Psikolojimiz ve Zaman

PSĠKOLOJĠMĠZ ve ZAMAN (Hayatınızı DeğiĢtirebilecek Yeni Zaman Psikolojisi)

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” PSĠKOLOJĠMĠZ ve ZAMAN St.Clements University Türkiye Enformasyon Bürosu Yayınları 1.Baskı: Temmuz 2015 ISBN: 978-605-84328-6-4 Copyright©MedyaPress Bu kitabın Yabancı dillerdeki ve Türkçe yayın hakları Medya Press A.ġ. „ye aittir. Kitap, St. Clements University yayım listesindedir.

Yayınevinden izin alınmadan kısmen ya da tamamen alıntı yapılamaz, hiçbir Ģekilde kopya edilemez, çoğaltılamaz ve yayımlanamaz. mrk Baskı ve Tanıtım Hizmetleri Matbaa Sertifika No :14338 Matbaa Adresi :Uzayçağı Cd.1254.Sok.No:2 Ostim/ANKARA Matbaa Tel : (312) 354 54 57 MedyaPress Basın Yayın Dağıtım Anonim ġirketi Ġzmir 1 Cad.33/31 Kızılay / ANKARA Tel: 444 16 59 Faks:(312) 4184599 www.pressgrup.com Kitabın Orijinal Adı Redaktör Kapak Tasarımı

: Psikolojimiz ve Zaman : Esra OKANAKUL : Pelin KARADAĞ ÖZTÜRK

2

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

KAPAK RESMĠ

3

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

4

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

ĠÇĠNDEKĠLER FARKINDALIĞI YÜKSEK İNSANLAR DAHA UZUN YAŞAR ................ 17 Emekli Askerlerde TSSB’yi Azaltan Zaman Perspektifi Metaforu .................................................................................................. 18 Zaman Perspektifi Küresel olarak 32 Ülkede Yayılmaktadır ..... 20 YENİ ZAMAN BİLİMİ - ZAMAN NASIL İŞLER? ................................. 20 1. Zaman Neden Önemlidir?................................................. 20 Zamanınız Sınırlı .................................................................... 20 Zaman, İçinde Yaşadığınız Ortamdır ..................................... 23 Zamanın Ekonomisi............................................................... 23 Fırsat Maliyeti ve Zamanınız ................................................. 24 Zamanın Psikolojik Göreliliği ................................................. 25 ZAMANIN YENİ PSİKOLOJİSİ .......................................................... 28 GERÇEK DÜNYADA ZAMANI DÜZENLEMEK .................................. 29 TAM VAKTİNDE ÖZEL BİR NOT...................................................... 33 Gerçek Dünyada Zamanı Düzenlemek .................................. 39 Yeni Zaman Psikolojisi........................................................... 40 Bugünü Nasıl Harcadığınız Nihayetinde Geçmişinizi ve Geleceğinizi Belirler .............................................................. 41 Neden Bu Kitap Zamanınızı Ayırmaya Değer? ...................... 42 2. Zaman ............................................................................... 43 Geçmişe Yönelik Zaman Perspektifi...................................... 43 Bir Tarih Yanılgısı İçinde Yaşıyorsunuz .................................. 43 Doğal Durum ve Olay Zamanı ............................................... 44 Tag’ın Zamansal Mirası ......................................................... 45 Abdül’ün Zamanı................................................................... 46 Saat Zamanına Geçiş ............................................................. 46 Günümüzde Zaman .............................................................. 47 Değişime Karşı Tepki ............................................................. 48 Psikolojik Zamanla İlgili Bilimsel Çalışma .............................. 48 Zimbardo Zaman Perspektifi Envanteri (ZZPE) ......................... 50 BATI DÜNYASINDAKİ EN YAYGIN ALTI ZAMAN PERSPEKTİFİ ....... 54 Geçmiş - Olumlu Zaman Perspektifi Geçmiş Olumlu Polly ....... 54 Geçmiş - Olumsuz Zaman Perspektifi - Geçmiş Olumsuz Ned .. 56 5

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Şimdiki Zaman - Hedonistik Zaman Perspektifi Hedonistik Hedley ....................................................................................... 57 Şimdiki Zaman- Kaderci Fred .................................................... 58 Gelecek Zaman Perspektifi -Gelecek Felicia ............................. 58 Transandantal Gelecek Zaman Perspektifi Transandantal Tiffany .................................................................................................. 59 3. Geçmiş; Dünün Merceğinden Bugüne Nasıl Bakıyorsunuz?

60 Geçmişiniz ve İlk Hatıranız .................................................... 60 Psikolojinin Geçmişi: Determinizm, Analiz ve Davranışçılık . 61 Geçmişin Yeniden İnşası ....................................................... 62 Objektif Geçmiş Önemli midir? ............................................ 62 GEÇMİŞİN YENİDEN OLUMLU İNŞAASI ......................................... 69 GEÇMİŞE YÖNELİK TUTUMUN DEĞİŞTİRİLMESİ ........................... 71 “BEN KİMDİM?” TESTİ .................................................................. 71 GEÇMİŞİ YENİDEN İNŞA ETMEK TESTİ .......................................... 74 Başınızdan geçen ve hayatınızda olumsuz etkileri olan üç önemli olayı listeleyin: .............................................................................. 74 Geçmişteki İyi........................................................................ 76 Olumlu Bir Geçmişi Devam Ettirmek .................................... 76 4. Şimdi ................................................................................. 77 Her Şeyin Gerçek Olduğu Bir An ........................................... 77 Bir Kişiyi Şimdiki Zaman Odaklı Yapan Şey Nedir? ................ 77 Geleceği Dikkate Almamanın Ekonomisi .............................. 78 ŞİMDİKİ ZAMAN ODAKLI OLMANIN ÜÇ YOLU .............................. 79 Şimdiki Hedonistik .................................................................... 81 Şimdiki Kaderci ......................................................................... 82 Şimdiki Zaman - Holistik ........................................................... 83 Zamanla Sınırlı Kontrolden Özgürleştirici Davranış .................. 83 Mevcut Durumda Hayata İlişkin İyi ve Kötü Olan Nedir? ..... 85 Kendini Akışa Bırak ............................................................... 86 Şimdiki Zamanda Kötü Olan Nedir? ...................................... 87 Her Bağımlılık Risklidir .......................................................... 88 “BEN KİMİM?” TESTİ ..................................................................... 90 6

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Dakiklik: Zamanında Gelirsen İyi Olur, Yoksa… ..................... 93 Bugünün Merceğinden Yarın ................................................ 94 Nasıl Gelecek Odaklı Olabilirsiniz? ........................................ 97 Ilımlı Bir Bölgede Yaşamak .................................................... 98 İstikrarlı Bir Ailede, Toplumda, Ülkede Yaşamak .................. 98 Eğitimli Olmak ....................................................................... 98 Genç ya da Orta Yaş Grubunda Olmak ................................. 98 Bir İşe Sahip Olmak ............................................................... 99 Teknolojiyi Düzenli Olarak Kullanıyor Olmak ........................ 99 Başarılı Olmak ....................................................................... 99 Gelecek Odaklı Rol Modeline Sahip Olmak .......................... 99 Çocukluk Dönemli Hastalıklarını Geçirmiş Olmak............... 100 GELECEK ZAMAN PERSPEKTİFİNDE İYİ VE KÖTÜ OLAN NEDİR? .. 103 Sağlık ve Refah ........................................................................ 103 Gelecek, Ölüme Dikkat Eder ................................................... 103 Gelecekçiler Problem Çözücüdürler ....................................... 103 Gelecek Odaklılar Para Kazanır ............................................... 104 Gelecek Odaklılar Azimlidir ve Başarısızlıkları En İyi Değerlendiren Onlardır........................................................... 105 Gelecek Odaklılar için Gerçekçi Bir Umut ............................... 105 Gelecek Odaklılar Sosyal Tuzaklara Düşmezler ...................... 106 BAŞARILI BİR GELECEK PROVASI ................................................. 107 ŞİMDİ KÖTÜ ŞEYLER .................................................................... 107 Zaman Baskısı ve Zaman Sıkışıklığı ......................................... 107 BAŞARI İÇİN AİLEYİ ve ARKADAŞLARI FEDA ETMEK .................... 108 İNTİHAR TERÖRÜNÜN BAZI GELENEKSEL AÇIKLAMALARI .......... 108 Beyin Yıkama Açıklaması .................................................... 110 Katlanılmaz Durum Açıklaması ........................................... 111 Dinsel Açıklama................................................................... 111 Rasyonel Strateji Açıklaması ............................................... 112 İNTİHAR TERÖRÜ: BİR AÇIKLAMA OLARAK ZAMAN ................... 112 TRANSANDANTAL GELECEK ZAMAN PERSPEKTİFİ ...................... 114 Transandantal Gelecek İnancı Davranışları Nasıl Motive Eder116 TRANSANDANTAL GELECEK VE ÜSTESİNDEN GELME ................. 117 7

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Günümüzle Başa Çıkma .......................................................... 117 Ölümle Başa Çıkma ................................................................. 118 DİNSEL OLMAYAN TRANSANDANTAL GELECEK İNANCI ............. 118 Amerikan Kızılderili İnancı ...................................................... 118 Sürdürebilirlik ......................................................................... 119 TRANSANDANTAL GELECEK ZAMAN PERSPEKTİFİNİN GELECEĞİ 119 Terörle Mücadele: Zaman Perspektifi Savaşları ..................... 119 TRANSANDANTAL GELECEK: İYİLİK ya da KÖTÜLÜK ALETİ.......... 121 ZAMANI SİZİN İÇİN ÇALIŞIR HALE GETİRMEK.............................. 123 Zaman, Vücudunuz ve Sağlığınız ............................................. 123 Zaman Az ya da Çok Bütün Yaraların İlacıdır ...................... 123 ZİHNİNİZDEKİ ZAMAN ................................................................. 124 İçsel Saatimiz ve Sirkadiyen Ritimler ...................................... 124 Uçak Yolculuğu Sonrası Sersemliği ve Vardiyalı İşçiler ........... 125 Prefrontal Korteksinizle Tanışın .............................................. 126 Sizi Şu Anda Kesinlikle Öldürecek Olan Şeye Karşılık Sizi Sonradan Öldürebilecek Şey ................................................... 127 Duygular Bizi Nasıl Kurtarır? ................................................... 128 Düşünmek Nasıl Bizi Kurtarır? ................................................ 128 ZAMAN ve ZİHİNSEL SAĞLIK ....................................................... 129 Bozulmuş İçsel Saat ................................................................ 129 Zamanın Geçiş Hızı .................................................................. 130 Geçmişi Rahat Bırakmak Sağlığınız İçin Ne Zaman Kötüdür? . 132 DÜZENSİZ ZAMAN AKIŞI ............................................................. 133 Zihinsel Sağlık ve Zaman ile İlgili İnançlar ............................... 133 ALGILAMA KAPISINI AÇMAK VE KAPATMAK: UYUŞTURUCU MADDE ve ALKOL ....................................................................... 134 ZAMAN VE FİZİKSEL SAĞLIĞINIZ ................................................. 135 YEMEK ve KİLO ............................................................................ 135 KUMAR ....................................................................................... 136 ZAMAN – STRES ve SAĞLIK ......................................................... 137 ZAMANIN SEYRİ .......................................................................... 140 Şimdiki ve Gelecek Zamanı Dengelemede Hayat Seçimleri ve Para ......................................................................................... 140 8

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” ZAMAN DUYGUSU İNSANIN GELİŞİMİNİ ETKİLER ....................... 142 Dürtü Bastırmanın Gücü ......................................................... 143 BİLİNÇLİ ve BİLİNÇSİZ SEÇİMLER ................................................. 144 PARA KAZANMAYI KAZANMAK................................................... 145 Geçmiş ve Para ....................................................................... 146 Şimdiki Zaman ve Para............................................................ 147 Gelecek ve Para ...................................................................... 148 FİNANSAL ÖZGÜRLÜĞÜN BEŞ BASİT KURALI .............................. 148 1. Yatırım yapmak için en uygun zaman şimdidir. .............. 148 2. Piyasada zamanına olmak, piyasa zamanlamasından daha önemlidir. ............................................................................... 149 3. Zamanın ne kadar süreceğini bilin. ................................. 150 4. Piyasayı zamanlandıramazsınız. ...................................... 150 5. Hedonistik zaman perspektifi pahalı bir alışkanlıktır...... 151 AKILLI PARA................................................................................. 151 EMEKLİLİK: PARAYI ZAMANLA TAKAS ETMEYE DEĞER Mİ?........ 152 Eski Parayı Yeni Zamanla Takas Etmek: Emeklilik El Kitabı ..... 154 Huzurevlerine “Hayır” Deyin .................................................. 155 AŞK ve MUTLULUK ...................................................................... 156 İLİŞKİLERİN AŞAMALARI: GEÇMİŞ, ŞİMDİKİ, GELECEK ................ 157 GELECEK ODAKLI DÜNYADA FLÖRT ETMEK ................................ 159 UYUMSUZ ZAMAN PERSPEKTİFLERİNİN SONUÇLARI ................. 160 MUTLULUK ve ZAMAN................................................................ 161 MUTLULUĞUN ÖNÜNDEKİ ENGELLER ........................................ 163 Mutluluk Tanımının Ayar Noktaları: Hiçbir Şey Sizi Uzun Bir Süre Mutlu Yapmaz......................................................................... 163 Yarın Bizi Neyin Mutlu Edeceğini Bilmiyoruz .......................... 165 Mutluluk, Öncelik Sırasında Değildir ...................................... 165 HAYATINIZDA MUTLULUĞU ARTTIRMAK ................................... 168 Zaman İçinde Mutluluk: Mutlu Olmak için Kendinize Zaman Verin ....................................................................................... 170 Geçmişte Mutluluk: Zamanı Geçmişteki Mutlu Anıları Hatırlamak ve Yaraları İyileştirmek için Kullanın .................... 170 Şimdiki Zamanda Mutluluk: Farkındalık Alıştırmaları ............. 171 9

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Gelecekte Mutluluk: Mutluluğun Peşinden Koşun ................. 171 DEĞİŞİMİ KUCAKLAMAYI ÖĞRENİN; BİR GÜNLÜK YOLDAN ÇIKIN .................................................................................................... 172 Mutluluğu Seçin ...................................................................... 173 İŞ, POLİTİKA ve ZAMANINIZ ........................................................ 173 Size Geleceği Satmak .............................................................. 174 GİRİŞİMCİLİK ............................................................................... 175 Zamanın Bebeği İnovasyon ..................................................... 175 ZAMAN TUZAKLARI ..................................................................... 176 ZAMAN SİYASETİ ......................................................................... 177 Beklenti Teorisi, Politika, Zaman ve Strateji ........................... 180 Çevre Politikaları ..................................................................... 180 ZAMAN PERSPEKTİFİNİ PRUSYALI YÖNTEMİYLE ÖĞRENMEK ..... 181 Acımasız ve Tuhaf Ceza........................................................... 182 PSİKOLOJİK SAATİNİZİ YENİDEN AYARLAMAK ............................ 184 İdeal Zaman Perspektifinize İlerlemek ................................... 184 EN UYGUN ZAMAN PERSPEKTİFİ KARIŞIMI................................. 186 Zaman Perspektiflerini Değiştirmek ....................................... 187 ZAMAN PERSPEKTİFİ SAATİNİZİ AYARLAMAK ............................. 188 Gelecek Yoğunluğunu Ilımlı Hale Getirmek ............................ 188 Şimdiki Zaman Yoğunluğunu Ilımlı Hale Getirmek ................. 189 Geçmiş Olumsuz Yoğunluğunu Ilımlı Hale Getirmek .............. 190 DAHA FAZLA GELECEK ODAKLI OLMAK ...................................... 191 DAHA FAZLA ŞİMDİKİ ZAMAN ODAKLI OLMAK .......................... 192 DAHA FAZLA GEÇMİŞ OLUMLU ODAKLI OLMAK ........................ 193 YENİ DENGELİ ZAMAN PERSPEKTİFİNİZLE KUCAKLAŞIN ............. 194 ZAMAN DOLDU ........................................................................... 195 HAYAT KISA – NE İÇİN BEKLİYORSUNUZ? ................................... 195 ZAMANA ÖNEM KAZANDIRMAK ................................................ 196 Zamanı Önemli Hale Getirmenin Birinci Basit Adımı .............. 197 SONSÖZ: MEŞGUL ve GİTTİKÇE MEŞGUL ............................... 199 Yaşam Hızınız Üzerine Yeni Bulgular ....................................... 199 BELİRSİZ BİR DÜNYADA SAĞLIK ve MUTLULUK .......................... 199 MEŞGULİYET VE YAŞAM HIZININ GÖRÜNEN İVMESİ .................. 200 10

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Çoğu İnsan Meşgul.................................................................. 200 Çoğu İnsan Daha Az Meşgul Olmak İstiyor ............................. 201 BUNUN HAKKINDA NE YAPIYORUZ? ........................................... 201 Arkadaşlarımıza, Ailemize ve Kendimize Paranın Üstünü Eksik Veriyoruz ................................................................................ 201 Aile Zamanlarından Fedakârlık Yok ! ...................................... 206 ZAMAN İNSANLARI NASIL SİNİRLİ ve SABIRSIZ YAPAR? ............. 207 Teknoloji Tuzaklarından Kaçınmak ......................................... 208 ZAMANLA TEST EDİLMİŞ STRATEJİLER BAZI ŞEYLERİ DAHA DA KÖTÜ YAPABİLİR ......................................................................... 209 BUNUNLA İLGİLİ OLARAK NE YAPABİLİRİZ? ................................ 210 Zamanlı Reçeteler ................................................................... 210 Geçmiş-Olumlu Zaman Perspektifi ......................................... 211 Geçmiş-Olumsuz Zaman Perspektifi ....................................... 211 Şimdiki Zaman-Kaderci Zaman Perspektifi ............................. 212 Şimdiki Zaman Hedonistik Zaman Perspektifi ........................ 212 Gelecek Zaman Perspektifi ..................................................... 212 Transandantal Gelecek Zaman Perspektifi ............................. 213 BİR ZAMAN PERSPEKTİFİ “SERBEST ATIŞI”: ÇEŞİTLENDİRME VE DENGE......................................................................................... 213

11

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

12

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” ÖNSÖZ Hayatın tümü bazısı büyük, bazısı küçük, bazısı dünyevi ve bazısı varlığınız için hayati öneme sahip kararlar vermekten ibarettir. Önemli kararlar, açık eylemleri tetikleyen zihinsel süreçler sonucunda alınır. Hayatınızın özü; alınmıĢ ve alınmamıĢ kararlar olarak iki çeĢit eyleme indirgenebilir.

Bazı insanlar için dünya, algıladıkları mevcut durumları, biyolojik dürtüleri, sosyal ortamlarında diğer insanların yaptıkları ya da sosyal baskı ve dürtülerinin duygusal cazibesinin üzerlerinde yarattığı kuvvetlerle sınırlıdır. Karar alma süreçlerini sadece anlık mevcut koĢullarla sınırlayan bu insanlar Ģimdiki zaman odaklıdırlar. Bazı insanlar ise karar alırken mevcut durumla geçmiĢte karĢılaĢıp karĢılaĢmadıklarını, geçmiĢte ne yönde kararlar aldıklarını ve ne gibi sonuçlarla karĢılaĢtıklarını hafızalarında araĢtırırlar. Bu insanlar ise geçmiĢ zaman odaklıdırlar.

Son olarak, üçüncü tip insanlar ise tamamıyla karar alacakları eylemin gelecekte yaratacağı sonuçları, fayda ve zararları tahmin ederek kararlarını verirler. Eğer tahmin edilen maliyet, tahmin edilen fayda ve kazanımdan fazlaysa, bu yönde adım atmazlar. Bu tip insanlar sadece kazanımlar üstün olduğu yönde kararlar alarak ilerlemeye devam ederler.

Bu kitabı okuyarak; kiĢisel zaman perspektifi profilinizin farkına varacak, hangi kararlarınızın bu profilinizden etkileneceği hususunda farkındalığınızı artıracak, sosyal yaĢamda ve iĢ hayatınızdaki iliĢkilerinizin bilinçsizce bundan nasıl etkilendiğini göreceksiniz.

13

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

14

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

“İnsan zamanın içinde değil, zaman insanın içinde yaşar.”

Henri Bergson

15

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

16

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” FARKINDALIĞI YÜKSEK ĠNSANLAR DAHA UZUN YAġAR Psikolojik özelliklerimizle ilgili tüm çıktıların en önemlisi uzun ömürlü olmaktır. Eğer kiĢinin ömrünü etkilen bazı psikolojik özellikler kanıtlanabilseydi, bunu açıkça bilmek ve bunun nasıl neden olduğunu anlamak isterdiniz. Health Psychology adlı derginin Eylül 2008 sayısında yayımlanan yeni bir araĢtırmada, yüksek farkındalığa sahip olmanın uzun yaĢamayla bağlantısı olduğu belirtilmektedir. YaĢı ne olursa olsun bilinçli insanlar için ölüm olasılığı düĢüktür.

Farkındalık; sorumluluk, irade, baĢarı ve düzenin karıĢımıdır.

Olumlu sağlık eylemleri ve tutumları nedeniyle farkındalığı yüksek ve gelecek odaklı insanlar daha uzun yaĢarlar. Aynı zamanda daha eğitimli olurlar ve bu yüzden fiziksel olarak tehlikeli mesleklerin cazibesine sürüklenme olasılıkları azdır.

Bununla birlikte, aĢırı gelecek odaklı iĢadamları, iĢlerini yapmak için uykularından, arkadaĢlarından, ailelerinden ve kiĢisel zevklerinden fedakârlıklarda bulunurlar.

Daha iyi bir zaman perspektifi dengesi bulmaya çalıĢmazlarsa bu durum, uzun ama sıkıcı, izole edilmiĢ ve tatminsiz bir hayat demektir.

17

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Emekli Askerlerde TSSB’yi Azaltan Zaman Perspektifi Metaforu Phil Zimbardo‟nun Havai Psikoloji Derneği‟nde klinik psikologlara Ekim 2008‟de zaman perspektifi hakkında verdiği konferans sonrasında, bir terapist, Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB)‟ndan muzdarip emekli askerlerin iyileĢtirilmesinde bazı fikirlerimizin kullanılmasının dramatik etkileri olduğunu rapor etmiĢtir.

Maui Memorial Tıp Merkezi personeli olan ve aynı zamanda Maui‟de özel muayenehanesi bulunan Dr. Richard Sword, emekli PSSB olan askerlere yıllardır psikolojik tedavi vermektedir.

UlaĢtığı yeni sonuçların ĢaĢkınlığıyla dolu e-postasında; zaman perspektifi konseptinden faydalanmanın, hastaların PTSS ile daha iyi baĢa çıkmalarına yardım ettiğini belirtmektedir. AĢağıda sıralananlar Phil ile yaptığı e-posta yazıĢmalardan alıntıdır.

Emekli askerlere uyguladığım zaman perspektifi terapisinde kullandığım ana temalar; 1.

Zamanın önemi ve zamana nasıl kesin gözüyle bakıyoruz. Zamanın ne biriktirilebileceğini ne de ödünç alınabileceğini, zaman geçip giderken onunla en iyisini yapmamız gerektiğini vurguluyorum. Bu zamanı bizim en değerli kaynağımız yapmaktadır. Zaman olmazsa, diğer kaynakların hiçbir anlamı kalmaz.

2.

Gerçek Ģu ki, aslında sadece üç zaman dilimi vardır: GeçmiĢ, Ģimdiki ve gelecek zaman; biz onlarla nasıl iliĢki kuruyoruz. Eğer dikkatli olmazsak, diğerleri ve genel olarak iyi olma pahasına, bunlardan birisinin içine saplanıp kalırız.

18

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” 3.

Bu yüzden en önemli varlığımız, zaman perspektifimizdir. Diğerleri pahasına belirli bir zaman dilimine takılı kalıp kalmadığımızı tespit etmeyi öğrenmemiz gereklidir.

4.

TSSB çeken gazilerin; Ģimdiki ve gelecek zaman perspektifleri pahasına, geçmiĢ olumsuz zaman perspektifine ve Ģimdiki kaderci zaman perspektifine takılıp kaldıkları kolaylıkla öngörülebilir ve bundan emin olunabilir. Yeni bir yere varmak için eskisinden ayrılmak gerektiğini açıklıyorum.

Eğer bir ayağınız geçmiĢe saplanır, diğer ayağınız Ģimdiye kök salarsa, geçmiĢe saplanan ayağınızı kaldırıp Ģimdide olan ayağınızın yanına getirmelisiniz, böylece geçmiĢ ayağınızı geleceğe ilerleyebilir ya da geleceği planlayabilirsiniz.

5.

Emekli askerler, geçmiĢ-olumsuz ya da Ģimdiki kaderci zaman perspektiflerinde yaĢamalarının geleceklerine mal olduğunu bir kere fark ettiklerinde, geçmiĢin acılarıyla aĢamanın ne kadar pahalı olduğunu anlamaya baĢlıyorlar.

AĢkınlık ve gelecekten ümitli olmak, baĢarılı bir terapötik müdahalenin temel bileĢenleridir.

6.

Bunu anlamaya baĢladıklarında, zaman perspektifinin önemini ve hayatlarımızı nasıl ustalıkla iĢlediğini anlamaya baĢlıyorlar. Kendi gerçek zaman perspektiflerini incelemek ve daha dinamik ve dengeli bir zaman perspektifi çalıĢmasına baĢlamalarına motive etmek için, onların ilgilerini bu Ģekilde çekiyorum.

19

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Zaman Perspektifi Küresel olarak 32 Ülkede Yayılmaktadır Zaman Paradoksu‟nun temel hedef kitlesi kamuoyudur.

Bununla birlikte, zaman perspektifi fikirlerimizi ve ölçme yollarını meslektaĢlarımıza götürmeye istekli olduğumuz zaman perspektifi misyonerlerimiz olduğunu düĢünüyoruz. Amacımız, bu temel fikirleri yeni vizyonlarla birlikte daha geniĢ ve daha derin, keĢfetmeye açık araĢtırmacıları cesaretlendirmek, desteklemek ve onlarla iĢbirliği yapmaktır.

Bu iletiĢimin en cesaret verici sonuçlarına, 32 farklı ülkeden (Avustralya, Belçika, Brezilya, Bulgaristan, Çin, Hırvatistan, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Fransa, Almanya, Yunanistan, Hindistan, Ġtalya, Japonya, Letonya, Meksika, Moldova, Hollanda, Pakistan, Polonya, Portekiz, Rusya, Sırbistan, Slovakya, Güney Afrika, Ġspanya, Ġsveç, Türkiye, Ġngiltere, Ukrayna ve ABD) oluĢan uluslararası zaman perspektifi araĢtırmacı grubunun geliĢtirmeleriyle ulaĢıldı.

YENĠ ZAMAN BĠLĠMĠ - ZAMAN NASIL ĠġLER? 1.

Zaman Neden Önemlidir?

Zamanınız Sınırlı Onsekizinci yüzyılda gizli bir erkek tarikati, Roma‟da Ġspanya merdivenlerinin en üstünde bulunan Santa Maria della Concezione kilisesinin loĢ, tozlu bodrum katında zamanın önemini gösteren tüyler ürpertici bir anıt oluĢturdu.

Kuleleri birbirine yakın olan muhteĢem Saint Peter katedralinde olduğu gibi, Santa Maria della Concezione kilisesinin duvarları da insan aklını aĢan mozaiklerle kaplıdır. Saint Peter‟in tersine, Santa Maria della Concezione kilisesinin dar sınırlarını süsleyen dekoratif mozaikleri renkli camdan değil, renksiz insan kemiğinden yapılmıĢtır. Yüzlerce yığılmıĢ kafatası, Roman kemerlerini ve binlerce omurga karmaĢık mandalalar oluĢturur.

20

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” ġamdan Ģeklindeki küçük kemikler, muhtemelen el ve ayak kemikleri, ampullerle doludur. Tavandan sallanan küçük bir bedenin eksiksiz iskeleti kemikli elinde adalet terazisini tutar. Ve tamamen giyinik keĢiĢler korkunç ve büyüleyicidir.

Kahverengi kapüĢonlu cüppeler giyen, isimleri Ġtalyanca da kapüĢon anlamına gelen capuccio kelimesinden gelen ve cappucino kahvesi de buna istinaden adlandırılan Kapusen keĢiĢleri dörtbin yıl öldüklerinde, “son dinlenme yeri” olarak inĢa ettikleri bu bodruma gömülmüĢlerdir. Yazarlardan John Boyd, Kapusen KeĢiĢlerinin kilise bodrumunu ziyaret ettiğinde, bir kemik yığınının dibinde bir yazıt fark etti.

Sen neysen, onlar da bir zamanlar oydu.

Onlar neyse, sen de öyle olacaksın.

Onüç kelimelik bu basit yazıtta geçmiĢ ve gelecek, Ģimdiki zamanda patlamaktadır.

Bu yazıt fiziksel yeteneklerimizi göz ardı hatta inkâr ederek üzerimizdeki örtüyü kaldırıp, kaçınılmaz sonu göstermektedir: Dünyevi zamanımız sınırlıdır. YaĢamıĢ, ölmüĢ ve Ģimdi karĢımızda bir kemik yığını olarak duran milyarlarca atalarımızın arasına kozmik gözün bir açılıĢ kapanıĢı kadar kısa zamanda katılacağız.

Bu yazıt, nihai kaderimizi yaĢamakta olduğumuzun ağırbaĢlı bir hatırlatmasıdır. Roma‟nın diğer cezp edici yerleri dünyanın en büyük sanatçılarının hayattayken yaptıkları eserleri gösterse de, bu yazıt hayatın kendisinden arta kalanı içermektedir.

21

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

Bu kitabın konusu zaman ve hayatınızdır; zaman üzerine otuz yılı aĢkın süredir yapılan araĢtırmalar sonucunda bulunan heyecan verici yeni keĢifleri kullanarak hayatınızı nasıl daha güçlendirebileceğiniz, derinleĢtirebileceğiniz ve hatta iliĢkilerinizi yeniden Ģekillendirebileceğiniz üzerinedir.

Zamana iliĢkin ilk paradoks; zamana iliĢkin tutumunuzun hayatınız ve dünyanız üzerinde derin etkisi olmasıdır ki, bunun nadiren farkında olursunuz.

Zamana iliĢkin ikinci paradoks ise; geçmiĢe, Ģimdiki zamana ve geleceğe yönelik makul seviyede bir tutumun sağlıklı olunduğunun göstergesi olması, aĢırı seviyede bir tutumun ise tahmin edileceği gibi sağlıksız bir yaĢam kalıbına sürükleyen önyargılı olunduğunun göstergesi olmasıdır.

22

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Zaman, İçinde Yaşadığınız Ortamdır Bir insan aynı nehre iki kez giremez, çünkü ne nehir aynı nehirdir, ne de insan aynı insan.

Herakleitos Tıpkı, bir balığın içinde yüzdüğü suyun varlığından haberi olmadığı gibi, pek çoğumuz da içinde yaĢadığımız ve durmaksızın akan zamanın farkında değiliz. Zamanın etkisini, sevdiğimiz birisinin ölümü, ölümcül bir deneyim ya da kitlesel bir trajedi gibi anlık olaylardan sonra fark ederiz.

Zamanı, doğum günleri, ölümler gibi önemli olayları iĢaretleyerek saatlerimizi ve günlerimizi planlamak için neredeyse otomatik olarak kullanırız.

Zaman bizim bilinç akıĢımızı yönlendiren sudur, ancak hayatımızdaki merkeziyetine rağmen, zamanın hayatımızda çizdiği sınırlar, hayatımızı yönlendirmesi ve derinleĢtirmesi üzerinde çok nadiren dururuz.

Zamanın Ekonomisi Unutmayın; zaman, paradır.

Benjamin Franklin Zaman sahip olduğumuz en değerli Ģeydir. Klasik iktisatta; kaynak ne kadar kıt ve kullanım alanı ne kadar çok ise sözkonusu kaynağın değeri o kadar fazladır.

Az bulunurluk ile değer arasındaki iliĢki iyi bilinir. Pırlanta, altın, para gibi sahip olunan pek çok Ģeyin yeri doldurulabilir. Yeni pırlanta ve altın madenleri bulunabilir, yeni para basılabilir. Ancak aynı durum para için söz konusu değildir. Hayatta yapılabilecek hiçbir Ģey, bize bir anlık zaman dilimi arttıramaz ya da harcanan bir anı geri getiremez. Zaman bir kez geçtiyse, sonsuza dek gitmiĢtir. En kıt kaynağımız olan zaman, gerçekte paradan daha kıymetlidir.

23

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

Neden paramızı zamanımızdan daha akıllıca harcıyoruz? Belki de zamanı biriktiremediğimiz, belirli bir Ģekilde kullansak da kullanmasak da zaman akıp gittiği içindir. Ya da belki de zamanı kullanmanın maddi bir bedeli olmadığı, soyut olduğu içindir.

Paradan daha kıymetli olan zamanı değerlendirebilmemiz için Ģu soruları sormalıyız:

yeniden

Zamana gerçekten hak ettiği değeri veriyor muyuz?

Bankada en yüksek hesaba sahip insanlar gerekten de dünyanın en zengin insanları mıdır?

Zamanının tümünü para kazanmak için harcayan ancak hayattan zevk almak için hiç vakit ayırmayan bir insan nasıl servet sahibi olabilir?

Hayattan ne bekliyoruz?

Zamanı nasıl değerlendirebiliriz?

Zamanın doğru kullanımı ne demektir?

Fırsat Maliyeti ve Zamanınız Zamanın yeni bilimi hakkında yapmakta olduğumuz tartıĢmayla ilgili bir diğer iktisadi prensip, fırsat maliyeti konseptidir. Ekonomide her fırsatın bir maliyeti vardır. Örneğin, borsada Google hisselerine bir yatırım yapmaya karar verdiğinizde, bu miktarı Yahoo veya IBM hisselerine ya da at yarıĢına yatırma fırsatını kaybedersiniz. Vazgeçtiğiniz diğer fırsatların kazancı aldığınız her kararın maliyetidir.

Zaman yatırımınızın bir fırsat maliyeti olduğunu fark ettiğinizde, zamanınızı kullanma seçenekleriniz konusunda daha bilinçli olacaksınız ve daha mutlu olmayı öğreneceksiniz. Unutmayın ki insanlar, sonucuna bakmaksızın yaptıkları Ģeylerden dolayı değil yapmadıkları Ģeylerden dolayı daha fazla piĢmanlık duyarlar.

Zaman önemlidir; çünkü sonludur, çünkü içinde hayatımızın geçtiği ortamdır, çünkü akıllıca yatırım yapmazsak maliyeti vardır.

24

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

Zamanın Psikolojik Göreliliği Zaman önemlidir, çünkü aynı zamanda görecelidir. Zaman sadece Einstein‟ın tanımladığı görelilik kuramı ya da Newton‟un referans çerçevesindeki fizik kanunlarının öznesi değil, aynı zamanda daha çok psikolojik süreçlerin öznesidir. Duygusal durumunuz, kiĢisel zaman perspektifiniz ve içinde yaĢadığınız sosyal ortamın yaĢam hızı, zamanı nasıl deneyimlediğinizi etkiler.

Fiziksel dünyamızın bilimsel olarak araĢtırılması, gerçek anlamda Rönesans döneminde 15. ve 16. Yüzyıllarda baĢlamıĢtır. Oysa psikolojik dünyamızın bilimsel araĢtırılması iki yüz yıldan azdır.

Psikolojinin açığa çıkardığı bulgulardan birisi, zamanın fiziksel olduğu kadar psikolojik olarak da göreceli olduğudur.

Fizik kanunlarıyla psikolojik prensipler arasındaki temel fark; fizik kanunlarının değiĢmez, buna karĢın psikolojik prensiplerin esnek olduğu, duruma ve referans çerçevesine göre eğilebileceği ve değiĢebileceği hususudur.

Bu psikolojinin nasıl değiĢebileceği ve ne zaman uygulanabileceği üzerinde biraz kontrolünüz vardır. Bu sürecin psikolojik terimi “yorumlama”dır ve her birimizin dünyayı nasıl anladığımızı ve açıkladığımızı ifade eder.

Psikolojik prensipleri ve dünyayı bir kere anladığımızda, ihtiyaçlarımız ve elimizdeki kaynaklar doğrultusunda, dünyayı en verimli Ģekilde yorumlamayı seçebiliriz.

25

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

Yukarıdaki çok iyi bilinen optik ilüzyonu, insanların dünyayı farklı yollarda görmeyi seçmesine örnek olarak alın.

Bazen insanlar A yüzünü küpün ön tarafında, bazen de B yüzünü ön tarafında olarak görürler.

Her iki bakıĢ açısı da eĢit olarak geçerlidir. Ama bir anlığına, A yüzünü küpün dıĢında görmenin bir ödül getireceğini ve B yüzünü küpün önünde görmenin ceza getireceğini hayal edelim. BakıĢ açınızla, bakıĢ açınızın getirdiği sonuç arasındaki iliĢkiyi bir kere anladığınızda, ödüllendirici perspektifi görmeyi çok çabuk öğrenirsiniz.

Psikolog Robert Ornstein‟ın “Zaman Deneyimi” adlı klasik kitabında iĢaret ettiği gibi, zaman algılaması biliĢsel bir süreçtir.

Bu nedenle Necker küpünde olduğu gibi biliĢsel yanılsamalara tabidir.

26

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Genel olarak, verilen belli bir süre zarfında ne kadar çok biliĢsel süreç yaparsanız, o kadar çok zaman geçti yargısında bulunursunuz. Örneğin, Rice Üniversitesi‟ndeki araĢtırmacılar, insanların, seviyesi yükseltilen ya da düĢürülen bir sesin, aynı süredeki ve sabit bir düzeydeki sesten daha uzun sürdüğü Ģeklinde yorumladıklarını bulmuĢlardır.

Sesin yönü önem taĢımamaktadır. DeğiĢim miktarı etkiyi yönlendirmektedir. Ses ve sesin yüksekliğindeki basit değiĢiklikler insanları gerçekte olduğundan daha uzun bir zaman süresi geçtiğine inandıran, zamansal yanılsamalara sebep olmaktadır.

YaĢarken pek çok optik ve zamansal ilüzyonla karĢılaĢırız ve bunların pek çoğu yukarıdaki örnekten çok daha komplekstir. Ġlüzyonları görmenin “doğru” bir yolu olmamasına rağmen, subjektif nedenler bir bakıĢ açısını diğerine nasıl tercih edebilir?

Dünyayı belirli bir zaman perspektifinden gören kiĢiler baĢarıya ulaĢabilir ve diğerleri baĢarısız olabilirler. Dünyayı gelecek perspektifinden gören kiĢiler “zamanında” olurken, diğerleri “geç” kalabilirler. Ancak objektif olarak her iki perspektif arasında doğruluk bakımından bir fark yoktur, ama subjektif olarak içinde yaĢadığımız karmaĢık sosyal dünya bakımından, perspektif genellikle fark yaratır. Toplum birisini “doğru” kabul ederken diğerini ret eder.

Fizik kanunları üzerinde hiçbir kontrolümüz yoktur, ancak zaman perspektifine göre referans diliminde kısmi kontrolümüz olabilir.

Bu referans diliminin nasıl ve ne zaman sizin için avantajlı olabileceğini fark etmeniz, zaman perspektifinin size sekte vurduğu ve sizi etkileyen durumları tanımanızı sağlayabilecek ve yaĢamdan daha fazla zevk almanızı sağlayacaktır. Büyürken edindiğiniz dini inancınız, eğitiminiz, sosyal sınıfınız ya da kültürel geçmiĢiniz gibi bazı bakıĢ açıları size toplum tarafından empoze edilirler, ancak, diğer durumlarda kendiniz bakıĢ açınızı seçme fırsatına sahipsiniz.

27

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Bu kitabın amacı, kendi zaman perspektifiniz tanımanızı sağlamak, hislerinizi, düĢüncelerinizi ve eylemlerinizi zaman perspektifinizin nasıl etkilediğini göstermek, aynı zamanda, hayatınızda karĢılaĢtığınız her sorunda sizin için en avantajlı zaman perspektifini seçerek zihinsel esnekliğinizi ve çevikliğinizi geliĢtirmenize yardımcı olmaktır.

ZAMANIN YENĠ PSĠKOLOJĠSĠ Ġnsanlar; geçmiĢe, Ģimdiye ya da geleceğe odaklanmak gibi, belirli bir zaman perspektifine odaklanarak onu kuvvetlendirmeye ve aĢırı kullanmaya eğilimlidirler.

Gelecek odaklı insanlar profesyonel ve akademik olarak daha baĢarılı olmaya, kaliteli yemek yemeğe, düzenli egzersiz yapmaya, periyodik sağlık kontrolleri yaptırmaya eğilimlidir. Ağırlıklı olarak Ģimdiki zaman odaklı insanlar baĢkalarına yardım etmeye eğilimli olurken kendilerine yardım etme konusunda istekli değillerdir.

Bunların tam tersi olarak Ģimdiki zaman eğilimli insanlar, genel olarak gelecek odaklı insanlara göre riskli cinsel davranıĢlar, kumar, alkol ve uyuĢturucu madde kullanımına daha fazla eğilimlidir. Bu kiĢiler kaliteli yemek yemeğe, düzenli egzersiz yapmaya ve periyodik sağlık kontrolleri yaptırmaya ise daha az eğilimlidir. Ana zaman perspektifi geçmiĢ odaklı olan kiĢilerde ise durum biraz daha karmaĢıktır.

Bazıları için geçmiĢ aile ritüelleri, baĢarılar ve zevkler gibi olumlu anılarla doludur.

Bazıları için ise geçmiĢ baĢarısızlıklar ve piĢmanlıklar gibi olumsuz anılarla dolu bir iĢkence müzesi gibidir.

GeçmiĢe yönelik bu farklı tutum günlük kararlarda dramatik bir rol oynar, çünkü hafızalarında taĢıdıkları referans çerçevesi geçmiĢe iliĢkin olumlu ya da olumsuz resimlerle doludur.

28

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” GERÇEK DÜNYADA ZAMANI DÜZENLEMEK Sosyal psikolog John Darley ve Dan Batson‟un 1977 yılında Prinston Üniversitesi seminer öğrencileri arasında yaptığı araĢtırma, zaman perspektifinin insanların davranıĢlarını değiĢtirdiğini göstermiĢtir. AraĢtırmada, her öğrencinin merhametli insanlar hakkında bir sunum hazırlayacağı, sunumunu kampüsün diğer ucundaki stüdyoda yapacağı ve sunumların supervisor tarafından denetleneceği belirtilmiĢtir.

Her öğrenci sunumunu tamamladığında, öğrenciye A) sunumu için geç kaldığı, sunumun hazırlanmasının bir kaç dakika önce bitirmiĢ olmasının beklendiği ve stüdyoya acele gitmesi gerektiği; ya da B) sunumundan önce bol vakti olduğu ancak Ģimdi stüdyoya doğru gidebileceği söylenmiĢtir. Ġki durum arasındaki tek fark, zaman baskısına dair küçük bir manipülasyondur. AraĢtırmacılar, zamana iliĢkin bu küçük manipülasyonun öğrenciyi nasıl etkileyeceğini ya da etkilemeyeceğini merak etmektedirler.

Her öğrenci tek baĢına sınıftan stüdyoya doğru giderken, binaları bağlayan dar yolda öksürerek yere yığılan ve açıkça yardıma ihtiyaç duyan birisiyle karĢılaĢırlar. Öğrencilerin tanımadığı bu yabancı, deneyin suç ortağıdır.

Yakınlarda baĢka hiçbir kimse yokken sunumu yapacak olan öğrenci, tehlikedeki bir yabancıya yardım etme ya da yabancının yanından geçip giderek, merhametli insanlar hakkındaki sunumunu yapma yükümlülüğünü yerine getirme seçeneği ile karĢı karĢıya kalır. Doğru olanı yapmak, doğru olanı söylemekten önceliklidir, öyle değil mi? Öyle değil!

Bol vakitleri olduğu söylenen öğrencilerin çoğu durur ve yabancıya yardım ederler. Bununla birlikte, dikkat çekecek derecede, geç kaldığı söylenen öğrencilerin % 90‟ı durup yabancıya yardım etmekte baĢarısız olurlar.

29

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Gelecek zaman perspektifi kafalı oldukları için, zihinleri randevuya geç kalmaya odaklanmıĢtır ve tehlikede olan yabancının yanından geçip giderler.

Yardım etme olasılığı arasındaki bu dramatik farkı nasıl açıklarız? Ġki grup arasındaki tek fark zamanla olan iliĢkileri olduğu için, zamanı manipüle etmenin davranıĢlarda farklılığa yol açtığı sonucunu çıkarmak zorunda kalıyoruz. Zamanda basit ve küçük bir manipülasyon, güzel ve iyi niyetli insanları, endiĢelerini açıkça yardıma ihtiyacı olan bir yabancıya yönlendirmelerini sağlamaktadır.

Darley ve Batson‟un araĢtırması, zaman perspektifinin insanların davranıĢlarını etkilediğini göstermektedir. Bununla birlikte gerçek dünya bir psikolojik deneyden daha karmaĢık olduğu açıktır. Bir diğer sosyal psikolog Robert Levine, zaman perspektifinin psikoloji laboratuarının dıĢında nasıl çalıĢtığını incelemiĢtir. “YaĢam hızı”nın toplumun her bir üyesinin toplumsal davranıĢlarından meydana geldiğini ifade eden Levine dünyadaki bir düzine Ģehrin yaĢam hızını hesaplamıĢtır.

Batı Avrupa ülkeleri dünyadaki en hızlı yaĢam temposuna sahip ülkeler olup, Ġsviçre listenin ilk sırasında yer almaktadır. Keza Japonya da en yüksek endekse sahip ülkelerden birisidir. Ġkinci dünya ülkeleri ağırlıklı olarak listenin en alt sıralarında yer almaktadırlar. Ölçüm yapılan 31 ülke arasında Meksika en yavaĢ yaĢam hızına sahip ülke olarak yer almıĢtır.

