secretaris; - W. Westerman, president-directeur Rotterdamse Bank, eerste penningmeester; - Adr. J. Hoek, tandarts, tweede penningmeester; - A.A. Baron Sweerts de Landas Wyborgh, vicepresident en thesaurier van de Zuid-Hollandse Maatschappij tot Redding van Schipbreukelingen, commissaris; - O. Kamerlingh Onnes, directeur van een bureau voor Handelsinlichtingen te Amsterdam; - J.M. Klinkhamer, tandarts; - H.J.W. Drooglever Fortuyn, arts, inspecteur Gemeentelijk Schooltoezicht Rotterdam; - G.H. Moll van Charante, arts; - K. Brants, hoofd van een school voor mulo; - J. Vellinga, hoofd van een school voor mulo; - L. Frank, tandarts; - John E. Grevers, tandarts, directeur Tandheelkundig Instituut Utrecht; - N.J.J. Greeter, tandarts.

Figuur 2.3 E.P. de Monchy Rzn., voorzitter 1910-1913

28

Periode 1910 - 1935

Van de zestien bestuursleden komen er elf uit Rotterdam, twee uit Den Haag, twee uit Amsterdam en een uit Utrecht. Duidelijk is dat de initiatiefnemers mensen van naam aan de vereniging hebben weten te binden. De tandartsen vormen aanvankelijk een minderheid in het bestuur.

De bijeenkomst is grondig voorbereid. Al tijdens de oprichtingsvergadering kunnen statuten worden vastgesteld. Doel en werkwijze zijn daarin als volgt verwoord: Het doel der Vereeniging is, in Nederland het tandbederf, zijne oorzaken en zijne gevolgen te bestrijden, voornamelijk bij schoolgaande kinderen.

De Vereniging tracht haar doel te bereiken door: a. het verstrekken van inlichtingen aan moeders over de middelen tot het verkrijgen van gezonde tanden bij kinderen; b. het verstrekken van raadgevingen aan nijverheid en handel tot het verkrijgen van doelmatige tandreinigingsmiddelen; c. het verspreiden van tandhygiënische geschriften onder het volk; d. het bevorderen van invoering van schoolplaten op tandhygiënisch gebied; e. het inrichten en houden van tentoonstellingen en openbare lezingen op tandhygiënisch gebied; f. het plaatsen van bevattelijke wetenschappelijke artikelen op tandhygiënisch gebied in tijdschriften. g. het bevorderen van invoering van geregeld onderzoek der tanden van alle schoolkinderen door schooltandartsen of schooltandmeesters; h. het bevorderen van de stichting van tandklinieken voor onvermogenden; i. het bevorderen van verstrekking van conserveerende behandeling door ziekenfondsen aan hunne leden; j. het bevorderen van tandheelkundige hulp in leger en vloot; k. het aanvaarden en beheeren van kapitalen, geschonken of gelegateerd tot verwezenlijking, hetzij in het algemeen, hetzij op eene bepaalde plaats, van eenig doeleinde dat binnen den werkkring der Vereeniging ligt.

Onderscheid wordt gemaakt tussen gewone en buitengewone leden, ereleden, donateurs en begunstigers. Behalve personen kunnen ook verenigingen lid worden. De jaarlijkse contributie voor gewone leden wordt vastgesteld op ƒ 5. Van donateurs wordt een jaarlijkse bijdrage verwacht van minimaal ƒ 25 en van begunstigers een jaarlijkse gift van ten minste één gulden.

Om aan de oprichting bekendheid te geven, verspreidt het bestuur een circulaire met als opschrift, in grote letters, Aan het Nederlandsche Volk. In de circulaire wordt aangegeven waarom de vereniging is opgericht, wat de doelstelling is en welke werkwijze men wil hanteren. Daarna wordt de lezer opgeroepen de vereniging financieel te steunen. Door middel van een afscheurbaar blad kan men zich opgeven als lid, begunstiger of donateur. Onderaan de circulaire zijn de namen van alle zestien bestuursleden vermeld. Op de eerste ledenlijst van de vereniging staan 42 namen.

Al kort na de oprichtingsvergadering verlaten Witthaus en Stark het bestuur. Witthaus heeft problemen met zijn gezondheid en vertrekt voor behandeling naar Duitsland. Stark gaat in Nederlands-Indië werken. Dr. C. van der Hoeven, een tandarts uit Den Haag, volgt 29

Een schoone tand bederft niet

Witthaus op als secretaris. De functie van vicevoorzitter wordt overgenomen door tandarts J.M. Klinkhamer.