Levine aynı zamanda yürüme hızını, banka memurunun hızını, konuĢma hızını ve saat kullanma sıklığını kaydederek, Amerika‟daki otuzaltı Ģehirde yaĢam hızını ölçmüĢtür. Boston, New York ve diğer kuzeydoğu Ģehirleri Amerika‟daki en hızlı Ģehirler olarak sıralanırken; güney ve batıdaki Ģehirler en yavaĢ, Los Angeles ise içlerindeki en yavaĢ Ģehir olarak sıralanmıĢtır.

30

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Levine‟in çalıĢması açık bir Ģekilde yaĢam hızının ya da “telaĢ” faktörünün Ģehirden Ģehre, ülkeden ülkeye nasıl değiĢtiğini göstermektedir. Buna ilave olarak Levine, aynı 36 Amerikan Ģehrinde “yardımlaĢma davranıĢını” araĢtırmıĢ ve kent sakininin büyük olasılıkla; •Birisinin fark etmeden yanlıĢlıkla düĢürdüğü kalemi geri verme, •Bacağında büyük bir ateli olan birisinin, yine yanlıĢlıkla düĢürdüğü dergileri yerden almasına yardım etme, •ġans için 25 cent verme •Gözleri görmeyen birisini caddede karĢıdan karĢıya geçirme, •YanlıĢ gelmiĢ bir mektubu postalama, •United Way of America derneğine bağıĢ yapma gibi davranıĢlarda bulunduğuna iĢaret etmiĢtir.

Darley ve Batson‟un araĢtırma sonuçlarıyla da tutarlı olan Levine‟in sonuçları göstermiĢtir ki; en hızlı yaĢam temposuna sahip Ģehirler genel olarak en az derecede yardımsever Ģehirlerdir.

Darley ve Batson‟un araĢtırmaları, bireylerin zamanla iliĢkilerinin sıkıntıya düĢen bir yabancıya yardım etmek gibi önemli davranıĢları nasıl etkilediğini göstermiĢtir.

Levine‟in çalıĢma sonuçları ise, zamana iliĢkin sosyal davranıĢların ülkeler ve Ģehirler arasında nasıl değiĢiklik gösterdiğini ortaya koymuĢ ve Darley ve Batson‟un sonuçlarının esasen gerçek dünyada da geçerli olduğunu göstermiĢtir.

Psikolog Robert Ornstein‟ın “Zaman Deneyimi” adlı klasik kitabında iĢaret ettiği gibi, zaman algılaması biliĢsel bir süreçtir.

Bu nedenle Necker küpünde olduğu gibi biliĢsel yanılsamalara tabidir. Genel olarak, verilen belli bir süre zarfında ne kadar çok biliĢsel süreç yaparsanız, o kadar çok “zaman geçti” yargısında bulunursunuz.

31

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

Dünyayı belirli bir zaman perspektifinden gören kiĢiler baĢarıya ulaĢabilir ve diğerleri baĢarısız olabilirler. Dünyayı gelecek perspektifinden gören kiĢiler “zamanında” olurken, diğerleri “geç” kalabilirler.

Ancak objektif olarak bakımından bir fark yaĢadığımız karmaĢık genellikle fark yaratır. diğerini ret eder.

her iki perspektif arasında doğruluk yoktur, ama subjektif olarak içinde sosyal dünya bakımından, perspektif Toplum birisini “doğru” kabul ederken

Fizik kanunları üzerinde hiçbir kontrolümüz yoktur, ancak zamana bakıĢ açımıza göre referans çerçevesinde kısmi kontrolümüz olabilir.

Bu referans çerçevesinin nasıl ve ne zaman sizin için avantajlı olabileceğini fark etmeniz, hayattan daha fazla almanızı ve zaman perspektifinin size sekte vurduğu ve sizi etkileyen durumları tanımanızı sağlayabilecektir.

Büyürken edindiğiniz dini inancınız, eğitim, sosyal sınıfınız ya da kültürel geçmiĢiniz gibi bazı perspektifler size toplum tarafından empoze edilirler. Ancak, diğer durumlarda kendiniz bunu seçme fırsatına sahipsiniz. Bu kitabın amacı, kendi zaman perspektifinizi tanımanızı sağlamak, hislerinizi, düĢüncelerinizi ve eylemlerinizi nasıl etkilediğini göstermek; aynı zamanda, hayatınızda karĢılaĢtığınız her sorunda sizin için en avantajlı zaman perspektifini seçerek zihinsel esnekliğinizi ve çevikliğinizi geliĢtirmenize yardımcı olmaktır.

32

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” TAM VAKTĠNDE ÖZEL BĠR NOT Yeni zaman dilimlerine doğru heyecan verici bir seyahate tam çıkmak üzereyken, gezi rehberleriniz Phil Zimbardo ve John Boyd, size neden ve nasıl zaman üzerine çalıĢmaya merak saldıklarını ve hayatta yaptığımız pek çok Ģeyi nasıl keĢfettikleri hakkında bazı arka plan bilgileri vermek istemektedirler.

Phil için, yaĢadığı beĢ deneyim genel olarak zamana derin bir ilgi duymasına Ģekil vermiĢtir: Çocukken çok uzun süre hasta olması, yoksulluk içinde büyümesi, Ġtalyan bir aile içinde yaĢaması, ilkokul öğretmenleri tarafından kutsanmıĢ olması ve denetleyicisi olduğu Stanford Üniversitesi‟nde yapılan deney.

“1930‟larda New York‟ta bir getto olan güney Bronks‟ta büyüyen biz çocukların oyuncakları, oyunları ya da kitapları, hiçbir Ģeyleri yoktu. Ama insanlarımız vardı; ailelerimizin yanı sıra, okulda ya da evde olmadığımız her an sokaklarda oynadığımız diğer çocuklar vardı. Yeni oyunlar icat eder ve ilginç hale getirmek için geleneksel oyunları değiĢtirirdik.

Saatlerce çubuk ve topla beyzbol oynardık ve asla yorulmazdık.

Tamamıyla Ģimdiki zamanda yaĢamı tamamıyla değerlendiren bir hayat sürmekteydim ancak zamanla dürtüselliğin ve gözüpek olmanın tehlikelerinin farkında varmaya baĢladım. ArkadaĢlarımın bazıları çok kötü yaralandı ve bazıları öldü.

Sicilyalı ailem, iyi yemek, Ģarap ve müzik sevgisinin yanısıra, zengin tarihsel geleneklerimize saygı gösterip korumayı özendirirlerdi. Ailenin bir araya geldiği zamanlarda, geç saatlere kadar ayakta kalıp, babamın mandolin, dedemin gitar çalmasını, dayımın ve kuzenimin onlara gitar ya da baĢka enstrümanlarla fon yapmasını dinlemeye bayılırdım. Parmakları kanayıncaya kadar bilinen eski Ģarkıları çalar ve söylerlerdi.

33

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” ġarkılar, hafızalardaki eski güzel anıları ve Ģimdi aramızdan ayrılmıĢ, ancak canlı ayrıntılı anılarla hala bizimle birlikte olan sevilen aile fertlerini anımsamayı tetiklerdi.

Birbirimize çok yakın olmamıza rağmen, ailem nispeten eğitimsizdi ve o günlerdeki Güney Ġtalya‟lıların çoğu gibi, resmi eğitime değer vermezdik. Okula sadece yasalarca zorunlu hale getirildiği için gidilir, daha sonra en kısa sürede çalıĢmaya baĢlanırdı.

ġükürler olsun ki, ilkokul öğretmenlerim yaĢanan her günün olabildiğinde zevkini çıkarmanın bir örneği olan bu güçlü aile ve toplumun ötesine bakmayı öğretti. Gelecekte dünyada baĢarılı olmanın tek yolunun Ģimdi çok çalıĢmak olduğunu açıkça ortaya koydular.

34

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Ben aslında okulu sevdim, çünkü temizdi, düzenliydi ve tahmin edilebilirdi. Ona ne koyuyorsanız, onu alırdınız. Sadece öğretmenlerin sizden yapmanızı beklediği Ģeyleri yapmak zorundaydınız ve ödül olarak altın yıldız, kalem yada ilk sırada oturma Ģerefi alırdınız.

O öğretmenler benim, anlık zevklerden daha büyük ödüller karĢılığında oyun oynamadan ya da boĢ dolaĢmadan önce ev ödevlerinin bitirilmesi gibi ertelenmiĢ zevklere geçmemi sağladılar. Bir bakıma onlar, sıradan öğretmenlerden daha çok birer misyoner gibilerdi; çünkü bize, yaĢama ve hayatta kalma dersi verdiler. GeçmiĢ bu dersler hala derinlerde içimde ve bugün benimle birliktedir.

1971 yılında, Ģimdi adı kötüye çıkmıĢ bir deneyi, Stanford cezaevi deneyini, Stanford Üniversitesi kampüsünde sosyal enstitülerin sıradan insanların davranıĢlarını etkileme gücünü, özellikle de iyi insanların diğer insanlara nasıl kötü davranmaya yönlendirilebileceğini araĢtırmak amacıyla yapılan bir deneyi yönettim. Öğrencileri “mahkumlar” ve “gardiyanlar” olarak ikiye ayırdım ve sınıfların olduğu binalardan birisinin bodrumunu “cezaevi” yaptım.

Stanford cezaevinin yöneticisi olarak zaman hakkında çok değerli baĢka bir ders öğrendim.

Mahkum öğrenciler, sadece belirli bir süre için bu deneyin bir parçası olacaklarını bilmelerine rağmen, böyle davranmayıp, hapse atılmıĢ gibi davrandılar.

Mahkumlar, geçmiĢ kimliklerini ve deneyi bittiğindeki beklentilerini birbirlerine anlatarak, iç karartıcı günlük eziyetlerinden kaçabilirlerdi ancak bunu çok nadiren yaptılar.

Bunun yerine, biz psikologların yaptığı ses kaydı çözümlemelerinde, hücrelerindeki sohbetlerin çoğunluğunun kötü yemekler, kötü gardiyanlar, kötü çalıĢma atamaları, tecrit edilmek ve bunun gibi mevcut durumlarının olumsuz yönleri üzerine yoğunlaĢtığını tespit ettik.

35

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Mahkum rolü yapmak için rastgele seçilmeden önce kim olduklarını ve gelecekten beklentilerini birbirleriyle paylaĢmadıkları için, birer mahkum olarak aĢağılayıcı ve küçültücü kimlikleri dıĢında birbirleri hakkında çok az Ģey biliyorlardı.

Onların deneyimi benim çocukluğumdakinin tam tersiydi, benim koĢullarım ve yoksulluğa karĢılık, geleceği tasarlamam çok pozitifti.

Bu sahte mahkumlar, sadece sahte hapishanede geçirdikleri birkaç gün içindeki negatif deneyimlerine odaklanarak kendilerini hızlı bir Ģekilde umutsuzluk içine hapsettiler.

Sizin uzun sürede edindiğiniz kimlikleriniz nasıl böyle çabucak değiĢebilir? Farklı insanların benzer durumlara farklı tepkiler vermesinin sebebi nedir? Cevapları aramaya zaman perspektiflerinden baĢladım. 1994 yılında John Boyd Stanford Üniversite‟ndeki araĢtırma ekibime katılınca zaman perspektifine iliĢkin araĢtırmalarımda büyük ilerleme kaydettik. Birlikte, güvenilebilir ve geçerli zaman perspektifleri geliĢtirdik.

Otuz yılı aĢkın araĢtırma sonucunda, John‟un ve benim fikirlerim dünyadaki diğer araĢtırmacıları etkiledi ve Ģimdi eskisinden çok daha eminim ki, insan düĢüncesi, duygusu ve davranıĢları üzerindeki en güçlü ama en az bilinen ve en az takdir edilen etkilerden birisi zaman perspektifidir. “ġimdi de John‟un kiĢisel zaman masalını dinleyelim.

“Doğa ve yetiĢtiriliĢ tarzının eĢsiz kombinasyonu beni zamana götürdü. Doğal olarak utangaç ve içedönük bir çocuk olarak, ilk yıllarımı Kalifornia South Lake Tahoe‟de hayali kovboy ve kızıldereli arkadaĢlarımla geçirdim.

Anaokuluna baĢladığımda, babam UCLA Üniversitesi Ġlkokulunda bir iĢ buldu ve ailem Kalifornia Los Angeles‟a taĢındı. Bu kentsel çevre, alıĢık olduğum Tahoe‟den dramatik bir Ģekilde tezattı ve büyük bir Ģehrin koĢuĢturmacasına ve gerçek insanlara uyum sağlamam biraz vakit aldı.

36

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Bir gün annem beni bir randevuye götürmek üzere anaokulundan almaya geldiğinde, sınıf teneffüsteydi ve oyun alanına baktığında beni bulamadı. Biraz panikledi ve sınıfa tekrar girerek öğretmenime nerede olduğumu sordu. Öğretmenim “Oyun alanının tam ortasındaki ağacı kontrol ettiniz mi?” dedi, “BoĢ vaktinin çoğunu orada arkadaĢlarını izleyerek geçirir.”

Annem beni orada, oyun alanının tam ortasındaki tek ağacın en üstüne tünemiĢ halde buldu. Bugün ağaçta daha az vakit geçiriyorum ama insanların davranıĢlarından bugün bile hâlâ büyüleniyorum ve neden öyle yaptıklarını, ne yaptıklarını ve neden hayatı öyle gördüklerini sorguluyorum.”

Phil ile birlikte, benim zaman perspektifimi geliĢtirmemde halk eğitimi önemli bir rol oynadı. Bu etkiyi hem sınıfta hem de evde hissettim. Ebeveynlerimin her ikisi de kamu eğitimcisi olarak baĢarılı kariyere sahiptiler. Buna ilave olarak, annemin eğitimde doktorası babamın da yüksek lisansı vardı. Kariyerlerine kamuda okul öğretmeni olarak baĢladılar ve okul müdürü ve yönetici olarak bitirdiler.

Onların etkisinin ve benim kendi akademik ilgim sonucunda, neredeyse Phil‟le karĢılaĢtığımız dönemde gelecek odaklılığımı geliĢtirdim.

Onsekiz yaĢıma bastığımda, annem ve babam neredeyse yirmi yıllık evliliklerini sonlandırdı ve boĢandılar. ġok olmuĢtum ve kafam karmakarıĢıktı. Ömrümün bir sonraki yirmi yılını, babamın Ģimdi bıraktığı gibi bir yaĢamı elde etmek için çalıĢarak geçirmeyi umuyordum. Babamla yaptığım unutulmaz bir konuĢma sırasında babama, benim yaĢımda olduğu zaman ile Ģu andaki kırklı yaĢlarında hayatında neyin değiĢtiğini sordum.

Soruma olabildiğince samimi bir Ģekilde cevap verdi, ama insanlar neden değiĢtiklerini her zaman bilmezler; bazen sadece öyle yaparlar. Onun ve benim bulabildiğimiz en iyi cevap, onun bir süredir değiĢime direndiği ama bunu artık daha fazla devam ettiremeyeceği ve kendine karĢı dürüst olması gerektiği oldu.

37

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” O gün, değiĢime direnmeyi kırk yaĢına kadar beklemeyeceğime karar verdim.

Kırk yaĢıma gelmeden önce, küçük ortayaĢ krizi olarak adlandırılan krizimin büyümesinden hayatımın her günü kaçınacağıma dair karar verdim.

Geçenlerde kırk yaĢıma ulaĢtım ve bir Ģekilde stratejimin iĢe yaradığı ortaya çıktı. Doğal yaĢlanmaya eĢlik eden değiĢimi önlemeye çalıĢmıyorum, ama onsekiz yaĢımdan kırk yaĢıma kadar olan süredeki değiĢiklikleri daha iyi kucaklayabiliyorum. Zamanla savaĢmayı değil, kendimi ona teslim etmeyi öğrendim.

Daha sonra evlendim ve evliliğin hayatıma ve bana getirdiği değiĢiklikleri hoĢ karĢılamaya çalıĢtım. Hâlâ, farklı alanlarda kendi kendime verdiğim tavsiyeleri dinlerim. Bir taraftan balık tutmayı, ahĢap iĢlerini, seyahat etmeyi ve ailemle ve arkadaĢlarımla vakit geçirmeyi severken, diğer taraftan bazen gelecek zaman perspektifim hala kendi yolunda ilerliyor.

Profesyonel olarak, psikoloji, zaman ve teknoloji ve bu üçünün birbiri etkilemesini kapsayan tutkularımın peĢinden gidiyorum.

Stanford‟daki ilk araĢtırmam aslında, neden insanların intihar bombacıları gibi genellikle delilik olarak kabul ettikleri Ģeyleri yaptıklarını açıklamaya çalıĢmaktı. Cevapların ne hazır ne de basit olduğu, oldukça kiĢisel bir zaman bakıĢ açısına ve buna karıĢan kiĢinin zamana bakıĢ açısına göre ortaya çıkarılması gerektiği yorumunda bulundum. Sonunda, çalıĢmalarım Phil‟in daha önceki çalıĢmalarını doğruladı ve konuyu geleceğin ötesine uzandırdı.

Son on dört yıldır araĢtırmalarımızda iĢbirliği yapıyoruz.

AraĢtırmaya baĢladığımızdan bu yana elli iki yıl yaĢadık.

Bu süre zarfında binlerce öğrenciyle, sizinle Ģimdi paylaĢacağımız fikirleri geliĢtirmek için binlerce insan deneyine katılımcı ile birlikte görüĢtük ve çalıĢtık.

38

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

Bu kitap geleceğiniz için bir yatırım klavuzudur. Kim olursanız olun, nerde yaĢıyorsanız yaĢayın, yaĢınız kaç olursa olsun ya da ne yapıyorsanız yapın, zaman önemlidir. Tek baĢınıza bir yerde içiyor olsanız da, bir devletin baĢkanı olsanız da, zaman önemlidir. Zamanınız kıymetlidir. Bu hayattan sadece bir kere geçip gideceksiniz, bu nedenle bu yolculuğu en iyi Ģekilde geçirmek hayati öneme sahiptir.

Dengeli bir zaman perspektifi, karĢı karĢıya kaldığınız durumun dayattığı koĢullarda en uygun kararı alabilmeniz için size geçmiĢten Ģimdiki zamana, geleceğe geçebilme esnekliği sağlar.

Bununla birlikte, biz her ne kadar tavsiye etsek de, buna sizin izin vermeniz gereklidir. Bunu öğrenmeyi ve yatırımınıza en iyi getiriyi sağlayacak değiĢiklikleri yapmayı taahhüt etmek zorundasınız. Sadece siz zamanınızı değerli kılabilirsiniz. Eğer siz değilseniz, kim? Eğer Ģimdi değilse, ne zaman?

Gerçek Dünyada Zamanı Düzenlemek Sosyal psikolog John Darley ve Dan Batson‟un 1977 yılında Prinston üniversitesi seminer öğrencileri arasında yaptığı araĢtırma, zaman perspektifinin insanların davranıĢlarını değiĢtirdiğini göstermiĢtir. Bununla birlikte gerçek dünya bir psikolojik deneyden daha karmaĢık olduğu açıktır. Bir diğer sosyal psikolog Robert Levine, zaman perspektifinin psikoloji laboratuvarının dıĢında nasıl çalıĢtığını incelemiĢtir.

“YaĢam hızı”nın toplumun her bir üyesinin toplumsal davranıĢlarından meydana geldiğini ifade eden Levine dünyadaki bir düzine Ģehrin yaĢam hızını hesaplamıĢtır.

Batı Avrupa ülkeleri dünyadaki en hızlı yaĢam temposuna sahip ülkeler olup, Ġsviçre listenin ilk sırasında yer almaktadır. Keza, Japonya da en yüksek indekse sahip ülkelerden birisidir. Ġkinci dünya ülkeleri ağırlıklı olarak listenin en alt sıralarında yer almaktadırlar. Ölçüm yapılan 31 ülke arasında Meksika en yavaĢ yaĢam hızına sahip ülke olarak yer almıĢtır.

39

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

Darley ve Batson‟un araĢtırma sonuçlarıyla da tutarlı olan Levine‟in sonuçları göstermiĢtir ki; en hızlı yaĢam temposuna sahip Ģehirler, genel olarak en az derecede yardımsever Ģehirlerdir.

Darley ve Batson‟un araĢtırmaları, bireylerin zamanla iliĢkilerinin sıkıntıya düĢen bir yabancıya yardım etmek gibi önemli davranıĢları nasıl etkilediğini göstermiĢtir. Levine‟in çalıĢma sonuçları da, zamana iliĢkin sosyal davranıĢların ülkeler ve Ģehirler arasında nasıl değiĢiklik gösterdiğini ortaya koymuĢ ve Darley ile Batson‟un sonuçlarının esasen gerçek dünyada da geçerli olduğunu göstermiĢtir.

Yeni Zaman Psikolojisi Zamana yönelik bireysel tutumlarınız büyük ölçüde sonradan öğrenilmiĢtir ve genellikle bilinçsiz ve subjektiftir.

Zamana iliĢkin tutumunuz hakkında bilinçli hale geldikçe, bakıĢ açınızı daha iyi hale getirebilirsiniz.

Zaman perspektifi insanların yaĢamlarında önemli bir rol oynamaktadır. Ġnsanlar geçmiĢ, Ģimdiki veya gelecek zaman odaklı Ģeklinde belirli bir zaman perspektifini geliĢtirmek ve bunu aĢırı kullanmak eğilimindedir. Gelecek odaklı insanlar profesyonel ve akademik olarak daha baĢarılı olmaya, kaliteli yemek yemeğe, düzenli egzersiz yapmaya, periyodik sağlık kontrolleri yaptırmaya eğilimlidir.

Ağırlıklı olarak Ģimdiki zaman odaklı insanlar, baĢkalarına yardım etmeye eğilimli olurken kendilerine yardım etme konusunda istekli değillerdir.

Bunların tam tersi olarak Ģimdiki zaman eğilimli insanlar, genel olarak gelecek odaklı insanlara göre riskli cinsel davranıĢlar, kumar, alkol ve uyuĢturucu madde kullanımına daha fazla eğilimlidir. Bu kiĢiler kaliteli yemek yemeğe, düzenli egzersiz yapmaya ve periyodik sağlık kontrolleri yaptırmaya ise daha az eğilimlidir.

40

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

Ana zaman perspektifi geçmiĢ odaklı olan kiĢilerde ise durum biraz daha karmaĢıktır. Bazıları için geçmiĢ, aile ritüelleri, baĢarılar ve zevkler gibi olumlu anılarla doludur. Bazıları için ise, geçmiĢ baĢarısızlıklar ve piĢmanlıklar gibi olumsuz anılarla dolu bir iĢkence müzesi gibidir. GeçmiĢe yönelik bu farklı tutum günlük kararlarda dramatik bir rol oynar, çünkü hafızalarında taĢıdıkları referans çerçevesi geçmiĢe iliĢkin olumlu ya da olumsuz resimlerle doludur.

Bugünü Nasıl Harcadığınız Nihayetinde Geçmişinizi ve Geleceğinizi Belirler Geçmişi denetim altında tutan, geleceği denetim altında tutar. Şimdiyi denetim altında tutan, geçmişi denetim altında tutar.

George Orwell GeçmiĢi, Ģimdiki zamanı ve geleceği kontrol altında tutmak siz dahil herkes için eĢit derecede önemlidir ve zamanınızı bilinçli bir Ģekilde olumlu yönetebilme yeteneğiniz, iyi bir psikolojik ve duygusal sağlık göstergesidir. ġimdiyi kontrol edebilirseniz, geçmiĢinizi ve geleceğinizi kontrol edersiniz.Aslında kiĢisel geçmiĢinizi yeniden yazarsınız ki, bu da size geleceği daha iyi kontrol edebilme yeteneği verir. ġimdiki zaman aslında geçmiĢi yeniden yazmaktan daha fazla anlama sahiptir. ġimdiki zaman ayrıca, hafızanıza düĢüncelerinizi, duygularınızı, eylemlerinizi kaydettiğiniz ortamdır. ġimdiki zamanda aldığınız her karar ve eylem çabucak sizin geçmiĢinizin bir parçası olur. Bu sebeple Ģimdiki zamanı kontrol altına almak size geçmiĢinizi neyin oluĢturduğunu belirleme olanağı sağlar ki, böylece geriye dönük olarak geçmiĢi yeniden yazma ihtiyacınızı en aza indirgeyebilirsiniz.

Tipik bir gün boyunca, ne giyeceğiniz, ne yiyeceğiniz, boĢ zamanınızda ne yapacağınız, kiminle iĢbirliği yapacağınız, kimden uzak duracağınız gibi yüzlerce kararlar alırsınız.

41

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Herhangi bir gün bu kararlarınız önemsiz, hatta incir çekirdeğini bile doldurmaz gibi görünebilir. Ancak bir bütün olarak ele alındığında bunlar, sizin geçmiĢte, Ģimdi kim olduğunuzu ve gelecekte kim olacağınızı tanımlar.

Neden Bu Kitap Zamanınızı Ayırmaya Değer?

Bu kitap sizin zamanınıza saygı gösteriyor. Bu kitap hayatı dolu dolu yaĢamak hakkındadır, size verilen her yıl, ay, saat, dakika ve saniyeye hayatı sıkıĢtırmayla ilgilidir. Kitabın yazarları hayatlarını insanların zamanlarını nasıl harcadığını gözlemleyerek geçirmiĢtir ve size en iyi Ģekilde yardım etmek istemektedirler.

Bu kitap geleceğiniz için bir yatırım klavuzudur. Kim olursanız olun, nerde yaĢıyorsanız yaĢayın, yaĢınız kaç olursa olsun ya da ne yapıyorsanız yapın, zaman önemlidir. Tek baĢınıza bir yerde içiyor olsanız da, bir devletin baĢkanı olsanız da zaman önemlidir.

Zamanınız kıymetlidir. Bu hayattan sadece bir kere geçip gideceksiniz, bu nedenle bu yolculuğu en iyi Ģekilde geçirmek hayati öneme sahiptir.

Dengeli bir zaman perspektifi, karĢı karĢıya kaldığınız durumun dayattığı koĢullarda en uygun kararı alabilmeniz için size geçmiĢten Ģimdiki zamana, geleceğe geçebilme esnekliği sağlar.

Bununla birlikte, biz her ne kadar tavsiye etsek de, buna sizin izin vermeniz gereklidir. Bunu öğrenmeyi ve yatırımınıza en iyi getiriyi sağlayacak değiĢiklikleri yapmayı taahhüt etmek zorundasınız. Sadece siz zamanınızı değerli kılabilirsiniz.

42

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” 2.

Zaman

Geçmişe Yönelik Zaman Perspektifi Değişmeyen tek şey değişimin kendisidir.

Herakleitos Carl Sagan mesafeyi ıĢık yılıyla ve zamanı bin yıllık dönemle ölçmüĢtür. Pek çoğumuz zamanı kendi hayatlarımızda doğrusal bir grafikte ölçeriz. Bu hayatlar uçsuz bucaksız evrenin içinde ufacık yanıp sönen bir ıĢık gibidir ancak tüm sahip olduğumuz budur ve bizim için önemlidir.

Bizim için yüzyıl uzun bir yaĢam süresidir ve bin yıl sonsuzluk gibi gelir. Her doğumu bir geliĢ ve her ölümü hayattan ayrılıĢ olarak görürüz.

Doğumda her birimiz tamamen yeni bir yaĢam örneğiyiz, ancak aynı zamanda her birimiz evren kadar eski hamurdan yoğurulduk.

Sagan‟ın takvimindeki ilk 364 gün boĢ bir Ģekilde geçmedi. Bizim yaratılmamıza harcandı.

Bir Tarih Yanılgısı İçinde Yaşıyorsunuz Doğumumuzdan bu yana çevremizdeki dünyada meydana gelen hızlı değiĢim nedeniyle, biz insanlar bir tarih yanılgısı içinde yaĢıyoruz.

Dünyamız son 150 yılda dramatik bir biçimde değiĢti. Bunun aksine insan psikolojisinin oluĢumu milyonlarca yıl sürdü ve 150.000 yıldır değiĢmedi.

Bilgisayar iĢlemcilerinin her 24 ay içinde hızını iki katına çıkardığı bir dünyada yaĢamamıza rağmen, insan bilgisinin iĢlenmesi 150.000 yılı aĢkın bir süredir önemli ölçüde geniĢlemedi. Açıktır ki, psikolojimiz zamanın gerisinde kaldı.

Biz mega (milyon) hertz dünyada hertz makinalarız. Ortalama bir insan için basit tepki süresi yaklaĢık 250 milisaniyedir. Basit tepki 43

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” zamanı, bir düğmeye bastığında ıĢıkların yanması için geçen süre gibi, bir uyarıya karĢı verilen tepki için geçen zamandır.

Ortalama bir insanın iĢlem hızı yaklaĢık dört hertz‟dir. Modern masaüstü bilgisayarların merkezi iĢlemci ünitesinin (CPUbilgisayarın beyni) saat hızı üç giga (milyar) hertz‟in üzerindedir ve bizlerden yaklaĢık 750.000.000 kere daha hızlıdırlar. Ġkinci olarak, zihinsel CPU‟muz yavaĢ çalıĢtığı için, biz insanlar herhangi bir Ģey için ne kadar zaman harcadığımız hususunda dikkatli olmak zorundayız. Zihinsel döngülerimizi bir cimrinini parasını koruduğu gibi koruruz. Psikologlar insanların bu eğilimini “biliĢsel cimrilik” olarak adlandırmaktadır. Ġnsanlar günlük yaĢamlarında, alıĢılmıĢ bir kararlar karĢılaĢtıklarında düĢünce döngülerinde tasarrufa giderler ve düĢünmek yerine zihinsel sezgilerine güvenirler.

Muhakeme ve karar verme yeteneklerimizi hayatımızda öngörülemeyen ve karĢılaĢacağımız tehlikeli durumlar için saklarız. Ne yazık ki geçmiĢte olan, özellikle Ģimdiki durum geçmiĢtekinden daha farklı ise, mevcut duruma tam olarak uymayabilir. Dahası geçmiĢteki baĢarılarımız, öyle olmasını istesek bile, gelecekte de otomatik olarak yeniden üretilemez.

Doğal Durum ve Olay Zamanı Aklın alamayacağı kadar uzun bir süreden bu yana kültürel bir gelişme süreci gerçekleşmektedir… Bugünkü durumumuzu ve çektiğimiz acıların büyük bir bölümünü bu sürece borçluyuz.

Sigmund Freud Eğer insan psikolojisi 150.000 yıldır değiĢmediyse, değiĢen nedir?

Carl Sagan‟ın kozmik takvimindeki 31 Aralık saat 22:30 tarihine gidersek, ortak uzak akrabamız kendi sosyal çevresinde yaĢlı bir klan üyesi olan 24 yaĢındaki Tag ile karĢılaĢırız. Tag‟ın zaman anlayıĢı hemen hemen tamamıyla Ģimdiki zaman odaklıydı.

44

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Kendisini bugün öldürebilecek Ģeylerden kaçınmaya odaklanmıĢtı ve onu yarın öldürebilecek Ģeylere aldırmamaktaydı.

Geçip giden günleri, haftaları, ayları ve yılları iĢaretleyeceği bir takvime ihtiyacı yoktu. Tag zor günlerde onu bekleyen tasarruf için çok az endiĢelenirdi, sıkıntılı günler için tasarrufta bulunmak yerine, kendisini korumayı tercih ederdi. Eğer birisi ona ayçiçeği tohumu vermiĢ olsa, onu toprağa dikmez ama yerdi.

Eğer Tag‟a zamanın ne olduğunu sorsaydık, soruyu anlamazdı. Onun Ģimdiki zaman odaklı hayatı, geçmiĢ ya da gelecek kavramına ihtiyaç duymazdı ve zamanı tarif edecek kelime haznesine sahip değildi.

Tıpkı günümüzde Güneybatı Brezilya‟daki Maici Nehri boyunca yaĢayan mutlu ve uyumlu Piraha kabilesi gibi, Tag‟ın kabilesi de Ģimdiki zaman odaklıydı ve insanları zamanı tanımlayacak bir tek sözcüğe sahip değildi.

Piraha ve Tag güneĢin gökyüzünde en yüksek olduğu zaman, kuĢların Ģarkı söyledikleri zaman ya da gel-git zamanı gibi “olay” zamanına göre örgütlenmekte ve yönetilmektedir.

Hayatlarına düzeni ve Ģekli olayların süreci ve geliĢmesi vermektedir. Yemek, dans ve müzikal performans, baĢlama saati geldiği için değil, doğru zaman hissedildiği için baĢlamaktadır.

Tag’ın Zamansal Mirası Ne yazık ki Tag, sekiz çocuk sahibi atalarımızdan yaĢlı birisi olarak 25 yaĢında öldü. Ġleriyi gören yakınlarımız bir gün/gece döngüsünden ay döngüsüne, oradan da mevsimlere odaklanmaya baĢladı. Ġlk olarak, gözlemleri onların sadece geçinmesini sağladı. Bununla birlikte, zaman geçtikçe, birer çiftçi olarak yetenekleri toplumlarının baĢka meĢguliyetler ve meslekler geliĢtirmesine olanak tanıdı. Ġnsanlar, kendilerini öldürebilen, hayatta kalmalarını tehdit eden Ģeyleri elimine etmek için çalıĢtı.

VahĢi hayvanlar öldürüldü ve insanlardan uzaklaĢtırıldı.

45

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Aileleri tabiat güçlerinden koruyacak barınaklar inĢa edildi, zor zamanlara hazırlık için gıda maddeleri saklandı. Böylece durmaksızın geleceğe doğru ilerlemeye baĢlandı.

Abdül’ün Zamanı Tag‟dan sonra gelen ve atalarımızdan birisi olan Abdül yaklaĢık 2.500 yıl önce yaĢadı. Ayakkabı tamircisi olan Abdül, Ģimdi Mısır olarak bilinen yerde küçük bir dükkânda ayakkabı satıyordu. Tag‟ın aksine Abdül, Ģimdiki zamana iliĢkin nadiren endiĢe duyardı. Zaman ve geleceğin ne getireceği hakkında konuĢur ve gününü, kasabanın merkezindeki dikili taĢın çevresinde dönen güneĢe göre organize ederdi. O zamanlar yeni Mısır takvimi, tıpkı günümüzün modern takvimi gibi, 12 ay ve 365 güne sahipti.

Bununla birlikte aylar üçer haftadan ve haftalar da on günden oluĢmaktaydı. 30 günden 12 ay 360 gün ederdi, ancak Mısırlılar, 365 günlük güneĢ takvimine daha uygun olması için, yıl sonunda takvimlerine pragmatik olarak “ekstra” beĢ gün ilave ederlerdi.

Abdül “olay” zamanı ile gelmek üzere olan saat zamanı arasında yaĢadı. Eğer birisi Abdül‟e ay çiçeği tohumu verseydi, açlık durumuna göre onu yiyebilirdi ya da toprağa ekebilirdi.

Saat Zamanına Geçiş Abdül‟ün hayatından sonra, zaman değiĢmeye devam etti.

M.Ö. 45 yılında Roman takvimi yerine kabul edilen Jül Sezar‟ın Jülyen takviminde ekstra eklenen beĢ güne olan ihtiyaç ve arada sırada ekstra aylar elimine edildi.

1582 yılında ise Jülyen takvimi yerine Gregoryen (Miladi) takvim kabul edilmiĢtir. 1854 yılından sonra zamanı hesaplamak daha kesin hale gelmiĢ, tren kondüktörleri ve zengin insanlar sanayi devriminin bir ürünü olan cep saatini kullanmaya baĢlamıĢlardır.

46

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Farklı Ģehirlerde farklı zaman standartlarının kullanılmasından kaynaklanan karıĢıklığı ortadan kaldırmak için 1884 yılında Ġngiltere Greenwitch Ortalama Zamanı (GMT) standartlarını ilan etmiĢtir. Böylece evrensel “standart” zaman trenlerin daha hassas ve güvenli bir Ģekilde tarifeye uymasını sağlamıĢtır.Olay zamanından saat zamanına geçiĢ, özellikle ekonomik iliĢkiler olmak üzere toplumu derinden değiĢtirmiĢtir.

Günümüzde Zaman Bireysel ve müĢterek geleceğimizi uzatmak için acımasızca sürdürdüğümüz çaba, insanlık tarihine Ģekil vermiĢtir. Bugün hala, hayatta daha fazla kalabilmek için geleceğe dair pek çok tehditle uğraĢmaya devam ediyoruz.

Son bir kaç bin yılda ortalama yaĢam süresindeki artıĢ % 300‟ü aĢmıĢ ve ortalama yaĢam süresi yaklaĢık 25 yıldan 75 yılın üzerine çıkmıĢtır. YaĢantımızın genel kalitesi de artmıĢtır.

47

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” ġimdi internet zamanını, günlük haberleri, aylık raporlari, üç aylık finansal raporları ve okul senelerini kendimize saplantı haline getirmiĢ buluyoruz. hayatlarımız, yıllarımız, aylarımız, günlerimiz, saatlerimiz ve hatta dakikalarımız planlanmıĢ durumda.

Değişime Karşı Tepki DeğiĢim her zaman zorlu olmuĢtur, genellikle hoĢ karĢılanmamıĢ, ancak hep var olmuĢtur. 2500 yıl önce Herakleitos‟un söylediği gibi, “değiĢmeyen tek Ģey değiĢimin kendisidir”. Bu söyleme “her ne kadar biz değiĢmemeyi tercih etsek de” sözcüklerini ilave edebilirdi. ÇağdaĢ düĢünürler değiĢim hızının özellikle problemli olduğu konusunda hemfikirdirler.

YaĢam hızının artıyor olması ve çok kısa zamanda çok fazla Ģeyin değiĢiyor olması aslında bizi hasta etmektedir. Gerçekte kanser, kalp hastalıkları ve yüksek tansiyon gibi modern yaĢamın sağlık sorunlarında en büyük etken strestir. Alvin Toffler, gelecekte değiĢim hızının bizi “gelecek Ģoku” olarak adlandırdığı koĢullara sürükleyeceğini ileri sürmüĢtür.

En basit anlatımla gelecek Ģoku, çok küçük zaman diliminde çok fazla değiĢimin olmasından kaynaklanacaktır. Bireyler gelecek Ģokunu stres, anksiyete, yönelim bozukluğu olarak deneyimlemektedir ki bunların hepsi de kiĢisel iliĢkileri ve toplumsal kurumları etkiler.

Psikolojik Zamanla İlgili Bilimsel Çalışma Zaman perspektifiniz tutumunuzu, düĢüncelerinizi ve zamanla ilgili değerlerinizi yansıtır. Örneğin; zamanınızın çoğu geçmiĢi düĢünerek mi yoksa Ģimdiki zamanı ya da geleceği düĢünerek mi geçiyor; ya da düĢünceleriniz olumlu mu olumsuz mu, mutlu mu ya da üzgün mü, umutlu musunuz yoksa endiĢeli misiniz? Kendi zaman perspektifiniz bu tipik sorulara cevap vermenizi kolaylaĢtırır ve düĢüncelerinizi, duygularınızı ve davranıĢlarınızı, aslında tüm yönleriyle hayatınızı yansıtır.

48

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” AraĢtırmalarımız göstermiĢtir ki, zaman perspektifinin bir çok boyutu vardır. Nasıl bir küpün hacmini tek bir boyutla ölçemez ve üç boyuta da ihtiyaç duyarsanız, zaman perspektifini de tek bir boyutla yakalayamazsınız.

Batı dünyasında zaman perspektifi ortaya çıkmaya, değiĢmeye ve tekamül etmeye devam etmesi sebebiyle, iki tane geçmiĢ, iki tane Ģimdiki zaman ve iki tane de gelecek zaman olmak üzere altı adet zaman perspektifi tanımlamıĢ bulunuyoruz. Bu zaman perspektifleri aĢağıdaki Ģekilde adlandırılmaktadır : * * * * * *

GeçmiĢ Olumsuz GeçmiĢ Olumlu ġimdiki Zaman Kaderci ġimdiki Zaman Hedonistik Gelecek Transandantal Gelecek

Bu zaman perspektifleri teorik olarak birbirleriyle bağlantısızdır.

Bir boyuttaki puanınız, diğer boyutlardaki puanınızdan bağımsızdır. Bununla birlikte, pratikte kiĢisel zaman perspektifi profillerinde birbiriyle tutarlı modeller tespit edilmiĢtir.

Söz konusu zaman kategorileri müteakip bölümlerde; kendi zaman perspektifinizi belirlemenize yardımcı olmak amacıyla ve hayat koĢullarınıza neyin en faydalı olduğunu anlayabilmeniz için tüm dünyayı gösterebilecek bir mercek olabilecek Ģekilde, detaylı bir biçimde açıklanacaktır.

Bir baĢka Ģimdiki zaman odaklı zaman perspektifi ġimdiki Zaman Holistik olarak tanımlanabilir. Bu zaman perspektifi, kiĢinin geçmiĢi ile geleceğini geniĢletilmiĢ bir mercek ile Ģimdiye alarak hayatını içinde bulunduğu anda yaĢaması eğitimini içerir.

Bu tip bir zaman algılaması Zen Budizminin özüdür ve Zen meditasyonu kiĢinin bu eĢsiz bilinç durumuna ulaĢması demektir.

49

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Doğu kültürüne nazaran Batı kültüründe daha az bilindiği için, daha muğlak olan bu husus ZTPI değerlendirmesine dâhil edilmemiĢtir.

Bununla birlikte önemli bir zaman kesitidir ve üzerinde çalıĢtığımız diğer iki Ģimdiki zaman perspektifinden çok farklıdır.

Zimbardo Zaman Perspektifi Envanteri (ZZPE) Her maddeyi okuyun ve sorulara mümkün olabildiğince dürüst cevap verin: “Ne kadar karakteristik ya da gerçekten ben böyle miyim?” Her bölümün sağ tarafındaki kutucuğu iĢaretleyin.

Lütfen aĢağıdaki bütün sorulara cevap verin. Çok Yanlış Nötr Çok Doğru 1 1.Bir insanın arkadaşıyla birlikte bir partiye gitmesinin hayatın en önemli zevklerinden birisi olduğunu düşünüyorum.

2.Tanıdık çocukluk manzaraları, sesleri ve kokuları çoğunlukla harika anıları geri getirir.

3.Hayatımda çok şeyi kader belirler.

4.Hayatımda neyi daha farklı yapmalıydım diye sık sık düşünürüm.

5.Benim kararlarım çoğunlukla etrafımdaki insanlardan ve şeylerden etkilenir.

6.Bir insanın gününün her sabah planlanması gerektiğine inanırım.

7.Geçmişimi düşünmek bana keyif verir.

8.Dürtüsel davranırım.

9.Eğer işler zamanında yapılmazsa, endişe etmem.

50

2

3

4

5

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” 10.Bir şeyi elde etmek istediğimde, ona ulaşmak için belirli hedefler saptarım ve bu hedeflere ulaşacak belirli yolları göz önünde tutarım.

11.Her şeyi göz önünde tutuğumda, geçmişimde kötüden daha çok hatırlanacak iyi anılar var.

12.En sevdiğim müziği dinlerken genellikle zamanı unuturum.

13.Yarına kadar bitirilecek olan ve diğer gerekli işleri yapmak, bu akşamki oyundan önce gelir.

14.Zaten olacak olan gerçekleşeceği için, ne yaparsam yapayım bir şey fark etmeyecek.

15.”Eski güzel günlerde” her şeyin nasıl olduğunu anlatan hikayeler bana keyif verir.

16.Acı veren geçmiş tecrübeler beynimin içinde döner durur.

17.hayatımı mümkün olabildiğince dolu dolu ve günü birlik yaşamaya çalışırım.

18.Randevulara geç kalmak keyfimi kaçırır.

19.İdeal olarak, her günü son günümmüş gibi yaşarım.

20.İyi zamanların mutlu anıları hafızamda ortaya çıkmaya hazırdır.

21.Arkadaşlarıma ve otoritelere yükümlülüklerimi zamanında yerine getiririm.

22.İstismar ve reddedilmekten kendi payıma düşeni geçmişte aldım.

23.Düşünmeden anlık kararlar veririm.

51

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” 24.Her günü, plan yapmamanın daha iyi olduğu bir gün olarak görürüm.

25.Geçmiş çok fazla tatsız anıyla dolu, bu yüzden hiç düşünmemeyi tercih ediyorum.

26.Hayatıma heyecan katmak önemlidir.

27.Geçmişte hatalar yaptım, keşke onları geri alabilseydim.

28.Yaptığın şeyden keyif almanın, işleri zamanında yapmaktan daha önemli olduğunu düşünüyorum.

29.Çocukluğum konusunda nostaljik oluyorum.

30.Bir karar vermeden önce, fayda ve maliyet hesabı yaparım.

31.Risk almak hayatımı sıkıcı olmaktan kurtarıyor.

32.Benim için hayat yolculuğundan zevk almak, gidilecek yere odaklanmaktan daha önemlidir.

33.İşler nadiren beklediğim gibi sonuçlanır.

34.Gençliğimin hoş olmayan görüntülerini unutmak benim için zordur.

35.Eğer amaçları, sonuçları ve ürünleri düşünürsem, süreç ve etkinliklerimin akışı bana neşe verir.

36.Mevcut durumdan zevk alırken bile, geçmişteki benzer deneyimlerle kıyas yapmanın içine çekiliyorum.

37.Gerçekte geleceği planlayamazsın çünkü her şey çok değişiyor.

38.Hayat yolum benim etki edemeyeceğim güçler tarafından kontrol edilmektedir.

52

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

39.Geleceği düşünmek hiçbir anlam ifade etmiyor çünkü onun hakkında benim yapabileceğim hiçbir şey yok.

40.Sürekli ilerleme göstererek projelerimi zamanında tamamlarım.

41.Aile üyelerin eskilerin nasıl olduğunu anlatmaya başladıklarında kendimi duymazlıktan gelirken bulurum.

42.Hayatıma heyecan katmak için risk alırım.

43.Yapılacak şeylerin listesini hazırlarım.

44.Genellikle kalbimi takip etmeyi, beynimi takip etmeye tercih ederim.

45.Yapılması gereken bir iş olduğunu biliyorsam, beni cezbeden şeylere karşı direnebilirim.

46.Kendimi anın heyecanına kapılıp gitmiş halde buluyorum.

47.Hayat bugün çok karmaşık, geçmişin daha basit yaşamını tercih ederdim.

48.Spontane arkadaşları, tahmin edilebilir arkadaşlara tercih ederim.

49.Düzenli olarak tekrar edilen aile ritüellerinden ve geleneklerinden hoşlanırım.

50.Geçmişte başıma gelen kötü şeyleri düşünürüm.

51.Eğer başarılı olmama yardım edeceklerse, zor ve ilgi çekici olmayan işlerde çalışmaya devam edebilirim.

52.Bugün sahip olduklarımı bugün harcama keyfi, yarının güvenliği için biriktirmekten daha iyidir.

53.Şans, çok çalışmaktan daha fazla para getirir.

53

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” 54.Hayatımda kaçırdığım iyi şeyleri düşünürüm.

55.Yakın ilişkilerimin tutkulu olmasından hoşlanırım.

56.İşimde her zaman yakalamam için bir zaman olacaktır.

Bir baĢka Ģimdiki zaman odaklı zaman kesimi bugünkü Holistik‟tir. Bu, kiĢinin hayatını içinde bulunulan anda yaĢaması ve geçmiĢ ile geleceği geniĢletilmiĢ bir odak ile Ģimdiye alabilmesi için eğitim gerektirir. Bu tip bir zaman algılaması Zen Budizminin merkezindedir ve Zen meditasyonu bu eĢsiz bilinç durumuna ulaĢmak demektir.

BATI DÜNYASINDAKĠ EN YAYGIN ALTI ZAMAN PERSPEKTĠFĠ GeçmiĢ - Olumlu Zaman Perspektifi - GeçmiĢ Olumlu Polly Polly otuzbeĢ yaĢındaydı. Testimizi yaptığında, “Tanıdık çocukluk manzaraları, sesleri ve kokuları çoğunlukla harika anıları geri getirir” ve “GeçmiĢimi düĢünmek bana keyif verir” gibi cümlelerle kuvvetle hemfikir oldu. Polly için geçmiĢi yarı doluydu. Eski bir Viktoria evinde kocası ve iki çocuğuyla birlikte yaĢıyordu. Polly ve kocası okuldaki ilk yıllarından beri “istikrarlı” gidiyorlardı. Ev hanımı - anne olarak çocuklarının, kendisinin olduğu gibi pek çok benzer hayat tecrübesinin keyfini yaĢamalarını umut ediyordu. Çok sayıda arkadaĢı onu sıcakkanlı, duygusal, arkadaĢ canlısı, mutlu ve kendine güvenli olarak tanımlıyordu. Çok nadiren endiĢeli, depresif ya da sinirli oluyordu.

Genellikle ailesi için yemek piĢirir ve mutfaktaki geniĢ yemek masalarının etrafına toplanarak birlikte yerlerdi. Polly, eğlence için eski güzel Ģarkıları dinler ve eski klasik filmleri izlerdi.

54

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Aynı zamanda aile toplantılarına ev sahipliği yapmayı ve kulüp toplantıları tertiplemeyi severdi. Ailede bütçeyi Polly yönetirdi ve para kullanımında çok dikkatliydi, paralarının çoğunu banka hesabında biriktirirdi. Ananesinden ona kalan mekanik bir kol saati kullanırdı.

GeçmiĢ-Olumlu zaman perspektifi, tutumunu geçmiĢe yönelik olarak alır ve olayları iyi ve kötü Ģeklinde objektif olarak kaydetmez. GeçmiĢe yönelik olumlu tutum, kiĢinin geçmiĢte yaĢadığı olumlu olayları yansıtır. Psikolojik olarak kiĢinin geçmiĢte ne yaĢandığına olan inancı, bugünkü düĢüncelerini, duygularını ve davranıĢlarını geçmiĢte yaĢanan olaydan daha fazla etkiler. Nietzshe‟nin meĢhur sözündeki “Beni öldürmeyen Ģey güçlendirir” ifadesi, bu tutumu çok güzel açıklamaktadır.

GeçmiĢte tiksindirici bir olay deneyimleyen ama bunu olumlu olarak yorumlayarak hatırlayan birisi, daha metanetli ve iyimser olabilir. Eğer yaptığınız testlerde puanınız ağırlıklı olarak GeçmiĢOlumlu çıktıysa sizi tebrik ederiz. Eğer çıkmadıysa, önünüzde kendinizi keĢfetmeniz için bir fırsat bulunmaktadır.

GeçmiĢ - Olumlu zaman perspektifi, tutumunu geçmiĢe yönelik olarak alır ve olayları iyi ve kötü Ģeklinde objektif olarak kaydetmez. GeçmiĢe yönelik olumlu tutum, kiĢinin geçmiĢte yaĢadığı olumlu olayları yansıtır. Psikolojik olarak kiĢinin geçmiĢte ne yaĢandığına olan inancı, bugünkü düĢüncelerini, duygularını ve davranıĢlarını geçmiĢte yaĢanan olaydan daha fazla etkiler.

GeçmiĢte itici bir olay deneyimleyen ama bunu olumlu olarak hatırlayan birisi, daha metanetli ve iyimser birisi olabilir.

Nietzsche‟nin meĢhur “beni öldürmeyen Ģey beni güçlendirir” deyiĢi bu tutumu iyi açıklamaktadır.

55

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” GeçmiĢ - Olumsuz Zaman Perspektifi - GeçmiĢ Olumsuz Ned Ned kırk yaĢındadır. Testimizi yaptığında, “Hayatımda neyi daha farklı yapmalıydım diye sık sık düĢünürüm” ve “Acı veren geçmiĢ tecrübeler beynimin içinde döner durur” gibi cümlelerle kuvvetle hemfikir oldu. Ned‟in geçmiĢi yarı doluydu. Ned, dört çocuğunun da kendisinin katlandığı acı verici tecrübelerden kaçınabilmelerini umut ediyordu. Çok fazla yakın arkadaĢı yoktu ve bazı eĢi dostu onu mutsuz, depresif, endiĢeli ve utangaç olarak tanımlardı. Arada sırada Ned çok sinirlenir ve öfkesinden kendini kaybederek etrafa eĢyalar fırlatırdı. Çok nadiren egzersiz ya da eğlenceli Ģeyler yapardı, dürtü kontrolü zayıftı ve kumara çok düĢkündü. Ned, acı verici hatıralarının beyninde dönüp durmasını engellemek için sürekli kendisini meĢgul etmeye çalıĢırdı.

GeçmiĢ-Olumlu gibi GeçmiĢ-Olumsuz da tutumunu geçmiĢte olan olaylara göre alır. Olumsuz tutum geçmiĢte yaĢanan olumsuz bir olaydan kaynaklandığı gibi, geçmiĢte iyi olabilecek bir olayın Ģimdi olumsuz olarak yeniden inĢasından kaynaklanıyor da olabilir. GeçmiĢte yaĢanılan bir olayı hiç kimse değiĢtiremezken, birey geçmiĢe dair bakıĢ açısını ve yaklaĢımını değiĢtirebilir.

Zamana iliĢkin tutumunuzu değiĢtirmeye, bir nehrin yatağını değiĢtirmek gibi yaklaĢabilirsiniz. Her iki durumda da, küçük değiĢiklikler zamanla çok büyük etkiler yaratır. Küçük değiĢiklikler büyük sonuçlar yaratabilirler. Ayrıca, amacınız değiĢiklik yapmak değil, meydana geleceğini bildiğiniz değiĢime Ģekil vermektir. DeğiĢim kaçınılmazdır; bu nedenle asıl göreviniz, kaçınılmaz değiĢimlere olumlu yönde olabilecek Ģekilde biçim vermektir.

GeçmiĢ-Olumluda olduğu gibi, GeçmiĢ-Olumsuz da tutumunu, geçmiĢte olan olaylara göre alır. Olumsuz tutum geçmiĢte yaĢanan olumsuz bir olaydan kaynaklandığı gibi, geçmiĢte iyi olabilecek bir olayın Ģimdi olumsuz olarak yeniden inĢasından da kaynaklanıyor olabilir.

56

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” GeçmiĢte yaĢanılan bir olayı hiç kimse değiĢtiremezken, birey geçmiĢe dair bakıĢ açısını ve yaklaĢımını değiĢtirebilir.

Küçük değiĢiklikler büyük sonuçlar yaratabilirler. Ayrıca, amacınız değiĢiklik yapmak değil, meydana geleceğini bildiğiniz değiĢime Ģekil vermektir. DeğiĢim kaçınılmazdır; bu nedenle asıl göreviniz, kaçınılmaz değiĢimlere olumlu yönde olacak Ģekilde biçim vermektir. ġimdiki Zaman - Hedonistik Zaman Perspektifi Hedonistik Hedley Hedley yirmibeĢ yaĢında. Envanterimizi yaptığında Hedley “Bir insanın arkadaĢıyla birlikte bir partiye gitmesinin hayatın en önemli zevklerinden birisi olduğunu düĢünüyorum” ve “Dürtüsel davranırım” gibi cümlelerle kuvvetle hemfikir oldu. Çok yaratıcı olan Hedley‟in bir dolu arkadaĢı ve tonlarca enerjisi vardır.

Maceraperesttir, herkesi güldürür ve her zaman çok iyi vakit geçirir. Parti adamıdır, kendi anlık çevresindeki durumsal baskı tarafından yönetilir ya da Freud‟un “haz ilkesi” diye tanımladığı gibi bir hayatı vardır. YaĢam mottosu “Eğer iyi hissettiriyorsa, yap” Ģeklindedir. Onu iyi hissettiren Ģeylerin bazıları mastürbasyon, güvenli olmayan seks, alkol ve uyuĢturucu madde ve hızlı araba kullanmaktır. Sık sık bunların hepsiyle meĢgul olmaktadır.

Hadley‟in anne babası boĢanmıĢtır ve kol saati kullanmaz. Alacak parası olduğunda yeni, son moda kıyafetler giyer. Caz müziği sever, basketbol antreman maçları oynar ve hazır gıda, fast food tüketir. Altı aydan daha uzun hiçbir iĢte çalıĢmamıĢ olmasına rağmen, fantezi yeni spor arabalar kullanır.

Kredi kartları maksimum limitlerine ulaĢmıĢtır ama bu onu hiç rahatsız etmez çünkü piyangoda büyük ikramiyeyi kazanacağına güvenmektedir.

57

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” ġimdiki Zaman- Kaderci Fred Fred yirmi yaĢındadır. Fred envanterimizi yaptığında “Hayatımda çok Ģeyi kader belirler” ve “Zaten olacak olan gerçekleĢeceği için, ne yaparsam yapayım bir Ģey fark etmeyecek” gibi cümlelerle kuvvetle hemfikir olmuĢtur. Fred‟in kuĢkuları ve depresyonundan, kiĢisel yetkinliğinin olmayıĢı kısmen sorumlu olabilir. Oda arkadaĢı onu kızlara ya da dostlarına tanıĢtırırken, çok iyi bir sakinleĢtirici olduğu için “zor satıĢ” diye tanımlamaktadır.

Fred mutsuzdur, dürüst değildir ve duyarsızdır. Hedley‟in zevk arayıĢı onda eksiktir. UyuĢturucu kullanması ve korunmasız seks yapması bunlardan zevk aldığı için değil, ne yaparsa yapsın zaten olacak olanı değiĢtiremeyeceği içindir. Sadece, hiçbir Ģey fark etmez. Gerçekte, yüksek düzeyde Ģimdiki zaman kaderci odaklı uyuĢturucu kullanan insanlar, genellikle iğnelerini düĢük düzeyde Ģimdiki zaman kaderci olanlarla paylaĢmaya eğilimlidirler.

Gelecek Zaman Perspektifi -Gelecek Felicia Felicia otuziki yaĢındadır. Envanterimizi tamamladığında Felicia “Bir insanın gününün her sabah planlanması gerektiğine inanırım” ve “Bir Ģeyi elde etmek istediğimde, ona ulaĢmak için belirli hedefler saptarım ve bu hedeflere ulaĢacak belirli yolları göz önünde tutarım” gibi cümlelerle kuvvetle hemfikir oldu. Felicia Freud‟un “gerçeklik ilkesi”nde tanımladığı gibi yönetilir. Ġstediklerinin bir kısmı tıpkı Hedley‟deki gibi anlık hazdır ancak, bunun gelecekte getireceği faydaları ve maliyetini hesaplar.

Gelecekte daha büyük ödül getireceğine inandığı için genellikle anlık hazdan vazgeçer. Hayatlarında pek çok tanıdıkları vardır ama çok fazla yakın arkadaĢı yoktur. Tanıdıkları onu aĢırı özenli, tutarlı ve gelecekte elde edecekleri için endiĢeli olarak tanımlar.

58

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” ĠĢ hayatında zamanlamaya uyar ve iĢini en iyi yerine getirendir.

Yeniliklerden ve heyecanlardan hoĢlanmaz; mali durumunu dengede tutar, ajanda tutar, günlük olarak yapılacaklar listesi hazırlar. Her zaman saat kullanır, kendine biraz boĢ zaman ayırır.

Yıllık düzenli sağlık kontrollerini yaptırır, diĢlerini muntazaman fırçalar ve yüksek tansiyonu ve hassas bağırsak sendromu olduğu için ne yediğine çok dikkat eder.

Transandantal Gelecek Zaman Perspektifi Transandantal Tiffany Tiffany elli yaĢındadır. Envanterimizi tamamladığında Tiffany “Ölüm sadece yeni bir baĢlangıçtır” ve “Sadece benim fiziksel bedenim ölecektir” gibi cümlelerle kuvvetle hemfikir olmuĢtur. Hıristiyan olarak yeniden doğan Tiffany öldüğünde cennete gideceğine inanmaktadır. Tiffany düzenli olarak dini hizmetlere katılır ve evinde ibadetini yapar. Tiffany iyi bir dürtü kontrolüne sahiptir, agresif değildir ve geleceğin sonuçlarıyla ilgilenmektedir.

Gerçek dünyada insanlar birbirleriyle etkileĢim halinde, yüksek düzeyde birden çok zaman perspektifine odaklı olabilirler.

Hedonist, kaderci, transandantal gibi karakteristik olarak belirli bir zaman perspektifi özelliğinden bahsettiğimiz kiĢinin, aynı zamanda diğer zaman perspektiflerinde de azdan çoğa doğru puanları olduğunu hatırlamanızı istiyoruz. “Ölüm sadece yeni bir baĢlangıçtır”, “ölümlü olan sadece fiziksel bedendir” düĢüncesine sahiptir. Ġyi bir dürtü kontrolüne sahiptir, agresif değildir ve geleceğin sonuçlarıyla ilgilidir.

59

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” 3.

GeçmiĢ; Dünün Merceğinden Bugüne Nasıl Bakıyorsunuz?

Geçmişiniz ve İlk Hatıranız Gerçekte ne olduğu ve bunu nasıl yorumladığınız, kodladığınız ve olaya nasıl bir duygusal anlam yüklediğiniz önemlidir. Ne tip anılar hayatınızı Ģekillendirir? Ġlk anınıza odaklanın. Gerçekte ne oldu? Ne zamandı? Kim vardı, kimler yoktu? Anınız çok net mi yoksa bulanık mı? Ne eksikti? ġimdi düĢüncelerinize, özellikle de bunun etrafındaki duygularınıza odaklanın. Sabırlı olun. Ġlk anınızı hatırladıktan sonra, Ģimdi okumaya devam edin.

Avusturyalı psikolog Alfred Addler‟e göre, kiĢinin ilk anıları onun hayatının geri kalanına açılan bir penceredir. KiĢinin gerçek olarak inandığı Ģey, gerçekte objektif olarak gerçekleĢen Ģeyden, olgusal gerçeklikten daha önemlidir. Nihayetinde her insan kendi hayatını kendi kiĢisel anıları üzerine kurulu olarak yaĢar. YaĢamını nesnel tarihte kayıtlı olayların resmi onaylı versiyonları üzerine değil gerçek olarak neye inandığına dayandırır. Adler‟e göre geçmiĢ çok önemlidir, ama geçmiĢ olayların yeniden yorumlanması, yeniden inĢasıdır.

Bir baĢka deyiĢle; geçmiĢiniz, Ģu andaki duygularınızı, düĢüncelerinizi, eylemlerinizi Ģekillendirir ve Ģu andaki duygularınız, düĢünceleriniz ve eylemleriniz geçmiĢteki anılarınızı Ģekillendirir.

60

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Psikolojinin Geçmişi: Determinizm, Analiz ve Davranışçılık Psikolojik determinizm, sahip olduğumuz her düĢünce ve duygunun ve gerçekleĢtirdiğimiz her eylemin geçmiĢte yaĢanan bir olaydan kaynaklandığını ileri sürer. Bilimin hedefi, kendimizi ve dünyayı kusursuz bir biçimde ve daha iyi tanımlamak, anlamak, öngörmek ve kontrol etmektir.

Doğru bir öngörü geçmiĢte tanımlanan iliĢkilere ihtiyaç duyar ve Ģimdiki durum da gelecek için geçerlidir.

KiĢinin psikolojik hayatında, Ģahsi deneyimleri geçmiĢe katkı sağlayan tek etmen değildir. Freud‟a göre geçmiĢ aynı zamanda kendisini id (alt bilinç) aracılığıyla da ifade eder. Freud id‟i derin, karanlık, atalardan kalma, olgunlaĢmamıĢ ve her birimizin içgüdüsel bir parçası olarak tarif eder. Ġd ebedidir. Ġd‟in kiĢiliğimizin diğer iki yönü olan ego ve süperego (üst benlik) ile etkileĢimi, ne düĢündüğümüzü, ne hissettiğimizi ve ne yaptığımızı belirler. Ġd atalarımızdan kalan içgüdüsel geçmiĢ tarafından “haz ilkesi”ne göre yönetilirken, ego pragmatik olarak Ģimdiki zamanın sosyal kısıtlamaları tarafından yönetilir. Tahmin edebileceğiniz gibi id ve egonun birbiriyle yarıĢan hedefleri onları sıklıkla çatıĢmaya sürükler. Ġd Ģımarık bir çocuk gibi kendi yolunda hemen gitmek isterken, ego sıklıkla hissettiğimiz arzularımızın, isteklerimizin ve ihtiyaçlarımızın peĢinden gitmenin bizim yararımıza olmadığını fark eder. Ġd ve ego üzerinde baĢ gösteren süperego ebeveynler, dini inançlar ve kültürden süzülen ahlaki değerleri içerir.

Psikolojide davranıĢçı okul, kendi prensiplerinin ütopik geliĢmelere öncülük edeceğine inanmaktadır. John Watson ve B.F.Skinner‟in öncülük ettiği davranıĢçılar psikolojik determinizmi ekstrem kabul ederler. Ġnsanın davranıĢlarının tamamıyla geçmiĢte deneyimlediği baĢarıların ve cezaların belirlediğini güvenle ilan ederler.

61

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Freud‟un ve davranıĢçıların geçmiĢe bakıĢı, onları psikoterapinin farklı biçimlerinin geliĢtirilmesine yöneltmiĢtir. Freud‟a göre terapi geçmiĢin dürüst bir keĢfi ve yeniden yorumlanmasıdır. Bu süreç geçmiĢte yaĢananları değiĢtirmemeli ama hastanın geçmiĢteki deneyimine karĢı tutumunu değiĢtirmelidir.

Buna karĢın davranıĢçılar, zihinsel sağlığın ödül ve ceza sistemi tarafından kontrol edilebileceğini ileri sürmektedirler. DavranıĢ terapisi uyumsuz düĢünce ve davranıĢları ortadan kaldırmayı ve onların yerine ödülleri ve cezaları ayarlayarak daha sağlıklı düĢünce ve davranıĢları koymayı içerir.

Geçmişin Yeniden İnşası Pek çok insan, hafızasının geçmiĢte yaĢanılanları doğru olarak sakladığını ve bu anıların kalıcı olduğunu varsayar. Ne yazık ki, anılar zaman içinde değiĢir. Anılar, geçmiĢte yaĢanılanların objektif kaydı değildir. Dahası, hatıralar tekrar inĢa edilebilir ve bu yeniden yapılanma süreci Ģu andaki bakıĢ açımızdan, inançlarımızdan ve elimizdeki bilgilerden etkilenir.

GeçmiĢin yeniden yapılanmasının doğası gereği, bugün nasıl düĢündüğümüz ve hissettiğimiz dünü nasıl hatırlayacağımızı belirlemektedir.

Objektif Geçmiş Önemli midir?

Hatıralarımız hatalı olabilir. Gerçekte olanları unutabiliriz ve olmamıĢ Ģeyleri hatırlayabiliriz. Hafızamızın baĢarısızlıklarına rağmen, objektif olarak geçmiĢte yaĢanan olaylar kim olduğumuzun belirlenmesinde önemli rol oynarlar.

GeçmiĢte olanı hatırlamasak bile, yaĢamlarımızın temelde geçmiĢimiz tarafından belirlenmesi mümkündür.

Her insan geçmiĢte yaĢanan gerçeklerden etkilenir ancak tamamıyla geçmiĢi tarafından belirlenmez. Ve hayatımızı etkileyen en kuvvetli etken, sadece geçmiĢte yaĢanan olaylar değildir.

GeçmiĢte yaĢanan olaya karĢı tutumumuz, yaĢanan olayın kendisinden daha fazla önem taĢımaktadır.

62

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” GeçmiĢte yaĢanan ile onu Ģimdi yorumlamanız arasındaki ayırım önemlidir çünkü bu size değiĢim için bir umut sunar. GeçmiĢte yaĢananları değiĢtiremezsiniz ancak, geçmiĢte yaĢananlara karĢı tutumunuzu değiĢtirebilirsiniz. Bazen çerçeveyi değiĢtirmek resme bakıĢ açınızı değiĢtirebilir.

Hiç kimsenin geçmiĢte ne yaĢandığından tam olarak emin olmadığı psikologlar tarafından ispat edilmiĢtir, ancak araĢtırmalarımız kiĢinin geçmiĢe iliĢkin inancının bugün nasıl düĢündüğünü, nasıl hissettiğini ve nasıl davrandığını etkilediğini göstermiĢtir. Tutumları doğru anılara dayalı olsun ya da olmasın geçmiĢe olumlu bakan kiĢiler, geçmiĢe olumsuz bakanlara kıyasla, daha mutlu, sağlıklı ve baĢarılı olmaya eğilimlidir.

Psikologlar Bob Emmons ve Mike McCullough, geçmiĢe yönelik tutumların bugün yaĢadığınız hayatın kıymetini bilmenize imkân sağlayacak minnettarlık hissinin geliĢmesinde kilit rol oynadığını ortaya çıkarmıĢlardır.

Onların ve bizim araĢtırmalarımıza göre geçmiĢ-olumlu zaman perspektifi, geçmiĢe daha mutlu ve sağlıklı bir biçimde olumlu bakmayı belirtir.

63

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

DavranıĢsal Özellikler

GeçmiĢ Olumsuz Zaman Perspektifi Ağırlıklı kiĢiler

GeçmiĢ Olumlu Zaman Perspektifi Ağırlıklı kiĢiler

Saldırganlık

Daha saldırgan

Daha az saldırgan

Anksiyete

Daha fazla endiĢeli

Daha az endiĢeli

Ġnsaflılık

Daha az insaflı

Daha fazla insaflı

Gelecekteki sonuçlar göz önüne alma

Daha az önemseme

Farklı değil

Yaratıcılık

Farklı değil

Daha yaratıcı

Depresyon

Daha depresif

Daha az depresif

Duygusal kararlılık

Daha az kararlı

Daha fazla kararlı

Enerji

DüĢük enerjik

Yüksek enerjili

Egzersiz

Daha az sıklıkta egzersiz

Farklı değil

ArkadaĢlık

Daha az arkadaĢ canlısı

Daha fazla arkadaĢ canlısı

Kumar

Daha fazla kumar oynama eğilimli

Farklı değil

Mutluluk

Daha az mutlu

Daha fazla mutlu

Dürtü kontrolü

Daha az kontrol

Farklı değil

Ego kontrolü

Daha az kontrol

Farklı değil

64

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Yalan söyleme sıklığı

Daha fazla

Farklı değil

Yenilik arama

Daha fazla yenilik arama

Farklı değil

Ödül bağımlılığı

Farklı değil

Daha fazla ödül bağımlılığı

Kendine saygı

DüĢük kendine saygı

Yüksek kendine saygı

Utangaçlık

Daha utangaç

Daha az utangaç

Çalma sıklığı

Daha fazla

Farklı değil

Sinirlilik

Daha fazla sinirli

Farklı değil

Psikologlar, geçmiĢte ne yaĢandığı hususunda hiç kimsenin kendinden emin olamayacağını göstermiĢlerdir. Ancak bizim araĢtırmalarımız göstermiĢtir ki, kiĢinin geçmiĢe olan inancı, onun Ģu andaki düĢüncelerini, duygularını ve eylemlerini etkiler.

GeçmiĢe dair hatıralarının gerçek olup olmamasından bağımsız olarak, geçmiĢe yönelik tutumu pozitif olan insanlar, geçmiĢe yönelik tutumu negatif olan insanlara nispetle, daha mutlu, daha sağlıklı ve daha baĢarılı olmaya eğilimlidirler. Elbette herkes geçmiĢte hem olumsuz hem de olumlu olaylar yaĢamıĢtır.

Psikolog Bob Emmons ve Mike MacCullough, geçmiĢe yönelik tutumun, günümüzde de hayatınızı takdir etmenize olanak sağlayan, minnettarlık hissinin geliĢmesinde kilit rol oynadığını keĢfetmiĢlerdir. GeçmiĢ olumlu zaman perspektifi hakkında onların ve bizim çalıĢmalarımız, geçmiĢe yönelik olumlu tutumun daha fazla mutluluk ve daha fazla sağlıklı olmayla iliĢkisi olduğunu ileri sürmektedir.

65

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Bir çalıĢmada MacCullough ve Emmons ikiyüz kiĢilik bir sınıfı 3 gruba ayırmıĢlardır. Ġlk gruptan –“minnettar” grup- geçen haftayı düĢünerek, kendi hayatlarında Ģükrettikleri beĢ Ģeyi yazmaları istenmiĢtir. Ġkinci gruptan -“kavgacı” grup- geçen hafta canlarını sıkan beĢ Ģeyi yazmaları istenmiĢtir. Üçüncü gruptan –“tarafsız olay” grubugeçen hafta üzerlerinde etki bırakan beĢ olayı yazmaları istenmiĢtir. Her grup, listesini dokuz hafta boyunca, haftalık olarak yazmıĢtır. Öğrenciler ayrıca benzer ruh hali, ufak hastalıklar gibi fiziksel semptomlar, sosyal destek reaksiyonu, egzersiz yapmaya harcanan zaman ve genel ruh sağlığı çetelesi yapmıĢlardır.

Dokuz haftanın sonunda, minnettar gruptaki öğrenciler, kavgacı ve tarafsız olay gruplarına nazaran, hayatlarının daha iyi koĢullara sahip olduğunu değerlendirmiĢ ve daha az fiziksel hastalık, kavgacı gruptaki öğrencilere nazaran egzersiz yapmada daha fazla zaman harcadıklarını rapor etmiĢlerdir. Aynı zamanda tüm öğrenciler içinde genel olarak daha olumlu duygulara sahiptirler.

MacCullough ve Ammons, çalıĢmalarını nöromüsküler hastalıktan muzdarip hastalar üzerinde tekrarlamıĢlardır. Yine, minnettar gruptaki katılımcılar hayatlarından daha fazla memnuniyet duyduklarını, gelecek haftalara iliĢkin daha fazla iyimser olduklarını değerlendirmiĢler ve diğerleriyle daha fazla iliĢki kurmuĢlardır. Aynı zamanda daha fazla uyuduklarını ve daha zinde uyandıklarını rapor etmiĢlerdir.

66

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” GeçmiĢ Olumlu Zaman Perspektifi

Minnettarlık Anketi

GeçmiĢ Olumsuz Zaman Perspektifi

GeçmiĢimi düĢünmek bana keiyf verir.

Hayatımda Ģükredeceğim çok fazla Ģey var.

GeçmiĢte baĢıma gelen kötü Ģeyleri düĢünürüm.

Çocukluğum nostaljiktir.

Eğer minnettarlık hissettiğim her Ģeyi listelemek zorunda kalsaydım, çok uzun bir liste olurdu.

Acı verici geçmiĢ deneyimler hafızamda döner durur.

Güzel zamanların mutlu anıları zihnimde her an kolayca ortaya çıkar.

Dünyaya baktığımda, minnettarlık duyulacak çok fazla Ģey göremiyorum.*

Gençliğime ait tatsız görüntüleri unutmak benim için zordur.

Her Ģeyi göz önünde tutuğumda, geçmiĢimde kötüden daha çok hatırlanacak iyi anılar var.

Pek çok insana minnettarlık hissediyorum.

Hayatımda neyi daha farklı yapmalıydım diye sık sık düĢünürüm.

“Eski güzel günlerde” her Ģeyin nasıl olduğunu anlatan hikayeler bana keyif verir.

YaĢlandıkça, geçmiĢimin bir parçası olan insanlara, olaylara ve koĢullara daha fazla minnettarlık duyuyorum.

Hayatımda kaçırdığım iyi Ģeyleri düĢünürüm.

67

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Tanıdık çocukluk manzaraları, sesleri ve kokuları çoğunlukla harika anıları geri getirir.

Birine ya da bir Ģeye GeçmiĢte hatalar minnettarlık yaptım, keĢke onları duyabilmem için geri alabilseydim. uzun zaman geçmesi gerekir.*

Düzenli olarak tekrar edilen aile ritüellerinden ve geleneklerinden hoĢlanırım.

Ġstismar ve reddedilmekten kendi payıma düĢeni geçmiĢte aldım.

Aile üyelerin eskilerin nasıl olduğunu anlatmaya baĢladıklarında kendimi duymazlıktan gelirken bulurum.

Mevcut durumdan zevk alırken bile, geçmiĢteki benzer deneyimlerle kıyas yapmanın içine çekiliyorum.

GeçmiĢ çok fazla tatsız anıyla dolu, bu yüzden hiç düĢünmemeyi tercih ediyorum.

ĠĢler nadiren beklediğim gibi sonuçlanır.

Benim kararlarım çoğunlukla etrafımdaki insanlardan ve Ģeylerden etkilenir.

68

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” GEÇMĠġĠN YENĠDEN OLUMLU ĠNġAASI Edie Eger ile ilk karĢılaĢtığımızda altmıĢ sekiz yaĢında, hayatın keyfini çıkaran birisi olarak parıldıyordu. Stanford‟da psikoloji dersinde konuĢtuğunda, yaĢlanmayı eğlenceli hale getirdi. Bununla birlikte 1944 yılında on altı yaĢında Auschwitz toplama kampına varıĢını anlatırken sesi kalınlaĢtı. Kendisi ve ailesi Macaristan‟dan büyükbaĢ hayvan taĢıyan arabayla geldiğinde, arabadan iner inmez mahkûmlar iki sıraya ayrılmıĢtı.

Kötü Ģöhretli Dr.Mengele, “ölüm meleği”, soldaki sırayı iĢaret etmiĢ ve Edie annesini takip ederek sırada ilerlemiĢti. Daha sonra Mengele arkalarından bağırarak Edie‟yi ve kız kardeĢini diğer sıraya, sağdakine yönlendirmiĢti. Sol taraftaki sıra, yaĢlı ve hasta “gereksizler” için; sağdaki sıra köle iĢçiler ve bir gün daha yaĢama Ģansı olanlar içindi.

Daha sonra, hâlâ sırada beklerken, Edie yanındaki kadına annesini ne zaman tekrar görebileceğini sordu. Kadın fırından yükselen duman bulutunu iĢaret etti ve “Anneni orada görebilirsin. Yanıyor.

Ondan bahsederken geçmiĢ zamanı kullansan iyi olur.” dedi. Edie “Ruhlar asla ölmez.” diyen kız kardeĢine sarıldı. Annelerini bir daha asla görmediler.

Pek çok insan buna ve diğer korkunç deneyimlere yenik düĢebilir ve hiç kimse onları bundan dolayı suçlayamaz, ama Edie yenik düĢmedi. Edie aynı zamanda kız kardeĢinin açlıktan kıvrandığı zamanları da anlattı. Edie duvarın üstüne tırmanmıĢ ve gardiyanların bahçesine gizlice girerek yiyecek aramıĢtı. Herhangi bir yiyecek bulamadan Edie gardiyan tarafından yakalanmıĢtı.

Gardiyan avluyu terk eden herhangi bir mahkûmu görünce hemen öldürmesine yönünde kesin bir emir almıĢ olmasına rağmen, Edie sağ salim duvarın ötesi tarafına geçebilmiĢti.

69

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Ertesi gün, sıradayken, onu bahçede gören ama tanımayan gardiyan, bahçeden gardiyanların yemeğini çalmaya yeltenen kiĢinin bir adım öne çıkmasını söylemiĢti.

Edie, bir adım öne çıkarak hayatından olabileceğini biliyordu ancak; aynı zamanda bir adım öne çıkmazsa bu davranıĢından dolayı ayıplanacağını da biliyordu. Edie cesur bir Ģekilde bir adım öne çıktı ve kimliğini ele verdi. Gardiyan yavaĢça ona yaklaĢtı ve “Çok aç olmalısın ki böyle bir Ģeyi deneyebildin, iĢte al bunu.” dedi. Ona bir somun ekmek verdi ve sıradaki yerine geri gönderdi.

Herhangi bir olumsuz sonuç olabilirdi. Hikayenin sonunda Edie sınıfa baktı ve sordu, “Bunu nasıl açıklarsınız?”

Edie kampta mizahın çok önemli bir rol oynadığını da anlattı. Bir seferinde, kadın mahkûmlar doğaçlama “en iyi göğüs” yarıĢması düzenlemiĢti. BaĢlangıçta hikâye garip ve konu dıĢı gibi göründü ama Edie bu olaya da anlam kattı. Bu yaĢında bile Edie yarıĢmayı kazandığı için gurur duyuyordu.

Olaylar o kadar acı vericiydi ki Edie bunları otuz yıl boyunca hiç kimseyle paylaĢmadı. GeçmiĢi korkunçtu, buna rağmen bundan en iyiyi aldı ve diğerlerini de böyle davranmaya teĢvik etti ve her birimizin geçmiĢini yeniden yapılandırabilme ve yeniden yorumlayabilme gücüne sahip olduğumuzu kanıtladı.

Bir psikoterapist olarak, hayatları acının çeĢitli Ģekilleriyle dolu diğerlerine hayatta kalma ve geliĢme gücü vermeyi biliyordu.

Edie‟nin psikoloji sınıfımızdaki son sözleri Ģunlardı: “Ölüm hayatın bir parçası olsa bile, ben ölüm ve ölmenin değil, hayatın ve yaĢamın tümü üzereyim.”

70

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” GEÇMĠġE YÖNELĠK TUTUMUN DEĞĠġTĠRĠLMESĠ GeçmiĢi değiĢtiremezsiniz, ancak geçmiĢe yönelik bakıĢ açınızı değiĢtirebilirsiniz. GeçmiĢinizi proaktif olarak yeniden değiĢtirme sürecine baĢlamadan önce lütfen “Ben Kimdim?” testini doldurunuz.

“BEN KĠMDĠM?” TESTĠ 1.

Ben………………………………………………………… ……..dim.

2.

Ben………………………………………………………… ……..dim.

3.

Ben………………………………………………………… ……..dim.

4.

Ben………………………………………………………… ……..dim.

5.

Ben………………………………………………………… ……..dim.

6.

Ben………………………………………………………… ……..dim.

7.

Ben………………………………………………………… ……..dim.

8.

Ben………………………………………………………… ……..dim.

9.

Ben………………………………………………………… ……..dim.

71

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” 10.

Ben………………………………………………………… ……..dim.

11.

Ben………………………………………………………… ……..dim.

12.

Ben………………………………………………………… ……..dim.

13.

Ben………………………………………………………… ……..dim.

14.

Ben………………………………………………………… ……..dim.

15.

Ben………………………………………………………… ……..dim.

16.

Ben………………………………………………………… ……..dim.

17.

Ben………………………………………………………… ……..dim.

18.

Ben………………………………………………………… ……..dim.

19.

Ben………………………………………………………… ……..dim.

20.

Ben………………………………………………………… ……..dim.

72

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Ben Kimdim? Testini doldurduktan sonra Ģimdi lütfen GeçmiĢi Yeniden ĠnĢa Etmek testini doldurunuz. Ġstediğiniz her hangi üç olayı seçiniz ama bu olaylar suçluluk, utanç, aĢağılanma, üzüntü ve korku gibi bugün hala olumsuz sonuçlarıyla uğraĢtığınız olaylar olmalıdır. Bu olayların eskide kaldığını, bugün sizin kim olduğunuzu belirlemediğini ve o olaylara karĢı tutumunuzu değiĢtirebileceğinizi aklınızda tutun.

Aynı zamanda, geçmiĢi yeniden yorumlamanızın anılarınızdaki insanlara bir saygısızlık olmadığından emin olun. Aksine, bu saygı göstermektir. GeçmiĢi yeniden yorumlamak sadece, geçmiĢinizin sizi kontrol etmesine karĢılık, sizin geçmiĢiniz üzerinde kontrol sahibi olmanızı sağlar. GeçmiĢi bırakıp yürümeye devam etmek, geçmiĢin unutulması demek değildir, daha kabul edilebilir hale getirmektir.

73

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” GEÇMĠġĠ YENĠDEN ĠNġA ETMEK TESTĠ BaĢınızdan geçen ve hayatınızda olumsuz etkileri olan üç önemli olayı listeleyin: 1. Olay: ________________________________________________ ________ 2. Olay: ________________________________________________ ________ 3. Olay: ________________________________________________ ________ Bu olaylardan hangi olumlu mesajlar çıkarılabilir? (Örneğin, geçmiĢte bu zorlu olayla karĢılaĢmakla, gelecekte böyle bir zorlu olayla karĢılaĢırsanız bunu baĢarabileceğinizi biliyorsunuz.)

1. Olay: ________________________________________________ ________ 2. Olay: ________________________________________________ ________ 3. Olay: ________________________________________________ ________ Bu dersler geleceğinizi nasıl geliĢtirebilir? gelecekte benzer durumlarla karĢılaĢmaktan öğrenmiĢ olabilirsiniz ya da gelecekte benzer karĢılaĢtığınızda bunun daha etkili bir Ģekilde gelmeyi öğrenmiĢ olabilirsiniz.)

74

(Örneğin, kaçınmayı koĢullarla üstesinden

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” 1. Olay: ________________________________________________ ________ 2. Olay: ________________________________________________ ________ 3. Olay: ________________________________________________ ________ GeçmiĢin Yeniden Pozitif ĠnĢası çalıĢma kâğıdını doldurduktan sonra, iki hafta boyunca her gün, o gün Ģükrettiğiniz Ģeyleri sıralayacağınız ġükür Listesi doldurunuz. Bu liste arzu ettiğiniz kadar uzun ya da kısa olabilir. Ġki hafta boyunca her gün ġükür listesini doldurduktan sonra “Ben Kimdim?” testini yeniden yapınız.

Her iki testteki yirmi soruda eğer cevabınız geçmiĢe yönelik olumlu bir tutumu yansıtıyorsa “+”, eğer cevabınız geçmiĢe yönelik olumsuz bir tutumu yansıtıyorsa “-“ puan verin ve test sonunda her ikisini de sayın.

Aldığınız eksileri, artılardan çıkarın. Ġki hafta sonunda puanınız daha olumlu olacak Ģekilde artacaktır. Eğer olmazsa umutsuzluğa kapılmayın. GeçmiĢiniz bir gecede oluĢmadı ve değiĢmesi zaman alacaktır.

75

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Geçmişteki İyi Her Ģeyden önce geçmiĢimiz, bize süreklilik ve benlik duygumuzu sağlamaktadır. GeçmiĢimiz olmadan hayatlarımız, fizik kanunlarının sürekliği değiĢtiği bir masada bilardo toplarının izlediği yol kadar öngörülemez olur. GeçmiĢ, ona olumlu bakanlarımız için mutluluk kaynağıdır. GeçmiĢ, aynı zamanda geleceğimizin en iyi göstergesidir.

GeçmiĢteki olumlu ya da olumsuz anılara karĢı önyargılı olsanız bile, bakıĢ açınız size ileriye değil geriye odaklanmanızı sağlar.

Eğer özellikle iyi anıları hatırlıyorsanız geçmiĢ size güvenlik hissi sağlayabilir.

Olumlu Bir Geçmişi Devam Ettirmek AraĢtırmacılar Julie Goldberg ve Christina Maslach, kiĢinin geçmiĢini düĢünme Ģeklinin geleceklerini hayal etme kabiliyetleriyle iliĢkili olduğunu bulmuĢlardır.

GeçmiĢinizi düĢünme Ģeklinizi değiĢtirirseniz, geleceğinizi de değiĢtirebilirsiniz. Anılarınızı bastırmanıza ya da hayatınızdaki olumsuz deneyimlerinizden kaçınmanıza gerek yoktur. Gerçekte yaĢadığınız olumsuz deneyimleri hatırlamalısınız ki, onları tekrar etmekten kaçının. Ama aynı zamanda, geçmiĢteki olumsuz tecrübelere olan tutumunuzu değiĢtirmeye ve olumlu anıları ve tutumların üzerinde durmaya çalıĢmalısınız.

Dalai Lama‟ya göre mutluluk; ulaĢtığımız, değiĢmeyen bir durum değildir. Mutluluk, sürekli peĢinden gittiğimiz, elde edilmesi zor bir hedeftir. Mutlu bir geçmiĢ bile sürekli yeniden inĢa halindedir.

GeçmiĢinizi olumlu tutum zemininde yeniden yapılandırarak kendiniz için iyileĢtirebilirsiniz ve bu sayede kendinizi Ģimdi ve gelecekte mutluluğun peĢinde koĢmaktan kurtarabilirsiniz.

76

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” 4.

ġimdi

Her Şeyin Gerçek Olduğu Bir An Biz bebek iken hayatımıza biyolojik dürtülerimiz hâkimdi.

Var olan her Ģey Ģimdi buradaydı.

Beynimizin kapasitesi henüz depolama ve anıları tekrar geri çağırma seviyesinde ulaĢmamıĢtı, bu yüzden geçmiĢin çok az farkındaydık. Beynimizin de frontal korteksi gelecekle ilgili plan yapmamızı ya da alternatif senaryolara iliĢkin hayal kurmamızı sağlayacak kadar geliĢmemiĢti.

Hayatımız doğal olarak Ģimdiki zamana odaklı olarak baĢladı; ancak bazılarımız eriĢkinlik dönemlerinde de hala biyolojik dürtülerine odaklı kalmaya, sadece fiziksel ve sosyal ortamlarındaki anlık olaylara cevap vermeye devam etmektedir.

Bir Kişiyi Şimdiki Zaman Odaklı Yapan Şey Nedir?

Politik ve ekonomik olarak istikrarsız olan bir toplumda mevcut durumdan geleceği tahmin edemezsiniz. Politik ve ekonomik istikrarsızlık aynı zamanda aile içinde de dengesizliğe sebep olur. Gelecek odaklı olmayı edinmek için mevcut durumda istikrar ve tutarlılık gereklidir. Aksi takdirde insanlar eylemlerinin gelecekteki sonuçlarını öngöremezler. ġimdiki zaman odaklı insanlar temel “eğer - o zaman” muhakemesini kullanmazlar, bu nedenle de pazarlık ve müzakere, çatıĢma çözümü, akademik ve profesyonel ortamlarda baĢarılı olamazlar. Kısaca komplike post modern dünyada dezavantajlı olabilirler.

Az eğitimli insanların hayatlarında Ģimdiki zaman odaklı olma eğilimleri yüksektir. Eğitim için daha az fırsata sahip toplumlarda, Ģimdiki zamana daha fazla odaklı vatandaĢ bulunmaktadır. ġimdiki zaman odaklı insanlar, çalıĢmakla daha az ilgilidirler.

77

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Aynı zamanda daha güvensiz bir toplum, kurum ve ailelere sahiptirler. ġimdiki zaman aralığında yaĢamak herhangi bir toplulukta alt sınıfta yaĢamaya benzer. Orta ya da alt sınıfın aksine, zengin ya da yüksek sınıfta yaĢayan insanlar, istedikleri zaman perspektifini seçebilirler.

Geleceği Dikkate Almamanın Ekonomisi ġimdiye odaklanmak ve geleceği dikkate almamak bazen mantıklı olabilir. Örneğin Ģimdiki koĢullar kesin ve gelecek belirsiz ise…

Pek çok insan zaman perspektifine, merkezinde alın yazısının bulunduğu dini inançları nedeniyle sahip olmuĢtur. Bu kiĢiler; bütün yaĢayanların tanrının bir planı dâhilinde hayatlarını sürdürdüklerine, gerçekleĢen her Ģeyin bir anlamı ve önceden belirlenmiĢ bağımsız ve bireysel bir eylemin sonucunda olduğuna inanırlar. Örneğin Ģimdiki koĢullar kesin ve gelecek belirsiz ise, Ģimdiye odaklanmak ve geleceği dikkate almamak bazen mantıklı olabilir. ġu an size 500 lira verilmesi ya da gelecek hafta size 500 lira verilmesi gibi iki seçenek karĢısında kaldığınızı hayal edin.

Hangisini seçerdiniz? Pek çok insan bugün 500 lira verilmesini tercih eder, çünkü parayı hemen kullanabilirler ve söz verilen parayı gelecek hafta kesinlikle alabileceklerinden tam olarak emin değillerdir. ġu andan gelecek haftaya kadar parayı almayı engelleyebilecek pek çok Ģey olabilir: Parayı size vereceğine söz veren insan iĢini kaybedebilir, soyulabilir, hastalanabilir, verdiği sözü unutabilir ya da baĢka birine vermeye karar verebilir.

Bu belirsizlikler yüzünden, gelecek hafta alacağınız paraya, bu hafta alacağınız para kadar değer vermeyebilirsiniz. Gelecek haftaki 500 liraya iskonto yaparsınız, böylece daha az değere sahip olur. Eğer gelecek hafta parayı alacağınızdan yüzde 80 eminseniz, o zaman bugününün 500 lirası haftaya 80 lira değerinde olurdu.