Naar aanleiding van Witthaus’ vertrek vraagt het bestuur de leden om een bijdrage voor een afscheidsgeschenk. Dit levert een bedrag op van ongeveer ƒ 500. Als Witthaus om een idee wordt gevraagd voor een cadeau, antwoordt hij geen ‘persoonlijk souvenir’ te wensen en hij vraagt het bestuur het binnengekomen bedrag te besteden aan een fonds waarmee museummateriaal kan worden aangeschaft. Het zal nog tot 1920 duren voordat er een verplaatsbaar museum voor tand- en mondhygiëne tot stand komt. Tijdens de eerste jaarvergadering van het Ivoren Kruis wordt Witthaus tot erevoorzitter benoemd.

Koningin Emma beschermvrouwe van de vereniging Na overleg met de Grootmeester van Hare Majesteit de Koningin-Moeder, stuurt het bestuur koningin Emma begin 1911 de ‘aan het Nederlandsche Volk’ gerichte circulaire. In de begeleidende brief vraagt het bestuur de koningin voor het Ivoren Kruis als ‘beschermvrouw’ te willen optreden. Emma ondersteunt al langer de bestrijding van tuberculose, een ziekte waaraan zij een zuster had verloren. Al na vier dagen ontvangt het bestuur de volgende reactie van de Grootmeester: Gevolg gevende aan de bevelen van Hare Majesteit de Koningin-Moeder heb ik de eer ter kennis te brengen van het Bestuur van de Nederlandsche Vereeniging tot bestryding van Tandbederf, dat Hare Majesteit, gunstig beschikkende op het door het Bestuur by zyn schryven van 13 Juli ll. gedaan verzoek, het Beschermvrouwschap over de bovengenoemde Vereeniging heeft gelieven te aanvaarden.

Figuur 2.4 Koningin Emma

Vanaf dat moment tot aan het overlijden van Emma in 1935 staat in het briefhoofd onder de naam van de vereniging: Beschermvrouw: h.m. de koningin-moeder.

De Monchy zegt zijn voorzitterschap op Enige maanden nadat koningin Emma beschermvrouwe is geworden, stuurt De Monchy de tweede secretaris de volgende brief: Hooggeachte Heer van der Hoeven, Zeer dankzeggend voor Uwe waarde letteren van 14 dezer, ben ik natuurlyk bereid om eene missive van instemming te tekenen indien de leden van het Bestuur by groote meerderheid dit wenschelyk achten. Ik meende daarom, dat de brief door de goede zorgen van de heer Ruoff zou rondgaan en

30

Periode 1910 - 1935

– voorzien van verschillende meeningen – zou terugkomen by U of by my. Als de groote meerderheid op Uw standpunt staat, is eene vergadering voor dat enkele punt natuurlyk overbodig.

Mocht dit niet het geval zyn en wy by elkaar komen, dan zou ik gaarne zien, dat tevens op de agenda geplaatst werd een verzoek mynerzyds om myn voorzitterschap te mogen neerleggen. Ik acht het beter dat ik de wel is waar niet zware taak aan een ander overlaat omdat myne inzichten thans reeds ten tweede male afweken van die der andere Heeren, eerst bij het aanvragen aan de Koningin en thans omrent bovenbedoeld punt. Eene discussie zou ik over een en ander net zo gaarne niet hebben; ik zou willen scheiden zonder de minste strubbeling en alleen als reden opgegeven willen zien, dat ik nog veel aan de hand heb. Myne functie kan door honderd anderen ingenomen worden en het is niet goed, dat ik telkens als een soort rem optreed tegenover de inzichten van U en andere doctoren die voor de vereeninging van veel meer waarde zyn dan ik. In algeheele vriendschap zou ik myn ontslag willen krygen en ook gaarne contribuant blyven, maar het weinige dat naar myne meening uit de handen komt van de vereeniging hindert my voor myzelve.

Mocht de vergadering thans niet nodig zijn, dan wilt U myn verzoek voor de eerstvolgende vergadering genotuleerd houden.

Onze collega Hoek schreef my ook over ons adres en blykt geheel te staan op Uw standpunt. Zoudt U misschien zoo vriendelyk willen zyn, dit schryven even aan ZEd. in te zenden? Ik schryf hem dan mynerzyds een lettertje dat hy dat van U kan tegemoetzien.