78

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

Hadi senaryoyu değiĢtirelim: Bugün size 500 lira ya da gelecek hafta 550 lira verilmesi seçenekleri arasında kaldınız. ġimdi karar vermek ilgi çekici hale geldi. Emin olduğunuz parayı alın ve koĢarak uzaklaĢın ya da bekleyin ve kazancınızı arttırın.

Bazı insanlar yine de bugünkü parayı tercih ederler. Gelecek hafta alacakları paraya o kadar çok iskonto yaparlar ki, o para onların akıllarında değersizdir. Diğerleri parayı gelecek hafta almayı seçerler. Onlar da yüzeli dolara iskonto yaparlar ancak diğerleri kadar fazla iskonto yapmazlar.

Sadece Ģimdiki zaman perspektifi odaklı insanlar geleceğe tümüyle iskonto yaparlar. Önümüzdeki hafta bin lira verilecek bile olsa bugün yüz lira almayı tercih ederler. Gelecek zaman perspektifi odaklı insan, bunun tam tersine, geleceğe çok az iskonto yapar ve hatta büyük olasılıkla geleceğe küçük bir kazanç da ekleyebilir.

Elbette bir çok insan da bu iki aĢırı uç arasında yer alırlar. Siz nerede duruyorsunuz? ġu anda alacağınız para miktarı yerine, ne kadar miktarda para için önümüzdeki haftayı beklersiniz? ġĠMDĠKĠ ZAMAN ODAKLI OLMANIN ÜÇ YOLU Bir insan üç Ģekilde Ģimdiki zaman perspektifi odaklı olabilir: ġimdiki hedonistik, Ģimdiki kaderci ve Ģimdiki holistik.

Bir insana hedonistik, kaderci ya da holistik diye atıfta bulunduğumuzda kısaltma kullanıyoruz ve onun yüksek düzeyde bu zaman perspektiflerinde olduğunu ifade ediyoruz.

79

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” ġimdiki Zaman Odaklı Ġnsanların Psikolojik ve DavranıĢ Özelliklerine Yönelik Tutumları DavranıĢsal Özellikler

ġimdiki Zaman Hedonistik Ağırlıklı kiĢiler

ġimdiki Zaman Kaderci Ağırlıklı kiĢiler

Saldırganlık

Daha saldırgan

Daha saldırgan

Depresyon

Daha depresif

Daha depresif

Enerji

Daha enerjik

DüĢük enerjili

Saat takma

DüĢük olasılıklı

Farklı değil

Egzersiz

Daha fazla egzersiz

Farklı değil

Kumar

Daha fazla kumar

Farklı değil

ArkadaĢlık

Farklı değil

Farklı değil

Ġnsaflılık

Daha az insaflı

Daha az insaflı

Duygusal kararlılık

Daha az duygusal kararlı

Daha az duygusal kararlı

Açık sözlülük

Farklı değil

Daha az açık sözlü

Ego kontrolü

DüĢük ego kontrolü

DüĢük ego kontrolü

Dürtü kontrolü

DüĢük dürtü kontrolü

DüĢük dürtü kontrolü

Yenilik arayıĢı

Daha fazla yenilik arayıĢı

Daha fazla yenilik arayıĢı

Tutarlılık tercihi

Daha düĢük tutarlılık tercihi

Daha düĢük tutarlılık tercihi

Ödül bağımlılığı

Farklı değil

Farklı değil

Özgüven

Farklı değil

DüĢük özgüven

80

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Heyecan Arama

Daha fazla heyecan arama

Daha fazla heyecan arama

Anksiyete

Farklı değil

Daha kuĢkucu

Not Ortalaması

Farklı değil

DüĢük not ortalaması

Haftalık ÇalıĢma Saati

Az

Farklı değil

Yaratıcılık

Daha fazla yaratıcı

Daha az yaratıcı

Mutluluk

Daha fazla mutlu

Daha az mutlu

Yalan Söyleme Sıklığı

Daha çok yalan söyleme

Daha çok yalan söyleme

Hırsızlık Yapma Sıklığı

Çok

Çok

Utangaçlık

Az

Fazla

Asabilik

Farklı değil

Daha fazla asabi

ġimdiki Hedonistik ġimdiki zamanda yaĢamak dediğimizde, genellikle Ģimdiki zaman-hedonistik olmayı ifade ediyoruz. Hedonistik insanlar zevk veren her Ģeyden hoĢlanır ve acı veren her Ģeyden kaçınırlar.

Hedonistikler pasif değil, aktif olarak zevk peĢindedirler. Anlık haz, mastürbasyon ve kısa vadeli ödemelere odaklanırlar. Bu kiĢiler can sıkıcı, yüksek çaba ve dayanıklılık gerektiren durumlardan kaçınırlar. Her yaĢta oyuncudur ve boĢ zaman aktivitelerinden zevk alır.

AraĢtırmalarımız hedonistiklerin kolej öğrencisi yaĢında, yenilik arayan, heyecanlı ve yüksek seviyede enerjiye sahip olduklarını göstermektedir. Sağlıklarını korudukları sürece çoğunlukla birden farklı sporla ve fiziksel aktivitelerle meĢgul olurlar.

81

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Negatif tarafta, egolarının kontrolü altında olmaları muhtemeldir, tutarsızlardır, düĢük tepki kontrolüne sahiptirler, diğer insanlara oranla daha az vicdan sahibi ve duygusal olarak kararsızdırlar.

Pozitif tarafta ise, iyi arkadaĢ, sevgili ve parti misafiri olurlar.

Sıkıcı olmadıkları sürece, dürtü kaynağı oldukları için diğer insanlardan hoĢlanırlar. ġimdiki Kaderci Yoksulluk sınırının altında yaĢamaya çalıĢan eğitimsiz bir anne veya baba olduğunuzu hayal edin. ĠĢinizi kaybettiniz, çocuklarınız okulda zayıflar, oğlunuz uyuĢturucu kullanıyor ve bir çeteye üye, ergen kızınız hamile, kiranızın ödeme süresi geçmiĢ ise en son alınacak kiĢi olma olasılığınız çok yüksek. Hayatınızı değiĢtirmek ve geliĢtirmek için elinizde ne gibi imkânlarınız var?

Gerçekçi bir cevaba göre yapacak Ģeyiniz çok azdır ya da hiç yoktur. Dahası, kendi ülkenizde iĢ bulamamıĢ bir göçmen olduğunuzu farz edin. Ġnsanların size tepeden bakarak ya da servis görevlisi iĢçilerin sıklıkla karĢılaĢtığı gibi umursanmayarak, bir insan olarak kendinize saygınızın aĢındırılacağı düĢük vasıflı iĢlerde çalıĢtırılmaya zorlanma olasılığınız çok yüksektir. Zaman geçtikçe, büyük olasılıkla ne yaparsanız yapın, geleceğinizi değiĢtiremeyeceğinize inanmaya baĢlayacaksınız. Diğerleri öncelikleri, yetkileri ve bağlantılarıyla ödüllendirilirken, siz zar zor bir Ģeyler alabileceksiniz.

“Hayat yolum, benim hiçbir etkimin olmadığı güçler tarafından kontrol edilmektedir.” Bir çeĢit öğrenilmiĢ mutsuzluk olan bu iç ses, kaderci hayat bakıĢına sahip insanların güçlü ve açık iç sesidir. DavranıĢları hiçbir Ģey üretmez hatta arzuladıkları sonuçları etki bile etmez. Tevekkül ve sinmiĢlik, ümitli olmak ve iyimserliğe üstün gelir. Binecekleri geminin gelmesini, Ģanslarının değiĢmesini, kendi numaralarının kazanmasını beklerler ama gelecekleri için hiçbir Ģey yoktur. Sonunda her zaman kasa kazanır.

82

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” ġimdiki Zaman - Holistik ġimdiki zaman perspektifine ait üçüncü tutum, Ģimdiki kadercilerden ya da Ģimdiki hedonistiklerden çok farklı olan Ģimdiki holistiklerdir. Holizm mutlak Ģimdidir, Budizm ve meditasyonun merkezindeki anlayıĢtır ve Batının doğrusal zaman algılamasından çok farklıdır.

Mutlak Ģimdi, geçmiĢi de geleceği de kapsar. ġimdi, ne geçmiĢin kölesi ne de geleceğin anlamıdır.

Günlük meditasyon, uygulayıcıya filtresiz bir geçmiĢ ya da gelecek merceğinden Ģimdide/anda kalabilme deneyimini sağlar.

Zihninizi tamamıyla “an”a açarak, geleceğe iliĢkin olası özlemlerinizden, arzularınızdan vazgeçersiniz ve geçmiĢ piĢmanlıklarınızdan ve yükümlülüklerinizden kurtulursunuz. Bu zaman perspektifinle, geçmiĢ, Ģimdiki zaman, gelecek, fiziksel, zihinsel ve spiritüel elementler içinizde bir bütün olur.

Zamanla Sınırlı Kontrolden ÖzgürleĢtirici DavranıĢ Büyük ölçüde hipnotize edilebilir erkek ve kız öğrenciler araĢtırmaya katıldı. Her katılımcıya, dil kullanımı, düĢünce, duygusallık ve duyumsal tutulumdaki değiĢiklikleri ölçmek için üç görev verildi. BaĢlangıçta hepsi standart TAT kartlarına (çok genel bir psikolojik test olan tematik idrak testi) kendi algılama ve belirsiz sahne yorumlama hikayelerini doldurdular. Daha sonra dört deneysel manipülasyon yapıldı. Bir grup, hızlı bir eğitim ve derin hipnotik indüksiyon aldı, teybe kaydedilen telkin; “ġimdinin geniĢlemesine ve geçmiĢ ve geleceğin uzaklaĢıp önemsizleĢmesine izin ver.” Ģeklindeydi. Deneysel süreç sırasında onlar odak noktasıydı.

Kontrol grubu bu talimatı hipnotize olmadan aldı, sadece hipnotize olan birisinin nasıl tepki vereceğini hayallerinde canlandırmaları söylendi. Ġkinci grup bu talimatı hipnoza iliĢkin hiçbir Ģey 83

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” bahsedilmeden, üçüncü kontrol grubu ise sadece kendi zaman algılamalarını düĢünmeleri söylenerek bu talimatı aldı.

Manipülasyondan sonra katılımcılar bir baĢka, ama karĢılaĢtırılabilir belirsiz hikâyeyi tamamladılar. Hikâyeleri kullandıkları fiiller, geçmiĢ, Ģimdiki ve gelecek zaman referansları ya da gelecek olaylarına göre analiz edildi. Komik ama beklenmedik bir Ģekilde müstehcen bir tanıtım filmi izlerlerken gülümsemek ve kahkaha atmak gibi duygusal görüntüleri kaydedildi. En sonunda, katılımcılara kil hamur verilerek bundan bir Ģey yapmaya davet edildiler. Belirli bir süre sonunda, katılımcılar ürünlerini tamamladılar ve hücrelerine geri döndüler.

Hipnotize yoluyla Ģimdiki zaman odaklılıklarını geniĢletmek, gerçekten de davranıĢlarını mutat zamanla sınırlı kısıtlamadan özgürleĢtirdi; geniĢ bir Ģekilde Ģimdiki zaman odaklı oldular.

Kullandıkları dili değiĢtirdiler. Kullanılan dil düĢünceleri yansıttığı için dolayısıyla düĢüncelerini değiĢtirdiler, fiilleri Ģimdiki zamanda daha fazla kullanmaya baĢladılar, Ģimdi olan olaylara daha çok ve geçmiĢe daha az referans vermeye baĢladılar.

Müstehcen bir komediyi dinlerken sadece gülümseyen diğer gruplardan daha belirgin Ģekilde güldüler. Ayrıca, deneyci onlara kil hamurdan obje yapma sürelerinin bittiğini söylediğinde, objeleri tamamlanmıĢtı ve ona göstermekten gurur duydular.

Deneyci odadan çıktığında, kil hamurla oynamanın keyfi Ģimdiki zamana egemen olduğu gibi, onlara söylediği hücrelerine geri dönmeleri talimatı çoktan unutulmuĢtu. Özellikle bu reaksiyonları ölçmeye ilave olarak, deneyci pek çok katılımcının geniĢletilmiĢ Ģimdiki zaman koĢullarında el yazılarının da değiĢtiğini, daha uzatılmıĢ ve geniĢletilmiĢ stile geldiğini gözlemledi. Hatta bazıları, doğrusal bir çizgi üzerinde yazmayı kaybetmiĢ, sola ya da sağa doğru sayfanın altına ya da üstüne doğru eğik yazmaya baĢlamıĢlardı.

Kil hamur ile iĢlerini bitirince ellerini havluyla silmiĢ, bazıları tiĢörtlerine ya da elbiselerine silmiĢti. Birisi “Kil çok yumuĢak ve nemliydi.

84

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Parmaklarımı içine sokunca çok hoĢuma gitti. Onunla uğraĢırken, Ģekil kendiliğinden oluĢuverdi. Çok az bir emek harcadım. Daha çok kendi kendine oldu.” demiĢti.

Bu araĢtırma gösteriyor ki zaman perspektiflerimiz doğuĢtan değildir ya da bazı kozmik saatler tarafından ayarlanmamıĢtır ama bizim fiziksel, biyolojik, sosyal ve kültürel çevremizle iliĢkilerimizden sonradan öğrenilmiĢtir. Bu görüĢ, çeĢitli stratejilerle zaman perspektifinin ayarlanabileceğine yol açar. Bu çalıĢmada da gösterildiği gibi, hipnotik bir Ģekilde uyarılmıĢ değiĢiklikler insanları çocukluklarında deneyimledikleri Ģimdiki zaman odaklı olmaya geri döndürebilir.

Mevcut Durumda Hayata İlişkin İyi ve Kötü Olan Nedir?

Diğer zaman perspektiflerinde olduğu gibi, Ģimdiki zaman perspektifinin de iyi ve kötü etkileri bulunmaktadır. Genel olarak Hedonistikler mümkün olduğu kadar fazla aktif, yüksek yoğunluklu, heyecanlı, yenilikçi ve plansız bir hayat sürerler. Çok çeĢitli aktivitelerle, spor ve hobilerle meĢguldürler. Erken yaĢlarda kolaylıkla ve arkadaĢ ve sevgili edinmeyi öğrenirler, gösteriĢi severler, kolaylıkla ve sıklıkla hayatlarını kendilerine heyecan verici insanlarla doldurma becerisine sahiptirler.

Eğer yeterli paraları varsa hayattan büyük zevk alırlar, çevrelerindeki doğanın, hayvanların ve insanların değerini verirler. Ġnsanlar onlarla birlikte olmaktan hoĢlanırlar, çünkü çocuklar gibidirler, tümüyle “an”da kalmaktan gelen bir yoğunlukla her an iletiĢim kurmaya ve hazırdırlar.

Genellikle yapılacaklar listesi hazırlamazlar, hazırladıklarında ise kontrol etmeyi unuturlar. Psikolojik durumlarının merkezinde duygusallık vardır.

Duygusal etkilere her an çok açıktırlar, gülü koklamak ve ona dokunmak için zaman ayırırlar.

85

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Kendini Akışa Bırak ġimdiye odaklı insanlar içsel ve dıĢsal deneyimlerle dolu olmanıza yardımcı olurlar, ancak bu husus çok önemli değildir.

Psikolog Mihaly Csikzsentmihalyi akıĢı zihnin verilen bir etkinliği belirli bir zaman aralığında tamamıyla özümsediği özel bir durum olarak tanımlar. AkıĢın karakteristik özellikleri Ģunlardır: * Net Hedefler: Beklentiler ve kurallar fark edilebilir, hedefler elde edilebilir ve kiĢinin yeteneklerine uygun niteliktedir. * Odaklanma: Belirli bir ilgi alanında yüksek seviyede konsantrasyon * Farkındalık hissi kaybı, eylem ve farkındalığın birleĢmesi * Saptırılmış Zaman Hissi: KiĢinin subjektif zaman algılaması değiĢmiĢtir. Doğrudan ve anında geri besleme (eylem sırasındaki baĢarılar ve baĢarısızlıklar belirgindir, böylece davranıĢ istenilen Ģekilde ayarlanabilir) * Yetenek Seviyesi İle Meydan Okuma Arasında Denge: Eylem ne çok zor ne de çok kolaydır * Ġçinde bulunulan durum ya da eylem üzerinde kiĢisel kontrol hissi * Eylem özünde ödüllendiricidir: Böylece eylemi yapmak için çaba harcamaya gerek yoktur.

AkıĢ, her ne yapıyorsanız o sürecin içinde olmanızdır. AkıĢtayken, meĢgul olduğunuz sürecin ürünlerine odaklanmazsınız. Ürünlere odaklandığımızda, nasıl yargılanacağından, nasıl değerlendirileceğinden, kabul edilip edilmeyeceğinden endiĢeleniriz. Egomuz iĢ baĢındadır. EndiĢe, sürecin yeni fikirler, yeni vizyonlar ve yeni ürünler üretmesini engelleyecek geri bildirimde bulunur.

Laboratuvar çalıĢmalarımızda, ağırlıklı olarak Hedonistik ya da ağırlıklı olarak gelecek odaklı olmaları sebebiyle kız ve erkek kolej öğrencilerini seçtik ve kendilerinden bir sepet çiçek resmini boyamalarını istedik.

86

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Grubun yarısında resimlerin güzel sanatlar bölümü tarafından değerlendirileceğini, diğer yarısına sanatsal sürecin kendisine odaklanmalarını söyledik.

Tabii ki Ģimdiki zaman odaklı Hedonistikler daha yaratıcıydılar.

Gelecek odaklıların resimleri ise teknik meziyetlere sahipti. Bu bulgular; insanların yaratıcı süreçlerle meĢgul olmalarının yaratıcılığı teĢvik ettiğini göstermektedir. Şimdiki Zamanda Kötü Olan Nedir?

“Hızlı yaĢa, genç öl” sözü, Genç Hedonistiklerin mottosu olabilir. Risk almak isteyen, sonuçları öngörmeden davranan, geçmiĢteki hatalarından ders almak istemeyen birisinin dürtüleriyle hareket eden, spontan ve agresif bir insan olmasının neresi yanlıĢtır?

Hedonistikler düzenlik sağlık kontrollerine gitmeyerek, göğüs kanseri testleri yaptırmayarak, düzenli olarak diĢlerini fırçalayarak kendi sağlıklarını riske atarlar. Eğer tadını beğenmezlerse sağlıklı yiyecekleri tüketmeye diğer insanlardan daha az isteklidirler.

Enerjileri onları daha uzun götürür ancak uykudan mahrumdurlar. ġimdiki zamana odaklılar kayda değer bir biçimde riskli araba kullanır ve alkol tüketir. Riskli araba kullanma alıĢkanlığı ve alkol tüketimi gelecek odaklılarla kıyaslandığında, bu davranıĢlar onlarda negatiftir ya da hiç bulunmaz.

87

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Her Bağımlılık Risklidir UyuĢturucu madde, alkol, kumar, seks ve yemek gibi tüm yaygın bağımlılıklar, size anında uçmayı sunarlar. Hepsi de genellikle biyolojik ve sosyal uyarılmayla iliĢkilidir. Madde bağımlığının caydırıcı sonuçlarının gecikmeli olması ve bağımlı olan pek çok insanın anlık kazanımlara karĢılık bir maliyet ve acıları olduğunu entelektüel olarak bilmeleri nedeniyle; onların davranıĢlarının bildiklerinden etkilenebileceğini umabilirsiniz.

Ama gelecekteki sonuçlara dair bu soyut düĢünce Ģimdiki kararları ve somut eylemleri asla geri beslemez. ġimdiki zaman önyargılı bağımlılar, acil durum ya da olasılık planlaması yapmazlar, uzun vadeli kar-zarar analizleriyle uğraĢmazlar ve diğerlerinin kararlarını aynı doğrultuda kabul etmeye eğilimlidirler-“sadece yap!”

Eroin bağımlılarının rehabilitasyonu programında 34 eroin bağımlısını, sigara ve uyuĢturucu kullanmayan ellidokuz kiĢiyle kıyaslanmasına iliĢkin yeni bir çalıĢmada, bağımlıların çoğunluğunun Ģimdiki zaman hedonistik veya kaderci oldukları, çok azının gelecek odaklı olduğu bulunmuĢtur. Ancak, zaman perspektifi kiĢiyi nasıl uyuĢturucu bağımlılığının kaygan ve yağlı yokuĢuna götürebilir? Uzun vadede olumsuz sonuçların, uyuĢturucu kullanımına devam etmeyle iliĢkili olduğunu bilmiyorlar mı? AraĢtırmada, kontrol grubu ile karĢılaĢtırıldığında, eroin bağımlılarının pek çok eylemlerinin gelecekteki sonuçları konusunda duyarsız oldukları görülmüĢtür.

Ortalama yaĢı on iki olan dört yüz ilkokul öğrencisiyle yapılan bir baĢka araĢtırmada, erken madde kullanımı ile zaman perspektifleri ve diğer baĢa çıkma yöntemleri karĢılaĢtırılmıĢtır.

Yeterince eminiz ki, Ģimdiki zaman odaklılar belirgin bir Ģekilde madde kullanımı ile iliĢkili ve gelecek zaman odaklılar ise ters olarak madde bağımlılığıyla iliĢkiliydi. Bu iliĢki, yaĢtan, cinsiyetten ve öğrencinin etnik kimliğinden bağımsızdı.

88

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” AraĢtırmacıların vardığı sonuç: “Gelecek zaman odaklılığı genellikle; algılama denetimi, olumlu genel sağlık hali, baĢa çıkma boyutlarına uyum, özellikle davranıĢsal baĢa çıkma gibi, yüksek seviyede uyarlanabilir sonuçlarla ilgilidir. Bunun tersine, Ģimdiki zaman odaklılığı; mevcut olumsuz olaylar, algılama denetim eksikliği ve öfke, geri çekilme ve acizlik dahil uyarlanamayan baĢa çıkma boyutlarıyla ilgilidir.”

UyuĢturucu madde, alkol, kumar, seks ve yemek gibi tüm yaygın bağımlılıklar yüksek derecede önem taĢımaktadır. Hepsi de sıklıkla biyolojik ve sosyal uyarılmayla iliĢkilidir.

Eroin bağımlılarının rehabilitasyonu programında 34 eroin bağımlısı üzerinde yapılan yeni bir çalıĢma, bağımlıların çoğunluğunun Ģimdiki zaman Hedonistik ve kaderci olduklarını, çok azının gelecek odaklı olduğunu göstermiĢtir.

89

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” “BEN KĠMĠM?” TESTĠ Lütfen aĢağıdaki her soruyu cevaplayınız. Her soruya yeni bir cevap verdiğinizden emin olun.

1.

Ben ______________________________________ _____________‟im.

2.

Ben ______________________________________ _____________‟im.

3.

Ben ______________________________________ _____________‟im.

4.

Ben ______________________________________ _____________‟im.

5.

Ben ______________________________________ _____________‟im.

6.

Ben ne zaman ______________________________________ ____‟im.

7.

Ben ne zaman ______________________________________ ____‟im.

8.

Ben ne zaman ______________________________________ ____‟im.

9.

Ben ne zaman ______________________________________ ____‟im.

90

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” 10.

Ben ne zaman ______________________________________ ____‟im.

11.

Ben nerede ______________________________________ ______‟im.

12.

Ben nerede ______________________________________ ______‟im 13.

Ben nerede ______________________________________ ______‟im 14.

Ben nerede ______________________________________ ______‟im.

15.

Ben nerede ______________________________________ ______‟im.

16. Ne hissediyorum? : 17. Ne hissediyorum? : 18. Ne hissediyorum? : 19. Ne hissediyorum? : 20. Ne hissediyorum? : ġimdiki zaman odaklılığı arttıracak sayısız teknik bulunmaktadır. Meditasyon, yoga ve kendi kendine hipnoz gibi bunlardan bazıları yüzlerce hatta belki de binlerce yıldır kullanılmaktadır. Eğer bu tekniklerin herhangi birini uyguluyorsanız, muhteĢem! Eğer uygulamıyorsanız, birini öğrenmenizi için tavsiye ederiz. Bununla birlikte sizi Ģimdiki zaman odaklılığına çekecek basit bir yol sunmak isteriz.

91

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Daha önceki bölümlerde bulunan “Ben kimdim?” testinin biraz değiĢtirilmiĢ versiyonu.

“Ben kimim?” testinin orijinalinde, cevap veren yirmi defa “Ben kimim?” sorusunu yanıtlar. Testi geliĢtirenler, soruya peĢ peĢe verilen cevabın psikolojik anlamının derin katmanlarını açığa çıkardığını ileri sürmektedirler. Bizim Ģu andaki amacımız için, sizden yirmi defa aynı irrite edici soruya cevap vermeniz istemiyoruz ama birden fazla varyasyonuna cevap vermenizi istiyoruz.

Orijinal “Ben kimim?” sorusuna yapabildiğiniz kadar çok cevap vererek baĢlayın. Dün kim olduğunuz ya da yarın kim olacağınıza değil, Ģu anda kim olduğunuza odaklandığınızdan emin olun. Ve bunu bir hız testi olmadığını da hatırlayın.

Zamanınızı ayırın ve düĢüncelerin ve duyguların kendi hızında yüzeye çıkmasına izin verin.

Verecek cevabınız bittiğinde bir sonraki soruya geçin ve “Ben ne zaman?” sorusuna cevap verin. Belirgin cevaplar tarih, zaman, haftanın gününü içerir ancak yaratıcı olun. Ne zaman kariyerinde, iliĢkinde, hayatında devam etmektesin? Cevaplarının hepsi tükendiğinde, “Nerede?” sorusuna geçin. Yine, belirgin cevaplar verin ama kendinizi bunların ötesine geçmeye zorlayın.

Etrafınızdaki eski ve yeni kendinizi fark edin. Görüntülerin, seslerin, kokuların farkına varın. Sizi ĢaĢırtan ne? AĢina olan ne?

Etrafınızdaki nelerden hoĢlanıyorsunuz, nelerden hoĢlanmıyorsunuz?

Bu soruya verilecek cevaplarınız bittiğinde ve bu sorudan sıkıldığınızda, son ve en zorlu soruya geçin: “Ne Hissediyorsunuz?” Ġçinizdeki his ne? Gergin misiniz, üzgün müsünüz, mutlu musunuz, Ģehvetli misiniz, aç mısınız, kendine güvenli misiniz, güvensiz, dolu, gururlu mu ihssediyorsunuz ya da bunların hepsi birden mi? Cevapların açığa çıkması için kendinize zaman tanıyın. Genelde insanlar herhangi bir Ģey hissetmekte zorlanırlar ve sonra birĢeyler hissetmeye baĢlarlar ve sıklıkla ne hissettiklerini anında tanımlayamazlar. Diğer herĢeyde olduğu gibi, hissetmek de zaman alır.

92

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Bu basit test, elbette ki düzenli meditasyon, yoga ya da kendi kendine hipnoz uygulaması yerine geçemez, ancak istediğiniz her zaman ve her yerde bunu tekrarlayabilirsiniz. Hatta bir parça kağıda bile ihtiyacınız yok. Sadece kendinize, ben kimim, ne zaman, nerede ve ne hissediyorum sorularını sorun bu yeterlidir.

Dakiklik: Zamanında Gelirsen İyi Olur, Yoksa…

Toplumdaki pek çok kiĢi Ģimdiki zaman odaklı yaĢasaydı ne olurdu? Hepsi geç kalırdı; asla vaktinde olmazlardı. Randevuları unutur veya ulaĢım zamanını tahmin edemezlerdi.

Peru‟da saate aldırmamak kültürel bir alıĢkanlıktır. Latin Amerika ülkelerinin çoğu, farklı zaman ölçüm yollarına sahiptir. Ġnsanlar saat zamanını değil, olay zamanını kullanmaya eğilimlidir.

Toplumsal ve bireysel olaylar, daima saat zamanına üstün gelir.

Partiler davetiyedeki zamanda değil, insanların çoğunun katılmaya karar verdikleri zamanda baĢlar.

93

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

Bu dakiklik eksikliği, zamana uyan ve gecikenlerin gelmesini beklemek zorunda kalanlar için daha sıkıntı verici bir durumdur. Ülke ekonomisi için maliyetlidir. Peru‟da yapılan yeni bir araĢtırmada, kronik gecikmenin yıllık tahmini maliyetinin beĢ milyar dolar olduğu tahmin edilmektedir. Ortalama olarak her Perulu iĢe, okula ve diğer randevulara her yıl 107 saat geç kalmaktadır.

5.

Gelecek

Bugünün Merceğinden Yarın Ben geleceği hiç düşünmem. Nasıl olsa gelecektir.

Albert Einstein Gelecek eskisi gibi değildir.

Yogi Berra Değişim, hayatın kanunudur. Sadece geçmişe ya da şimdiye bakanlar, geleceği kaçıracaklarından emin olmalıdırlar.

John F. Kennedy

Gelecek, tıpkı geçmiĢte olduğu gibi, doğrudan deneyimlenmez. Psikolojik olarak inĢa edilen zihinsel bir durumdur. Umutlarımızdan, korkularımızdan, beklentilerimizden ve özlemlerimizden oluĢur. Gelecek; okulda, iĢyerinde, sanatta, spordaki baĢarı için gerekli bir iskeledir. BaĢarı için doğal yetenek, zekâ ve beceri gereklidir ama yeterli değildir. Aynı zamanda disiplin, sebat ve kiĢisel yeterlik hissi de gereklidir. Gelecek odaklı olmak, var olmanın ve anlık zevklerin konforundan uzaklaĢmayı içerir.

94

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Bizi burada ve Ģimdinin, siyah ve beyazın, evet ve hayır‟ın kesinliğinden uzaklaĢmaya, olasılıkların ve “eğer, o zaman”ların hayal seçenekleri dünyasına yöneltir.

Geleceğin mantrası Ģu Ģekildedir: “Yarının zamanlamalarına uy, bu akĢamki oyundan önce bütün yapılması gerekli iĢleri bitir.” ġimdiki zaman odaklılar iĢ yapmaktan kaçınır, seks, uyuĢturucu ve rock‟n roll‟a eğilimliyken, gelecek odaklılar iĢ yapmayı özel bir zevk kaynağı olarak görürler. Onlara göre yarının öngörülen kazançları ve kayıplarının yakıtı bugünün kararları ve eylemleridir.

Daha büyük ödüller için hazzı ertelemek, gelecek odaklılar için her zaman daha iyi bir iddiadır ve kim bugün elindeki bir kuĢu yarınki sürü için değiĢtirmez? Bedenleriyle yaĢayan Ģimdiki zaman odaklı hedonistik grup üyelerinin tersine, gelecek odaklılar akıllarıyla yaĢar, hafızalarında senaryolar, ödüller ve baĢarıyı canlandırırlar.

DüĢünceleriniz sadece davranıĢlarınızı etkilemez, aynı zamanda diğer insanların davranıĢlarını da etkileyen düĢüncelerini algılamanızı etkiler. Pygmalion etkisi olarak bilinen Ģeye adanmıĢ bir çalıĢmada; psikolog Robert Rosenthal bir grup öğretmene, önümüzdeki eğitim yılı boyunca büyük bir entelektüel büyüme atağına hazır olan az sayıda çocuk tanımladığını söyledi. Gerçekte Rosenthal bu çocukları rastgele seçmiĢti ve sınıftaki diğer çocuklardan daha farklı bir entelektüel büyüme eğilimleri yoktu.

Rosenthal ve ekibi eğitim yılı boyunca hem öğrencileri hem de öğretmenleri gözlemledi ve sonunda tüm öğrencilere tek tip bir test uyguladı. Genel olarak, büyük bir entelektüel büyüme atağına hazır olarak tanımlanan öğrencilerin performansından öğretmenlerin beklentileri değiĢti ve çocuklarla öğretmenler birbirlerini etkiledi ve çocukların kendi davranıĢları da etkilendi.

95

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Bir baĢka çalıĢmada, erkek ve kız öğrencilere sözel iletiĢim çalıĢmasına katılacakları söylendi. Sözsüz ipucu paylaĢımlarını minimuma indirmek için, erkekler ve kızlar birbirlerini görmediler ve iletiĢim telefon üzerinden sağlandı. Her erkeğe, konuĢtuğu kızı tanımaya yardımcı olacağı varsayımıyla aynı bilgi paketi verildi.

Bilgi paketi, kızın kiĢiliğinin tanımlamasını, nelerden hoĢlanıp nelerden hoĢlanmadığını, hangi okula gittiğini içeriyordu.

Erkeklerin yarısı kendi iletiĢim kurduğu partnere dair “çekici” bir resim, diğer yarısı ise “sevimsiz” resim aldı. Gerçekte, aldıkları resimlerin konuĢtukları kızlarla hiçbir iliĢkisi yoktu ve resimler araĢtırma baĢlamadan önce belirlenmiĢti. Manipülasyon yüzünden erkeklerin yarısı çekici bir kızla konuĢtuğunu, diğer yarısı ise sevimsiz bir kızla konuĢtuğunu düĢündü. Kızlara erkeklerle ilgili verilen bilgilere ise, konuĢtukları kızın çekici olup olmadığı da eklenmiĢti. ÇalıĢmayı yöneten Mark Snyder ve araĢtırma ekibi iki değiĢkenle ilgileniyordu. Birincisi, çekici bir kızla konuĢtuğunu düĢünen erkek ve kızın, sevimsiz bir kızla konuĢtuğunu düĢünen erkek ve kızdan farklı davranıp davranmayacağını görmek istiyorlardı. Ġkincisi, eğer erkek farklı davranırsa, bu davranıĢın kızı etkileyip etkilemeyeceğini görmek istiyorlardı.

Erkeklerle kızlar arasındaki telefon konuĢmaları kaydedildi ve sonra da kör değerlendirmeciler tarafından değerlendirildi. Kör değerlendirmeciler otuz saniye içinde, konuĢan çiftin çekici kategoride mi yoksa sevimsiz kategoride mi olduğunu söyleyebildi.

Erkekler çekici kızlarla daha arkadaĢça, sempatik, komik ve enerjik konuĢuyorlardı.

Erkeklerin iletiĢim kurdukları partnerlerinin nasıl göründüğünden beklentisi gerçekte davranıĢlarını etkilemiĢti. ġaĢırtıcı bir biçimde çekici olduğu varsayılan kızlar da sevimsiz oldukları varsayılan kızlara oranla daha arkadaĢça, sempatik, ve komik konuĢuyorlardı.

96

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Beklentilerimiz davranıĢlarımızı etkiler ve diğer insanların bizden beklentileri de davranıĢlarımızı etkiler. Beklenti elbette ki geleceğe aittir ve bunun davranıĢlarımızı etkilemesi demek, Ģimdiyi oluĢturması demektir. Gelecek, tıpkı geçmiĢte olduğu gibi, doğrudan deneyimlenmez, psikolojik olarak inĢa edilen zihinsel bir durumdur; umutlarımızdan, korkularımızdan, beklentilerimizden ve özlemlerimizden oluĢur.

Beklentilerimiz ve diğer insanların bizden beklentileri de davranıĢlarımızı etkiler. Beklenti, elbette ki geleceğe aittir ve bunun davranıĢlarımızı etkilemesi demek, Ģimdiyi oluĢturması demektir.

Nasıl Gelecek Odaklı Olabilirsiniz?

Hiç kimse gelecek odaklı olarak doğmaz. Hiçbir gen, insanı gelecek odaklı olmak için itmez. Çevresel koĢulların Ģimdiki zaman odaklı küçük bebeği yavaĢ yavaĢ kısıtlayarak gelecek odaklı bir yetiĢkin yaptığı, doğru yerde doğru zamanda doğarak gelecek odaklı olursunuz. Bu koĢullar; * Ilımlı bir bölgede yaĢamak, * Ġstikrarlı bir ailede, toplumda ve ülkede yaĢamak, * Eğitimli olmak, * Genç ya da orta yaĢ grubunda olmak, * Bir iĢe sahip olmak, * Teknolojiyi düzenli olarak kullanıyor olmak, * BaĢarılı olmak, * Gelecek odaklı rol modeline sahip olmak, * Çocukluk dönemli hastalıklarından iyileĢmiĢ olmak hususlarını kapsar.

97

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Ilımlı Bir Bölgede Yaşamak Mevsimsel değiĢikliklere hazırlanmak planlamayı ve değiĢen hava koĢullarına göre davranıĢları ayarlamayı gerektirir.

Bu nedenle insanlar kıĢ ve yaz mevsimlerinde sonbahar ve ilkbahar mevsimlerine oranla daha fazla kötü hava beklentisi içinde olurlar. İstikrarlı Bir Ailede, Toplumda, Ülkede Yaşamak Geleceğe odaklandığınızda, sonuçlarını beklediğiniz kararlar alırsınız. Belirli bir eylemin sonucu olan artıları ve eksileri öngörmek için muhakemeyi mümkün kılacak yeterli istikrarın olduğu varsayımında bulunursun. Ġstikrarlı bir hükümet ve aile, hangi eylemlerin arzu edilen sonuçları doğuracağını tahmin etmenizi sağlar.

Eğitimli Olmak Eğitim, öğrenciyi daha fazla gelecek odaklı yapar. Okullar hazzı ertelemeyi, hedef belirlemeyi, kâr-zarar analizi yapmayı ve soyut düĢünceyi öğretir.

Genç ya da Orta Yaş Grubunda Olmak Ömrünüzde evlat sahibi olmak, prova yapmak ve rafine etme için geçen zamanınız, geç ergenliğiniz ile ellili yaĢlarınızın sonuna kadar olan erken eriĢkinlik arasındaki dönemdir. Bu zaman aralığı, eğitim ve iĢ fırsatlarının size meydan okuduğu, evlilikten, aileden ve genel olarak bir düzen kurmaktan beklentilerinizin aklınızı çeldiği ve vasiyet planlamalarını yaptığınız bir dönemdir.

98

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Bir İşe Sahip Olmak Anlamlı bir iĢe sahip olmak öz kimlik duygunuzu açığa çıkartır, kazanımlarınızda gurur yaratır ve “komĢuluk” sınırlarının ötesinde sosyal iletiĢim sağlar. En önemlisi, iĢ sahibi olmak her iĢ günü zamanınızı ayarlamayı ve iç disiplin geliĢtirmenizi sağar. Ġdeal olarak iĢ kiĢisel geliĢim fırsatlarını artırır, ihtiraslarınızın farkına varmayı sağlar ve ekonomik güvenlik ve bağımsızlık kazandırır. Bütün bu deneyimler güçlü bir gelecek zaman perspektifi geliĢtirmenizi sağlar. Elbette ki gelecek odaklı olmak her Ģeyden önce sizi bir iĢ sahibi yapar.

Teknolojiyi Düzenli Olarak Kullanıyor Olmak Teknoloji zaman kazandırır ve verimliliği arttırır. Daha kısa zamanda daha çok Ģey baĢarırız. Dahası, internet fiziksel sınırları olmayan bir sosyal ve entelektüel dünya yaratır. Sadece milisaniyelik bir gecikmeyle anında “orada” oluruz.

Bu çağda teknoloji kullanımında usta olmadan baĢarılı bir geleceğe sahip olmak fiilen imkânsızdır.

Başarılı Olmak Hiç bir Ģey, baĢarı kadar baĢarılı olamaz. Erken baĢarının mükâfatı gayret, giriĢim, deneme ve disiplindir. Oyunu nasıl kazandığınız değil, oyunu kazanıp kazanamadığınız gelecek için önemlidir.

Gelecek Odaklı Rol Modeline Sahip Olmak Etrafınızdaki diğer insanlardan, hatta özendiğiniz insanın içinde olduğu ortamdaki insanlardan etkilenirsiniz. Ebeveynler, öğretmenler ve arkadaĢlar kendi fikirleriyle, talimatlarıyla ve hatta zamana karĢı tutumlarıyla model olarak sizi gelecek odaklı olmaya itebilirler.

99

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

Çocukluk Dönemli Hastalıklarını Geçirmiş Olmak Somut kanıtlarla ispatlanmamıĢ olsa da anekdotlar desteklemiĢtir ki, çocukluğunuzda ya da genç eriĢkinliğinizde yaĢadığınız uzamıĢ hastalıklar ve yaralanmalar genci dıĢa dönük değil daha içe kapalı yapabilir.

100

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Gelecek Zaman Odaklı Ġnsanların Psikolojik ve DavranıĢ Özelliklerine Yönelik Tutumları DavranıĢsal Özellikler

Gelecek Zaman Perspektifi Odaklı KiĢiler

Saldırganlık

Daha az saldırgan

Depresyon

Daha az depresif

Enerji

Daha çok enerjili

Saat kullanma

Yüksek olasılıklı

Çek defteri kontrolü

Yüksek olasılıklı

Günlük ajanda kullanma

Yüksek olasılıklı

DiĢ ipi kullanma

Yüksek olasılıklı

UyuĢturucu madde kullanımı Alkol kullanımı ArkadaĢlık Ġnsaflılık Duygusal kararlılık Açık sözlülük Ego kontrolü

Daha düĢük eğilimli

Dürtü kontrolü Yenilik arayıĢı

Daha düĢük eğilimli Farklı değil Daha insaflı Farklı değil Daha açık sözlü Daha fazla ego kontrolü Daha fazla dürtüsel Daha fazla yenilik 101

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

Tutarlılık tercihi Ödül bağımlılığı Özgüven Heyecan Arama Anksiyete Not Ortalaması Haftalık ÇalıĢma Saati Yaratıcılık Mutluluk Yalan söyleme sıklığı Hırsızlık Yapma Sıklığı Utangaçlık Asabilik

arayıĢı Daha fazla tutarlılık tercihi Daha fazla ödül bağımlılığı Daha özgüvenli Daha az heyecan arayıĢı Daha az kaygılı Daha yüksek not ortalaması Daha fazla çalıĢma saati Daha yaratıcı Farklı değil Daha az yalan söyleme Farklı değil Farklı değil Farklı değil

102

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” GELECEK ZAMAN PERSPEKTĠFĠNDE ĠYĠ VE KÖTÜ OLAN NEDĠR? Sağlık ve Refah Gelecekçiler düzenli olarak fiziksel sağlık ile ağız ve diĢ bakımı kontrolleri yaptırırlar. Gelecek odaklı kadınlar meme kanseri ve PAP teslerini ayarlarlar. Bir Ġtalyan araĢtırmasında, bedava göğüs kanseri taramasında gelecek odaklı kadınların, Ģimdiki zaman odaklı hedonistik kadınlara oranla daha avantajlı olduğu, ayrıca kilolarına dikkat ettikleri için obez ve Ģeker hastası olmalarının ve sigara kullanmalarının daha az muhtemel olduğu ifade edilmektedir.

Gelecek, Ölüme Dikkat Eder Eski saatlerde, kullanana ölümlülüğünü hatırlatması için çoğunlukla kuru kafa ve çapraz kemik iĢareti gravürleri bulunurdu. Ölümün bilinmeyen bir zamanda kaçınılmaz olduğunu kabul ederek, gelecekçiler Ģu anda akıllı kararlar vererek bu sonu geciktirmeye çalıĢırlar. Henüz gençken emekliliklerini ayarlarlar, güven tesis ederler, vasiyetlerini hazırlarlar ve zorluklarla kazandıkları nakitlerini sigorta poliçelerine dönüĢtürürler.

Gelecekçiler Problem Çözücüdürler Mümkün olduğu kadar kısa sürede labirentten çıkmaya, çalıĢmaya dair bir bulmacayı çözmeye Ģimdiki zaman odaklılarla gelecekçiler birbirlerinden farklı tepki verirler. ġimdiki zaman odaklılar ellerine hemen kalemi alıp çabucak hedeflerine ulaĢmaya çalıĢırlar. ġaĢırtıcı bir Ģekilde gelecekçiler, baĢlangıçta hiç hareket etmezler, sadece gözlemlerle hedefe bakarlar ve geriye doğru baĢlangıç noktasında gitmeye çalıĢırlar.

103

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Gelecekçiler, geriye doğru iz sürme algoritması ve ileriyi denetleme olarak bilinen, hedefe ulaĢmak için alternatif stratejileri değerlendirerek tahminde bulunan problem çözmenin alt iĢlemlerini kullanırlar. Tahmin edin bakalım maçı kim kazanır!

Gelecekçiler kazanır. ġimdiki zaman odaklılar % 60 oranla labirent problemini çözerken, gelecekçiler % 80‟den fazla bir oranla problemi çözerler.

Muhtemelen sonuçlardaki bu önemli farkın nasıl açıklandığını düĢünüyorsunuz. Belki gelecek odaklı öğrenciler, bilmeceler, bulmacalar ve buna benzer diğer oyunları sıklıkla; Ģimdiki zaman odaklı öğrenciler ise nadiren oynuyorlardır. Eğer bu doğruysa, gelecek odaklı öğrenciler zaman perspektifleri yüzünden değil, daha çok pratik yaptıkları için daha çok bulmaca çözmüĢlerdir.

Bu varsayımdan nasıl bir makul sonuç çıkarabiliriz? Belki hipnoz yardımımıza yetiĢebilir.

Gelecek Odaklılar Para Kazanır Pek çok sebepten dolayı, gelecek odaklılar diğer zaman odaklı insanlardan daha fazla para kazanır. Çünkü daha iyi bir eğitime ve daha iyi bir iĢe sahiptirler. Çünkü daha çok para biriktirip, eğlence ve sosyalleĢmek için daha az harcarlar; kredi kartlarını zamanında ödedikleri, borçlu olmadıkları için yüksek kredi derecesine sahiptirler. Hepsinden de önemlisi, çok çalıĢırlar ve çalıĢkanlardır.

104

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Gelecek Odaklılar Azimlidir ve BaĢarısızlıkları En Ġyi Değerlendiren Onlardır San Fransisko‟da evsizler barınaklarındaki gelecek odaklılar Ģimdiki zaman odaklılarından çok daha iyi duruma sahiptir. Elliye yakın evsiz üzerinde yapılan araĢtırma ve mülakat sonucunda; evsizler arasında Ģimdiki zaman odaklıların çoğunlukta olduğunu, televizyon baĢında daha uzun zaman harcadıkları ya da sadece zaman öldürdüklerini ve yemek yedikleri görülmüĢtür. ġimdiki zaman odaklılar aynı zamanda daha az çalıĢıyorlardı. Aynı barınakta yaĢayan gelecek odaklılar için bunun tam tersi geçerliydi.