Met hartelyke groeten, t.à.v E.P. de Monchy

In reactie hierop vraagt Van der Hoeven of hij op zondag bij De Monchy kan langskomen voor een gesprek. De Monchy antwoordt dat hij ‘tot zijn leedwezen nagenoeg den ganschen dag bezet is’. In aanvulling op de argumenten om af te treden genoemd in zijn vorige brief schrijft hij: Het Voorzitterschap zou wellicht veel beter in handen worden gesteld van iemand als U, die op eigen initiatief als deskundige kan handelen en een vuur opstookt, dat onder een Voorzitter als den tegenwoordigen niet-deskundige niet anders doet dan smeulen.

Figuur 2.5 J.M. Klinkhamer, voorzitter 1913-1930

Klinkhamer neemt het voorzitterschap van De Monchy over. Sinds die tijd wordt de voorzittersfunctie steeds door een tandarts vervuld. Tandarts A.L.J.C. van Hasselt wordt vicevoorzitter.

31

Een schoone tand bederft niet

Voorlichtingsactie op lagere scholen in Rotterdam Een andere actie van het Ivoren Kruis heeft als doel onderwijzers van Rotterdamse lagere scholen te bewegen hun leerlingen voor te lichten over mondhygiëne. In een brief aan de scholen motiveert het bestuur de actie aldus: Onderzoekingen in een menigte van buitenlandsche plaatsen hebben aan het licht gebracht, dat ongeveer 90% der schoolgaande jeugd in meerdere of mindere mate aan het tandbederf lijdt.

Behalve het nadeel dat het kind lichamelijk en geestelijk daardoor ondervindt, is de lucht door zoveel zieke tanden in een schoollokaal verspreid, niet alleen alles behalve aangenaam, doch ook in zeker opzicht gevaarlijk. Diverse bacteriën van de meest uiteenloopende soorten worden in elken mond aangetroffen en bij het spreken in de lucht verspreid. Hoe gevaarlijk het kan zijn ook ziekten veroorzakende bacteriën, die zich in ruime mate in bedorven holle kiezen bevinden, te verspreiden, blijkt wel uit het feit hoe vaak en hoe snel kinderziekten van het ene kind op het andere worden overgebracht.

Aan de onderwijzers die voorlichting willen geven, wordt de brochure Mond- en Tandhygiëne toegestuurd en een tandenborstel om het tandenpoetsen te kunnen demonstreren. De leerlingen krijgen behalve een tandenborstel ook een doosje tandpoeder en de folder Gebruiksaanwijzing voor den Tandborstel. In die folder wordt ervoor gewaarschuwd de tandenborstel niet door anderen te laten gebruiken. Waarschijnlijk is dat advies niet overbodig. Veel gezinnen hadden waarschijnlijk niet eerder een tandenborstel in huis. In totaal worden 3100 tandenborstels en 2500 doosjes tandpoeder bij de scholen afgeleverd. De actie kost de vereniging ongeveer 580 gulden.

Tabel 2.2 Bereidheid tot deelname aan een voorlichtingsactie op lagere scholen in Rotterdam, per schooltype Type school

Aantal verzonden brieven

Positieve reactie

Idem, na de interventie van schoolbesturen

Openbaar

75

49

49 (65%)

Bijzonder*

34

15

9 (26%)

109

64

58 (53%)

Totaal

* Rooms-katholieke en protestants-christelijke scholen

Uit een verslag van de ‘Commissie belast met het uitreiken van tandborstels’ blijkt dat iets meer dan de helft van de aangeschreven scholen positief op de uitnodiging inging (zie tabel 2.2). Opvallend is de relatief lage bereidheid tot deelname aan de actie van de bijzondere scholen, vooral nadat ook de schoolbesturen daarover hun mening hadden gegeven. Sommige scholen schreven terug ‘dat men er de voorkeur aan gaf de schoolkinderen buiten de bemoeiingen van de vereniging te houden’. Ondanks de matige respons is de commissie tevreden over het verloop van de actie. De dagbladen hadden er aandacht aan besteed en de actie leverde de vereniging behalve naamsbekendheid ook nieuwe leden, donateurs en begunstigers op.

Vanwege de sleutelrol die onderwijzers kunnen vervullen bij het bevorderen van mondhygiënisch gedrag bij de jeugd, stuurt het bestuur een brief naar alle rijkskweekscholen voor onderwijzers. Het bestuur vraagt de scholen hoe het gesteld is met de geneeskundige en tandheelkundige zorg voor de ‘kwekelingen’ en of het onderwerp mondhygiëne deel uitmaakt van 32

Periode 1910 - 1935

het leerplan. Indien men dat wenst, is het bestuur bereid over dit onderwerp ‘voorlezingen’ te verzorgen. Uit de antwoorden blijkt dat er op sommige scholen een arts komt die de leerlingen medisch onderzoekt, maar dat geneeskundige of tandheelkundige behandeling geen deel uitmaakt van de zorg van de school. Het onderwerp mondhygiëne valt onder een van de vakken fysiologie en gezondheidsleer. Slechts een enkele school heeft belangstelling voor een lezing.