Zamanlarını boĢ geçirmeye daha az eğilimliydiler, belirgin bir Ģekilde daha az zaman depresiftiler ve çalıĢmaya daha çok zaman ayırıyorlardı. Barınakta kaldıkları sürenini de daha kısa olması, hiç de ĢaĢırtıcı değildi.

Benzer Ģekilde, gelecek odaklılar diğer zorluklar karĢısında daha azimlidirler.Bugünkü sosyal baskılar belki de her zamankinden daha fazla rekabet yaratıyor ve buna karĢılık gelecek odaklı eğitimli genç nesil için yeni normlar üretiyor. Ağırlıklı olarak gelecek odaklı olmak belki de bugün Ģimdiye kadar olduğundan daha muhtemel.

Gelecek Odaklılar için Gerçekçi Bir Umut Umut, kiĢinin gelecekte günün birinde Ģu andaki eylemlerinden olumlu sonuçlar alma beklentisidir. Umutlu olmak, gelecek odaklı olmanın bir parçasıdır. Ancak gelecek odaklıların umudu gerçekçidir, fantezilerle dolu değildir.

Umut ettiklerinin gerçekleĢmesi için çok çalıĢmaları gerektiğini ve istedikleri yere gelebilmeleri için disiplinli olmaları ve bazen de acı çekmeleri gerektiğini bilirler.

105

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Umut ve zaman perspektifi bakımından farkı, fiziksel bir rehabilitasyon programına yeni baĢlayan hastalarda görürsünüz. ġimdiki zaman odaklıların yarıya yakını rejimi tamamlamadan programı bırakır.

GeçmiĢ ve Ģimdiki zaman odaklı kiĢilere ekstra dikkat gösterilmeli ve desteklenmelidirler.

Düzenli umut verilmesi ve cesaretlendirilmeleri gerekir.

Gelecek Odaklılar Sosyal Tuzaklara DüĢmezler Gelecek odaklılar istediklerini elde eden rekabetçi kiĢilerdir, gözleri devamlı ödüldedir. Çözüm müzakerelerinde ya da tartıĢmalarda geçmiĢ ve Ģimdiki zaman odaklı insanlar, onlara benzemez.

Bununla birlikte gelecek odaklılar; uzun vadeli kazanımların kısa vadeli kazanımlardan daha kârlı olduğunu fark ettiklerinde, her iki taraf için de kazan-kazan durumu için anlaĢmaya varan ilk kiĢi kendileri olur. ġimdiki zaman odaklıların düĢtükleri “sosyal tuzaklara” düĢmezler ya da düĢmekten kaçınırlar.

Sosyal tuzak; bütününü ya da toplumun yararına değil de kiĢinin çıkarına en iyi gelecek çözüm üzerindeki uyuĢmazlıktır. Sosyal tuzaklar ortak ikilemler ya da 19. Yüzyılda Ġngiliz ekonomist William Forster Lloyd tarafından icat edilen terimiyle kamusal mülkiyet trajedisi olarak da adlandırılır.

Zaman perspektifi, temel değerler ve çevreye bakıĢ açısını birleĢtiren birkaç çalıĢmadan birisindeki bulgular; çevresel koruma ve biyosferle ilgilenmenin önemli bir Ģekilde gelecek odaklı olmakla ve özgecilik (altruizm) ile bağlantılı olduğunu göstermiĢtir. Doğal kaynakların kullanılmasına yönelik olumlu tutum kendini iyileĢtirme eğilimiyle iliĢkilidir. Diğer yararlı özelliklerde olduğu gibi gelecek zaman odaklılıkla, pozitif olmakla, çevresel sürdürülebilirliğin eğitimle artacağına yönelik dengeli bir tutumla iliĢkilidir.

106

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” BAġARILI BĠR GELECEK PROVASI Profesyonel atletler performanslarını, olay olmadan önce kendilerini o olayı baĢarıyla tamamlamıĢ olarak görselleĢtirerek artırırlar. Basketbol oyuncuları kendilerini serbest atıĢı baĢarıyla yapmıĢ olarak hayal ederler. Bir görevi baĢarıyla tamamladığımızı zihinsel olarak düĢündükçe, gerçekte performansımızın da arttığı ortaya çıkmıĢtır. Bununla birlikte o performansı nasıl yaptığınızın da elbette ki önemi vardır.

Psikolog Shelley Taylor ve araĢtırma ekibi; sıklıkla zihnen prova yapan ve performanslarını baĢarıyla tamamlamak için neye ihtiyacı oldukları hususuna odaklanan kiĢilerin, istediklerini elde ettiklerini ortaya çıkarmıĢtır. Hedefinize ulaĢtığınızda elde edeceğiniz sonuç yerine, hedefinize ulaĢma sürecinize odaklandığınızda, baĢarı Ģansınız artmaktadır. ġĠMDĠ KÖTÜ ġEYLER Zaman Baskısı ve Zaman SıkıĢıklığı Ġnsanların pek çoğunun bütün istediklerini yapacak zamanları yok. Pek çoğu zaman kazanmak için fırın yerine mikrodalga gibi cihazlar kullanıyor, dükkânlardan alıĢveriĢ yapmak yerine katalog ve televizyondan tercih yapıyor.

Yine de, kazandıkları zamanı daha fazla çalıĢmaya harcıyorlar. Çoğunluğu sinirli olduğunu, sabırsız olduğunu, zamanında gelemeyen kiĢileri beklemek zorunda kaldıklarında (% 89), trafikte sıkıĢtıklarında (% 63), herhangi bir kuyrukta beklediklerinde (% 61), doktora muayene sırasında (% 59)ya da lokantada servis yavaĢ olduğunda (% 51) küplere bindiklerini belirtmiĢtir.

107

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” BAġARI ĠÇĠN AĠLEYĠ ve ARKADAġLARI FEDA ETMEK ĠĢadamları baĢarı kazanmak için her Ģeyi denerler ve sonunda, aile ve arkadaĢlarla zaman geçirmek, bir gülü koklamak ve hatta tomurcuklanmalarını fark etmek gibi kiĢisel keyiflerin tadını çıkartmak gibi sosyal zevklerden vazgeçerler. Elimizde kesin zaman perspektifi bulguları olmamasına karĢılık, bu iĢadamlarının büyük bir ihtimalle hayatları boĢ olan üst düzey yöneticiler, arkadaĢlarla vakit geçirmeyi zaman kaybı olarak gören gelecek odaklı iĢkolikler olduğunu varsayabiliriz. ĠNTĠHAR TERÖRÜNÜN BAZI GELENEKSEL AÇIKLAMALARI Ġntihar saldırılarının yaygın açıklaması bombacının çıldırmıĢ olması gerektiği Ģeklindedir. Ġntihar saldırısını bir akıl hastalığı olarak açıklamak, davranıĢa duygusallıktan uzak bakmamızı sağlar ve bize teröristlerden farklı olduğumuza dair bir rahatlama ve güvence verir. Bizim aklımız baĢındadır. Ġntihar bombacıları ise delidir. Biz asla bu kadar korkunç bir Ģeyi yapmayız. Batı zihniyetine sahip kiĢilere göre bu açıklama aynı zamanda intihar bombacısının suçunu hafifletir.

Nihayetinde, eğer deli iseler mantıklı kararlar alamazlar ve tanımından ötürü deli insan normal düĢünemez, hissedemez ve davranamaz.Bazı akıl bozuklukları Ģiddet içeren davranıĢlarla bağlantıdır. Depresyon intihar için bir risk faktörüdür. Anti sosyal kiĢilik bozukluğunun ve Ģizofreninin Ģiddet eylemleriyle hatta cinayetle iliĢkisi vardır.

108

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Bilinen tüm açıklamalar intihar bombacılarının olağanüstü normal olduklarıdır. Çoğu intihar bombacısı akıl hastası değildir.

BirleĢmiĢ Milletler Enformasyon Birimi direktörü Nasra Hassan‟ın çalıĢmalarından Filistinli intihar bombacıları için Ģu sonuçlar çıkmaktadır: YaĢları on sekiz ile otuz sekiz arasında değiĢen intihar bombacılarının hiç birisinin karakteristik profili intihara eğilimli kiĢilik yapısıyla uyumlu değildir.

Hiçbiri eğitimsiz, umutsuzca yoksul, basit fikirli ya da bunalımlı değildir. Çoğu orta sınıftan ve eğer kaçak değillerse ücretli bir iĢe sahiptir. Hepsi ailelerinin tamamen normal bir üyesidir. Hepsi nazik ve ciddi ve içinde yaĢadıkları toplumda gençler için rol model olarak dikkate alınırdı.

Dörtyüz El Kaide üyesiyle yapılan yeni çalıĢma sonuçlarına göre üçte biri orta ya da üst sınıftan gelmiĢtir. Çoğunlukla (% 90) birbirlerini önemseyen sağlam ailelerden gelmiĢtir. Üçte ikisi koleje gitmiĢtir. Üçte ikisi evlidir ve çoğu çocuk sahibidir. Pek çoğu fen ve mühendislik iĢlerinde iĢ yapmaktadır.

109

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

Ġntihar bombacıları bizden daha fazla akıl hastası değildir. Bu nedenle “deli” intihar bombacılarının yüzdesi, geldiği toplumdaki akıl hastalarının yüzdesini yansıtacak kadar düĢük olmalıdır.

Beyin Yıkama Açıklaması Ġntihar saldırıları için yapılan ikinci yaygın açıklama; intihar bombacılarının normal oldukları ancak içinde bulundukları koĢullar ve hassas kiĢilikleri nedeniyle dini tarikat liderleri tarafından beyini yıkanan kurbanlar oldukları Ģeklindedir.

Beyin yıkama açıklaması, bireysel bombacının sorumluluğunun aklanması ve sorumluluğun dini liderin omzuna yüklenmesi olarak görülebilir.

Bununla birlikte dini liderler tarafından eğitim, beyin yıkamanın klasik tanımıyla örtüĢmez. Beyin yıkama, bireyin ailesinden ve arkadaĢlarından soyutlanmasını, mevcut inançlarının “temizlenmesini” ve onların yerine yeni inançların yerleĢtirilmesini gerektirir. Çoğu Ortadoğu toplumu terörist gruplar tarafından dava yapılan inançları, değerleri ve eylemleri benimsemektedir. 11 Eylül saldırısının hemen sonrasında Suudilerin yüzde doksan beĢi El Kaide‟yi desteklemiĢtir, Lübnanlı Müslümanların yüzde yetmiĢ üçü intihar bombalamalarının savunulabileceğini belirtmiĢtir ve Mısırlıların sadece yüzde altısı Amerika‟nın terörle savaĢını desteklemiĢtir. Ġntihar bombacıları kendilerinin ve içinde yaĢadıkları toplumun inançlarından ayrılmadıkları sebebiyle, “beyin yıkama” terimi onlar için kullanılamaz.

110

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Katlanılmaz Durum Açıklaması Ġntihar saldırıları için yapılan üçüncü yaygın açıklama, intihar bombacısının umudunu yitirdiği ve bu nedenle hayatlarının kendileri tarafından alınmasıyla kaybedecek hiç bir Ģeyleri olmadığını hissettikleri Ģeklindedir. Bu tür kiĢilerin ağırlıklı olarak Ģimdiki zaman odaklı kaderciler, düĢük ihtimalle gelecek odaklı ve Ģimdiki zaman odaklı hedonistikler olarak tanımlayabiliriz.

Mevcut durumdan hoĢlanmazlar, ileriye yönelik olarak geleceğe bakmazlar ve kendi eylemlerinin gelecekte bir Ģeyi değiĢtireceğine inanmazlar. Ġntihar bombacılarının üzerinde yapılan bir araĢtırmada, bunların ne umutsuz ne de çaresiz oldukları öne sürülmektedir.Ġntihar saldırısı karmaĢık bir sorundur ve gelecek inancının motivasyon gücünü bir etken olarak alan komplike bir çözüme ihtiyaç duyar.

Dinsel Açıklama Dini açıklama, intihar bombacılarının dini fanatikler olduğu Ģeklindedir. Ġntihar bombacıları dindar olmaya eğilimlidir, ancak veriler genellikle onların ait oldukları toplumun diğer bireylerinden daha fazla dindar olmadığını göstermektedir. Ġntihar saldırıları, mevcut durumda öyle olsa da, özellikle uzun bir tarih penceresinden bakıldığında sadece Ġslami bir fenomen değildir. GeçmiĢte farklı gruplar intihar saldırıları düzenlemiĢtir ve gelecekte de farklı gruplar tarafından intihar saldırıları düzenleneceğine Ģüphe yoktur.

En iyi bilinen intihar bombacıları muhtemelen 2. Dünya savaĢındaki Japon kamikazelerdir ve 2. Dünya savaĢında Alman pilotlar da az sayıda olsa da intihar misyonlarıyla uğraĢmıĢlardır.

Hıristiyan ve Yahudi örnekler için ise daha geri tarihlere, tapınak Ģövalyeleri dönemine gitmemiz gerekir. Ġntihar saldırılarının neden büyük ölçüde güncel bir sorun olduğu sorusunun cevaplarından birisi, etkili bir intihar saldırısı sağlayacak teknolojinin nispeten yeni bir buluĢ olmasıdır.

111

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Rasyonel Strateji Açıklaması Son olarak, rasyonel strateji açıklaması, intihar saldırısının bunu düzenleyen gruplara destekçi sağlamaya uygun bir seçenek olduğudur. Bu açıklamayı savunanlar, intihar saldırısının çoğunlukla istenilen politik hedefe ulaĢılmasında etkili bir strateji aracı olduğu gerçeğine iĢaret etmektedir. Diğer stratejilere kıyasla “ceset sayısı” oranı baĢarı getirecek alternatif stratejilerden daha “iyidir” ve herhangi bir çıkıĢ planına da ihtiyaç duymaz. ĠNTĠHAR TERÖRÜ: BĠR AÇIKLAMA OLARAK ZAMAN Ġnanıyoruz ki, intihar saldırıları gibi kompleks davranıĢları zaman ile açıklayabilirsek, basit davranıĢların anlaĢılması kıyasla kolay olur. Özel bir zaman perspektifi profiline sahip olmak kiĢileri intihar saldırısına yatkınlık kazandırabilir. BaĢlangıçta prototipik intihar bombacısı aĢağıdaki özelliklere sahip birisiydi: * Ağırlıklı Olarak GeçmiĢ Olumsuz Zaman Perspektifi: Agresif olabilir ve öç alma arzusuyla motivasyonuyla önemli değiĢiklikler yapmak isteyebilir. * DüĢük Ġhtimalle GeçmiĢ Olumlu Zaman Perspektifi: KiĢi geleneklere ve istikrara az değer veriyor olabilir. * Ağırlıklı Olarak ġimdiki Zaman Kaderci Zaman Perspektifi: KiĢi hayatının kaderin elinde olduğuna inanıyor olabilir. * DüĢük Ġhtimalle ġimdiki Hedonistik Zaman Perspektifi: KiĢi Ģu andaki mevcut koĢullarından memnun olabilir ve kaybedecek çok az Ģeyi olduğunu zannediyor olabilir. * DüĢük Ġhtimalle Gelecek Zaman Perspektifi: KiĢi ileriye doğru geleceğe bakmıyor olabilir.

Bu zaman perspektifleri, bir kiĢinin intihar bombacısı olmasına yatkınlık kazandırabilir ama bunlar karar belirleyici faktörler değildir. Açıklamaya yönelik araĢtırmalarımız bizi psikolojide hala bir tabu olan ölümden sonra hayat baĢlığına götürmüĢtür.

112

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Bununla birlikte, görüĢler ölümden “sonra” hayatın “varlığını” desteklememektedir. Daha ziyade, ölümden sonra hayatın varlığı inancı, ölmeden önce kiĢinin davranıĢını etkileyebilir.

Sosyal psikologların objektif bakıĢ açısına göre gerçekten ölümden sonra ne olduğunun bir önemi yoktur.

Muhafazakâr tahminlere göre, Batı dünyası yüzde 80-95 oranıyla Tanrıya ve ölümden sonra yaĢama inanmaktadır. Ancak bu raporlar inancı minimize ediyor olabilirler. Freud, insan kendi ölümünü tasavvur etse bile, bir seyirci gibi yaĢadığını ve bilinçaltında kendini ölümsüz gördüğünü ileri sürer. Eğer ölümsüz isek, hayatımızın geleceği için plan yapmaya çok az neden vardır.

Bazı dinsel dogmalara göre ölümsüzlük, ilave sorumluluklar getirmektedir.

Bedenlerimiz ölebilir ama ruhlarımız sonsuza kadar yaĢayacaktır.

Ruh ölümsüz olduğu için, insanlar sonsuzdaki kaderimizi belirleyecek olan dünyevi eylemlerinden sorumludurlar. “Günahın bedeli” sadece ölüm değil kaderdir, hatta daha da kötüsü, sonsuz lanettir.Geçen yüzyılın baĢında Amerikalıları yüzde 77‟si ölümden sonra hayatın var olduğuna inanıyordu, bu oran 1944‟den bu yana gittikçe artmaktadır. Çoğu insan ölümden sonra hayatın varlığına inanması sebebiyle, cehennemden uzak durmak, cennete gitmek ya da daha yüksek bir yaĢam formuna enkarne olmak gibi hayatın ötesi için hedeflere sahiptir. Ölümden sonra öngördüğümüz ödül ya da cezalar, tıpkı ölümden sonraki amaçlarımız gibi, Ģu andaki davranıĢlarımızı etkiliyor olabilir. Gelecek vizyonu ve ölümden sonra yaĢam insan zihninin yarattığı psikolojik kurgulardır.

113

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” TRANSANDANTAL GELECEK ZAMAN PERSPEKTĠFĠ Transandantal zaman perspektifi, fiziksel bedenin ölümünden sonsuzluğa uzanır. Transandantal gelecek ilahi yargı, ölümle birlikte sevdiklerine kavuĢma, sonsuz hayat, doğayla bir olmak, reenkarnasyon, yoksulluk, acı ve dertlerin sonu gibi çeĢitli olayları kapsar.

Tahmin edilebileceği gibi transandantal zaman perspektifi kiĢi tarafından belirtilmiĢ bir inanç, sipritüellik ve ölümden sonra yaĢam inancıdır. Transandantal-gelecek zaman perspektifine sahip transandantaller, din hizmetlerinde görev alırlar ve dini ritüelleri evlerinde diğer insanlara oranla daha sık yerine getirirler.

Her din transandantal-gelecek zaman perspektifine ve diğer zaman perspektiflerine farklı yaklaĢır. Her birinin kendi zaman perspektif profili vardır.

Hıristiyanlar ve Müslümanlar transandantal geleceğe kuvvetle inanırlar. Gerçekte her iki din de dünyevi geleceği, hüküm gününe hazırlık olarak görür.

Protestanlar her zaman perspektifinde en uç noktada olmaya eğilimlidir ve genelde çok ağırlıklı olarak gelecek zaman perspektiflerine, çok düĢük olarak da geçmiĢ-olumsuz zaman perspektifine sahiptirler. Protestanlar geçmiĢlerine olumlu bakarlar ve iyi bir gelecek için sebatla çalıĢırlar. Yahudilerin profili benzer ama daha az ekstremdir. Protestan ve Yahudilerin birbirinden ayrıldıkları tek zaman perspektifi geçmiĢ-olumludur.

Protestanlar ağırlıklı olarak geçmiĢ-olumlu zaman perspektifine eğilimliyken, Yahudiler ortalamadan daha düĢük olasılıkla geçmiĢolumsuz ve Ģimdiki zaman kaderci eğilime sahiptir.

Bir baĢka ifadeyle Yahudiler geçmiĢlerini olumsuz öğeler üzerine oturtmaz ve eylemlerinin kaderlerini belirlediğine inanırlar.

Katoliklerin özgün karakteristikleri ılımlılıklarıdır. Herhangi bir zaman perspektifinde ne çok yüksek ne de çok düĢük eğilime sahiptirler.

114

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Protestanlar gibi Müslümanlar da düĢük ağırlıklı olarak geçmiĢ-olumsuz ve Ģimdiki zaman kaderci zaman perspektiflerine ve ağırlıklı olarak gelecek zaman perspektiflerine eğilimlidirler.

Ancak Müslüman profili çok düĢük olasılıkla geçmiĢ-olumlu ve Ģimdiki zaman Hedonistik zaman perspektiflerine eğilimlidir.

Bizim örneklerimizdeki Müslümanlar, geçmiĢlerinden bugüne olumlu öğeler çıkartmaya ve haz odaklı olmaya eğilimli değillerdi.

Müslümanlar için odak noktası dünya ve transandantal gelecektir.

Budistlerin zaman perspektifi profili düğer dinlerden çok farklıdır.

Hemen bütün zaman perspektiflerinde diğer dinlerin tam tersi eğilimlere sahiptirler ve çok ağırlıklı olarak Ģimdiki zaman kaderci ve çok düĢük olasılıkla da Ģimdiki zaman Hedonistik ve gelecek zaman perspektiflerine eğilimlidirler.

Budistler gelecek zamana ve “an”daki zevklere odaklı değillerdir.

Bu büyüleyici profil, Budistlerin zaman profilinin Batı dünyasının zaman algılamasından çok farklı olduğunu ve çoğunlukla dördüncü bölümde anlatılan Ģimdiki holistiklerin zaman algılamasına benzediğini akla getirmektedir.

Transandanal gelecek aynı zamanda demografik özelliklerde de önemli farklılıklar göstermektedir. Kadınların ve kızların skorları, erkekler ve oğlanlardan çok yüksektir. Gençler ve yaĢlıların skorları, genç eriĢkinlerden ve orta yaĢlılardan daha yüksektir. Afro-Amerikanların ve Ġspanyol ırkından olanların skorları Asyalı ve Kafkasyalılardan yüksektir.

Tipik bir transandantal, Ġspanyol ya da Afro-Amerikan kökenli, Protestan, kurtuluĢa inanan, din hizmetlerine eğilimli ve dinsel ritüelleri evinde yapan yaĢlı bir kadındır. Gelecek ödüllerine inanır, diğerlerinin hissetikleri hakkında büyük empatiye sahiptir ve diğer insanlardan daha mutludur.

115

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Transandantal Gelecek Ġnancı DavranıĢları Nasıl Motive Eder Hedeflerimiz, umutlarımız ve korkularımız gelecekte yaĢar ve psikolojik olarak transandantal geleceğe inanmak ile dünyevi geleceğe inanmakla aynı anlama gelmektedir. Her ikisi de gerçek değildir. Bu nedenle transandantal gelecek zaman perspektifi, motivasyon teorilerinin genelde anlaĢılamaz davranıĢ olarak düĢünülen hayali ölüm noktasına kadar geniĢletilmesine izin verir.

Transandantal gelecek perspektifinden bakıldığında, intihar bombacısının eylemi; çılgın, fanatik, nefret dolu ya da çaresiz birisi tarafından değil, bu hayattaki geleceği için çok az ancak transandantal geleceği için çok ümidi olan dindar bir insan tarafından iĢlenen bir eylemdir.

Bir intihar bombacısıyla yapılan mülakatta, Nasra Hassan kiĢiyi neyin motive ettiğini sormuĢtur.

Bombacının cevabı açıkça hedefinin transandantal gelecekte olduğunu göstermektedir: “Bu, sizi cennet ya da cehennemden ayıran tıpkı çok yüksek, geçilemez bir duvar gibidir… Allah bu ya da o yarattıklarına söz verdi. Bu yüzden, patlatıcıya basınca, anında cennet kapısını açabilirsiniz ki cennete giden en kısa yoldur.”

Diğer zaman perspektifleri de intihar bombacısı olma kararına katkıda bulunuyor olabilir. Örneğin, genç bir Filistinli oğlanın büyük olasılıkla geçmiĢ zaman olumsuz ve Ģimdiki zaman kaderci ve çok düĢük olasılıkla gelecek zaman perspektifine sahip olduğunun anlaĢılması kolaydır. Hayatı Ģiddet, acı ve kayıplarla doludur; hayatı üzerinde çok az kontrole sahiptir ve geleceğin barıĢ ve refah içinde olacağına umudu çok düĢüktür. Bu faktörlerin her birisi intihar bombacısı olmaya potansiyel neden olarak tartıĢılabilir.

116

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Ġnançlı insanların transandantal gelecek haritalarının doğruyu kanıtlayacağına inancı olmalıdır, ancak, bu doğruluğun, bir geri beslemesi olmadığı için, harita üzerinde kontrolünü sağlayacak hiçbir yol yoktur. Hayattaki bütün olaylar aydınlanma yolundaki iĢaretler gibi yorumlamaya açıktır. Olumlu olaylar Tanrının “iyi” davranıĢı, olumsuz olaylar Eski Ahit‟teki Eyüp peygamberin katlandığı gibi, ilahi bir sınav olarak yorumlanabilir.

Dünyevi gelecekte hiçbir Ģey sonsuz değildir. Kariyer sona erebilir, sağlık bozulabilir ve insanlar ölür. Ödüller tükenebilir, motivasyon gücü zayıflayabilir. Hedeflere ulaĢınca motivasyon kayıtsızlığa dönüĢebilir. Ancak transandantal gelecekte hedefler sonsuza kadar sürer. Örneğin sonsuz yaĢam gibi, ölümden sonra kazanılacak ödül sonsuza kadar sürer. Bir kere insan ölümden sonraki yaĢamı ümit ederse, sonsuza kadar davranıĢlarından sorumlu olur. Pozitif davranıĢlar sonsuz mutluluğa, negatif davranıĢlar ise sonsuz lanete neden olur.

TRANSANDANTAL GELECEK VE ÜSTESĠNDEN GELME Günümüzle BaĢa Çıkma Karl Marks dinin insanları dünyadaki adaletsizliğe karĢı uyuĢturduğunu ve kitleleri zalimlere karĢı çıkmaktan alıkoyduğunu ileri sürmüĢtür. Marks “ Din ezilen yaratıkların iç çekiĢi, kalpsiz dünyanın kalbi ve ruhsuz durumların ruhudur. Ġnsanların afyonudur.” diye yazmıĢtır. Marks‟ın fikirleriyle tutarlı bir biçimde, küçükler, ihtiyarlar, kadınlar ve azınlıklar gibi baskı altındaki gruplar ağırlıklı olarak transandantal gelecek odaklı olma eğilimindedir.

Transandantal geleceğe sarılmaz bir inanç, günümüz eĢitsizliklerine katlanmayı daha az acılı ve isyanı daha az zorunlu yapabilir. Sonsuz laneti getirecekse devrimlerde kan dökmek çekici bir seçenek değildir.

117

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” ġiddetin ebediyen cezalandırılacağına inananlar kötü davranıĢlara ve boyun eğdirmeye hoĢgörüyle yaklaĢabilirler ve ebediyen ödüllendirilmek için diğer yanaklarını çevirebilirler. Ölümle BaĢa Çıkma Ömer‟in saldırısından iki gün sonra ailesi ve arkadaĢları cesedini yaktılar. Kayıpları için yas tuttular ama sevdiklerinin sonsuza gittiğine olan inançlarıyla teselli buldular.

Sevdiklerinin fiziksel bedeni parçalanmıĢ olabilir ama ruhu transandantal gelecekte bir gün onların da gideceği daha iyi bir yerde yaĢayacaktır. Transandantal gelecek, sonsuz kayba dönüĢümün anlık bir ayrılık olduğuna inanır; kederlerini hafifletir; kaybın süresini en aza indirerek psikolojik acıyı azaltır.

DĠNSEL OLMAYAN TRANSANDANTAL GELECEK ĠNANCI Amerikan Kızılderili Ġnancı Bütün transandantal gelecek inancına sahip olanların dinle ilgisi yoktur hatta ölümden sonra yaĢamın varlığı beklentisi içinde de değillerdir. Bazı transandantal gelecekçiler, gelecek nesiller için endiĢelenir. Örneğin, Kuzey Amerika‟nın kuzeydoğusundaki Ontario gölü çevresinde yaĢayan Amerikan Kızılderili Kabileleri Birliği‟nin Büyük BarıĢ Kanunu Ģöyledir: ”Her müzakerede, bir çam ağacı kabuğu kadar kalın derili olmayı gerektirse de …….…bizden sonraki yedinci nesle etkisini dikkate almalıyız.”

Bu kanuna göre, ruhlarımızın geleceği için değil ama soyumuzun geleceği için bizden sonraki yedinci nesli düĢünmeliyiz. Bir insanın projeksiyonunu, Kızılderili kanunda yazıldığı gibi, kendinden sonraki yedinci nesle dikkat edecek Ģekilde kurgulaması kolay bir Ģey değildir.

118

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Transandantal gelecek Ģimdiyle ortaktır ve Ģu anda alınacak kararlar için sizden yedi jenerasyon sonra gelecek olanlar sizinle aynı masada oturmaktadır.

Böyle bir perspektif, bugün yaĢayanlarla yedi nesil sonra yaĢayacak herkesin vekâleten temsil edildiği demokrasiyi yaratır.

Bugün yaĢayanlar gelecekte yaĢayanlar adına onların çıkarları yönünde oy kullanır.

Sürdürebilirlik ABD ve diğer ülkelerde vatandaĢlar “sürdürülebilirlik” bayrağı altında bir araya gelirler. Sürdürülebilirlik hareketi, kaynakların bugünkü nesillerin ihtiyacını karĢılarken, gelecek nesillerin ihtiyaçlarını karĢılamasını riske atmayacak Ģekilde kullanılmasını düzenler. Kızılderililer gibi bu hareket içindekiler de, ruhları için korktuklarından değil ancak bunu yapmak doğru bir Ģey olduğu için, transandantal geleceği korumaya çalıĢırlar. Bu aktivistler, Kızılderilililerin aksine, kendilerinden sonra gelecek yedi kuĢaktan sonra durmazlar. Dünyanın doğal kaynaklarını korumak zaman limiti olmayan bir projedir.

TRANSANDANTAL GELECEK ZAMAN PERSPEKTĠFĠNĠN GELECEĞĠ Terörle Mücadele: Zaman Perspektifi SavaĢları Gelecek bizim temel motivasyon alanımız olduğu için, bir insanın geleceğe dair beklentilerini yıkmak onun motivasyonu baltalayabilir.

Eğer bir gencin ileride profesyonel basketbolcu olmak beklentisi bir trafik kazasıyla yıkılırsa, basketbolda mükemmel olmak güdüsü yok olur. KiĢiler gibi devletlerin de gelecek hedeflerinin yıkılması motivasyonlarını düĢürür.

119

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Örneğin Ġkinci Dünya SavaĢı‟nda Almanya ve Japonya‟nın dünyevi hayallerinin merkezinde dünyaya hükmetmek vardı.

Japonlar çoğunlukla ortalamanın altında dinsel transandantal gelecekçi eğilime sahip Budistti. Almanlar resmi olarak din karĢıtı faĢistlerdi. Her iki ülke de geleceğe dair benzer hedeflere sahipti ancak en düĢük transandantal gelecek hedefi vardı. Ülkeler ve geleceğe dair amaçları yıkıldıkça, Almanya ve Japonya savaĢma motivasyonunu kaybetti ve teslim olmayı kabul etti.

Bu durum bugünkü terörle mücadele için geçerli olmayabilir. ġu anda Filistin, Afganistan ve Irak‟ta dünyevi gelecek vizyonu için için yanan bir düĢmanla karĢı karĢıyayız. Bu düĢmanın kalan tek umudu transandantal geleceğin içinde yatmaktadır. Gördüğümüz gibi, transandantal geleceğe iliĢkin inancı yok etmenin, bunu ispatlamanın ya da çürütmenin bir yolu yoktur.

Transandantal gelecek hedefleriyle mücadele ederken dünyevi gelecek hedeflerini yok etmek, transandantal gelecek hedeflerinin elde edilebilirliğini garanti altına almaktadır.

Terörle savaĢı düĢmanın geleceğini yok ederek değil koruyarak kazanabiliriz. Dünyevi gelecek hedeflerinin motivasyonunu geri getirmek, transandantal geleceğin çölde tek vaha olmasını önleyecektir.

Batılılar savaĢı önümüzdeki hafta, önümüzdeki ay, önümüzdeki yıl durduracak yeni stratejiler ararken, hasımları uzak geleceğe iliĢkin planlar yapmaktadır. Emekli general ve eski baĢkan adayı Wesley Clark “ El Kaide ve onunla bağlantı örgütlerin dört yıl değil, kırk yıl, yüzyıl yıl uzak görüĢe sahip olduklarına inanıyorum” demiĢtir.

Batılılar önümüzdeki yıl bölük seviyesinde endiĢe duymaktadırlar.

El Kaide ise önümüzdeki yüzyıldan endiĢelenmektedir. Zaman değiĢti ancak politik ve askeri stratejilerimiz değiĢmedi.

Terörle savaĢ ABD‟nin dünyevi geleceğe iliĢkin resmi vizyonu ile düĢmanlarının transandantal geleceğe ait vizyonu arasındadır.

120

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” TRANSANDANTAL GELECEK: ĠYĠLĠK ya da KÖTÜLÜK ALETĠ Diğer motivasyon araçları gibi, transandantal gelecek de hem iyilik hem de kötülük için bir araç olabilir. Transandantal geleceğe inancın test edilemez oluĢu, onları daha güçlü ve değiĢken hale getirmektedir.

Stanford Üniversitesi filozoflarından Sam Harris, transandantal geleceğe iliĢkin çeliĢkili ve utarsız inancın felaket reçetesi olduğunu ifade etmektedir. İnancın Sonu adlı kitabında Ģöyle yazmaktadır:”Ġnsanlara ölümden sonra ne olduğu hakkında farklı, birbirleriyle uzlaĢmaz ve test edilemez kavramlar verin ve onları sınırlı kaynaklarla bir arada yaĢamak zorunda bırakın. Sonuç tıpkı gördüğümüz gibi olacaktır: sonu gelmez cinayetler ve ateĢ kesler döngüsü.”

121

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Eğer bu reçete değiĢmezse Harris haklı çıkabilir. Ancak Harris haklı olmak zorunda değildir. Bunun için zamanı tekrar ayarlamak lazım. Bu da geçmiĢ-olumsuz ve Ģimdiki zaman kaderci zaman perspektiflerini geçmiĢ olumlu ve Ģimdiki zaman hedonistik olarak değiĢtirmeyi gerektirir. Ġnsanların geçmiĢine saygı duymalı ve bugünlerinden zevk almalarına izin vermeliyiz.

Bu değiĢikliği sağlayabilmek için ilk basamak; yeterli miktarda kaynak ve fırsat yaratmak; yiyecek, barınak, para, eğitim fırsatı, iĢ fırsatı, hoĢ vakit geçirme, dinlenme ve sosyal kabul gibi herhangi bir uygar toplumda görülen temel insani ihtiyaçları karĢılamaktır. Ġkinci basamak; arzu edilen bir fırsatı ele geçirmek için kiĢisel sorumluluk hissi aĢılamayı gerektirir. Bireysel giriĢim teĢvik edilmeli ve ödüllendirilmelidir. Kaderci pasiflik yerini “ben yapabilirim” tutumuyla yer değiĢtirmelidir. Üçüncü basamak; transandantal gelecek zaman perspektifini ılımlılaĢtırmayı ve daha çok uygulamalı gelecek zaman perspektifi ilave etmeyi gerektirmektedir. Ġnsanların transandantal gelecek zaman perspektiflerini değiĢtirmelerini beklemek, onur kırıcı, saf ve sinirlendirici bir çatıĢmadır. Daha makul bir yaklaĢım, vaad edilen topraklara giden yolda onlara geleceğe iliĢkin umut, fırsat ve içindeki potansiyelini kullanmaktan doğan memnuniyeti sağlamaktır.

Dünyevi geleceğe iliĢkin zaman perspektifi geliĢtirmek, politik, ekonomik ve aile bakımından istikrarlı koĢullara ihtiyaç duyar. Ġnsanlar bugünkü eylemlerinin gelecekte ya da öngörülebilir bir zaman zarfında arzu ettikleri ödülleri getireceğine inanmalıdır. Ġstikrarlı bir ortam olmadan doğru tahminler yapmak imkansızdır.

122

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” ZAMANI SĠZĠN ĠÇĠN ÇALIġIR HALE GETĠRMEK Zaman, Vücudunuz ve Sağlığınız Zaman Az ya da Çok Bütün Yaraların İlacıdır Bundan yaklaĢık iki yüz yıl önce, meĢhur botanikçi Carolus Linaeuse yaĢayan bir saat yaptı, daha doğrusu, öngörülebilir bir zamanda çiçek açan ve çiçeklerini döken itinayla seçilmiĢ çeĢitli bitkileri, her segmentin bir saate karĢılık geldiği belirli bir dairesel modele göre ayarlayarak ekerek yaĢayan bir saat yaptı.

Onun çiçek saati, on sekizinci yüzyıl standartlarına göre hiç de kötü sayılmayacak bir biçimde, zamanı yaklaĢık otuz dakikalık bir yanılmayla doğru olarak gösterebiliyordu.

123

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Zaman içine gömülü olarak yaĢıyoruz, ancak zaman da tıpkı yaĢayan tüm canlılar gibi bizim içimizde yaĢıyor. KuĢların göç etmesi, mevsimlerin değiĢmesi, ayın evreleri ve zaman geçtikçe kendi iĢaretlerini üzerine bırakan kendi bedensel süreciniz gibi doğal saatiniz sizin çevrenizdedir. Saniyeleri ölçmek için kendi kalp atıĢlarınızı, aylar için adet dönemlerinizi sayabilirsiniz. Hatta evcil hayvanlarınız saati tutmanıza yardımcı olabilir.

Psikolog, fizyolog ve Nobel ödülü sahibi Ivan Pavlov, araĢtırma laboratuvarındaki yemek beklentisi içinde köpeklerin salya akıtmaya baĢladıklarını fark etti. Pavlov araĢtırmalarında yeni davranıĢ kuralı Ģartlı refleksin bir kanıtı olarak “psiĢik salgılama” olarak adlandırdığı davranıĢ biçimini elde etti.

Gerçekte tek hücreli organizmalardan insanlara kadar bütün hayvanlar, öngörülebilir ve bazıları değiĢtirilebilir bazıları da zor değiĢtirilebilir tepkiler vermeye Ģartlıdır. Bazı Ģekillerde siz de zaman baskısına ve geçiĢine cevap olarak hayat tarafından Ģartlandırılabilirsiniz.

ZĠHNĠNĠZDEKĠ ZAMAN Ġçsel Saatimiz ve Sirkadiyen Ritimler Bitkiler, hayvanlar ve insanlar hepsi zamanı tutabilirler.

Ancak zamanı nerede tutarlar? Ġnsanlarda, vücuttaki her bir hücrenin basit bir saati vardır, ana içsel saat beynini alt kısmında hipotalamusun içinde iki ana göz sinirinin kesiĢtiği yaklaĢık on bin beyin hücresinin yer aldığı küçük bir küme olan üst kiazmatik çekirdek (SCN)‟dedir.

SCN‟nin ana iĢlevi, içsel sirkadiyen ritmimizi kontrol etmektir.

Sirkadiyen terimi “bir gün hakkında” anlamına gelir ve Latince “hakkında” anlamına gelen circa ve “gün” anlamına gelen dien kelimelerinden meydana gelmiĢtir.

124

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Kan basıncı, sindirim enzimleri, doğurganlık döngüleri, duygu durumu ve uyku ve uyanıklık döngüleri gibi elliden fazla sirkadiyen ritim SCN tarafından düzenlenir. Ġçsel saatimiz biraz yavaĢ çalıĢır, bu nedenle sirkadiyen ritmimiz yirmi dört saatten biraz daha uzun sürer. Ġçsel saatimiz kol saatimizden daha az doğru olmasına rağmen daha sık sıfırlanır.

Doğal çevre ipuçları iç saatimizi her gün reset eder ve böylece bedensel süreçlerimiz çevremizdeki dünya ile uyumlu olarak devam eder. Ġnsanlar ve hayvanlar için ıĢık en önemli çevresel ipucudur.

IĢık doğrudan gözlerimizden geçer ve optik sinirler tarafından SCN‟ye iĢaret verir. SCN‟ye ulaĢtığında ıĢık içsel saatimizi resetler ve diğer iĢlevlerin arasında, sizi uykulu yapan melatonin hormonu üretimini kısıtlar. Melatonin hormonu beyin epifizinde üretilir ve karanlık olduğunda sizi yorgun hissettirerek uyumaya gönderir. Ġçsel saatinizin bir saatliğine dumasının çok önemli olmadığını düĢünüyor olabilirsiniz, ancak önemlidir. Eğer bütün gece çalıĢırsanız ya da uluslararası bir uçuĢ yaparsanız, dıĢ saat ile iç saatinizin arasındaki farkının verdiği rahatsızlığının olumsuz fizyolojik ve psikolojik etkilerini deneyimlersiniz.

Uçak Yolculuğu Sonrası Sersemliği ve Vardiyalı ĠĢçiler Ġçsel saatinizin sarıma ihtiyacı yoktur, onu yedi gün yirmi dört saate ayarlayabilecek stratejilere sahipsiniz. Ġnternet, TV, yirmi dört saat açık dükkanlar, ülkelerarası seyahat ve normal yüz watt ampuller sürekli bir Ģekilde iç bedensel saatinizin üzerinden ellerinizi itmekte ve çekmektedirler.

Stanford Üniversitesi Ġnsan Uyku AraĢtırma Merkezi ve NASA Jet Lag ve Yorgunluğa KarĢı Alınacak Önlemler eski direktörü Psikolog Mark Rosekind insanlara geri itmeyi öğretmek üzerine bir kariyer yapmıĢtır.

125

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Rosekind sık uçan insanlara, uyku ve Ģekerlemelerini nasıl yönetebilecekleri, uykuya etki eden yiyecek, ilaç ve sıvı tüketimlerini nasıl ılımlılaĢtırabilecekleri, uyanıklık için kafein tüketimlerini nasıl ayarlayabilecekleri gibi tavsiyelerle, sirkadiyen bozulmasının etkilerini nasıl azaltabileceklerini öğretmektedir.

Akıllı pilotlar, doktorlar, Ģoförler, askeri personel ve vardiyalı iĢçiler bu stratejileri düzenli olarak uygularlar. Cerrahlar, pilotlar ve güvenliğin kritik olduğu diğerleri için Ģekerlemeler hayatla ölüm arasındaki fark demektir. Rosekind‟in NASA ile yaptığı çalıĢmalar, kokpitte yapılan Ģekerlemenin pilotun performansını dramatik bir Ģekilde değiĢtirdiğini göstermiĢtir. Kısa, yirmi dakikalık Ģekerlemeler uyanıklığı yüzde 50, performansı ise yüzde 34 artırabilmektedir.

Prefrontal Korteksinizle TanıĢın SCN temel biyolojik sürecinizin dıĢ çevrenizle uyum içinde çalıĢmasını kontrol ederken, beynin diğer bölümleri zamanla ilgili önemli iĢlevler yerine getirirler. Örneğin beyincik, yürümek gibi girift fiziksel davranıĢların zamanlamasında rol oynar. KarmaĢık fiziksel davranıĢlar hassas bir zamanlama ve koreografiye ihtiyaç duyar.

126

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Konu zamanı düĢünmeye geldiğinde prefrontal korteks (PFC) eyleme geçer. Prefrontal korteks görevini yaparsa, rayda kalırız, Ģeytana uymayız, utanç verici sosyal durumlarda kalmayız; görevini yapmaz ise hayatımız darmadağın olur.

Prefrontal korteks tahrip edilirse, kiĢinin stres ve kaygıları azalır ve diğer temel kiĢilik özellikleri değiĢir. Maalesef ki bu değiĢikliklerin hepsi iyi değiĢiklikler değildir.Ġlaç kullanımının lobotomi yerine tercih edilen alternatif bir tedavi olmasından önce ABD‟de doktorlar yaklaĢık kırk bin lobotomi gerçekleĢtirdiler.

Gerçekte lobotomigelecek zaman perspektifine sahip olmak için zorunlu olan zihinsel yapıları yok eder.

Sizi ġu Anda Kesinlikle Öldürecek Olan ġeye KarĢılık Sizi Sonradan Öldürebilecek ġey Bir bakıma, hayatınıza karĢı olan sizi ölüme götürecek bütün tehditler eĢittir. Ġnsan ölebilir ama daha fazla ölemez. Bununla birlikte tehlikeler ölüm süresinin uzunluğu gibi farklılıklar gösterirler. Birisi zehirli madde alarak anında öldürürken, birisi yavaĢ ama emin adımlarla ölüme götürebilir, bir diğeri ise açlık, kuraklık, kronik hastalıklar, çevre kirliliği ve elbette sigara kullanımı gibi uzun vadede ölümcüldür. ġimdi öldürülebilirsiniz, geleceğe iliĢkin ise tehdit edilebilirsiniz. Açlıktan ölüm, kalp krizinden ölüme göre, daha gerçek bir tehdittir, sadece sizi öldürmesi biraz uzun sürer.

Pek çok tehdit arasında en önemli tehditler bugün mevcut olanlardır.

Geleceğe dair tehditlere cevap vermeyi erteleyebilirsiniz ancak bugünkü tehditleri Ģimdi bertaraf etmelisiniz çünkü yarına ulaĢamayabilirsiniz.

127

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Duygular Bizi Nasıl Kurtarır?

Duygular bizi kaçınılmaz tehditlerden korur ve gelecekteki hedeflerimize doğru yürümemizi sağlar. Aristo korku gibi bazı duyguların anlık tehditlere tepki olduğunu belirtir.

Bizi mevcut tehditler sadece korkutmaz, aynı zamanda Ģimdiki zaman odaklı da yapar. Toronto Üniversitesi‟nden psikiyatrist Morton Beiser‟in Güney Asya‟dan gelen binden fazla mülteciyle yaptığı mülakat sonuçlarının; tehlikeli olayların çoğu kez zaman perspektifini Ģimdiki zamanla sınırlandırdığını göstermiĢtir.

Mülteciler akut stres durumlarında bakıĢ açılarını ağırlıkla Ģimdiki zamana daraltırlar.

Korku doğal ya da kendiliğinden meydana geldiyse Ģimdiki zamana odaklanma artmamaktadır.

Houston Ģehri araĢtırmacılarından David Eagleman, Ģimdiki zaman odaklanmasıyla ilgili olarak insanlara küçük bir ekranda çok hızlı yanıp sönen tek haneli rakamları okumalarını isteyen zeki bir test hazırlanmıĢtır. Ġnsanların pek çoğu rahatladığı zaman çok hızlı yanıp söndükleri için rakamları okuyamamıĢtır. Ġnsanlar bungee jumping atlayıĢında serbest düĢerken rakamları okuyabilmektedirler. Güçlü bir duygu ortaya çıkaran serbest düĢüĢ bütün zihinsel kaynaklarımızı Ģimdiye odaklar. Ekstra zihinsel güç, insanların daha önce okuyamadıkları rakamları okumasını sağlar. Korku ve heyecan Ģimdiki farkındalığımızı artırır, içgüdülerimizi keskinleĢtirir ve hayatta kalmamıza yardımcı olur DüĢünmek Nasıl Bizi Kurtarır?

Duygular Ģimdiki zamanla ilgilidir. DüĢünmek, geleceğe hazırlar. DüĢünceler, olayları prova yapmamıza ve sonuçları hayal etmemize izin verir. Öngörülen sonuçlar davranıĢlarımızı yönlendirir. Duygularla birlikte, geleceği düĢünmek aynı zamanda tehditleri engeller ve hedeflere ulaĢmayı sağlar.

128

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Duygular hava durumu raporu, düĢünceler ise hava durumu tahmini gibidir. Gerçek hava tahminleri gibi, tahminler genellikle yanlıĢ çıkar. Geleceği tahmin etmek hem siz hem de meteoroloji uzmanları için zordur.

ZAMAN ve ZĠHĠNSEL SAĞLIK BozulmuĢ Ġçsel Saat Psikolojik ve fizyolojik problemler zamanla uygun bir Ģekilde yaĢamamanız sonucunda ortaya çıkar. Jetlag, saat farkından dolayı rahatsızlık, hafif bir sorundur, ancak, çoğunlukla kıĢın ıĢığın çok kısa, loĢ ve kiĢinin içsel saatini ayarlamak ve canlandırmak için çok zayıf olduğu, 30 derecenin üzerindeki enlemlerde oluĢan mevsimsel duygu durum bozukluğu (SAD) daha ciddi bir sorundur.

Sonuç olarak beyni uyanıklık ya da uyku durumu için yönlendiren ıĢık çok zayıf veya yoktur. SAD‟den acı çeken insanlar Ģiddetli uyuĢukluk, depresif ruh hali, daha önce zevk aldıkları eylemlere ilgi duymamak gibi sorunları bildirmiĢlerdir. Üzgün ve depresif hissettiklerini ancak sebebini bilmediklerini çünkü strese sebep olabilecek belirli bir dıĢsal etkenin olmadığını ifade etmektedirler.

129

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Neyse ki SAD sorununa sahip hastaları için basit ve etkili bir tedavi yöntemi vardır: özel bir ıĢık kaynağının önünde her sabah yarım saat oturmak. Yoğun ıĢık biyolojik saati ayarlar ve çoğunlukla tedavi tamamlanır.

Bazen içsel ve dıĢsal saat farklılığına dıĢ Ģeyler ya d olaylar sebep olmaz. Ġnsanın zamanla iliĢkisinin altında sağlık koĢulları yatabilir. Örneğin, saat çizme testi Alzheimer gibi biliĢsel bozulmadan muzdarip kiĢilerin teĢhis edilmesine yardım eder. Hastalara bir kâğıt verilir ve üzerine bir saat çizmeleri istenir. BiliĢsel bozukluğu olan insanlar saati çocuklar gibi, bütün rakamları bir bölgeye yoğunlaĢmıĢ ya da sıralaması yanlıĢ çizerler.

Zamanın GeçiĢ Hızı Sürekli yapılan yanılgılardan birisi geçen zamanın hızı ile ilgilidir. Bazı insanlar zamanın normalden hızlı, diğerleri normalden yavaĢ geçtiğini hissederler. Zamanın hızlı geçtiğini hisseden insanlar, her Ģeyi aynı anda hemen yapmaları gerektiği Ģeklinde hissetmeye eğilimlidir. Zamanın çok yavaĢ geçtiğini hisseden insanlar, mevcut duruma çakılıp kaldıklarını düĢünme eğiliminde, depresyondan muzdarip olma ihtimalleri yüksek ve iĢlerin asla iyi gitmeyeceğine inanan kiĢilerdir.

Princeton psikologlarından Susan Nolen-Hoeksama‟nın zaman ve depresyonla ilgili çalıĢmalarına göre, geçmiĢle meĢgul olmak depresyonu güçlendirmektedir. Depresif insanlar geleceğe değil geçmiĢe bakarlar.

130

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Zaman AĢımı 1: Zamanla Ġlgili Problemler ve Buna KarĢılık Gelen Psikolojik Bozukluklar Zaman Problemi GeçiĢ sırası

Tanımlama

Psikolojik Bozukluk GeçmiĢ, Ģimdiki ve ġizofreni gelecek zaman arasında karıĢıklık

GeçiĢ hızı Zaman çok hızlı Manik geçer Zaman çok yavaĢ Depresyon geçer Temayül Geleceğe temayül ġimdiye temayül GeçmiĢe temayül Sosyal koordinasyon

Paranoya KiĢilik bozukluğu Anksiyete bozukluğu

Zamanlama hatası ya da Uyum bozukluğu diğerleriyle uygunsuz zamanlı etkileĢim

131

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” GeçmiĢi uzun uzun düĢünmek neden depresyonu daha kötü hale getirir? Nolen-Hoeksama ve arkadaĢları, geçmiĢe aĢırı odaklanmanın insanları geleceği daha az düĢünür yaptığına inanmaktadır.

Sonuç olarak, uzun uzun düĢünenler diğer insanlardan daha az geleceğe ait plan yapar ve daha az planlara uyarlar. Depresyondan kurtulmanın anahtarı geçmiĢe ait kördüğümü çözmek değil, geçmiĢi kabullenmek ve geleceğe ait planlar yapmaktadır. Sürekli düĢünerek ve konuĢarak geçmiĢ olumsuz tutumu sürdürmek iyi bir strateji değildir. GeçmiĢi rahat bırak ve üzerine daha iyi bir gelecek vizyonu inĢa et.

GeçmiĢi Rahat Bırakmak Sağlığınız Ġçin Ne Zaman Kötüdür?

Terör eylemleri, doğal felaketler ve diğer travmatik deneyimler sonucunda hayatta kalan insanlar arasında kronik mental bozukluklar çok yaygındır. Psikolojik sorgulama, hayatta kalanların olaydan hemen sonra duygularını ifade etmesi ve açığa çıkarması, travmatik deneyimin sonuçlarını hafifletir. Bu, acil yardım profesyonelleri ve diğer ilk yardım elemanları için zorunlu bir tedavidir. Bu duygusal katharsis hayatta kalanlar ve onlara hizmet edenler için acılı bir deneyimdir. Yirmi yılı aĢkın süredir yapılan araĢtırma sonucunda, duygu temelli sorgulamanın yararları olduğu desteklenmiyor görünmektedir.

Kontrollü çalıĢmalar, sorgulamanın psikolojik bozuklukları, travma sonrası stresi hafifletmediğini ve bazı durumlarda bu metodun acı verici duyguları her an çağrılmaya ve yeniden yaĢanmaya hazır bir Ģekilde hafızada daha derinlere gömdüğünü göstermiĢtir.

Bazı araĢtırmacılar, ihtiyaçlarını tespit etmek için bireyin dikkatle izlenmesinin ve travmadan sonraki hafta eğer uygunsa duygusal ilk yardım uygulanmasının daha iyi olacağını tavsiye etmektedir.

Kritik hadiseden birkaç ay sonra bireylere travmatik semptomlarıyla birlikte verilen biliĢsel davranıĢ terapisi en iyi seçenek olarak görünmektedir.

132

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

Depresyonda olduğu gibi, travma sonucu hayatta kalanlar da geçmiĢte yaĢamakta ve geçmiĢ olumsuz eğilimlidirler ya da kaderci zihniyetle yaĢayarak geleceğe olumlu bakan bir hayat sürdürmelerine engel olmaktadırlar.

DÜZENSĠZ ZAMAN AKIġI “Bedenim bir kum saati, zihnim ise içinde akan kum gibi.”

“Zaman durdu; zaman yok. Geçmiş ve gelecek, şimdiye çöktü ve ben onları ayıramıyorum.” Şizofren bir hasta Bazı insanlar geçmiĢ, Ģimdi ve gelecek zamanı ayırt etmede zorluk yaĢarlar. Hatıralarını gelecekteki olaylarla ve gelecekteki olayları geçmiĢtekilerle karıĢtırırlar. Bu karıĢtırma, gerçekle temas kaybını da içeren Ģizofreniyle bağlantılıdır. ġizofreni depresyondan daha az yaygındır.

Zihinsel Sağlık ve Zaman ile Ġlgili Ġnançlar KiĢinin transandantal gelecek inancının onu motive ettiğini ve aynı perspektife sahip olmayanlar için bunun bir anlam ifade etmediğini hatırlayınız. Kendini bombayla uçuranların hepsi deli olmak zorunda değildir. Benzer Ģekilde, insanların zamanın sırası ve hızıyla ilgili birbirinden farklı inançlarını anlamak, onların davranıĢlarını anlamlı kılar. Zamanın çok hızlı geçtiğine inanan insanların, bugün her Ģeyi tamamlamak zorunda olduklarını hissetmeleri çünkü yarına kadar zamanın geçeceğini ve çok geç olacağını düĢünmeleri anlamlıdır. Çoğu insan zamanın geçiĢ hızı ve sırası hakkında hemfikirdir.

133

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

Bu uzlaĢma, bu konuda farklı tutuma sahip insanları garip, hatalı, hatta deli olarak etiketlendirmeyi cazip kılar. BaĢkalarının zaman hakkındaki inançlarını bizim için tehlikeli olarak yargılarız.

ALGILAMA KAPISINI AÇMAK VE KAPATMAK: UYUġTURUCU MADDE ve ALKOL Esrar, görmeyi ve iĢitmeyi yavaĢlatarak, hayalleri ve içe bakıĢı cesaretlendirerek, zaman algılamasını değiĢtirme yeteneğine sahiptir diye bilinir. Meskalin gibi daha kuvvetli uyuĢturucular zamanı farklı Ģekillerde değiĢtirir.

Beynin yüksek düĢünce merkezini uyuĢturarak yoğun Ģimdiki zaman odaklanmasına yol açtığı için, alkol tüketimi ve uyuĢturucu madde kullanımı, özellikle Ģimdiki zaman hedonistikler için tehlikelidir.

134

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” ZAMAN VE FĠZĠKSEL SAĞLIĞINIZ YEMEK ve KĠLO Kadınların geçmiĢte verdikleri kararlar, onların kilo almasına sebep olur. Hiç kimse onlara bu kararları almaları için kuvvet uygulamaz, kendileri istedikleri için bu kararları alırlar.

Yemek yemek ve egzersiz yapmaya dair alınan her küçük karar sonunda onları ĢiĢman yapar.

Kadınların bakıĢ açısına göre, onlar asla ĢiĢman olmayı seçmemiĢtir. Oysa geçmiĢte yaptığı tercihler onları bugünkü ağırlıklarına ulaĢtırır. Kadınlar bir eylemi seçtiklerinde, sonucunu da seçmiĢ olurlar. Ġnce olmak istemekte ancak ĢiĢman olmak istiyor gibi kararlar almaktadırlar.

135

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Kadınlar bilinçli olarak ĢiĢman olmayı seçmezler ancak yedikleri Ģeyleri sonuçlarına bakmaksızın tamamıyla Ģimdiki zaman odaklı perspektifle seçerler. Onlara göre yiyecek seçimleri çok ince ya da ĢiĢman olmaları için değil, onları yemekten hoĢlandıkları içindir.

Acıktıkları zaman, açım ve bir Ģeyler yemeliyim, diye düĢünürler. ġimdiki zaman odaklı zaman perspektifi bakıĢ açısından acıktığında lezzetli yağlı yemekleri seçmek anlamlıdır. Ama gelecek odaklı zaman perspektifi açısından lezzetli yemekleri yemek uzun vadede sizin için iyi değildir.

Aylar önce yenmiĢ lezzetli yiyecekler yemenin sonucu, kasıtsız ancak öngörülebilir bir biçimde sizi Ģimdi ĢiĢman yapmasıdır.

KUMAR ġimdiye odaklandığımızda, geleceğe odaklandığımızdan farklı seçimler yapma eğilimindeyizdir. Hiçbir sanayi sektörü bu gerçeği açığa çıkarmada kumar sektöründen daha iyi değildir. Las Vegas gazinosuna girdiğiniz andan itibaren geleceğin olmadığı Ģimdiki hedonizmin zamansız dünyasına geçersiniz. Sıcaklık, ıĢıklar ve gürültü seviyesi günün yirmi dört saati boyunca sabittir.

Saat ve barmenlerin son içki zamanı uyarıları yoktur. Yanıp sönen ıĢıklar, canlı müzik ve hosteslerin yarı açık kıyafetleri, erkekleri zevkler dünyasına atlamaya cesaretlendirir. Bunların hiç biri tesadüfî değildir. Ġstatistiklere göre kumar endüstrisi dünyanın en büyük iĢverenidir.

Bedava içecek en azından iki amaca hizmet eder. Birincisi, zaman perspektifiniz Ģimdiki zamana ileri derecede miyoplaĢana kadar bulunduğunuz konumda sıkıca kalmanızı sağlar. Kumar oynarken para kaybetmeye, içki kuyruğunda beklemeye oranla daha fazla eğilimliyizdir. Ġkincisi, içeceklerinizdeki alkol sizi daha fazla Ģimdiki zaman odaklı yapar.

136

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Dünyanın en az kâr getiren gazinosunun, gazinoların Ģu andaki sahip olduğu Ģeyler yerine, her duvarında saatlerin olduğu, güneĢin hareketiyle birlikte geceleyin ıĢıkların loĢ hale getirildiği ve kumar oynayanların çıkardığı sesler dıĢında bir sesin olmadığı gibi geleceği hatırlatan çeĢitli eĢyalara sahip bir gazino olacağını tahmin edebiliriz.

ZAMAN – STRES ve SAĞLIK Gelecek zaman perspektifiyle ilgili bütün davranıĢlar sağlıklı olmayı desteklemez. Sağlıklı olan aĢırıya kaçmamaktır.

Geleceğin aĢırı planlanması, mevcut durumdan keyif alınamamasını ve geleceğe iliĢkin endiĢeyi artırır. Gelecek odaklı pek çok insan, koltukta ter dökerek gelecekte iyi Ģeylerin değil kötü Ģeylerin olacağı endiĢesini taĢıyan kontrol manyaklarıdır.

137

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Stanford sosyo-biyologlarından Robert Sapolsky, insanın gelecek için hazırlıklı olma ve gelecek için endiĢelenme kabiliyetinin hem nimet hem de lanet olduğunu öne sürmektedir. Daha önce tartıĢtığımız bütün koruyucu ve hazırlayıcı davranıĢlar nimettir.

Lanet olan sürekli bir strese neden olan gelecekle ilgili endiĢelenme eğilimimizdir.

Bu endiĢenin sağlığımız üzerindeki etkisini göstermek için Sapolsky, Afrika bozkırlarındaki zebralarla iĢadamlarının, öğrencilerin, hemĢirelerin ve çağdaĢ iĢçilerin tipik bir günlerinde yaĢadıkları stresi karĢılaĢtırdı.

Afrika‟daki sağlıklı zebralar günlerinin hemen çoğunu uyuyarak ve ot yiyerek geçirirler. Çok az düĢmanları vardır ve düz Afrika bozkırlarında onların geliĢini çok uzaktan görürler. Aslan yaklaĢınca zebradaki akut stres tepkisi onu hayatı için koĢmaya hazırlar. Kalp hızı artar, nefes alıp veriĢi derinleĢir ve kan doğrudan kaslarına yönlendirilir.

Sadece kaçmak ya da kovalamak değil, herhangi bir biyolojik aktivite enerji ister ve acil bir tehlike karĢısında bütün sistemler kapanır.

Kana karıĢan hormonlar kalp ve ciğerler üzerine çok büyük bir stres yükler. Zebranın bozkırdaki yaĢamı on beĢ dakikalık terör ve yirmi üç saat kırk beĢ dakikalık dinlenme ve otlama Ģeklinde geçer. Bu yaĢamdaki iyi Ģey, her gün sadece aslan yaklaĢtığında çok kısa bir süre için stres tepkisini ateĢlemektir. Zebranın stres tepkisi, biyolojik süreçlerinin hastalıklardan korunma, sindirim ve büyüme gibi daha az stresli görevlere yoğunlaĢtığı, günün geri kalan kısmında iĢe yaramaz.

Biz insanlar da tıpkı zebralar gibi tehlikeleri engelleyecek Ģekilde evrim geçirdik. Ancak yırtıcı hayvanlar gibi periyodik fiziksel tehditler yerine, biz insanlar, iĢ bulma, doğru okula girme, kirayı ödeme, çocukların problemleriyle uğraĢmak, okul paralarını ve limitine ulaĢmıĢ kredi kartlarını gibi, süregelen psikolojik tehditlerle yüz yüzeyiz.

138

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

KarĢılaĢtığımız tehditler değiĢtiği halde, onlara biyolojik tepkilerimiz aynı kalmaktadır. Açık fiziksel tehditlerin aksine psikolojik tehditler beynimizin en derin kovuğundan bizi vurur.

Her ne kadar onları uzaklaĢtırmak istesek de, otlamaya konsantre oluruz ve onlar da bize iĢkence etmeye devam ederler. Ġyi haber ve kötü haber Ģudur. Bizim stres tepkimiz, ne aslan yaklaĢınca zebrada olduğu gibi, iĢimizi kaybedeceğimizi düĢününce tavana vurur, ne de aslan gidince zebrada olduğu gibi, tabana düĢer. Bizde, zebradaki gibi akut stres tepkisi değil, tam tersi, kronik stres tepkisi vardır ve çok nadiren zebradaki gibi aĢırı uçlara ulaĢır ama asla tamamen gitmez. Sapolsy, bu tip süre giden stresin gerçekte beynin geçmiĢ anılarla ilgili bölgesini daralttığını göstermiĢtir.

Zehrinizi seçin. Zebralar yırtıcı hayvanlar tarafında hızlı bir Ģekilde öldürülmeye eğilimlidir. Ama biz insanlar, daha az heyecan verici ancak koroner kalp hastalıkları, kanser ve diğer hastalıklara karĢı kronik stres tepkisi gibi sağlıksız zaman perspektifinden ileri gelen ölümcül nedenlerle ölmeye eğilimliyiz. Öngörülebilir ve kontrol edilebilir ise stresin kalp hastalığına önemli bir etkisi yoktur. Farkındalık gerektiren iki önemli stres faktörü, öngörülebilirlik ve kontroldür. KiĢilik özellikleri resmin sadece bir parçasıdır. Sosyal durumun da önemi vardır.

MeslektaĢımız Robert Levine‟in “yaĢam hızı” olarak tanımladığı sosyal faktörleri hatırlayacak olursak, yüksek oranda koroner kalp rahatsızlığına sahip insanlar, tutarlı bir Ģekilde, hızlı yaĢam temposuyla sürüklenen ülkelerde yaĢamaktadır. Hızlı yaĢa, genç öl.

139

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” ZAMANIN SEYRĠ ġimdiki ve Gelecek Zamanı Dengelemede Hayat Seçimleri ve Para Dört yaĢında anaokulu öğrencisi olduğunuzu hayal edin. Öğretmeniniz size bugün yeni bir oyun oynayacağınızı açıklıyor. Öğretmeniniz size hemen yiyebileceğiniz lezzetli bir lokum sunuyor.

Bununla birlikte eğer hemen yemezseniz, geri döndüğünde size iki lokum vereceğini söylüyor. Ne yaparsınız?

Elinizdeki lokumu silip süpürür müsünüz yoksa baĢtan çıkarmayla savaĢır, hazzı erteler ve lokumdan iki katı fazla zevk mi alırsınız?

Dört yaĢındaki çocukların pek çoğu ve küçük çocuklar ertelenmiĢ ödüldense Ģimdiyi tercih ederler ve bir lokumu saniyesinde yiyip bitirirler.

Yıllar sonra sekiz yaĢında geldiklerinde tekrar röportaj yapılsa, hazzı erteleyenlerin, ikram edileni hemen yiyenlere göre daha üstün duygusal ve sosyal yetkinlikleri olduğu görülür. Sıkıntı ve stresle daha iyi baĢa çıkabildikleri, daha fazla özgüvenli, gayretli ve öz saygılı oldukları görülür. Entelektüel yetenekleri de diğerlerinden oldukça yüksektir.

140

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Ġkram Edileni Yeme Dürtüsünü Kontrol Eden ve Kontrol Etmeyen Anaokulu Öğrencilerinin Özellikleri Dürtü Kontrolü Gösterebilen Çocuklar Hazzı geciktirme Ġddialı Hayal kırıklığıyla iyi baĢa çıkabilme Ġnanılır Baskı altında iyi çalıĢır Kendine güvenen ve kendinden emin Güvenilir Mantıklı cevap Konsantre olabilir Öğrenmeye hevesli Akademik olarak yetkin Planlara sebatla uyar SAT sınavı sözel kısmında 610 puan SAT sınavı matematik kısmında 652 puan

Dürtüsel Çocuklar Hazzı geciktirememe Kararsız Hayal kırıklığına aĢırı tepki Ġnatçı Stresten bunalır DüĢük öz imaj Güvenilmez Kıskançlık ve haset eğilimi TartıĢmaları kıĢkırtır ġiddetli öfkeli Kötü öğrenci BaĢarısızlık karĢısında pes eder SAT sınavı sözel kısmında 524 puan SAT sınavı matematik kısmında 528 puan

141

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” ZAMAN DUYGUSU ĠNSANIN GELĠġĠMĠNĠ ETKĠLER Ġnsanların hayatları boyunca nasıl değiĢtikleri geliĢimsel psikolojinin merkezindedir. Bariz anahtar belirteç, kronolojik yaĢtır. Takvim yaĢı biliĢsel yetenek geliĢiminin, dili kavramanın ve kullanmanın, duygusal ve motor tepki koordinasyonunun iyi bir belirleyicisidir. Bununla birlikte, adolesan dönemden sonra kronolojik yaĢ, motivasyon, düĢünce süreci ve duygusal tepkinin daha az güvenilir belirleyicisi olur.

Etkileyici bir dizi çalıĢmada Stanford‟dan psikolog Laura Carstensen, sonsuz gelecek duygumuzu sınırlayan herhangi bir Ģeyin motivasyonumuzu ve önceliklerimizi gelecek hedeflerimizden Ģu andaki duygusal tatminimize değiĢtirdiğini buldu. Sınırlı bir gelecek bizi olumlu duygusal durumumuzu geliĢtirecek seçimler yapmaya teĢvik etmektedir. Çünkü yaĢlı insanlar sınırlı bir gelecek beklentisiyle iyi hissettikleri Ģeyleri yapmaya ve hayatlarında dramatik değiĢiklikler gerçekleĢtirmeye eğilimlidir. Aynı durum, ölümcül bir hastalığa yakalanmak ya da iĢini kaybetmek gibi, belirsiz bir gelecek alameti içinde olan kiĢiler için de söylenebilir.

Duygularımızı, genel olarak iyi olma hissini sürdürmeyi sağlamak için ayarlarız. Geride çok vaktiniz kaldığını düĢündüğünüzde, onu dünyayı daha çok tanımak, yeni insanlarla tanıĢmak ve yeni Ģeyler deneyimlemek için harcarsınız. Hayat süresi kısaldığında hedefler de kısa vadeli hale gelir. Uzun vadeli bir gelecek bekleyen kiĢilerin mantrası “daha fazla daha iyidir” Ģeklindedir ve genellikle farklı bir sürü insan ve yeni tanıĢmalar Ģeklinde vakit geçirmek için sabırsızlanırlar. Kısa vadeli bir gelecek bekleyen kiĢilerin mantrası “nicelik değil, nitelik” Ģeklindedir ve daha az kiĢiyle daha nitelikli vakit geçirmeyi tercih ederler. Çocukluğumuzdan geç ergenliğe kadar olan dönemde, sosyal iletiĢimimizi geniĢletiriz, yeni iliĢkiler keĢfederiz ve ihtiyaçlarımıza en uygun farklı “kafilelerle” meĢgul oluruz.

142

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Otuzlarımıza doğru en uygun ve güvenilir bir grup seçme eğilimine sahip oluruz. Sadece yakın arkadaĢlarla etkileĢim gelgit gibi olabilir ancak onların verdiği duygusal yakınlığın kalitesi sabit kalır.

Onsekiz yaĢında, otuz, kırk ve elli yaĢlaarında insanlarla yapılan mülakatlarda, en yüksek oranda etkileĢim ve tanıĢma memnuniyeti en genç gruplardadır. EtkileĢim ve memnuniyet yaĢlı guruplarda keskin bir Ģekilde düĢmektedir.

Kiminle otuz dakikalık bir sohbet yapmak isterdiniz?

A)Aile üyelerinden birisiyle, B)Yeni tanıĢtığınız birisiyle, C)ġu anda okuduğunuz kitabın yazarıyla.

Eğer yaĢlı biriyseniz muhtemelen A Ģıkkını seçersiniz. Eğer genç biriyseniz B ya da C Ģıkkını tercih etmeniz daha muhtemeldir.

Yeni bir medikal iĢlemin ömrünüzü beklenmeyecek bir Ģekilde yirmi yıl daha uzattığını hayal edin. Cevabınız değiĢir miydi?

AraĢtırmalar, yirmi yıl fazla ömre sahip olma yaĢlıların gençler gibi tepki vermesine neden olduğunu göstermektedir.

Zamanı kısıtlamak duygusal hedeflerimize verdiğimiz değeri değiĢtirmektedir. Geleceğin kısıtlı olduğu hissi, yaĢlı insanları duygusal ihtiyaçlarını karĢılamaları için aile üyeleriyle sosyal iliĢkiler kurmaya yönlendirmektedir.

Ancak herhangi birisi uzatılmıĢ zaman duygusuna sahip olursa, öncelikleri gençler gibi olmaktadır.

Dürtü Bastırmanın Gücü Mischel‟in lokum araĢtırmasında çocukların çoğu gelecek odaklı zaman perspektifine sahip orta sınıf beyaz yakalı akademik ailelerden geliyorlardı ve ebeveynleri doğuĢtan Ģimdiki zaman odaklı hedonistik çocuklarını, planlama yapma, tutumluluk, diĢ fırçalama, ödülü erteleme ve gelecekte piĢman olmamayı teĢvik ediyorlardı.

143

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

Güdü kontrolünü öğrenmek ve daha iyi seçimler yapmak, karıĢık bir Ģekilde kiĢinin iç durumunun farkındalığıyla ve eyleme geçmeden önce duygularını yönetmesiyle bağlantılıdır. Zayıf güdü kontrolüne sahip insanların davranıĢlarını mantık yerine duygular yönlendirme eğilimindedir. Dürtüsellik, bedeli gelecekte olumsuz sonuçlar veren ama Ģu anda iyi hissettiren çeĢitli bağımlılıklara hassas hale getiren Ģimdiki zaman hedonistik adölesanların ayırt edici özelliğidir.

BĠLĠNÇLĠ ve BĠLĠNÇSĠZ SEÇĠMLER Dr. Phil McGraw‟in söylemeyi çok sevdiği Ģekliyle, “Ne zaman bir davranıĢı seçerseniz, sonucunu seçmiĢ olursunuz.” Dr. Phil ve diğerlerine göre, gelecekteki sonuçlar kararlarımızı yönetir.

Bu bakıĢ açısıyla, karĢılaĢtığınız duygularınız dâhil, Ģimdide olan her Ģey bir seçimdir.

Seçimler her zaman bilinçli bir Ģekilde yapılmaz. Dostlarımız, iĢ arkadaĢlarımız, cemiyet, sosyal çevremiz, onların gücün farkında olmaksızın aldığımız kararları etkiler. Bazen kendimizi kandırırız ve süreç boyunca rasyonel bir Ģekilde davrandığımızı ve bütün artı ve eksileri düĢünüp tarttığımızı söyleriz. Ancak bu, çok nadiren gerçektir. Seçimlerimizi her zaman bilinçli bir Ģekilde yapmayız.

Bazen çevremizdeki dünyaya sadece otomatik tepkiler veririz.

Bazen seçimde bulunduğumuzda geleceği düĢünmeyiz ve eylemlerimizde sadece Ģimdiyi temel alırız.

Psikolog John Bargh‟ın çalıĢmaları, bilinçsiz aldığımız kararların mevcut çevremizdeki üstü kapalı unsurlardan etkilenebildiğini göstermiĢtir. Bargh‟ın kelimeleriyle, pek çok davranıĢta “otomatikliğe” doğru bir eğilim vardır. Örneğin araba kullanmayı ilk öğrendiğimizde, hareketlerimizi bilinçli olarak dikkatle yapıyorduk. DüĢüncelerimiz Ģu Ģekildeydi: “ayağı gazdan çek”, “debriyaja bas”, “vitesi geçir”, “debriyajı bırak”, “”gaza bas”. Zaman geçtikçe ve pratik yaptıkça araba kullanmak otomatik hale gelir ve ne yaptığımızın neredeyse hiç farkında olmayız.

144

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Geleceği düĢünmeden eyleme geçeriz ya da beğeniriz, hatta hiç düĢünmeden eyleme geçeriz ya da beğeniriz. Tercihlerimizi ve davranıĢlarımızı açıklamamız sorulduğunda, Ģimdiki koĢulların etkisini reddederiz ve gerçekle hiç iliĢkisi olmayan yaratıcı ve makul alternatif açıklamaları ustaca rasyonalize ederiz. Otomatik olarak düĢünür ve eyleme geçeriz ve sonra otomatik olarak duygularımızı ve davranıĢlarımızı rasyonalize ederiz.

Hayatımızı zaman okyanusu içinde yüzerek yaĢıyoruz.

Etrafımızdaki akıntılarla dönüyoruz.

BaĢımız aĢağıda hedeflerimize doğru, tehlikelerden kaçınarak yüzüyoruz.

Arada sırada Ģimdiki zaman odaklı, bilinçsizce algıladığımız dünyada baĢımızı kaldırıp, nereden gelip nereye gittiğimize bakıyoruz.

Bazen bilinç dönemlerinin ıĢığında, geçmiĢi yansıtıp, geleceğe dair planlar yapıyoruz. Sonra baĢımız tekrar aĢağıda cankurtaran salına ya da kara parçasına doğru deli gibi yüzüyoruz.

PARA KAZANMAYI KAZANMAK Unutmayın zaman, paradır.

Benjamin Franklin Benjamin Franklin bir bakıma haklıydı. Zaman, para olabilir, ancak zaman daha fazlasıdır. Franklin basit bir Ģekilde; zaman sağlıktır, zaman mutluluktur, zaman eğlencedir ya da zaman sevgidir diyebilirdi; ancak demedi. Franklin için zaman, paraydı. Bu basit söylemin üç hikmeti bulunmaktadır. Birincisi, zaman değerlidir. Ġkincisi, zaman çok çalıĢmayla paraya dönüĢtürülebilir. Üçüncüsü, yatırımın değeri birleĢik faizle anlaĢılır.

145

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

Zaman, seçtiğiniz iĢinizi ve bu iĢte ne kadar baĢarılı olduğunuzu etkiler. Zaman ayrıca iĢten kazandığınız parayla ne yaptığınızı etkiler. Borçlarınızı ödemeye mi kullanıyorsunuz? Yeni bir ev, araba, mücevher için mi kullanıyorsunuz?

Zor günler için bankaya mı yatırıyorsunuz? Zaman hakkındaki düĢünceleriniz ve duygularınız mali kararlarınızı nasıl etkiler?

GeçmiĢ ve Para GeçmiĢ, bugünden zevk almak ve geleceği kurtarmakla daha az meĢguldür. GeçmiĢte biriktirdiği para ile daha çok ilgilenir.

Yüksek yatırım getirisi vaadleri, onlar için az cazibeye sahiptir.

Küçük borçlara girmeye ve hemen ödemeye eğilimlidirler.

GeçmiĢten ders alırlar ve geçmiĢte yaptıkları hataları yapmaktan kaçınırlar. Örneğin büyük bunalımdan geçmekte olan insanlar aĢırı derecede tutumludur ve paralarını bankaya veya hisse senedi ya da tahvile yatırmaktansa, yataklarının altında tutmanın verdiği güvenceyi tercih ederler.

146

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Ellerindekini korumak isterler. Yatırımları genellikle daha çok para kazanmak yerine eldeki miktarı korumak üzerine tasarlanmıĢtır. Satın aldıkları Ģeyler, istedikleri değil ihtiyaçlarıdır.

Muhafazakar bakıĢ açıları, Ģimdi rahat olduklarını ve geleceği arzulamanın geçmiĢten daha iyi olmadığını telkin eder. Hemen hemen hepsi, Ģimdinin ve geleceğin geçmiĢten daha kötü olmadığından emin olmak isterler. Ġstisnaların geçmiĢ olumsuz zaman perspektifi odaklı olması kuvvetle muhtemeldir. GeçmiĢ olumlu odaklı insanlar ellerinde ne varsa korumak isterlerken, geçmiĢ olumsuz odaklılar geçmiĢten kurtulmak isterler. ġimdiki Zaman ve Para ġimdiki zaman odaklıların paraya yönelik iki tutumları vardır. ġimdiki zaman kaderciler, paraya hiç önemi yokmuĢ gibi davranırlar. Onlara göre, geçmiĢten alınan dersler konuyla ilgisizdir ve karĢılığını gelecekte alacak Ģekilde yatırım yapmaya eğilimli değillerdir. Bu nedenle bulundukları ortam onları çok etkiler. Ġlgi çekici bir Ģey görürlerse, onlara zevk verdiği için değil, parayla daha iyi baĢka ne yapacaklarını düĢünemedikleri için onu satın alırlar.

Harcama ve yatırım alıĢkanlıkları değiĢken ve rastlantısaldır. Dün kazandıklarını muhafaza etmek istemezler, bugün sahip olduklarından zevk almak ya da gelecek için biriktirmek isterler.

Onlar için para özel değildir. Para geçmiĢin ya da geleceğin anahtarını elinde tutmaz ve ne kadar fazla ya da az paraya sahip olduğun hususunun kendi kontrollerinin ötesinde olduğuna inanırlar.

Hedonistler paralarını eğlence ve heyecan için harcarlar.

Para Ģu anda zevk içindir ve geçmiĢin hatıralarına ya da geleceğin beklentilerine ipoteklenmemelidir. Eldeki bir dolar, bankadaki iki dolardan iyidir. Eğer biriktirirlerse bu daha hızlı bir araba, daha gösteriĢli elbiseler ya da daha büyük bir yüzük içindir.

147

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Zor günlerin geleceğini asla beklemezler ve bu yüzden zor günler için birikim yapmazlar. Zor günler geldiğinde, onu o zaman düĢüneceklerini söylerler. Zor günler geçtiğinde hemen toparlanırlar ve savurgan tutumlarına hemen geri dönerler.

Gelecek ve Para Gelecekçiler çek defterlerini, diğer zaman perspektifi odaklı insanlara oranla daha sık kontrol ederler. Faturalarını zamanında öderler, tasarruf hesapları vardır ve yatırımlarını dikkatle göz önünde tutarlar. Onlara göre, zaman ve para geleceği ifade eder.

Pazar ve zaman, onlara bir Ģeyler getirme ve yapabilme gücüdür.

Tek baĢına ele alındığında, her zaman perspektifi problemlidir.

GeçmiĢ aĢırı tedbirli ya da aĢırı kayıtsız olmaya eğilimliyken, Ģimdiki zaman çok az birikimde bulunmaya, gelecek ise Ģimdiden çok az keyif almaya eğilimlidir. GeçmiĢ pozitif, Ģimdiki zaman hedonistik ve gelecek zaman perspektiflerinin dengeli bir birleĢiminin, kiĢiye geçmiĢten ders alma, Ģimdinin keyfini çıkartma ve gelecek için plan yapma imkânı sunduğu açıktır.

FĠNANSAL ÖZGÜRLÜĞÜN BEġ BASĠT KURALI Zaman ve para arasındaki bağlantıyı kendi finansal avantajınız için kullanabilirsiniz. Zamanı nasıl paraya çevirebilirsiniz? Neyse ki bu çok zor değil ve Ģansla çok az ilgilidir. Zamanı size zaman kazandıracak Ģekilde ele almalısınız.

1.

Yatırım yapmak için en uygun zaman Ģimdidir.

Zaman uzmanı Albert Einstein‟ın, bileĢik faizin “evrendeki en güçlü kuvvet” olduğunu ifade ettiği söylenir. Bu sözün kimin tarafından söylediğinin doğruluğuna Ģüphemiz varsa da, gerçekliğinden hiç bir Ģüphemiz yoktur.

148

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Yatırım yapmak için bugünden daha iyi bir zamanlama dün idi.

Eğer dün yatırım yapmaya baĢladıysanız bu sizin için çok iyi, ama yapmadıysanız, en iyi zaman Ģimdidir. Geçip gitmesine izin vermeyin. Yeterli bir zamanla buzullar dağı Ģekillendirilebilir.

Yeterli bir zamanla para da dağ gibi birikebilir.

2.

Piyasada zamanına olmak, piyasa zamanlamasından daha önemlidir.

Dün yatırıma baĢladıysanız tebrikler. Bu iyi bir ilk adımdır, ancak yatırım orada bitmez. Yatırıma baĢladığınız zaman ile ürününüzü alacağınız zaman arasında ne kadar uzun bir süre olursa, sizin için o kadar iyi olur.

Finans yazarı Jonathan Burton‟ın ileri sürdüğü gibi, finansal baĢarı için önemli olan “zamanlama değil, zaman”dır.

Piyasaya sistematik olarak zaman yatırmanın bir yolu, sabit miktarda bir parayı belirli aralıklarla borsaya yatırmaktır.

149

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Örneğin otomatik olarak her ayın ilk haftası 100 dolarlık hisse senedi aldığınızı varsayalım. Sabit bir dolar karĢılığında hisse senedi aldığınızda, borsa düĢtüğünde daha fazla hisseye, borsa yükseldiğinde ise daha az hisseye sahip olursunuz. Birkaç aylık yatırım sonucunda birikiminiz arttıkça, hisseleri satın aldığınız ortalama bedel, aynı süre zarfında borsanın ortalama fiyatına yaklaĢır. Böylece düĢük satma ve yüksek satın alma risklerine karĢı korunursunuz.

3.

Zamanın ne kadar süreceğini bilin.

Emekliliklerine ya da paraya ihtiyaçlarına çok uzun zaman olan, uzun vadeli yatırım görüĢüne sahip olan insanlar, kısa vadeli yatırım görüĢüne sahip olan insanlara oranla, daha riskli yatırımları göze alabilirler. Genellikle genç olan uzun vadeli yatırım görüĢüne sahip insanlar, yatırımlarının değerini dalgalanmasını tolere edebilir, çünkü yatırımlarının yeniden değer kazanmasını bekleyecek yeterince zamanları vardır. Yüksek getiri genellikle yüksek risklidir. Genç insanlar risk almayı göze alabilirler ancak yaĢlı insanlar alamazlar.

Bir yatırıma baĢlamadan önce, ne kadar süreliğine bu yatırıma para bağlayacağınıza dikkate almanız gereklidir.

4.

Piyasayı zamanlandıramazsınız.

ĠĢte yatırım sırrı: Hiç kimse her zaman hep düĢük alıp hep yüksek satmaz. Profesyoneller için bile bunu yapmak çok zordur.

Borsada hisse senedi, yatırım fonu ya da tahvili olan pek çok insan, bunları ucuza alabilecekleri bir değer belirler. Böyle bir değer belirlemeyen insanlar, Ģüphesiz ki hisseleri, fonları, tahvilleri kârlı olarak satabilecekleri zamanı belirlerler. Piyasadaki bizim gibi diğer insanlar için ise mükemmeli elde etmek zordur.

Akıllılar denemek için uğraĢmazlar. Gerçekçi olarak en iyi beklenti, piyasadaki genel yükseliĢ trendlerinden avantaj sağlamaktır. Piyasayı zamanlandırmaya çalıĢmayın, onun yerine zamanın sizin için çalıĢmasına izin verin.

150

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Eğer piyasayı zamanlandırmaya çalıĢırsanız, büyük ihtimalle iyi günleri kötü olarak kaçırırsınız.

5.

Hedonistik zaman perspektifi pahalı bir alıĢkanlıktır.

ġimdiki zaman hedonistiklerinin mottosu “eğer iyi hissetiriyorsa, satın al” Ģeklindedir. Onların yaĢam coĢkuları pahalıdır ve faturaları ödeme aktiviteleri gibi sıkıcı bir yola girer.

Sonuç olarak ağırlıklı olarak Ģimdiki zaman hedonizm odaklı insanlar borsada bir yatırımı iki katı pahalı fiyattan satın alırlar. Önce yüksek öderler, daha sonra da kredi kartı faizleri ve geç ödeme faizleri olarak defalarca ödeyip dururlar. Eğlenceye para harcayın ancak harcamalarınızı ödeyebileceğiniz Ģekilde planlayın ve ileride ikinci bir kez bedel ödemeyin. ĠĢte Ģimdi finansal özgürlüğün basit beĢ adımına sahipsiniz. Bu beĢ basamak ne zaman yatırım yapacağınıza odaklanmıĢtır, nereye yatırım yapmalı gibi yan basamaklar da bulunmaktadır. Hangi hisseleri almalısınız? Sizin yaĢınızdaki insanlar için tahviller hisse senetlerinden daha iyi midir? Bu yatırım karıĢıklığında tahviller en kolay yol ancak seçecek binlerce tahvil var. Nereye yatırım yapacağınız, ne zaman yatırım yapacağınız kadar önemlidir ve nereye yatırıp yapılacağının belirlenmesi zekâ ve yetenek gerektirir.

AKILLI PARA Akıllı insanların daha yüksek kazançları vardır ancak ortalama bir insandan daha zengin değillerdir. Ortalama olarak her fazladan IQ puanı, yıllık geliri yaklaĢık 425 dolar artırır. Bunun neden doğru olduğunun olası bir açıklaması; akıllı insanların daha iyi okul puanları alması, daha iyi üniversitelere gitmesi, mezuniyetten sonra daha yüksek maaĢlı iĢler bulması Ģeklinde olabilir.

Daha yüksek yıllık kazanca sahip olmaları nedeniyle zeki insanların ortalama zekâya sahip insanlardan daha zengin olmalarını umarız.

151

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Hatta yatırım kararları diğer insanlarla aynı olsa bile sonunda zengin olmaları beklenir. Öyleyse zeki insanların her yıl daha kazandıkları fazla paraya ne olur? Pek çoğu hepsini harcar.

Bazıları ise daha fazlasını harcar.

Bazı durumlarda yüksek zekâ kredi kartlarının limitine ulaĢması, son ödeme günlerini kaçırma ve iflas ile iliĢkilidir. Bu durum Ģimdiki hedonizmi andırıyor. Akıllı insanlar daha çok para kazanır ama kazandıklarından çok daha fazlasını harcadıkları için biriktiremezler.

Besbelli ki normal zekâya sahip insanlardan daha akıllıca yatırım kararları alamazlar. Bütün paralarını boĢa harcarlar.

Bu durumdan çıkarılacak ders, sonunda zengin olmanız için çok akıllı olmanız gerekmediğidir. Servet sahibi olmanız için ekonometrist olmanız gerekmez. Zengin olmanız için, kazandığınızdan fazla para harcamamanız ve akıllı yatırımlar yapmanız gerekmektedir. Nereye yatırım yapacağınız konusunda yatırım fonları endeksi baĢlangıç için en doğru yerdir.

Yatırım fonları endeksi hem ortalamanın üstündeki yatırımcıları hem de altındaki yatırımcıları korur. Ama temel konu; nereye yatırım yapacağınız konusunun, ne zaman yatırım yapacağınız konusundan daha az öneme sahip olduğu hususudur.

EMEKLĠLĠK: PARAYI ZAMANLA TAKAS ETMEYE DEĞER MĠ?

Emekli olduğumuzda iĢi bırakırız ve yeni zaman kazanırız.

Bu, bize yeni fırsatlar ve kendine özgü sorunlar getirir. ġu anda nüfusun en büyük bölümü emeklilik yaĢına ulaĢtı. Hayatlarının önceki dönemlerinde bu neslin iyi tanımlanmıĢ sosyal rolleri ve yükümlülükleri vardı ve ya buna uyuyorlardı ya da karĢı çıkıyorlardı.

152

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” ĠĢimiz, kariyerimiz ve ailedeki rolümüz kim olduğumuzu belirler.

Bize bir kimlik ve hedef verir. Zamanlarının büyük çoğunluğunda yapacak bir iĢi olmayan emeklilerin kendi kendilerine bir anlam bulması gereklidir. ĠĢin verdiği kimlik gidince, kendileri için büyük tanımlayıcı olan mesleklerine artık güvenemezler. Mesleki etiketin verdiği rahatlığın artık olmadığı bir ortamda nasıl tanımlanacaklar? Emeklilikte kaybolan ve tekrar kazanılması gereken nedir? Aniden gelen boĢ zaman onları değersiz ya da iĢe yaramaz mı hissettirir?

Emeklilik aynı zamanda, ulaĢamadığımız hedeflerimizin, gerçekleĢmemiĢ gençlik tutkularımızın ya da tutamadığımız sözlerimizin verdiği piĢmanlıklardan ötürü, piĢmanlıklar dönemi de olabilir.

Emekli olan insan baĢarılı bir kariyer uğruna, ailesi ve arkadaĢlarıyla zaman geçirmeyerek, hobileriyle, sporlar ve kültürel iĢlerle uğraĢmayarak yaptığı fedakârlıkların birden bire farkına varır.

153

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Emeklilikte, zengin bir olumlu geçmiĢe sahip olarak, gelecek odaklı bakıĢtan Ģimdiki BoĢ zamanlarımızı yeni anlam ve amaçlarla ve kimlik kaynakları yaratarak ve kimlik tanımının altında yatan öz saygı ile doldurmalıyız.