Het Ivoren Kruis richt zich tot de regering Met de doelstelling van de vereniging in gedachten om de tandheelkundige zorg in leger en vloot te bevorderen, neemt de ledenvergadering in 1915 de volgende motie aan: De Nederlandsche Vereeniging tot Bestrijding van het Tandbederf, goedgekeurd bij Koninklijk Besluit van 29 mei 1911, Staatsblad no. 156, Beschermvrouwe H.M. de Koningin-Moeder, Kennis genomen hebbende van het K.B. van 5 februari 1915, waarbij maatregelen getroffen zijn om tegemoet te komen aan de behoefte aan deskundige tandheelkundige hulp in het leger, Overtuigd van de groote waarde dezer maatregelen tot ondersteuning van het doel onzer Vereniging, de bestrijding van de meest verbreide volksziekte, het tandbederf, betuigt hare groote ingenomenheid met de genomen maatregelen, Spreekt haar hoop en verwachting uit, dat ook eene regeling worde getroffen, ten einde in vredestijd te voorzien in de behoefte aan tandheelkundige hulp in het leger, en besluit deze motie ter kennis te brengen van Zijne Excellentie den Minister van Oorlog en van den Generaal-Majoor Inspecteur van den Geneeskundige Dienst der Landmacht.

Ook in latere jaren zijn er momenten waarin het bestuur overweegt de regering te benaderen of dat daadwerkelijk doet. In 1932 bereidt de Nederlandse regering een wet voor die de invoering mogelijk moet maken van een ‘weeldeverteringsbelasting’ op artikelen die als luxe worden beschouwd. Op de lijst goederen die daaronder vallen, staan onder andere ‘kleedingstukken van bontkraag voorzien’, ‘boven- en onderkleeding, geheel of gedeeltelijk vervaardigd van natuurzijde’, ‘artikelen van reptielleder’ en ‘lijfsieraden’. Ook tandpasta’s en tandzepen worden genoemd. Een van de leden roept het bestuur van het Ivoren Kruis op protest aan te tekenen, maar dat besluit dit niet te doen omdat de nmt dat al heeft gedaan.

Naar aanleiding van een ander wetsontwerp reageert het Ivoren Kruis wel. De regering wil aan ‘tandheelkundigen’ – hiermee werden tandtechnici bedoeld die kunstgebitten aanbrengen – dezelfde bevoegdheid toekennen als aan tandartsen is verleend. In een brief aan de Tweede Kamer geven de voorzitter en de secretaris van het Ivoren Kruis eerst de noodzaak aan van vroegtijdig en geregeld tandheelkundig onderzoek. Daarna schrijven ze: dat zij [het] daarom in hooge mate zouden betreuren indien aan personen, wier meerdere of mindere vaardigheid op het gebied van gebitten maken (tandprothese) geen enkele waarborg biedt, dat aan hen de behandeling van kindermonden kan worden toevertrouwd, de bevoegdheid zoude worden verleend als bedoeld in het aanhangige wetsontwerp.

Contacten met de commerciële wereld In 1916 vindt een briefwisseling plaats met de firma B. Meindersma, een importeur van tandenborstels. Meindersma brengt de zogenoemde ‘Federatie-tandborstel’ in de handel en wil die onder de aandacht brengen van de Nederlandse tandartsen. Hij vraagt het bestuur een 33

Een schoone tand bederft niet

brief van het Ivoren Kruis te mogen meesturen waarin deze borstel wordt aanbevolen. Uit de archiefstukken kan niet worden afgeleid hoe het bestuur op dit verzoek heeft gereageerd, maar aangezien later een vergelijkbare aanvraag werd afgewezen, kan gevoeglijk worden aangenomen dat men het verzoek niet heeft ingewilligd. Als hulpmiddel bij de voorlichting gebruikt het Ivoren Kruis overigens wel een door Meindersma geïmporteerde tandenborstel. Later in 1916 schrijft Meindersma dat de Duitse fabrikant de desbetreffende borstel door een gebrek aan grondstoffen alleen kan leveren in zwart celluloid en tegen een veel hogere prijs dan eerder werd afgesproken. Het Ivoren Kruis wordt advies gevraagd over tandenborstels van been en hout als alternatief. Beide materialen hebben volgens Meindersma nadelen. Een borstel met een benen steel is waarschijnlijk niet voor ‘een populairen prys’ te leveren, en van tandenborstels van hout wordt verwacht dat ze ‘spoedig onfrisch worden en de hygiëne van de mond niet zullen bevorderen’. Wat het Ivoren Kruis geantwoord heeft, is niet bekend.

In 1922 ontvangt het bestuur een brief van tandarts J. Koster uit Stadskanaal. Hij heeft een tandzeep ontwikkeld, die als ‘Jeka tandzeep’ in de handel zal worden gebracht. Koster heeft een tekst opgesteld voor een ‘vlugschrift’, te gebruiken als bijsluiter bij elke tube tandzeep. Op de voorkant worden alle gunstige eigenschappen van zijn tandzeep genoemd. Op de achterkant wil hij een door hem enigszins gewijzigde tekst overnemen uit een folder van het Ivoren Kruis. Koster vraagt in zijn brief toestemming daarvoor en bovendien of hij boven deze tekst de naam van de vereniging mag afdrukken. Achter op Kosters brief schrijven vier bestuursleden commentaar. Zij vinden dat de tekst alleen in ongewijzigde vorm mag worden gebruikt.

De naam van de vereniging willen zij niet vermeld zien in het vlugschrift om, zoals Frank het uitdrukt, ‘alle partijdigheid ten opzichte van een bepaald middel te vermijden’.

Wisselingen in het bestuur Op de jaarvergadering van 1920 treedt Klinkhamer af als voorzitter. Dr. C. van der Hoeven, sinds 1914 eerste secretaris, volgt hem op. De voorzitter van de rtv, Leopold Frank – hij wordt in de vergaderstukken van het Ivoren Kruis, anders dan de overige bestuursleden, ook met zijn voornaam aangeduid – wordt vicevoorzitter. In 1921 overlijdt Van der Hoeven, Leopold Frank volgt hem op. Joh J. Griffijn, net als Frank bestuurslid van de rtv, wordt vicevoorzitter. In hetzelfde jaar treden dr. J. Ph. Elias, voorzitter van de Zuid-Hollandse afdeling van het Groene Kruis, en dr. P. Romijn, directeur van de Gemeentelijke Geneeskundige Dienst in Dordrecht, toe tot het bestuur.

In de algemene vergadering van 1924 worden de statuten gewijzigd. De functies in het dagelijks bestuur zullen voortaan niet meer onderling worden verdeeld tussen de bestuursleden. Alle leden moeten voortaan door de algemene ledenvergadering in functie worden benoemd. Mw. M. Muntendam-Isebree Moens, die sinds 1916 bestuurslid is, wordt ‘secretaresse’ van het bestuur. Zij zal tot 1936 afwisselend eerste of tweede secretaris zijn. Begin 1926 overlijdt Leopold Frank. Hij wordt als voorzitter opgevolgd door Van Hasselt, die al 13 jaar deel uitmaakt van het bestuur.

Voorlichting door middel van woord, beeld en geschrift Lezingen als propagandamiddel

Een van de eerste activiteiten van het bestuur is het organiseren van een ‘voordracht met lichtbeelden’ over tandheelkundige hulp aan on- en minvermogenden. Spreker is prof. E. Jessen, 34

Periode 1910 - 1935

Figuur 2.6 Dr. C. van

Figuur 2.7 Leopold

der Hoeven, voorzitter

Frank, voorzitter

1920-1921

1921-1926

Figuur 2.8 Mw. M. Muntendam-Isebree

Figuur 2.9 A.L.J.C. van

Moens, secretaris

Hasselt, voorzitter

1924-1936

1926-1931

hoofd van de Stedelijke Schooltandkliniek in Straatsburg. In de uitnodigingsbrief, een epistel van twee A4’tjes, wordt uitvoerig ingegaan op het nut van tandheelkundige hulp: Behalve dat wij daarmede voldoen aan den zeer natuurlijken wensch, om onzen medemenschen pijnen en ongemakken te besparen, oefent deze tak der volks-hygiène belangrijken invloed uit op den algemeenen gezondheidstoestand van den mensch en maakt daardoor het lichaam meer bestand tegen ziekten, met name tegen tuberculose. Daarenboven is eene goede verzorging van den mond van niet geringe oeconomische waarde voor het volk. Tandziekten komen veelvuldiger voor dan eenige andere ziekte. Ruim 90% van het menschdom lijdt er meer of minder aan.