Emeklilik sorununun genel çözümü sevdiğiniz Ģeyi yapmaktır; böylece ne kadar para kazandığınızın önemi olmaksızın, tatmin olursunuz.

Yaptığınız Ģeyden keyif almak, sizi yönlendirmek istediğimiz Ģeydir. Pek çok emekli sadece maddi kazancın maliyetini daha erken anlamıĢ olmayı ister.

Eski Parayı Yeni Zamanla Takas Etmek: Emeklilik El Kitabı BaĢarı bir emeklilik parayı, sağlıklı olmayı ve bir planı gerektirir. BoĢ zaman kazandınız. ġimdi onu iyi kullanmalısınız.

Günlük rutin egzersiz yapın, yürüyebildiğiniz kadar yürüyün, daha az ama nitelikli yiyecekler yiyin, bol su için, periyodik sağlık kontrollerinizi yaptırın. Emeklilik, beden kitlenizi yeniden Ģekillendirmek için güzel bir dönemdir.

BaĢarılı bir yaĢlanma kalben genç olmakla sağlanır. Bol bol okuyun, bulmaca çözün, müzik dinleyin,forotafçılık gibi yeni yetenekler geliĢtirin.

Günlerinizi ve gecelerinizi organize edin, emekliliğinizden en iyi Ģekilde yararlanacak bir plan yapmanız çok önemlidir. Bir anlamda emeklilik okuldaki yaz tatillerinini ilk günü gibidir, hevesle ikinci güne kadar hevesle beklersiniz, sonra fark edersiniz ki, önünüzde uzun ve sessiz bir zaman vardır.

GeçmiĢ pozitif odaklılar Ģimdiye kadar yaptıkları Ģeyi yapmaya devam edebilirler. ġimdiki zaman odaklılar, iĢ programının verdiği dıĢsal sınırlamalar olmaksızın boĢ vakit bulmakta zorlanabilirler ve günleri dağınık geçebilir. Heyecan verici aktiviteler bulmakta zorlanırlar ve çabuk sıkılırlar. Gelcekçiler en iyi ücreti alanlardır. Çünkü bütün hayatları planlar, listeler ve hedefler organize etmekle geçmiĢtir.

154

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Bununla birlikte onlar da gelecek zaman perspektiflerinde daha ılımlı olmalıdır çünkü güvenebilecekler sadece bugündür.

Emeklilik planı, yapmak zorunda olduğunuz Ģeyleri değil yapmak istediğiniz Ģeyleri ayarlamalıdır. Çocuklarınıza, torunlarınıza, yakın arkadaĢlarınıza ve akrabalarınıza seyahat ziyaretlerini ilave edin.

Zihninizi ve bedeninizi akıllıca ve iyi beslemeniz kadar ruhunuzu beslemeniz de önemlidir. ġimdi, gönüllü olarak daha önceden yapmak istediğiniz ancak zamanınız olmadığı için yapamadığınız Ģeyleri yapacak zamanınız var. YaĢlılar için yapılacak en önemli Ģeylerden birisi gençlerle meĢgul olmaktır. Gençlerin çevresinde olmak genç hissetmenizi sağlar. KomĢularınızın çocuklarına bakmak hem onlar hem sizin için iyidir.

Huzurevlerine “Hayır” Deyin Neyi yapmamanız gerekir? Huzurevine konulmamak için direnin. AraĢtırmalar, huzurevine yerleĢtirilen yaĢlıların pek çoğunun oraya gittikten bir yıl ya da daha kısa bir süre sonra öldüğünü göstermiĢtir.

Bunun nedenleri arasında, aĢina olunan mobilyalar, fotoğraflar, yatağınız gibi tanıdık bir çevreden ayrılmak ve yerine yenilerini koymaya zorlanmak gibi yeni bir yere taĢınmanın stresi vardır.

Bununla birlikte, bu yerlerin çoğu egzersiz için çok az fırsat sunar.

Bütün bu stres, fiziksel sağlığı ve iyi olmayı negatif etkiler.

Orada kalanlar yaĢlıdır. Bazısı çok hasta ve ölmek üzeredir.

Genellikle yöneticilerden ve hasta bakıcılardan baĢka kimse size dokunmaz. Hayatta kalabilmek için el sıkıĢma, sırtın sıvazlanması, baĢın okĢanması ve hatta yanaktan bir öpücük gibi insan dokunuĢuna ihtiyacımız vardır.

155

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

Geriatri merkezlerinde yaptığımız araĢtırmalarda, yaĢlılara kimsenin dokunmadığını, onun yerine tekerlekli sandalyelerine konularak ya da destek verilerek uyumadan önce televizyon seyretmeleri için salona götürüldüklerini gözler önüne sermiĢtir.

Buna açıklama olarak, cinsel taciz iddialarından kaçınmak için hastalara dokunmamanın standart bir politika olarak belirlendiği ifade edilmektedir.

AġK ve MUTLULUK Eğlenirken zaman uçar.

Samuel Beckett, Sigmoud Freud, âĢık olduğumuzda, çok özel bir zihinsel hastalıktan acı çektiğimizi belirtmiĢtir. Geleceğin dilinden anlamayan Ģimdiki zaman odaklı embesiller oluruz. Uzun vadeli hedeflerimiz bağlamında anlamı olmayan Ģeyler yaparız. AĢk, bizi mutlu ve istekli aptallar yapar. Yarın bekleyebilir çünkü Ģu anda aĢığız.

156

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” ÂĢık olmak, bizi çocukluğumuzun sihir ve mucizelerine götürerek, geniĢletilmiĢ bir Ģimdiki zaman ruhsal durumunda tutar. Duygular mantığa baskın çıkar ve hisler, yansıması olmayan eylemlere dönüĢür. Freud‟un görüĢüne göre, aĢk sarhoĢluğu akıl hastalığına benzer.

Freud, aĢkın akıl hastalıklarının tedavisinde anahtar role sahip olduğunu da belirtmiĢtir. Freud‟a göre, psikanaliz geçiren bireyler sürekli olarak terapistlerine âĢık olurlar. Hastaların terapistlerine hissettikleri aĢk kompleks ve biraz yanlıĢ yerleĢtirilmiĢtir. Hastalar gerçekte terapistlerinin kim olduğuna değil, terapistin onlara temsil ettiği kiĢiye âĢık olurlar. Bu yanlıĢ yerleĢtirilmiĢ aĢk, tedavi sırasında terapiste hem iyi hem de kötü olarak kullanabileceği muhteĢem bir güç verir.

Kötü kullanıldığında hasta istismar edilir. Ġyi kullanıldığında hastayı sağlığına kavuĢturur. Hastanın terapistine aĢkı onları olumlu yönde değiĢime motive eder. ĠLĠġKĠLERĠN AġAMALARI: GEÇMĠġ, ġĠMDĠKĠ, GELECEK AĢkla ilk karĢılaĢmanızı hatırlayın: Sıcaklık, karıncalanma hissi, baĢka hiçbir Ģeyi düĢünememe hali, onun yokluğunda hissedilen yalnızlık acısı. ĠliĢkinin tomurcuklandığı ilk hafta gece yarısı üçe kadar ayakta kalıp birlikte bomboĢ Ģeylerden konuĢur ve sonra öğlene kadar uyurdunuz. Dünyanın geri kalanı önemini yitirirdi. Sadece siz, aĢkınız ve birlikte olduğunuz zaman önemliydi. Ne yazık ki zaman geçti, büyü bozuldu ve yatakta yenen krakerler sizin sabrınızı denemeye baĢladı.

Yeni birisiyle karĢılaĢtığınızda, ortak bir geçmiĢi paylaĢmazsınız ve birlikte bir gelecek en iyi ihtimalle çok belirsizdir. Ġyi bir yere dönüĢmesini umduğunuz Ģimdiki zamanda takılıp kalırsınız.

Sinirlilik, heyecan ve hormonsal kimyanız mevcut durumunuzu alevlendirir. Zaman geçer, baĢlangıçtaki tutku hafifler, geçmiĢ ve gelecek kendini yeniden öne sürer.

157

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Gelecek odaklılık aĢaması, çiftlerden birisi Ģimdiki zaman hedonistik, diğeri gelecek odaklı ise özellikle zordur. Eğer birisi gelecek, diğeri Ģimdiki zaman odaklı ise birlikte karar almak çok zor olur. Öğlen yemeğinde ne yeneceğine, ekstra paranın nasıl harcanacağına, boĢ zamanda ne yapılacağına karar vermek mayın tarlası gibidir. Hatta çocuk sahibi olup olmamak gibi önemli kararlar daha da problematik olabilir.

Erkeklerin, kadınların zaman perspektifleri arasında büyük fark vardır, ama ortalama olarak, genelde erkekler daha çok Ģimdiki zaman hedonistik, kadınlar da gelecek zaman odaklı olmaya eğilimlidir.

Nesiller önce bu farkın önemli bir hayatta kalma avantajı sağladığı Ģüphesizdir. Erkekler ve kadınlar eĢleriyle dengeli bir zaman perspektifine sahip olmalıdır.

158

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” GELECEK ODAKLI DÜNYADA FLÖRT ETMEK ĠliĢkilerin baĢlangıcında Ģimdiki zaman odaklıların avantajı vardır. Gelecekle akılları karıĢmamıĢtır, tamamen mevcut duruma dalabilirler ve iliĢkinin tadını çıkarabilirler. Eğlencelidir ve yaratıcıdırlar. ġimdiki zaman odaklı çiftler partilerde çok iyidirler ancak geç geleceklerini ve geceyi kanepenizde geçireceklerini öngörmelisiniz. Gelecekteki arkadaĢlarınız ise, bunun tam tersi, zamanında gelecek ve erken ayrılacaklardır.

Yarın yapacak önemli iĢleri bulunmaktadır. Gelecek odaklılar flörtle, iliĢkilerle ve seksle ilgilenmezler.

Ne kadar genç, nazik, güler yüzlü, çekici, düzgün vücutlu, yapılı ya da bilgili olursak olalım, iliĢkiler zaman alır. Zevk almamız için Ģimdiki zamanda olmamız ve zamanla perspektifimizi değiĢtirmeye eğilimli olmamız gereklidir.

159

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” UYUMSUZ ZAMAN PERSPEKTĠFLERĠNĠN SONUÇLARI Zaman perspektifleri uyuĢmayan çiftler iletiĢimsizliğe ve yanlıĢ anlaĢılmaya eğilimlidir. Birbirlerini gerçekten sevebilirler ama farklı dilleri konuĢan sevgililer gibi ayrı dünyalarda yaĢıyorlardır.

Farklı zaman perspektifine sahip sevgililer, farklı dilleri konuĢan sevgililerin aksine, neden iletiĢim sorunu çektiklerini anlamazlar.

Niye birbirlerini duyamadıklarına iliĢkin açık bir sebep yoktur.

Birisi çok açık olduğuna inanarak geleceğe iliĢkin bir Ģey söyler, ama Ģimdiki zaman hedonistik zaman perspektifine sahip olan diğeri bir Ģey anlamayabilir. Birisi gelecek zaman perspektifinden, diğeri Ģimdiki zaman hedonism perspektifinden konuĢur. Bu nedenle aptal oldukları, ya da birbirlerini önemsemedikleri ya da sevmedikleri için değil, farklı zaman perspektifinden konuĢtukları için iletiĢimleri baĢarısız olur.

Zaman perspektiflerinde uyumsuzluğun aile kavgalarına ve yanlıĢ anlaĢılmaya neden olduğu çoğunlukla fark edilmez.

Zaman dilindeki ayrıma nasıl köprü kurarsınız? ġimdiyle baĢlarsınız. ġimdi, geçmiĢ ve geleceğin köprüsüdür ve belki de farklı zaman banklarında oturan insanların tek ortak paydasıdır.

Eğer geçmiĢ ve gelecekteki iki insan buluĢmaya niyetlenirse, büyük bir ihtimalle sisler arasında kaybolurlar. ġimdiki zaman her ikisinin de bildiği tek zaman dilimdir, dokunmanın ve dokunulmanın tek yeri, sevmenin ve sevilmenin tek yeridir. ġimdi, iyi zamanların da kötü zamanların da buluĢma yeridir.

Yapıcı eleĢtiride çiftler için kritik olan, her birinin kendi düĢündüğü Ģekli ifade ederek olayı açık hale getirmesidir.

“Bana öyle geliyor ki, senin söylemek istediğin, X‟i sevmiyorsun, Y‟yi yapmak istemiyorsun ve Z‟nin doğru olduğunu düĢünüyorsun. Durum bu mu yoksa seni yanlıĢ mı anladım?”

Burada diğerini suçlamıyorsunuz ve algılama farklılıklarına dair açıkça baĢka bir diyalog açıyorsunuz.

160

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Ġkinci olarak, geçmiĢ hatalardan dolayı sürekli kusur bulup durmak nadiren yardımcı olur, sadece diğerini suçlu ya da savunmacı yapar.

Bir iliĢkideki sağlıklı zaman perspektifi, bireylerin sağlıklı zaman perspektiflerine çok benzer ve geçmiĢ olumlu, Ģimdiki hedonistik ve gelecek zaman perspektifleri arasındaki dengedir. Çiftlerin yaĢına bağlı olarak, geçmiĢe, Ģimdiye ya da geleceğe ağırlık verilebilir. Aynı zaman perspektifine sahip olup olmadıkları önem taĢımaz, çiftler en azından zaman zaman Ģimdide buluĢmalıdırlar.

MUTLULUK ve ZAMAN Amerikalıların yüzde otuz dördü çok mutlu olduğunu rapor etmiĢlerdir. Çoğunluğu (%50) oldukça mutludur. Kalan yüzde 16‟nın, % 15‟i çok mutlu değildir ve % 1‟i bilmemektedir. Belki de daha ĢaĢırtıcı olanı, bu verilerin son otuz yıldır değiĢmiyor olmasıdır. CD‟ler sekiz izli bantların, DVD‟ler videoteyplerin, cep telefonu kablosuz telefonların yerini aldı ve internet keĢfedildi ama Amerikalılar daha mutlu değiller. Bu neden böyle?

Anladığımız kadarıyla, mutluluğun elde edilmesi zor ve hatta sürdürülebilmesi daha da zor.

Mutluluğu görünce tanıyamıyoruz. Son zamanlarda araĢtırmacılar, mutlu insanların genel özelliklerini tanımlamaya baĢladılar.

MeslektaĢımız Sonja Lyubomirsky‟e göre aramızdaki “mutlu insanlar” daha az mutlu insanlara kıyasla aĢağıdakileri yapmaya eğilimlidir: * * * ayırmak * yaĢamak * *

ĠĢ arkadaĢlarına ve gelip geçenlere yardım Elindekilere minnettarlık Aileye, arkadaĢlarına ve diğer sosyal iliĢkilere zaman Hayatın zevklerinini tadını çıkarmak ve Ģimdide Egzersiz alıĢkanlığı Geleceğe karĢı iyimserlik 161

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” * *

YaĢam hedefleri berlilemek ve peĢinden gitmek Hayatın zorluklarıyla iyi baĢa çıkmak

Bu eylemlerin her birisi zaman perspektifiyle iliĢkilidir. Örneğin, merhametli insan kıstasında, sunum yapmaya geç kaldığına inanan seminer öğrencilerinin, sunumları için önlerinde daha çok vakitleri bulunduğuna inanan öğrencilere oranla, durup bir insana yardım etme eğilimleri çok düĢüktür.

Zaman baskısı altında olmayan insanların iĢ arkadaĢlarına veya yoldan gelip geçen herhangi birisine yardım etme olasılıkları yüksektir.

Ağırlıklı olarak geçmiĢ olumlu zaman perspektifine meyilli insanlar, diğerlerine oranla daha minnettar ve mutludur. Benzer Ģekilde, mevcut durumlarından zevk alan insanlar, açık bir Ģekilde Ģimdiki zaman hedonizmle; ve geleceğe iyimser bakan insanlar açık bir Ģekilde gelecek zaman perspektifiyle iliĢkilidir.

Lyubomirskyve pek çok diğer psikolog aynı zamanda göstermiĢtir ki, dini ve spritüel inançlar mutlulukla olumlu iliĢkilidir. Bu inançlar açık bir Ģekilde transandantal gelecekle bağlantılıdır.

Zaman bize geçmiĢte, Ģimdide, gelecekte ve transandantal gelecekte mutluluğu bulmamız için çeĢitli fırsatlar sunar. GeçmiĢe baktığınızda güzel zamanlara ait hatıralar bizi mutlu ederken, kötü hatıralar üzer. ġimdiki zamanda güzel bir yemeği tatmak, keyifli sürprizler, aĢk, güzel Ģeyleri düĢünmek ve canla baĢla çalıĢma bizi mutlu eder. Gelecek de mutluluklarla doludur. Ġyi bir anlaĢma yapmak, terfi almak, evlenmek, çocuk sahibi olmak ve emekli olmak herbirisi bize kendine has mutluluk getirir.

GeçmiĢte ya da Ģimdiki zamanda ya da gelecekte mutluluğa bakmak isterseniz de mutluluğu Ģimdi deneyimlersiniz. Sizi mutlu eden olay geçmiĢte yaĢanmıĢtır ama onu zihninize Ģimdi getirirsiniz.

162

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Benzer Ģekilde, piyangoyu kazanma umudunuz önünüzdeki Cumartesi günüdür ama onu Ģimdi düĢünürken mutlusunuzdur. ġimdiyi gözardı ederek mutluluk için öncelikle geçmiĢe ya da geleceğe bakarsanız, Ģu anda tam önünüzde duran mutluluğu es geçersiniz.

Eğer sadece geçmiĢe bakarsanız, size daha ok mutlu anı sağlayabilecek olan Ģimdiki zamanı ihmal edersiniz. Eğer sadece geleceğe bakarsanız, sizi mutlu edecek olaylar olduğunda bundan zevk alamayabilirsiniz. ġu anda Ģimdiden tümüyle zevk almasanız da, bir sonraki hedefiniz her zaman Ģimdiye bakmak olmalıdır.

GeçmiĢ ve geleceği düĢünmek size mutluluk getirebilir, ancak bu mutluluğu Ģimdiki zaman zihniyle getirir.

MUTLULUĞUN ÖNÜNDEKĠ ENGELLER Mutluluk Tanımının Ayar Noktaları: Hiçbir ġey Sizi Uzun Bir Süre Mutlu Yapmaz GeçmiĢte, Ģimdiki zamanda ya da gelecekte mutluluğu bulsanız bile hâlâ birçok engel vardır. Ġnsanların mutluluğa ve pozitif durumlara çabuk ve acıya ve negatif durumlara yavaĢ alıĢması hayatın üzücü bir gerçeğidir.

Yani güzel zamanlar çabuk geçer ama kötü zamanlar daha uzun sürer. Eğer Cumartesi günü piyangoyu kazanırsanız, dakikalar, günler, haftalar hatta aylar boyu mutlu olabilirsiniz ama yıllarca mutlu olmazsınız.

Yirmi iki piyango talihlisinin, trafik kazası sonucu belden aĢağısı ya da kol ve bacakları felçli yirmi dokuz kurbanın mutluluğunu, yirmi iki “normal” insanla karĢılaĢtıran klasik çalıĢmaya göre; piyango talihlileri normal insanlara oranla ne daha fazla ne de daha az mutluydular.

163

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Kazandıkları para geçmiĢ ya da gelecekten mutlu olmalarını sağlayacak becerilerini değiĢtirmemiĢtir. Talihliler dün olduklarından, Ģimdi olduklarından ya da gelecekte umduklarında daha mutlu değillerdi.

Bunun aksine trafik kazası mağdurları, diğerlerinden daha az mutluydu ama yine de mutlulukları nötr değerin biraz üzerindeydi.

GeçmiĢe mutluluk kaynağı olarak bakarak, geçmiĢte daha mutlu olduklarını hatırlıyorlardı. Grup içinde gelecekten mutluluk beklentileri birbirlerinden farklı değildi. Talihlilerin mutluluğu piyangoyu kazandıktan birkaç ay sonra, piyangoyu kazanmadan önceki seviyesine indi. Yeni servetlerine alıĢtılar ve servetleri onları mutlu etmeyi durdurdu.

Hiçbir Ģey, hatta para bile mutluluk seviyenizi uzun süre artırmaz. Anne babanızı size dik baĢlı mutluluk hücreleri verdiği için suçlamaktan daha fazlasını yapabilirsiniz.

Son araĢtırmalar göstermiĢtir ki genetik mutluluk, toplam mutluluk seviyenizin yüzde 50‟sini teĢkil eder. Buna ilave olarak yaĢınız, cinsiyetiniz, etnik kimliğiniz, milletiniz, medeni durumunuz, fiziksel sağlığınız, gelir seviyeniz gibi yaĢam koĢullarınız, toplam mutluluk seviyenize yüzde 10‟luk katkı sağlar. Mutluluk seviyenizin yüzde 60‟ının genetik ruletin ve kaderin elinde olduğunu varsayabilirsiniz. Bu durum hâlâ size mutluluk seviyenizi yüzde 40 artırmanızın, sizin ellerinizde olduğunu göstermektedir.

164

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Yarın Bizi Neyin Mutlu Edeceğini Bilmiyoruz Yıllar önce bir üniversite profesörü, insanların gelecekte neyi istediğini ne kadar doğru tahmin edebildiklerini merak etti.

Bunu test etmek için bütün bir dönem boyunca süren sınıf içi bir çalıĢma programladı. Öğrencilere, her hafta derse katılım gösteren öğrencilerin her birine ödül olarak Ģeker vereceğini söyledi ve elinde yeterli sayıda “çok iyi” Ģeker bulundurabilmek için, her hafta derse katılacak öğrencilerin bir form doldurmasını ve her hafta hangi marka Ģekerden istediklerini yazmasını istedi.

Dördüncü hafta sonuna kadar öğrenciler farklı Ģekerler istediler.

Her haftanın son dersinde, profesör öğrencilerine elinde çok sayıda Ģeker olduğunu ve eğer isterlerse daha önceden yazdıkları Ģekeri ya da istedikleri baĢka bir marka Ģekeri alabileceklerini söyledi. Çoğunlukla öğrencilerin daha önce öngördükleri istekleri, gerçek istekleriyle uyuĢmadı. ġeker gibi bazı Ģeyler mutluluk seviyemizi çok kısa bir süre zarfında yüksek tutar. Bu iyi haberdir. Kötü haber ise, gelecekte bizi neyin mutlu edeceğini belirleyemememizdir.

Bu kötü haberin umut ıĢığı, bir trafik kazasında kolunuzu yitirmek gibi, yıllarca olmasından kaçındığınız bir Ģey vuku bulursa, bu mutluluğunuzu sizin tahmin ettiğiniz kadar düĢürmeyecektir. Hâlâ mutlu olabilirsiniz.

Mutluluk, Öncelik Sırasında Değildir ġeker yemek suçluluk verir ama pek çoğumuzu mutlu yapar.

Gelecek odaklı dünyada zevkleri küçümsemeyi ve çok çalıĢmaya değer vermeyi öğrenecek Ģekilde telkin ediliriz. Doğru olanın önce yapmamız gereken iĢleri bitirmek ve sonra zaman kalırsa oyuna gitmek doğru olduğunu öğreniriz.

165

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Eğer bir çocuksanız bu sıralama doğrudur. Eğer çocuksanız yapmanız gerekenler listesi kısadır; ama yetiĢkinseniz daha uzun bir listeniz vardır ve kendinize mutluluk için muhtemelen çok az zaman ayırırsınız.

Toplumumuzda mutluluğun genelde değeri düĢürülmüĢtür.

Hayatlarımız çok yoğundur ve bunun sonucunda da zamanımızı verimli olarak kullanma baskısı hissederiz. Zamanı iĢ için kullanmak verimlilik, mutlu olmak için kullanmak ise boĢa harcamak olarak algılanır.

Geleceğin zihninde endüstriyel ve ekonomik baĢarı, mutluluğun ödülüdür. Ancak gelir, temel ihtiyaçların karĢılanması için gereklidir ve mutluluk getirmez.

Mutluluk çok acil olmadığı ve içsel mutluluğa ulaĢmak da zaman aldığı için, yapılacaklar listemizde öncelik sıralamasını kaybeder. Stephen Covey öncelikleri belirlemenin iki yolu olduğunu söyler. Birisi önem sırasına göredir, diğeri aciliyet sırasına göredir. Aciliyet sıralamasının zaman boyutu vardır.

Acil eylemler Ģimdiki zaman odaklıdır, gelecek zamanda aciliyet taĢımamaktadır. Covey, bu iki öncelik listesini tek bir listeye dönüĢtürdüğümüzde, önemli olup olmadıklarına bakılmaksızın acil olanların listenin ilk sıralarına yerleĢtiğini bulmuĢtur.

Mutluluk önemlidir ama acil değildir. Mutluluğu aramak, yapılacaklar listesinde kurutemizlemeci kapanmadan elbiselerimizi almanın ardından onuncu sıraya düĢebilir. Zamanımız sabit büyüklükteki bir pizza gibidir, gittikçe daha ince dilimledikçe, dilimler insanı daha az tatmin eder.

166

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

Önündeki pek çok engele rağmen insanların çoğu dikkat çekecek derecede mutludur. Kaza mağdurları diğer insanlardan ya da ikramiye kazananlardan daha az mutludur ama yine de mutludurlar. Eğer bu derecede korkunç bir kaza geçirenler mutlu olabiliyorsa, bizler için de kolay olmalıdır. Dalai Lama‟nın yazdığı gibi, “paraya ihtiyacımız yok, büyük baĢarılara ya da Ģöhrete ihtiyacımız yok, mükemmel bir bedene ya da mükemmel bir eĢe ihtiyacımız yok, Ģimdi, tam Ģu anda, tam bir mutluluğa ulaĢmak için ihtiyaç duyduğumuz gerekli ekipmana sahibiz, zihnimiz var.”GeçmiĢi yeniden innĢa etme, Ģimdiyi ve geleceği etkileme yeteneğimiz, bize mutlu olmak içni gerekli olan gücü sağlamaktadır. Onu kullanmak için zaman ayırmamız gereklidir.

167

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” HAYATINIZDA MUTLULUĞU ARTTIRMAK Zevk almak için harcadığınız zaman, boşa harcanmış bir zaman değildir.

Bertrand Russell Psikolog Sonja Lyubomirsky, insanların mutluluk seviyelerini arttırabilecekleri on iki strateji tanımlamıĢtır. Bu stratejilerin her biri umumiyetle zaman perspektifiyle açık bir Ģekilde ya da dolaylı olarak iliĢkilidir.

AĢağıdaki tablo önyargılı zaman perspektiflerinin sınırlamalarını açıkça göstermektedir. Önyargılı zaman perspektifine sahip insanlar, kendilerini içinde buldukları durumun koĢullarına bakmaksızın tek bir zaman perspektifini kullanırlar.

Bu, bizim “Zaman Paradoksu”muzun bir baĢka özelliğidir, önyargılı gelecek zaman perspektifine odaklı insanlar, bazı durumlarda insanlara çok iyi hizmet ederken, diğer durumlarda insanlara hizmet etmezler. Örneğin, gelecek zaman önyargılı insanlar, bir insanın iyimser olmasına, sorunların üstesinden gelme stratejileri üretmesine ve hayatında hedefler belirlemesine öncülük edebilir.

Bu stratejiler mutluluk yaratabilirken, gelecek önyargısı, geçmiĢ, Ģimdiki ve transandantal gelecek zaman perspektiflerini birleĢtirebileceği diğer geçerli stratejilere karĢı kiĢiyi kör eder.

Sadece dengeli bir zaman perspektifi bütün yolları mutluluğa açar.

Mutluluk seviyemizin yüzde 40‟ını belirlemek bizim kontrolümüze verilmiĢtir, mutluluğun olası bütün yollarda peĢinden gitmek çok önemlidir. Önyargılı zaman perspektifleri mutluluğa açılacak olası yolları kapatırlar.

Dengeli zaman perspektifleri ise mental esneklik verir ve mutluluğun kaçınılmaz engelleri arasında dolambaçlı atmamıza izin verir.

168

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

GENEL ZAMAN PERSPEKTĠFLERĠ

Aktivit e

GeçmiĢ Zaman Minnettarlı k duymak

ġimdiki Zaman Ġyilikte bulunmak

Gelecek Zaman Ġyimserlik yerleĢtirm ek

Fazla düĢünmekt en kaçınmak

ĠliĢkileri beslemek

BaĢa çıkma stratejileri geliĢtirme k

Affetmeyi öğrenmek

AkıĢ deneyimleri ni artırmak

YaĢam hedefleri belirlemek ve peĢinden gitmek

Hayatın tadını çıkartmak

Bedenine ilgi göstermek (egzersiz)

Transandant al Gelecek Din uygulamaları ya da maneviyatı geliĢtirmek

Bedenine ilgi Diğer seçkin araĢtırmacılar mutluluk psikolojisi üzerine geniĢ ölçüde yazmıĢlardır. Son yayımlanan kitaplardan, özellikle Martin Seligman‟ın Otantik Mutluluk ve Daniel Gilbert‟in Mutluluğa Tökezlemek adlı kitaplarını Ģiddetle tavsiye ediyoruz.

169

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Niyetimiz onların bulgularının detayına girmek değil ama bu stratejileri uygulamak için öncelikle dengeli bir zaman perspektifine ihtiyaç duyulduğunun altını çizmektir. Dengeli bir zaman perspektifine sahip olmadan mutluluğun peĢinden gitmek, çok iyi bir müziği mono olarak dinlemek, çok iyi bir Ģarabı burnunuzda tıkaç ile içmek ya da ön seviĢme olmadan cinsel iliĢkiye girmek gibidir.

Zaman Ġçinde Mutluluk: Mutlu Olmak için Kendinize Zaman Verin Ġyi Ģeyler vakit alır. Hatta mutlu olduğunuzun farkına varmanız bile zaman alır. Pek çok insan, kendisine mutlu olmak için yaz tatilindeki iki haftayı verir. Ama bu yeterli değildir.

Mutluluğu günlük yaĢamınıza entegre etmeniz gereklidir. Bu zamanın bazısı spontanedir. Çok güzel bir çiçek görürsünüz ve onu koklarsınız. Ama aynı zamanda mutluluğu planlayabilirsiniz. Her gün bir saatinizi arkadaĢlarınızla konuĢmaya, köpeğinizi dolaĢtırmaya ya da müzik dinlemeye ayırabilirsiniz. Zamanı nereden bulabileceğiniz önemli değildir. Önemli olan mutluluk için zaman yaratmaya öncelik vermenizdir.

GeçmiĢte Mutluluk: Zamanı GeçmiĢteki Mutlu Anıları Hatırlamak ve Yaraları ĠyileĢtirmek için Kullanın Zaman nasıl dizdeki bir yarayı iyileĢtirir ya da yatırımlarınıza faiz getirirse, benzer Ģekilde duygusal ve psikolojik yaralarınızı da iyileĢtirebilir. Olumsuz hatıralarınızın geçmiĢte kalmasına izin verin ve kendinizle onlarla iliĢkili acı arasına mesafe koyun. Olumlu anıların sürekli aklınızda kalması için aktif bir Ģekilde çalıĢın. Evinize yerleĢtirdiğiniz fotoğraflar, notlar ve kartlarla geçmiĢinizi Ģimdiki zamana getiriniz. Kendinizi mutlu zamanların anılarıyla doldurun ve gelecekte daha mutlu anılar yaratmak için yollar açın.

170

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” ġimdiki Zamanda Mutluluk: Farkındalık AlıĢtırmaları ġimdi harcadığınız zamanı arttırmanın bir yolu, farkındalık alıĢtırmaları yapmaktır. Dikkatiniz arttıkça, çevrenizin ve kendinizin farkına varacaksınız. Farkındalık, baĢınız yukarıda yüzme zamanınızı arttırır, böylece hem olası tehlikeleri hem de hazlar görürsünüz. Farkında olduğunuzda pozisyonunuzu ve yönünüzü görürsünüz. Rotanızda düzeltmeler yapabilirsiniz.

Farkındalığı arttırmak yanıltıcı bir Ģekilde kolay gelebilirse de, oldukça zor olabilir. Budist rahipler farkındalıkta usta olmak için yıllarını verirler çünkü yavaĢtırlar. Yıllarını verirler çünkü çok zordur.

Nasıl zor? Farkındalığı arttırmak için basit bir teknik, kapının üzerindeki pervaza kapıdan her geçiĢinizde dokunmaktır.

Dokunduğunuzda, içinde bulunduğunuz ana, seslere, kokulara ve sizin için açılan kapıya konsantre olun.

Bu alıĢkanlık, sizin Ģimdiki zamana değmenize yardım edebilecek ve sizi mutluluğu tam olarak deneyimlemeye açacaktır.

Gelecekte Mutluluk: Mutluluğun PeĢinden KoĢun Mutluluk varılacak bir yer değil, özellikle hiçbir yere yapılan, sonu gelmez bir yolculuktur. Gittiğiniz yön, sürekli ileriye doğru gitmenizden ve sürekli arıyor olmanızdan daha az önemlidir. Özetleyecek olursak, bu hiçbir Ģeyin bizi mutlu etmeyeceği anlamına gelir, ama biz psikologlar için mutluluğun elde edilemez değil, hareketli bir hedef olduğu anlamına gelmektedir. Bugün sizi mutlu eden Ģey, yarın mutlu etmeyebilir.

Bizi bir Ģey, baĢarı, genellikle hep mutlu eder. Bununla birlikte, mutlulukta olduğu gibi baĢarıyı da ancak gördüğümüzde fark ederiz ve onu tanımlamakta zorlanırız. Hem baĢarıyı hem de mutluluğu tarif etmek çok zor ve çok kiĢiseldir.

171

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Dalai Lama‟ya göre; içimizde en az aydınlanmıĢ olanımız bile yaĢamak için iki basit tekniği hemen uygulayabilir. Birincisi, hayatınızda sizi mutlu eden Ģeyleri tanımlayın ve onları daha sık yapın.

Farkındalık gibi, bu teknik de çok kolay görünüyor ama bunu da yapması zordur. Mutluluğun peĢinde koĢmak zaman, sabır ve samimiyet ister. Ġkinci teknik birincinin tersidir. Sizi mutsuz eden Ģeyleri tanımlayın ve onları çok az yapın. Yine, kolay değildir ve bir oturuĢta yapamayabilirsiniz. Sizi mutsuz eden Ģeyleri tanımlamak için çalıĢmalısınız ve sonra da onları elimine etmek için uğraĢmalısınız.

DEĞĠġĠMĠ KUCAKLAMAYI ÖĞRENĠN; BĠR GÜNLÜK YOLDAN ÇIKIN Sizi mutlu eden Ģeyler değiĢecektir, sizin de değiĢmeye ihtiyacınız var. Sizi teĢvik etmenin en ekstrem yolu, bizim bir günlük yoldan çıkma olarak adlandırdığımız, değiĢimi kucaklamaktır. Bunu hem kendimiz yaparız hem de tüm sınıfa uygularız.

Göreviniz, öz imajınızın önemli bir yönünü bozmak. Hangi bölümünü bozacağınız size kalmıĢ. Örneğin, evden çıkmadan önce iki saat makyaj yapan bir öğrenci, o sabah okula direkt yataktan kalktığı gibi gelir. Kimisi saçlarını tıraĢlar. Kimisi hata kıyafetleriyle gelir. Bazısı küfreder. Bazısı hiç konuĢmaz. Her kiĢinin deneyimi farklıdır.

Ancak bunu bir kez yapın ve bununla yaĢayabildiyseniz, bu çok özgürleĢtiricidir. Çok ekstrem olsa bile bu değiĢimin farkına varın. Ġnsanları özellikle kendinize güldürme niyetiyle bir Ģey yaptığınızda, onların gülmelerini kontrol altına alırsınız ve bunu alay ya da baĢarısızlık olarak yorumlamazsınız. Öyleyse bir günlüğüne yoldan çıkın ve mutlu olun.

172

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Mutluluğu Seçin Her sonuç bir seçimden doğmaz. Bazen etrafımızdaki Ģeyler, davranıĢlarımız üzerinde etkisi olduğunu fark bile etmeden, bizi otomatik olarak davranmaya yönlendirir. Dikkatimizi arttırarak, çevremizin etkisini fark edebiliriz ve ondan kurtulabiliriz. Çevrenizin etkisini farkettiğinizde, davranıĢınızı değiĢtirecek yeni bir kapı açarsınız ve hayatınızın tamamen size ait olmasını sağlarsınız.

GeçmiĢinizi nasıl yeniden inĢa edeceğinize, bugünü nasıl yorumlayacağınıza ve yarını nasıl kuracağınıza siz karar verirsiniz.

Geçen hafta döktüğünüz bir ĢiĢe meyve suyunun yerine, dün içtiğiniz harika bir bardak meyve suyunu hatırlamayı seçebilirsiniz. Bugün, dünden kalan bardağın yarı dolu olduğunu görmeyi ve kokusunun tadına varmayı seçebilirsiniz. Yarın o bardağı tamamen dolu görmeyi ummayı seçebilirsiniz.

BaĢkalarına ve kendinize verebileceğiniz en büyük hediye zamandır. Verdiğiniz ya da aldığınız hediye olan zamanı kucaklayın. Kendinizin tamamıyla anda kalmasına ve mutlu olmasına izin verin. GeçmiĢ gitti ve gelecek asla gelmeyecek.

Sahip olduğunuz sadece Ģimdidir. Kendinize Ģimdiden zevk alma izni verin ve yarınki mutluluğun peĢinden koĢun. Ġġ, POLĠTĠKA ve ZAMANINIZ Kültürümüzdeki doyum, Ģirketlerin performansları üzerinde çok büyük bir baskı yapmaktadır. Kamusal Ģirketlerin, hisse sahiplerinin performanslarının hesap sorulabilir olması iyi bir Ģeydir. Ama günümüzdeki performans baskısı, performansın gelecekteki sonuçları için endiĢe duyulmasını azaltmaktadır. ĠĢ ve yatırım, maraton yarıĢına benzer ama kültürümüz genellikle her ikisine de 100 metre koĢucusu gibi davranır.

173

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Kısa vadeli perspektiflerin benimsenmesi, kurumsal sağlık ya da ulusal ekonomik iyileĢme gibi uzun vadede en iyi çıkarları getirmez.

Gerçekten baĢarılı kapitalizm, toplumun ihtiyaçlarına hizmet eden, kâr getiren iĢleri yaratmaya odaklanmalıdır. Açgözlülüğü tahrik edici kapitalizm, kendisine hizmet eder ve herkese ve çevreye gözden çıkarılabilir olarak davranır.

Bu kitabı yazarken bankalar ve ipotekli satıĢ Ģirketleri, müĢterilerini kur yükseldiğinde ödeme kapasitelerini aĢacak düzeyde borçlanmaya teĢvik etti. Binlerce insana haciz geldi ve evlerini kaybettiler. Ülke çapında pek çok topluluk evini kaybetmenin, bankalar değer ve özerkliklerini yitirmenin acısını çekti. Pek çok profesyonel yönetici iĢini kaybetti. Hem özel sektörde hem de kamu sektöründe Ģimdiki zaman ve gelecek zaman odaklılığı arasında denge kurulamaması felakete giden çok aĢınmıĢ bir yoldur.

Klasik pozisyonu savunanlar “Galbraith haklı olsaydı, ekonomi büyük ölçüde değiĢirdi ama değiĢmedi” savını ileri sürmektedir.

Neden değiĢmedi? Olası cevaplardan birisi, görünür kaynaklar çok bol, zaman gibi diğer hesaba katılmayan kaynaklar gerçekte çok kısıtlı Ģeklindedir. Zaman, bütün kaynakların içinde en kısıtlı olanıdır ve bulunabilirliği de gittikçe azalmaktadır. Zamanın paha biçilmezliği onu en büyük dengeleyici yapmaktadır.

Size Geleceği Satmak Geleceği öngörmek zordur ve hiç kimse bunu sürekli yapamaz. Bu durum, yine de insanların geleceği öngörmeyi denemekten ve diğerlerini de ikna etmeye çalıĢmaktan alıkoyamamaktadır. Finansal danıĢmanlar sadece yatırımcı para kazandığında para kazanmaz. Onlar siz para kaybettiğinizde de para kazanırlar. Geleceğe dair tahminleri tutsa da tutmasa da para kazanırlar.

174

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” GĠRĠġĠMCĠLĠK Yönetim gurusu Peter Drucker‟a göre, inovasyon sadece yıldırımı bir ĢiĢede zapt etmek değildir. Ġnovasyon, eğer nereye bakacağını biliyorsan, sistematik olarak takip edilir ve bulunur. İnovasyon ve Girişimcilik adlı kitabında Drucker, inovasyonun yedi kaynağını tanımlayarak ve sıralayarak, bize nereye bakmamız gerektiğini söylemektedir.

Listenin ilk sırasında “beklenmedik” yer alır. Drucker‟ın bakıĢ açısına göre gelecek, sizin olacağını zannettiğiniz gibi olmadığında “beklenmedik” oluĢur.

Beklenmedik, beklenmedik bir baĢarısızlığın ya da beklenmedik bir baĢarının iĢareti olabilir.

Her ikisi arasında beklenmedik baĢarı size daha fazla fırsat sunar, ancak beklenmedik baĢarısızlığın da kendine özgü üstünlükleri vardır.

Zamanın Bebeği Ġnovasyon Ġcadın “dilimlenmiĢ ekmekten beri en iyi Ģey” Ģeklinde tanımlandığını Ģüphesiz duymuĢsunuzdur. Büyük olasılıkla bu terimin neden kullanıldığı üzerinde durup düĢünmemiĢsinizdir.

Her Ģeyden önce dilimlenmiĢ ekmeğin nesi çok harikadır?

175

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Eğer bir an durup da dilimlenmiĢ ekmeğin neden çok harika olduğunu düĢünürsek, büyük buluĢların iĢaretlerinden ikisine sahip olduğunu görürdük. Birincisi, dilimlenmiĢ ekmek zaman kazandırır. Çok fazla bir zaman kazancı değil, ancak hemen pek çok insanı mutlu eden bir zaman kazanımı. Ġkincisi ise daha zekicedir. Ekmeği dilimlemek gerçek bir bilim iĢidir. Kendiniz yaptığınızda, bazı dilimleri çok ince, bazı dilimleri kalın kesersiniz. Muhtemelen bir ekmeği asla bir makinanın kestiği kadar kusursuz bir Ģekilde kesemezsiniz. DilimlenmiĢ ekmek, size daha önce hiç yapamadığınız, mükemmel bir Ģekilde dilimlenmiĢ ekmeğe sahip olmanızı sağlar.

ZAMAN TUZAKLARI Bazı icatlar bize daha önce yapamadığımız Ģeyleri yapma ya da yaptığımız Ģeyleri daha iyi, hızlı ve ucuza yapma imkânı verir.

Pek çok zaman bu iyi bir Ģeydir, ancak inovasyon ve teknolojinin olumsuz etkileri de olabilir. Her birimizin sınırlı zamanı vardır.

Yeni bir Ģeyi yapmak demek, eski yaptığın bir Ģeyi daha az yapmak demektir. Eskiden yapılan iĢ zevkli değilse, bu durum iyidir. Ama o eskiden yapılan iĢ eğlenceliyse, bu durum hiç iyi değildir. Ġnovasyon ve teknoloji bize zaman kazandırır ancak zaman kaybettirebilir de. Yeni teknolojiyi öğrenmek ve kullanmak zaman ister. Bu zaman, baĢka aktiviteler yapmak için kullanılabilir.

Bazı insanlar için teknolojinin talep ettiği zaman kabul edilebilir seviyededir ve hatta eğlencelidir. Diğerleri için teknoloji, zaman talebi, mutlaka kontrol edilmesi gereken faydalı bir alettir. Bir diğer kesim için ise teknoloji, hâlâ modası geçmiĢ Ģekilde yapmayı sevdiğimiz iĢlerden zihnin dikkatini gereksiz yere dağıtmaktır.

176

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” ZAMAN SĠYASETĠ Toplum olarak çoğunlukla nazik bir sohbetle politik tartıĢmalar yapmaktan kaçınırız. Neden politik tartıĢmalar sürekli olarak verimsizdir? Bu konuda yapılan çok az araĢtırma olmasına rağmen, politik konular ve politik tartıĢmalar üzerinde zamanın tanımlanmamıĢ bir etkisi olduğuna inanıyoruz. Bu etkiyi anlamaya çalıĢmak, bizim ve karĢımızdakilerin politik görüĢleri hakkında bize fikir verecek ve sorunların çözümü için bir fırsat sunabilecektir. Zaman perspektiflerinin çakıĢması, politik sürecin kalbidir.

1979‟da psikolog Daniel Kahneman ve Amos Tversky, Ģimdinin algılanmasının ve gelecek beklentisinin seçimlerimizi nasıl etkilediği hakkında basit ama ilgi çekici bulgular yayımladılar.

Beklenti Teorisi olarak adlandırdıkları teorilerini açıklamak için, katılımcılardan adil bir yazı-tura atımı sonucunda yüz dolar kaybettiklerini farz etmelerini istediler.

Yazıyı seçtiniz ve tura geldi. Bahsi kaybettiğiniz kiĢi size iki katı ya da hiç karĢılığında ikinci bir kez daha bahse girmenizi teklif etti. Eğer bahsi kabul eder ve kaybederseniz arkadaĢınıza iki yüz dolar borcunuz olacak. Eğer bahsi kabul eder ve kazanırsanız, arkadaĢınıza bir borcunuz kalmayacak.

Eğer ikinci bahsi kabul ederseniz yüzde elli iki yüz dolar borçlanma ve yüzde elli borçlu olmama Ģansınız var. Ġkinci bahisteki beklenti, ilk bahiste kaybettiğiniz miktar olan yüz dolardır. Teoride, ikinci bahsi kabul etmede ya da reddetmeyi seçerken kayıtsızsınızdır. Oysa pratikte kayıtsız değil, ikinci bahsi kabul etmeye daha eğilimlisinizdir. Yüz dolar zararı kabullenmektense, iki yüz doları riske atmaya daha eğilimlisiniz.

Bu örnekte Ģimdiki zaman, kaybedilen ilk bahiste donmuĢtur. Yüz dolar kaybettiniz. Geleceğin, gerçekleĢme ihtimali eĢit olan muhtemel iki sonucu bulunmaktadır.