Wanneer we eene berekening konden maken, hoeveel tijd en arbeidskracht jaarlijks verloren gaat door het lijden aan tandziekten, dan zou dit ongetwijfeld een zeer belangrijk cijfer bedragen.

De uitnodiging wordt in zijn geheel opgenomen in een van de Rotterdamse kranten.

Voordrachten voor verenigingen, scholen en andere organisaties bieden het Ivoren Kruis ook in de jaren die volgen een mogelijkheid om direct met het publiek in contact te komen.

Vooral Van Hasselt verzorgt veel spreekbeurten. In 1919 geeft hij voor de Volksuniversiteit in Den Haag een cursus van vijf lessen over mondhygiëne. Hij bespreekt daarin zowel de preventie en het herstel van gebitsafwijkingen als de tandregulatie. In een lezing voor de afdeling Gouda van het Groene Kruis zegt Van Hasselt dat het van kortzichtigheid getuigt als men zich weinig om de mond bekommert, immers: De mond is meer dan de trechter waardoor alle voedsel gaat, hij is meer dan de hoorn van de grammofoon waaruit de geluiden naar buiten komen. De mond is het eerste station waar het

35

Een schoone tand bederft niet

voedsel verblijft, waar de spijsvertering een aanvang neemt, door het vermalen van het voedsel en het innig vermengen met het speeksel.

Uit een verslag in het Dagblad van Gouda blijkt dat er vrijwel geen mensen op zijn lezing zijn afgekomen. De auteur van het verslag vermoedt ‘dat het misschien niet prettig is te hooren spreken over mond- en tandhygiëne, wanneer men eenmaal met een soort ruïne in den mond het verdere leven door moet’.

Het bestuur probeert ook de tandartsleden van de vereniging te stimuleren lezingen te houden over tand- en mondhygiëne. Degenen die een voordracht willen verzorgen, kunnen bij het Ivoren Kruis een collectie ‘lantaarnplaten’ lenen. Eenmaal belegt het bestuur een speciale vergadering om de leden te informeren over de voorwaarden waaraan een lezing moet voldoen. Vier ervaren sprekers zullen een ‘proeve’ aanbieden van een ‘populaire lezing bestemd voor een publiek van verschillend intellectueel gehalte’. Nadat twee van hen aan het woord zijn geweest, is er geen tijd meer voor de twee anderen. Men is het erover eens dat de onderwerpen anatomie, fysiologie, pathologie, therapie en hygiëne alle in een lezing aan bod moeten komen, maar welke aspecten voor een bepaald type publiek het belangrijkst zijn, kan niet goed worden aangegeven. Enige tijd na deze vergadering geeft het Ivoren Kruis een blad uit waarop voor verschillende thema’s schematisch is aangegeven welke onderwerpen in een populaire voordracht aan de orde moeten komen.

In 1922 bestelt het Ivoren Kruis in Amerika de voorlichtingsfilm A story about teeth and how to take care of them. Bestuursleden hadden de film gezien op een internationaal congres.

Het bestuur laat van de film een Nederlandse versie maken. Het eerste beeld toont de tekst ‘Steunt de Nederlandsche Vereniging tot Bestrijding van het Tandbederf’ en het laatste ‘Wordt lid van de Nederlandsche Vereniging tot Bestrijding van het Tandbederf’. De film is vaak vertoond, meestal in aansluiting op een lezing.

Voor de jaarvergadering van 1928 in het Utrechtse Hotel Des Pays Bas nodigt het bestuur ook de leden van de Tandheelkundige Studenten Vereniging ‘John Tomes’ uit. Meer dan honderd studenten wonen de vergadering bij. Nadat Van Hasselt het werk van het Ivoren Kruis heeft toegelicht, vertelt bestuurslid G.A.H. Eibrink Jansen over zijn ervaringen als schooltandarts in Den Haag. Een van de laatste programmapunten is de vertoning van de Amerikaanse film. Op de convocatie van de vergadering is bij dit programmapunt met een pen in de kantlijn geschreven ‘Niet rooken in de buurt van de film’. Blijkbaar moest de voorzitter daar een opmerking over maken omdat de film niet brandveilig was. Aan het slot van de avond bedankt de voorzitter van John Tomes namens alle gasten ‘voor den leerzamen avond’, aldus een verslag in de Nieuwe Rotterdamsche Courant.

Begin jaren dertig ontstaat er ook in België belangstelling voor het werk van het Ivoren Kruis. In dat land rekent het Rode Kruis de voorlichting over mondverzorging tot zijn taken.

Ter gelegenheid van ‘La Semaine de la Croix Rouge’ in 1933 houdt bestuurslid Lourens Bosch in Brussel een lezing over de propaganda voor mondhygiëne in Nederland. De naam Ivoren Kruis heeft hij vertaald als ‘La Société Néerlandaise pour la lutte contre la corruption des dentes’.

Ommegaand museum voor mond- en tandhygiëne

Tijdens de jaarvergadering in 1918 kondigen leden van de Rotterdamse Tandartsen Vereniging (rtv) aan van plan te zijn een tandheelkundig museum op te richten. Het bestuur van het Ivoren Kruis had zich dat ook al voorgenomen en stelt voor samen te werken. De rtv-leden 36

Periode 1910 - 1935

Figuur 2.10 Affiche voor de tentoonstelling

Figuur 2.11 Gedeelte van de tentoonstelling

‘Mond- en Tandhygiëne’ in Rotterdam (1920)

wijzen dit aanvankelijk af. Zij menen dat betrokkenheid van mensen van buiten Rotterdam vertraging zal opleveren. Niettemin neemt de rtv een jaar later contact op met het bestuur van het Ivoren Kruis, dat intussen in Berlijn tentoonstellingsmateriaal heeft aangeschaft. De Zuid-Hollandse afdeling van het Groene Kruis steunt het initiatief van de rtv met een subsidie van ƒ 1.000.

Op 8 mei 1920 wordt in het gebouw van het Groene Kruis in Rotterdam het ‘Ommegaand Museum voor Mond- en Tandhygiëne’ geopend in aanwezigheid van vertegenwoordigers van tandheelkundige verenigingen, studenten, artsen uit Rotterdam en omliggende plaatsen, leden van het Groene Kruis, directies van ziekenfondsen en andere belangstellenden. Dr. J. Ph. Elias, voorzitter van de Zuid-Hollandse afdeling van het Groene Kruis, spreekt de openingsrede uit.

Hij houdt daarbij een pleidooi voor de invoering van schooltandverzorging in Rotterdam: Wil men een volk tot een hooger vlak van beschaving, gezondheid en macht doen rijzen, dan is de krachtigste hefboom de school, en het beste aangrijpingspunt het kind. Daarom richt zich het tandhygiënisch museum tot ouders, opvoeders en onderwijzers. Maar het richt zich ook en niet in de laatste plaats tot de overheid. Caveant consules ne quid detrimenti respublica capiat8.

Moge de overheid er ook voor zorgen, dat de schade, die het gemeenebest ondervindt wegens het tandbederf, worde afgewend, niet van het thans levende geslacht (want dit is onmogelijk) maar van hen die na ons komen. Gouverner c’est prévoir. Ik spreek de wensch uit, dat deze tentoonstelling den tijd naderbij moge brengen, waarop hier ter stede schooltandverzorging zal worden ingevoerd.

Behalve wandplaten, brochures en ander voorlichtingsmateriaal, zijn op de tentoonstelling ook modellen te zien van gave en door cariës aangetaste tanden en kiezen, schedels van mensen en dieren en andere anatomische preparaten, modellen die tonen hoe kronen en bruggen worden gemaakt, obturatoren9, orthodontische apparatuur, modellen van schotwonden en kaakfracturen, tandheelkundige instrumenten waaronder anatomisch gevormde extractie8 9

Moge de consuls oppassen dat de republiek niet wordt geschaad.

Prothesen voor gehemeltedefecten.

37

Een schoone tand bederft niet

Figuur 2.12 Koningin Emma verlaat het congres voor mondhygiëne van de FDI (1929)

tangen, een collectie oude platen en gravures, toestellen uit een ‘tandtechnisch atelier’ en een modern ‘tandheelkundig cabinet’, beschikbaar gesteld door de firma G.J. en D. Tholen. Uit de catalogus die later wordt uitgegeven, blijkt dat de verzameling ongeveer vijfhonderd objecten omvat. Om bekendheid te geven aan de tentoonstelling worden aan de Rotterdamse trams vlaggetjes aangebracht. De belangstelling is zo groot, dat de periode waarin de tentoonstelling te bezichtigen is met drie dagen moet worden verlengd. Uiteindelijk wordt de tentoonstelling door ongeveer drieduizend mensen bezocht. Het Tijdschrift voor Tandheelkunde plaatst een uitgebreid verslag van de opening. De redactie roemt daarin ‘het kranige werk van onze energieke Rotterdamsche collega’s’. Hiermee wordt gedoeld op mw. M. Muntendam-Isebree Moens en de heren L. Frank en Joh J. Griffijn, die gedrieën het tentoonstellingsmateriaal hadden verzameld en opgesteld.

In 1921 wordt het museum ingericht in Den Haag. De voorzitter van de Gezondheidsraad, dr. Josephus Jitta, verricht de opening in aanwezigheid van prins Hendrik. Later bezoekt ook de beschermvrouwe van het Ivoren Kruis, koningin Emma, het museum. Kort daarna wordt het tentoonstellingsmateriaal overgedragen aan het Ivoren Kruis. Als ‘Reizend museum voor Tand- en Mondhygiëne’ trekt het door heel Nederland. Nog in hetzelfde jaar maakt het museum deel uit van een hygiënetentoonstelling in Amsterdam van het Rode Kruis die door 125.000 mensen wordt bezocht. Vanaf 1923 neemt het Groene Kruis tijdelijk de zorg voor het museum over. Het gaat vervolgens naar allerlei steden en dorpen, waar het vooral in wijkgebouwen van het Groene Kruis wordt geëxposeerd. Van de vele verplaatsingen heeft het tentoonstellingsmateriaal behoorlijk te lijden en de reparaties kosten het Ivoren Kruis veel geld. In het jaarverslag van het Ivoren Kruis over 1927 is te lezen dat tijdens een expositie in Rotterdam ‘de zon een vernietigingsaanval deed op onze wasmodellen’. Na een expositie van enige maanden in het Onderwijsmuseum in Den Haag in 1928 moet het tentoonstellingsmateriaal in orde worden gebracht voor een expositie op een Congres voor Mondhygiëne in de zomer van 1929 in Utrecht, ter gelegenheid van de jaarvergadering van de Fédération Dentaire Internationale (fdi). Koningin Emma is een van de bezoekers.

38

Periode 1910 - 1935

Figuur 2.13

Figuur 2.14

Na Utrecht volgt een reis naar Brussel en Antwerpen. Vervolgens gaat het weer naar Amsterdam, waar het museummateriaal wordt uitgestald in het gebouw van de Gemeentelijke Geneeskundige Dienst. Een deel van het voorlichtingsmateriaal wordt in 1933 tentoongesteld op een congres van The American Dental Association in Chicago. Na nog eens een reis naar Brussel, waar het opnieuw op een Mondhygiënisch Congres wordt tentoongesteld, en een aantal exposities in diverse Nederlandse gemeenten, is, aldus een verslag in het jubileumboek van het Ivoren Kruis uit 1935, aan het materiaal ‘de genadeslag toegebracht’. Een algehele restauratie is noodzakelijk. Besloten wordt het tentoonstellingsmateriaal vanwege het risico op beschadiging bij het vervoer niet meer uit te lenen voor evenementen in het buitenland. Een uitzondering wordt gemaakt voor een internationaal congres van de fdi in Parijs. In 1934 wordt het tentoonstellingsmateriaal aangevuld om het een rol te laten vervullen bij het 25-jarig jubileum van het Ivoren Kruis in 1935.

Uitgave van voorlichtingsmaterialen verloopt niet zonder problemen

Bij de oprichting werd ‘Het verspreiden van tandhygiënische geschriften onder het volk’ genoemd als een van de doelstellingen van het Ivoren Kruis. Het begrip ‘volk’ wordt ruim opgevat. Voorlichtingsmateriaal wordt ontwikkeld voor kinderen en volwassenen en zowel voor mensen mét als mensen zonder voorkennis over gezondheidszorg. De eerste jaren na de oprichting gebruikt het Ivoren Kruis voornamelijk voorlichtingsmateriaal van de Rotterdamse Tandartsen Vereniging (rtv), zeker als voor bepaalde uitgaven in Rotterdam veel belangstelling bestaat. Om de rtv in de gelegenheid te stellen nieuw voorlichtingsmateriaal te ontwikkelen en uit te proberen – de secretaris schrijft in zijn verslag ‘proefstoomen op propagandagebied’ – kent het Ivoren Kruis de rtv in 1918 een subsidie toe van ƒ 100.

In het jaarverslag van 1927 maakt mw. Muntendam gewag van een toenemende belangstelling voor het werk van het Ivoren Kruis. Allerlei verenigingen, oudercommissies, fabrieken, ziekenfondsen, geneeskundige diensten en gemeentebesturen vragen informatie aan. Mw. Muntendam schrijft: Dat autoriteiten belang gaan stellen in ons werk is een verblijdend teken, dat er wel op wijst dat ons Hollandsche publiek meer tandheelkundig opgevoed begint te geraken, en zachtjes aan rijp begint te worden om over schooltandverzorging te gaan denken.

39