177

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Kahneman ve Tversky insanların kesin bir kayıp karĢısında risk almayı tercih ettiklerini göstermiĢtir. ġimdi ilk bahsi kazandığınızı farz edelim. ArkadaĢınız bahsi kaybetti ve size iki katı ya da hiç karĢılığında ikinci bir bahis teklif ediyor. Eğer ikinci bahsi kabul ederseniz yüzde elli ihtimalle iki yüz dolar kazanacak ya da yüzde elli ihtimalle hiçbir Ģey kazanmamıĢ olacaksınız. Bu bahiste de beklenti yine yüz dolardır.

Pratikte, yine kayıtsız değilsiniz ve ikinci bahsi kabul etmemeye eğilimlisiniz. Bu örnekte de Ģimdiki zaman, kazanılan ilk bahiste donmuĢtur. Yüz dolar kazandınız. Geleceğin olası iki sonucu var ve her ikisinin de gerçekleĢmesi ihtimali eĢittir.

Kahneman ve Tversky insanların kazançlarını riske atmamayı tercih ettiklerini göstermiĢtir. Ġnsanlar emin bir kazançtan sonra onu riske atmaktan kaçınmaktadırlar. ÇalıĢmalarında Kahneman ve Tversky insanların Ģimdiyi ve gelecek zamanı çok daha iyi anlamaları için yapay bir durum yaratmıĢtır. “Kazananlar” ve “kaybedenler” belirsiz bir gelecek için seçimle karĢı karĢıya kalmıĢlardır. Belirsizliğe rağmen insanlar yazı ya da tura olarak sadece iki muhtemel sonuç gelebileceğini biliyorlardı. Eğer bahsi kabul etmezlerse, baĢlangıçtaki durumdan bir farkları olmayacaktı ve bahsi kabul ederlerse baĢlangıç durumuna göre iki yüz dolar zengin ya da fakir olacaklardı.

Gerçek hayatta kararlar, çok nadiren bu kadar belirgindir. Bir gün kazandığımızı hisseder ve risk almaya meyilli oluruz, diğer gün kaybettiğimizi düĢünüp daha fazla risk almaktan kaçınırız. Mevcut durumumuz geçmiĢi nasıl yeniden inĢa ettiğimize, Ģimdiyi nasıl yorumladığımıza ve geleceği nasıl yapılandıracağımıza bağlıdır.

Zaman perspektiflerine göre kendimizi çerçevelendiririz. Sonuç olarak bir kararı bir gün kayıp, ertesi gün kazanç olarak düzenleriz.

AraĢtırmacıların çalıĢmalarında gelecek, hayattaki gelecekten oldukça farklıdır. Gerçek hayatta en basit kararların bile ikiden fazla olası sonucu vardır.

178

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Geleceği kendi kendimize yapılandırırız. Olasılıklar hakkında muğlak fikirlerimiz olabilir ve hemen hemen hiç birini bilmeyiz.

Gerçek hayatta geçmiĢi yeniden yapılandırmamız, bugünü algılamamız ve geleceği yapılandırmamız, Ģimdiyi nasıl çerçevelediğimizi ve gelecekten beklentilerimizi etkiler.

Politik süreçlerle meĢgul olduğumuzda, ilk basamak Ģimdiyi bir kazanç ya da bir kayıp olarak belirtmektir. Eğer politikacı bir kazanç olarak belirtmek istiyorsa, Ģimdinin geçmiĢten ne kadar iyi olduğu hakkında konuĢur. ġimdiyi iyi olarak tanımlamak, mevcut durumu devam ettirme yönünde verilecek oyları muhtemelen arttırır. Ama bu taktik daha çok geçmiĢ odaklı oy verenler için geçerlidir. ġimdinin bir kayıp olarak tanımlanması ise bugünden sorumlu olmayan siyasi partilerin lehinedir.

Bu taktik de daha çok Ģimdiki zaman ve gelecek zaman odaklı oy kullananlar için geçerlidir. Ġkinci basamak, geleceğin olasılık ve kesinliğini manipule etmektir. Belirsizlik büyüdükçe risk tehdidini büyütür ve riskten kaçınmayı arttırır. Belirsizlik statüko lehine oy kullanma olasılığını arttırır. Belirliliğin artması risk tehdidini azaltır ve risk talebini yükseltir. Belirlilik, değiĢim yönünde oy kullanılması ihtimalini arttırır. Ġktidar partisi ve görevliler mevcut durumu bir kazanç olarak belirtmeli ve rakipleri gücü eline geçirdiği zaman geleceğin belirsizleĢeceğine dikkat çekmelidirler. Muhalefet için bunun tersi geçerlidir.

179

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Beklenti Teorisi, Politika, Zaman ve Strateji

Ġktidar Aday

Muhalefe t

Zaman Dilimi ġimdiki Zaman Kazanç olarak belirtmek Kayıp olarak belirtmek

Muhtemel Oy Gelecek Belirsizliği vurgu Kesinliğe vurgu

Statüko yönünde DeğiĢim yönünde

Çevre Politikaları Sınırlı doğal kaynakların tüketimi küresel bir sorundur, insanlar gelecek nesiller için çevrenini korunması gerektiğini görememektedirler.

Bunun yerine bencilce sömürmekte ve tüketmektedirler. Bu ita yararı olarak bizler, dünyanın en kıymetli kaynağının gerçekte petrol değil, içme suyu olduğuna inanıyoruz. Basitçe, yeterli miktarda yok ve pek çok ülkede nüfusun artması, suyu sahiplenme ve suya ulaĢım üzerine çatıĢmalar yaratacak.

180

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Meksika‟da yapılan yeni bir çalıĢma, su muhafazasıyla ilgili olarak Ģimdiki zaman ve gelecek zaman odaklıların rollerinin zıtlığının altını çizmektedir. Üç yüz Meksika vatandaĢının ne sıklıkla çeĢitli su saklama yöntemleriyle uğraĢtıklarına yönelik araĢtırma rapor edilmiĢtir.

Sonuçlar tahmin edebileceğiniz gibidir. GeçmiĢ zaman odaklılar, kendilerini su saklamayla meĢgul etmemiĢlerdir. Çevre koruma eylemleri, anlamlı ve pozitif olarak geleceğe yönelmeyle iliĢkilidir. ġimdiki zaman odaklılar, su saklamaya daha az önem verirler.

ZAMAN PERSPEKTĠFĠNĠ PRUSYALI YÖNTEMĠYLE ÖĞRENMEK Her birimiz siyasi bilgilendirmeyi ve dezenformasyonu kendi zaman perspektifimize göre filtreden geçiririz. Hükümetler zaman perspektifini öğreten kurumlar tesis ederler. Halk, bu hükümeti ve tesis ettiği kurumları sürdürme yolunda oy kullanır.

Ancak, bu her zaman böyle olmaz. 1852 yılında Massachusett valisi Edward Everett, çocuklara hızla endüstriyelleĢen toplumun verimli birer üyesi olmalarını öğretmeyi, ortaya hızla geliĢen bir ihtiyaç olarak tanımlamıĢtır.

Avukat Horace Mann‟i danıĢman olarak Massachusett Eğitim Kurulu‟nda görevlendirmiĢtir. Mann, eğitim sistemlerini değerlendirmek için dünyayı dolaĢmıĢ ve sekiz yıllık zorunlu akademik ve kiĢilik eğitimi öngören Prusya eğitim sisteminin uygulanmasını tavsiye etmiĢtir. Akademik eğitim, okuma, yazma ve aritmetiği kapsamakta; kiĢilik eğitimi ise disiplin, ahlak ve sadakate odaklanmaktadır. Amerikan okul çocukları nesiller boyunca o zamanlar için mükemmel sayılabilecek Mann‟ın tavsiyelerine göre yetiĢtirilmiĢlerdir.

181

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” BaĢarılı bir fabrika iĢi için gereken yetenekler arasında, önde gelen dakiklik, itaat, monotonluk ve can sıkıntısına olağanüstü tolerans bulunmaktadır. Prusya eğitim sistemi ise, bu “yetenekleri” askeri bir hassasiyetle üretmektedir. Çocuklar okula baĢladıkları zaman geç kalmanın kötü olduğunu öğrenirler, sadece kısa bir süre eğlenebilirler, bu mola sadece yirmi dakika sürer ve eve her gün aynı saatte dönerler; hayatlarını programlar ve zaman, yönetmeye baĢlar. Aynı zamanda, ne kadar hızlı ya da yavaĢ çalıĢmalarının bir önemi olmadığını öğrenirler.

Eğitim sistemimizin temel fonksiyonu, Ģimdiki zaman hedonistik çocukları ehlileĢtirmek ve fabrika hattında çalıĢacak gelecek odaklı yetiĢkinlere dönüĢtürmektir.

Okul, Ģimdiki zaman odaklı hedonistik çocukların kendi “vahĢi” zaman duygusunu kırar ve onun yerine daha medeni, gelecek odaklı zaman algısını yerleĢtirir; böylece davranıĢları toplum tarafından öngörülebilir ve kontrol edilebilir.

Pek çokları için eğitim sistemimiz iĢe yaramaktadır. Bunlar, gelecek odaklı olmayı öğrenir ve toplumun verimli birer üyesi olurlar. ĠĢe zamanında gelirler, faturalarını zamanında öderler ve emeklilik için plan yaparlar. Pek çokları için ise eğitim sistemimiz iĢe yaramamaktadır. Bunlar sıkıcı iĢlere ve sistematik düzene baĢ kaldırırlar.

Acımasız ve Tuhaf Ceza ġimdiki zaman hedonistik odaklı ve gelecek zaman odaklı zaman perspektiflerinin her ikisine de sahip olan insanlar için gelecek, onların hedonistik güdülerinin freni gibi rol oynar.

Ağırlıklı olarak Ģimdiki zaman hedonistik ve çok az gelecek odaklı zaman perspektifine sahip olanlar için gelecek, sadece gazdır ve fren yoktur.

182

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

Bir toplum olarak, gelecek odaklı cezaları Ģimdiki zaman odaklı suçlulara uygulatmaya çalıĢırız. Bir insan suç iĢlediğinde, onu geleceğini elinden alarak cezalandırırız. Onu, belli bir süreliğine cezaevine sokarız. Gelecek odaklı bir kiĢi için, bu zor zaman geçirme tehdidi Ģüphesiz ki caydırıcıdır. Bununla birlikte Ģimdiki zaman odaklılar için hapiste zaman geçirme tehdidi önemli değildir. Kendisi için bir gelecek konsepti olmayan ya da geleceğinin olmadığına inanan birisinin elinden geleceği alınamaz.

Ceza hukuku sistemimiz, Ģimdiki zaman odaklılarla ilgilenmek için kötü donanımlıdır. Hemen bütün geleneksel davranıĢ değiĢtirme programları “gelecekçiler tarafından gelecekçiler için” sendromundan muzdariptir. Gelecekçiler tarafından, gelecekçiler için hazırlanan bir dünyada yaĢıyoruz ve Ģeytan en sonrakileri, Ģimdiki zamancıları alıyor. Ġlk etapta yardıma ihtiyaç duyan kesimler Ģimdiki zaman odaklılardır. Yirmi birinci yüzyıl kadın ve erkeklerinin dünyasında Ģimdiki zaman odaklılar görünmez olabilir.

183

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

Bu dünyadaki yerleĢik Ģimdiki zaman odaklıların üstünde, altında, etrafında, sayesinde gelecekçiler konuĢmaktadır. Toplumda Ģimdiki zaman odaklıların karĢı karĢıya olduğu ayrımcılık yaygındır. Örneğin, Amerikan iĢadamlarının çoğuna iĢ görüĢmesine on beĢ dakika geç gelen birisini iĢe alır mısınız diye sorarsanız, büyük çoğunluğu “hayır” diyeceklerdir. Bununla birlikte, dünyanın birçok yerinde on beĢ dakika geç kalmak, iĢe zamanında gelmek olarak düĢünülür. ġimdiki zaman odaklıların bazısı gelecek odaklı toplumda görünmez olduklarının farkında değildir. Zaman bizim kiĢisel, sosyal, iĢ ve siyasi hayatımızı etkiler. Zamana karĢı tutumumuzu bireysel ve bütün için daha iyi hale getirebileceğimizi kabul etmeye baĢlamamız gerekmektedir.

PSĠKOLOJĠK SAATĠNĠZĠ YENĠDEN AYARLAMAK Ġdeal Zaman Perspektifinize Ġlerlemek Bu bölümdeki görevimiz size daha uzun, daha dengeli bir zaman algılaması, daha baĢarılı ve daha mutlu bir yaĢam sürmenizi geliĢtirmek için yardımcı olacak ana esasları sunmaktır.

BaĢlamadan önce, günlük iĢleyiĢinizdeki çok temel Ģeyleri gerçekten değiĢtirmek istediğinize karar vermelisiniz. Zaman algılamanızı değiĢtirmek kolay olmayacaktır.

Zaman perspektiflerini anlamak yıllar alacak, bir gecede değiĢiklikleri yapamayacaksınız. Ancak Ģimdi baĢlayabilir ve ilerleyebilirsiniz.

YaklaĢımımız, olumlu Ģeyler üzerinde durmak ve olumsuz Ģeyleri elimine etmektir. Birinci olarak, dengeli bir zaman perspektifinin neye benzediğini ve etkili bir yaĢam tarzı için neden temel teĢkil ettiğini size göstereceğiz.

184

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

Daha sonra zaman perspektifinizi değiĢtirmek isterken karĢılaĢabileceğiniz zorlukları tartıĢacağız. Son olarak da, bazı genel stratejiler ve özel taktikler vereceğiz.

BaĢlamadan önce lütfen size zaman yönetimi hakkında tavsiye vermeyeceğimizi iyi anlayın. Bununla ilgili düzinelerce kitap bulabilirsiniz.

Bu kitaplar size daha kısa zamanda daha çok Ģeyi nasıl yapabileceğinizi, hedeflerinize ve yan hedeflerinize odaklanmayı, yapılacaklar listesi hazırlamayı öğretmektedir. ġimdiki zaman ve geçmiĢ odaklıların yapılacaklar listesi yoktur. Onlar listelerini yapıyorlar ya da yaptılar. Bu yüzden bu kitaplar sadece insanların belli bir yüzdesine yardımcı olmakta ve gelecek odaklıları daha fazla geleceğe odaklı olmaya teĢvik ederek onlara iyilikten çok kötülük yapmaktadırlar.

185

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” EN UYGUN ZAMAN PERSPEKTĠFĠ KARIġIMI Kendi zaman perspektifiniz önyargılıdır. Gerçekten kim olduğunuzu ve ne olabileceğinizi tam olarak takdir etmenizi kısıtlayacak Ģekilde gözlerinize at gözlüğü, kulaklarınıza tıkaç takar, zihninizin etrafına bariyerler koyar. GeçmiĢinizden bir Ģey öğrenmenizi, Ģu anın tadını çıkarmanızı ve geleceği planlamanızı engelleyerek, her Ģeyi tek bir mercekten görmenize neden olur.

Diğer taraftan, her duruma en iyi uyan zaman perspektifini seçmenize izin veren dengeli ve değiĢken bir zaman perspektifi, insanlık tecrübelerinin tümüne gözlerinizi açtırabilir. Özel durumların taleplerine bağlı olarak, diğerleri geçici olarak arka plana çekilirken, bir zaman perspektifi önceliğe sahip olabilir.

Bitirilecek bir iĢiniz varsa gelecek zaman perspektifi öne çıkmalıdır. ĠĢiniz bittiyse ve Ģimdi dinlemek zamanıysa Ģimdiki hedonistik zaman perspektifi üste çıkar.

Tatil zamanlarında, geçmiĢ olumlu zaman perspektifi sizi aile geleceklerinden zevk almaya hazırlayacak en uygun zaman perspektifi değildir.

Yaptığımız araĢtırmalara göre ve Batı dünyasında yerleĢik önyargılarımızı bilerek, en uygun zaman perspektifi profilinin aĢağıdaki Ģekilde olduğuna inanıyoruz. * * * * * perspektifi

Yüksek seviyede geçmiĢ olumlu zaman perspektifi Orta seviyede gelecek zaman perspektifi Orta seviyede Ģimdiki zaman perspektifi DüĢük seviyede geçmiĢ olumsuz zaman perspektifi DüĢük seviyede Ģimdiki zaman kaderci zaman

Bu karıĢımın üç kritik avantajı vardır: Olumlu bir geçmiĢ algısı size köklerinizi verir. Olumlu geçmiĢ size hayatın devamlılığı algısını sağlar ve aileniz, gelenekler ve kültürel mirasınızla temas kurmanıza izin verir.

Gelecek perspektifiyle, geleceğinizi umutla, iyimserlikle ve güçle hayalinizde canlandırırsınız.

186

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Gelecek, size yeni istikametlere uçmanızı sağlayacak kanatlar verir ve yolda giderken karĢılaĢtığınız beklenmedik zorluklarla baĢa çıkabilme yeteneğinize güvenmenizi sağlar. ġimdiki zaman hedonizm, size hayatta olma enerjisi ve sevinci verir. Bu enerji; sizi, insanları, yerleri ve kendinizi keĢfetmeye götürür. ġimdiki hedonizm, hayat onaylayıcıdır, ılımlıdır, doğanın değerini takdir algılarınızı açar ve cinsellikten zevk almanızı sağlar. Ġdeal zaman perspektifi, düĢük seviyede geçmiĢ olumsuz ve düĢük seviyede Ģimdiki kaderci zaman perspektifleridir. AraĢtırmalarımız bu iki zaman perspektifinden iyi bir Ģey gelmediğini göstermiĢtir.

Yeni çalıĢmalar, geçmiĢ olumsuz ve Ģimdiki kaderci zaman perspektiflerinin insanları zihinsel ve fiziksel hastalık riskine attığını belirgin hale getirmiĢtir.

Zaman Perspektiflerini DeğiĢtirmek Herkes, zaman perspektifinin sonradan öğrenildiği ve bu nedenle de değiĢtirilebilir olduğu düĢüncesiyle hemfikir değildir.

Bazı psikologlar, geleceği kavramsallaĢtırma yeteneğimizin genetik olarak belirlendiğini ve bunu değiĢtirmenin imkânsız olduğunu öne sürmektedirler.

Zamana karĢı tutumumuzu ve onunla bağlantılı olarak davranıĢlarımızı değiĢtirebilme olasılığı konusunda iyimseriz.

Phil‟in yetiĢkinlerin ve adolesanların utangaçlıklarını tedavisine yönelik araĢtırmaları ve sosyal etki ve tutum değiĢikliğine yönelik kapsamlı yazıları, bunu yapabileceklerine yeterince motive edildiklerinde ve bunu nasıl yapabilecekleri öğretildiğinde ya da gösterildiğinde, çoğu insanın tutumlarını ve davranıĢlarını değiĢtirebileceğini göstermiĢtir.

187

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” ZAMAN PERSPEKTĠFĠ SAATĠNĠZĠ AYARLAMAK Gelecek Yoğunluğunu Ilımlı Hale Getirmek Çok fazla kullandığınızda gelecek odaklılığının olumlu yanları olumsuza dönüĢür. Sonsuz rekabetçi misiniz? ĠĢ yerinde baĢarılı olmak için isteyerek arkadaĢ, aile ve komĢu çevrenizi kurban ediyor musunuz? Hayatın suyunu sıkarcasına sıkıĢtırılmıĢ bir zaman krizine mi hapsolmuĢ durumdasınız? Eğer öyleyse, geleceğe çok fazla yatırım yapmıĢsınız demektir. ĠĢte zaman perspektifinizi dengeleyecek bazı ipuçları: Öncelikle, yapmanız gereken daha az, daha çok değildir. Sizinle anket yapan kimse size ne kadar meĢgul olduğunuzu sorduğunda, “bu yıl geçen yıldan daha az” diyebilmelisiniz. Bunun anlamı pratikte “hayır teĢekkürler, bunu alamam” demektir.

Bunun anlamı, aynı zamanda, yapılacaklar listenizi tamamladığınızda, listenin sonundaki bütün Ģeyleri çıkartmak ve yerine yeni Ģeyler yazmamak demektir.

Neleri yapmanız gerektiği ve neyin gerçekten önemli olduğu ve arka sıraya koyulmaması gerektiği hususunda bilinçli seçimler yaparsınız. Amacınız, taahhütlerinizi ve yükümlülüklerinizi azaltmaktır. Konfor bölgesine gelene kadar yapabildiğiniz kadar çok Ģeyi elimine edin.

Verme ve karĢılığında nezaketle zaman hediyesi alma pratiği yapmalısınız. Zaman, sahip olduğunuz en değerli Ģeydir; öyleyse onu baĢkalarına, özellikle aldıklarında bunun değerini en iyi bilecek olan önemsediğiniz kiĢilere verin. Ve bu değerli zamanınızın bir kısmını da çalıĢmama zamanı, oyun zamanı, egzersiz zamanı, hoĢgörü zamanı, çocuk olma zamanı olarak kendinize verin. Hafta sonunun en azından bir gününü çalıĢmadan geçirecek Ģekilde ayırın.

188

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Keyes pek çoğumuzun görmezden geldiği çok açık bir gerçeği Ģöyle hatırlatıyor: “Sıradan bir günde, iĢ hayatınızın özel hayatınıza karıĢmasını minimize etmeye çalıĢın. Acele etmeyi ve yoğun olmamızı biz kendimiz seçeriz. YavaĢlamayı seçebiliriz. Bu güce sahibiz. Ama bu seçimi yapmak çok kolay değildir.”

Sadece baĢlayın: Hızlı Ģeritte araba kullanmayın. “Merhaba, hoĢça kalın, günaydın, iyi günler, çok güzel bir gün, iyi tatiller” demek için zaman ayırın. Ġnsanların size verdiği cevapları dinleyin.

Aynada kendinize bakın ve gelecek, sizi yeniden canlandıran olumlu geçmiĢ ve enerjik Ģimdiki hedonistik eğilimlerinizi, sizin için en iyisi olacak Ģekilde dengeleyeceğiniz hususunda kendinize söz verin. ġimdiki Zaman Yoğunluğunu Ilımlı Hale Getirmek ġu andaki enerjiniz harikulade bir Ģekilde bulaĢıcıdır.

Herkes çevrenizde olmayı çok sever. Bununla birlikte bir amaca konsantre olmamıĢ enerji disiplin ve örgütlenmeyi bozar ve çoğu zaman boĢa harcanır. Maceracı doğanız sizi her yerde riske atmaya yönlendirir ve diğerlerinin kaçındığı riskleri almanıza neden olur.

Meleklerin basmaktan korktuğu yerlere gitmek için acele edersiniz. Sonra ya ölürsünüz ya da beĢ parasız kalırsınız. Eğer ılımlı olmak bir meziyetse, bu kesinlikle hedonistler içindir.

Müziğin sesini kısmak, sözleri duymanızı sağlar.

BaĢarılı bir hedonistik olarak, aĢırı uzatılmıĢ bir geleceğin ve mıymıntı bir geçmiĢin rol modelisiniz. Nefsine düĢkünlüğün, duygusallığın ve meraklılığın faziletlerini gösterirsiniz.

Sıkıldığınız zamanları, içe bakma, yeni fanteziler kurma ve gelecekte içinde yer alacağınız yeni dramalardaki rollerinize ait senaryolar hayal etme zamanı olarak kucaklayın.

Son olarak, baĢ rolde olmak iyidir ama yönetmen ya da senaryo yazarı olmak daha iyidir. Bu sizi Ģovun bütünün sorumlusu yapar ve mutlu bir son tasarlamanıza izin verir.

189

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” GeçmiĢ Olumsuz Yoğunluğunu Ilımlı Hale Getirmek Tekrarlayan depresyondan Ģikâyetçiyseniz, hayatınızdaki olumsuz olaylara küresel önem niteliği veren, geçmiĢ olumsuz zaman perspektifine sahip olabilirsiniz. Her Ģeyden kendinizi suçlarsınız. Size acı veren spesifik olayları, baĢarısızlık ve her yerdeki imkansız engeller olarak tanımlarsınız. GeçmiĢe olumsuz odaklanmanız sizi kolay incinebilir ve depresif yapar.

GeçmiĢ olumsuz tecrübelerinizi nötr hale getirmeyi ya da onların içindeki gizli olumlu öğeleri keĢfetmeyi istersiniz. Kendinizi ne zaman geçmiĢin eski olumsuz aĢina slaytlarını izlerken yakalarsanız bu slaytları çıkartın ve hafıza kartuĢunuza yeni slaytlar takın.

Bu zaman perspektifi yapılandırma terapisinde sadece kötü anıların yerine koymak için iyi anılarınızın bazılarını yeniden hatırlamazsınız. GeçmiĢi enerjik Ģimdiki zamanda yeniden dokursunuz. Zihinsel olarak geçmiĢi, ya olmasını istediğiniz gibi ya da olması gerektiği gibi değiĢtirirsiniz. Örneğin, erkeklerle karĢı karĢıya geldiğinde çocukluğunda babası tarafından reddedildiğini hatırlayan bir kadın, erkeklere güvenmekte ya da erkek otoritesinde zorluk çeker.

Babası onu gerçekten genel olarak reddetmiĢ midir yoksa bu reddetme sadece belirli bir olay sonucunda mı olmuĢtur?

Kendinize geçmiĢ olaylarla ilgili anıların kırılgan, güvenilmez ve kolaylıkla saptırılabilir olduğunu hatırlatın.

Olumsuz anılarınızın üstüne, size daha olumlu bir Ģimdiki zaman ve gelecek vermek üzere, kendi baĢarılarınızı oluĢturabilirsiniz.

GeçmiĢ olumlu zaman perspektifi iyi sonuçlarla ve sağlıklı bir yaĢam tarzıyla iliĢkili olduğu için, onu kendinizinmiĢ gibi sahiplenebilirsiniz.

Daha az sevildiğinizi, daha az baĢarılı olduğunuzu ve diğerlerinden daha az servet sahibi olduğunuzu unutun. Bu oldu ve bitti.

190

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” GeçmiĢiniz hakkında pozitif olmaya ve yeniden baĢlamaya karar verin.

DAHA FAZLA GELECEK ODAKLI OLMAK Eğer Ģimdiki zamanın içine yutulup kaldıysanız ya da geçmiĢe gömüldüyseniz, iĢte gelecek odaklılığınızı arttırabilecek bazı Ģeyler: • Bugün, yarın ve bir ay içinde ulaĢmak isteyebileceğiniz makul birkaç hedef belirleyin.

Bunları, tamamlanacaklar listenize kaydedin. Listeyi yanınızda taĢıyın ve düzenli olarak gözden geçirin.

• ÇalıĢmıyor olsa bile bir saat takın.

• Hedefinize doğru ilerleyiĢinizi çizelgeyle gösterin.

• Gelecekte önemli bir tarihi elinizin arkasına yazın.

• Zihinsel simülasyon, zihinsel prova ve gözünde canlandırma pratikleri yapın. Geleceğe dair görsel canlandırmalarınızı gittikçe artan bir Ģekilde daha uzak geleceğe doğru geniĢletin.

• Yapılacaklar listesi hazırlayın. En çok önemliden en az önemliye doğru sıralayın. Tamamlananların yanına iĢaret koyun.

Tamamladığınız her görev için kendinize bir ödül verin. Geride kalanların tamamlanmasını neyin engellediğini bulmaya çalıĢın.

• Hazzı geciktirme pratikleri yapın. Önünüze bir kâse dolusu çekici çikolata, kuruyemiĢ ya da gerçekten çok sevdiğiniz bir Ģey koyun. ġimdi zihninizden “sen daha sonra” diyin.

• Bir tane yiyebileceğiniz zamanı önceden belirleyin.

• Alkolden uzak durun.

• Dünyayı siyah ya da beyaz olarak ikiye bölünmüĢ gibi düĢünmeyi bırakın. Griyi düĢünün. AĢırı uçların arasında bir dolu ihtimal olduğunu dikkate alın. Tesadüfleri, seçenekleri, faydamaliyet analizini ve ihtimalleri düĢünün.

• BaĢtan çıkartıcı Ģeylere hayır deyin.

• Kısa vadeli hızlı olanlardansa, uzun vadeli daha büyük ödüller için çalıĢın.

• Ġyi bilim kurgular, özellikle geleceğe iliĢkin roman setleri okuyun.

191

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” • Özel hayatınızda istikrar oluĢturun, böylece bir derece kesinlik kazandırdığınız geleceğinizi öngörebilirsiniz.

• Bir randevu defteri ve takvim alın ve tıbbi, diĢ kontrolü ve checkup randevularınızı belirleyin.

• DiĢlerinizi diĢ ipiyle temizlemeyi günlük bir ritüel haline getirin.

• Onların dünyasının nasıl olduğunu anlamak için gelecek odaklı kiĢilerle birlikte olun. (Ve onlardan aĢırı olmayan güzel yanlarını alın.)

DAHA FAZLA ġĠMDĠKĠ ZAMAN ODAKLI OLMAK Eğer gelecek zamanın içinde yutulup kaldıysanız ve geçmiĢe gömülü kaldıysanız, iĢte Ģimdiki zaman odaklılığınızı arttırabilecek bazı Ģeyler: • GevĢeme egzersizleri, meditasyon, yoga ve kendi kendine hipnoz pratikleri yapın.

• Doğallık dönemlerini planlayın.

• Fıkra anlatma pratikleri yapın.

• Hafta sonu bir günü ayırın ve o gün tamamen kesinlikle hiçbir Ģey yapmayın. Ertesi gün geldiğinde ne yapacağınıza karar verin.

(Daha ileri bir hedonizm için; ne yapacağınıza baĢkası karar versin ve hâlâ ondan keyif alın.)

• Saat takmayın.

• Emprovizasyon yetenekleri öğrenin; doğaçlama sporlara dâhil olun.

• Zaman öldürmeye çalıĢın. Uçurtma uçurun, baloncuk yapın, frizbi fırlatın, çok ciddi ve çok olgun olduğunuzu hissettiğinizde aptalca davranın.

• Ölçülü bir Ģekilde alkol tüketin.

• YürüyüĢe çıkın ve doğanın keyfini çıkartın.

• Evcil bir hayvan alın.

• Kareoke barlarına gidin ve tuĢ kapalı bile olsa Ģarkı söyleyin.

• Farkındalık pratikleri yapın.

• Bedensel zevkler pratikleri yapın; düzenli masaj yaptırın, spa‟ya gidin, sıcak küvete girin, saunada terleyin ve uzun bir duĢ alın.

• Eğlence parklarına gidin.

• Yüksek sesle gülmenize ve ağlamanıza izin verin.

192

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” • Canlı caz müziği dinleyin.

• Yeni bir restoranı deneyin.

• Çocuklarla oynayın. Onlarla bir oyun kurmak için iĢbirliği yapın.

• Aldığınız davetlerin çoğuna evet deyin.

• Yeni bir Ģey öğrenin.

• Yerel bir barınaktan evcil hayvan alın.

• Diğer hedonistiklerle görüĢün.

DAHA FAZLA GEÇMĠġ OLUMLU ODAKLI OLMAK ĠĢte geçmiĢ olumlu odaklılığınızı arttırabilecek bazı Ģeyler: • Okul yıllığınıza göz gezdirin.

• Geleneksel kültür etkinliğine katılın.

• Eski anılar albümü hazırlayın. Kendiniz, aileniz, arkadaĢlarınızla ilgili bulduğunuz her Ģeyi, fotoğrafları, mektupları ve kartları koyun. Hayatınızın her dönemine ait düĢüncelerinizi yazın.

• GeçmiĢin kefaretini ödeyin.

•Ailenizin hikâyesini sesli olarak kaydedin. Anlatmaya en yaĢlıdan baĢlayarak en genç olana kadar gelin. Bunu yaparken rahat ve özel bir ortam hazırlayın. Kayıt süreciniz keyifli ve dinlendirici olsun, kültürel bir antropologmuĢsunuz gibi önyargısız olun.

• Eski bir arkadaĢınızı çağırın.

•Aile toplantısı organizasyonuna yardım etmeyi teklif edin, toplantıya katılın.

• Anne babanıza onları sevdiğinizi söyleyin.

• Anne babanıza, büyük anne ve dedenize, özel akrabalarınıza ve yakın arkadaĢlarınıza, bir telefonla, bir kartla, hatta bir e-posta ile sizin için yaptıklarından dolayı minnettarlığınızı iletin ve bunun onları ve sizi nasıl iyi hissettirdiğini görün.

• Memleketinize bir gezi yapın.

• Eski filmleri izleyin, tarihi romanlar ve biyografiler okuyun, eski klasik Ģarkıları ve klasik müzik dinleyin.

• Bir günlük tutmaya baĢlayın ve sık sık okuyun.

•GeçmiĢ olumlu odaklı insanlarla zaman geçirin, olumsuz odaklılardan uzak durun.

• Evinize mutlu anlarınızın resimlerini koyun.

193

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

YENĠ DENGELĠ ZAMAN PERSPEKTĠFĠNĠZLE KUCAKLAġIN Dengeli bir zaman perspektifini kucaklamak, diğer insanlardan daha mutlu olmak gibidir. Ġngiltere‟de yapılan son araĢtırmalardan birisi, dengeli bir zaman perspektifinin, ağırlık olarak yukarıdaki üç olumlu zaman perspektifi (geçmiĢ olumlu, Ģimdiki hedonistik ve gelecek), düĢük seviyede de geçmiĢ olumsuz ve Ģimdiki zaman kaderci zaman perspektifi olduğunu kaydetmiĢtir. Bu zaman perspektifine sahip 150 kiĢinin profili pek çok bakımdan anlamlı derecede yüksek çıkmıĢtır. GeçmiĢlerinden, Ģimdiki durumlarından ve geleceklerinden memnunlardı ve olumlu kiĢilik özelliklerine sahiplerdir.

En önemlisi, dengeli biri zaman perspektifine sahip olan insanlar belirgin bir Ģekilde kendilerini gerçekleĢtirmiĢ, iĢ yerlerinde ve kariyerlerinde daha baĢarılı aile ve arkadaĢlarıyla daha mutlu iliĢkilere sahiplerdir. Ġskoçyalılar katılımcılara da yapılan ankette benzer sonuçlar elde edilmiĢtir.

Aynı zamanda, zaman perspektifinde süreklilik ve denge, iyi olma duygusuna sahip yüksek fonksiyonlu insanlarla iliĢkilidir. Örneğin sürekliğin zekâ, baĢarı, güçlü kimlik, kendini gerçekleĢtirme ve olumlu bir zaman algısıyla azimle bağlantılı olduğu gösterilmiĢtir. Verimli bir zaman oryantasyonu ile iyi bir yetiĢkin arasındaki anlamlı bir iliĢki olduğu, Amerikalılarla Yugoslavlar arasındaki karĢılaĢtırmalı bir çalıĢmada ortaya konmuĢtur. Dengeli zaman perspektifi konseptimizle bağlantılı bir düĢünce de, kiĢinin kendini gerçekleĢtirmesi için gerekli unsurlardan birisinin zaman yeterliliği olduğudur.

Hayatınızı geliĢtirebilmeniz için tek ve en önemli Ģey, eskimiĢ ve önyargılı zaman perspektifinizi, yeni ve en uygun Ģekilde dengelenmiĢ bir zaman perspektifiyle değiĢtirmektir. DeğiĢim asla 194

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” kolay değildir, ancak karĢılığında alacağınız ödül bu geçici acıya değecektir.

Dengeyi bulunca, geçmiĢten ve Ģimdiden en iyiyi almak ve kendiniz için en iyi ve yeni geleceği kurmak özgürlüğüne kavuĢacaksınız.

ZAMAN DOLDU Bizim fikrimize göre Samuel Beckett‟in Godot‟u Beklerken bugüne kadar yazılmıĢ en eylemsiz tiyatro eseridir. Oyunun varoluĢ sancıları çeken kahramanları Vladimir ve Estragon, ıssız bir yol kenarında gizemli Godot‟u günler boyunca beklerler.

Bu bekleyiĢ Vladimir ve Estragon ve seyirci için acı çekici ve neredeyse katlanılmazdır.

Vladimir ve Estragon‟un hayatları bizlerin hayatlarından farklı değildir. Onlar da beklerken hikâyeler anlatır ve Ģakalar yaparlar.

Yeni insanlarla karĢılaĢırlar; gülerler, ağlarlar. anlamsız egzersizler yapar ve sıkılırlar. Birbirlerine yardım ederler ve ihtiyaç duyduklarında yardım isterler. Vladimir ve Estragon için, bizim gibi, zaman sıkıldıklarında çok yavaĢ geçer. Eğlendiklerinde zaman çok hızlı geçer. Ama ne yapıyor olursa olsunlar Vladimir ve Estragon zamanın hep aynı geçtiğini fark ettiler.

Bu evrenin temel yasasıdır. Zaman geçer. Aktörler için geçer, izleyiciler için geçer, dinleyiciler için geçer ve evde kalan herkes için geçer.

HAYAT KISA – NE ĠÇĠN BEKLĠYORSUNUZ? Birbiriniz takip eden günlerde Vladimir ve Estragon, üzerinde bekledikleri arazinin kendisinin olduğunu iddia eden Pozzo ve hizmetçisi Lucky ile karĢılaĢırlar. Ġlk gün Pozzo Lucky‟ye, Vladimir ve Estragon‟u doğaçlama konuĢarak eğlendirmesini emreder. KonuĢmanın anlamı belirsiz olmasına rağmen, Lucky‟nin monoloğu zarif ve anlaĢılabilirdir. Ertesi gün dördü tekrar karĢılaĢtıklarında Pozzo ilk karĢılaĢmalarını hatırlamaz. Dahası Lucky dilsiz, Pozzo ise kördür.

195

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Beckett zamanın geçiĢini değiĢtirememesine rağmen, geçiĢin hızını değiĢtirebiliyordu. Yıllar bir gün içinde geçiyor gibi görünüyordu.

Bu da bizim hayatımızdan farklı değildir.

Zamanda sadece dün, bugün ve yarın olarak üç gün önemlidir.

Dün, bugün olmadan önceki bütün günlerdir. Bugün, yarından önceki bütün günlerdir. Yarın, bugünden sonraki bütün günlerdir.

Hayatımızı yaşamak için bütün sahip olduğumuz üç gündür. Ġnsan yaĢamının anlamı peĢinde koĢan zeki düĢünürlerden uzun bir sıra olur; bazıları bir anlam bulur, diğerleri saçmalık ve hiçlik…

Buna rağmen nereye bakarlarsa, bir anlam bulmasalar da zamanı bulurlar. Zaman, insan olmanın kalbinde yatar. Plutarkhos için hayat kısadır, ama yine de hayat kıvılcımı içinde bazı amaçlar olabilir. Bu amacın ne olduğunu ve nerede olduğunu keĢfetmek, yaĢamın kendisidir.

ZAMANA ÖNEM KAZANDIRMAK Zamanımız kısa ve her ne yapıyor olursak olalım geçip gidecek. Bu yüzden bir harcama amacı belirleyelim. Öyle harcayalım ki zamanımızın her birimiz için ve hayatına dokunduğumuz herkes için bir önemi olsun. O zaman soru, zamanı nasıl önemli hale getireceksiniz?

Nereden bir amaç bulabilirsiniz? BaĢarı ve mutluluk gibi amacımız da Ģimdiki zamandadır ve biz onu elde etmek için sürekli olarak geleceğe doğru çalıĢıyoruz.

Ne için sürekli çalıĢıyoruz? Toplumsal beklentiler biraz, kiĢisel beklentiler olağanüstü önem taĢımaktadır. Vladimir ve Estragon‟un basit amacı, Ģimdiki kaderi beklemektir. Kimsenin bilmediği anlaĢılan Godot‟u bekliyorlar. Godot‟u bilme yetersizliklerine rağmen, zamanla ona güvenmeyi seçtiler.

Siz ne için bekliyorsunuz? Hayatınızda bir amaç, açıklık ya da bir yön belirlemek için ne bekliyorsunuz? Siz Godot‟unuzu beklerken zaman geçip gidiyor. Farkında olmadan elinizden kayıp 196

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” gitmesine izin vermeyin. Kısacık olduğunu idrak ederek zamanı tamamen kucaklayın.

Kime sorduğunuza bağlı olarak; zaman paradır, zaman sevgidir, zaman çalıĢmaktır, vakit oyun oynamaktır, vakit arkadaĢlarla eğlenmektir, vakit çocuk büyütmektir ve vakit çok daha fazlasıdır.

Zaman onunla ne yaptığınızdır.

Hayat onunla ne yaptığınızdır. Zamanınızı önemli hale getirebilirsiniz. ġimdi beklemek zamanı değil; harekete geçmek zamanıdır. Dün çok erkendi, yarın çok geç olabilir. Bugün her birimiz için hesaplaşma günüdür.

Amaç bulmak özel bir konuktur. Geldiğinde sadece siz bilirsiniz.

Size eĢlik edemeyiz ama “Zamanın Altın Kuralı” diye adlandırdığımız basit bir baĢlangıç noktası tavsiye edebiliriz.

“Zamanınızı, diğerlerinin de kendi zamanlarını kullanmak isteyecekleri gibi kullanın.”

Zamanı Önemli Hale Getirmenin Birinci Basit Adımı Zamanın Altın Kuralı, geleneksel altın kural deyiĢi gibidir, bizim varyasyonumuz “baĢkasına, size yapılmasını istediğiniz Ģeyleri yapın.” Ģeklindedir. Eğer her birimiz bu Ģekilde yaĢasaydık dünya daha iyi bir yer ve kuralın bir anlamı olurdu. Yine de yakından bakarsak bu kuralın sadece belli bir zaman uygulanabileceğini görürüz.

Hayatımızın büyük bir bölümünü baĢkalarına bir Ģey yapmadan geçiririz. BaĢkaları da zamanlarının büyük bir bölümünü bize bir Ģey yapmadan geçirirler. Çoğu zaman sadece kendi iĢimizi önemseriz. Bu zamanlarda Altın Kural uygulanamaz gibi görünüyor. Eğer Altın Kuralı zaman terimleriyle yeniden söylersek, her ne yapıyor olursak olalım her durumda kuralı uygulayabiliriz. Hatta yalnızken bile zaman geçip gider.

Zamanı akıllıca kullanmaya odaklanan Altın Kural pek çok dinde ortaktır. Amacın açıklanması daha basit olamazdı. Eğer 197

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” yapabiliyorsan, diğer insanlara yardım et. Eğer yapamıyorsan, en azından onlara zarar verme. Bunlar Dalai Lama‟nın sözleridir.

Aynı zamanda Budizm dıĢındaki diğer dinlerin sözcülerinin de duygusal olarak aynı fikirde olacaklardır.

Hiçbir kimse size bir amaç veremez. Sizin dıĢınızda hiç bir kimse zamanınızı önemli hale getiremez. Hangi amacı seçerseniz seçin, zaman size mutlu olmak için üç Ģans verir.

GeçmiĢ olumlu zaman perspektifi, geçmiĢ mutluluklarınızı onları hatırladığınız anda tekrar deneyimlemenize izin verir. ġimdiki zaman hedonistik zaman perspektifi mutluluğun içine batmanıza ve Ģu anın keyfini çıkartmanıza imkân verir. Gelecek zaman perspektifi gelecekte mutlu olmanız için plan yapmanıza ve gelecekteki mutluluk beklentisinden keyif almanıza neden olur.

Mutluluğu nerede bulduğunuz önemli değildir, bunu deneyimlemek için kendinize zaman vermelisiniz. Amacı bulmak ve mutlu olmak zaman alır. Kendinize hediye olarak zamanı verin.

Eğer mutlu olmak için kendinize zaman vermezseniz, baĢka hiç kimse bunu veremez.

Sonunda, herĢey size kalmıĢ. Tek baĢına içiyor olsanız da, bir milletin lideri olsanız da zaman aynı Ģekilde geçip gider.

Zamanınız sizin için bir anlam taĢır ve sonunda önemli olan tek Ģeydir.

Zaman, sahip olduğunuz tek Ģeydir. Onu, -mutluluk ya da amaçsizin için önemli olan her ne ise onu arayarak harcarsınız. Dün bulduklarımıza duyduğumuz minnettarlığı, bugün bulduklarımızın haĢmeti ve yarın bulacaklarımızın umudunu dengeledikçe yeni bilgiler aramaya sürekli devam ederiz.

198

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” SONSÖZ: MEġGUL ve GĠTTĠKÇE MEġGUL YaĢam Hızınız Üzerine Yeni Bulgular Zamana karĢı tutumumuzun hayatlarımızı Ģekillendirmede temel bir rol oynadığına inanıyoruz. ġüphe yok ki insanların hayatları ve dünya karmaĢıktır. Fiziksel, psikolojik ve çevresel faktörler hepsi bizi etkilemektedir. Her Ģeye rağmen, zamana karĢı kiĢisel tutumlar, diğer psikolojik süreçlerin ve tutumların temeli ve insanların dünyayı algıladıkları ve deneyimledikleri mercektir.

Maalesef ki, yeni çalıĢmalar, bu merceğin nasıl yönlendirdiğini ve insanların günlük yaĢam rotalarını nasıl yönlendirdiğini aydınlığa kavuĢturmuĢtur.

BELĠRSĠZ BĠR DÜNYADA SAĞLIK ve MUTLULUK Önce iyi haber: Tüm kaosa, belirsizliğe ve günümüz çağdaĢ dünyasının endiĢelerine rağmen, pek çok insan mutlu ve sağlıklıdır. USA Today ile birlikte 2008 yılında yapılan bir araĢtırmada, 2000‟den fazla deneğin yüzde 64‟ü “mutlu” ya da “çok mutlu” olduklarını belirtmiĢlerdir. Sadece yüzde 9‟u mutlu olmadığını ifade etmiĢtir. Fiziksel ve psikolojik sağlıkla ilgili araĢtırmalarda da benzer olumlu sonuçlar alınmıĢtır. Deneklerin % altmıĢ beĢi fiziksel olarak sağlıklı olduklarını, % yetmiĢ ikiden fazlası ise psikolojik olarak sağlıklı olduklarını rapor etmiĢlerdir.

5, ondan azı ise fiziksel ve psikolojik olarak sağlıklı olmadıklarını rapor etmiĢlerdir. Anket örneklemi geliĢigüzel değildir, web tabanlıdır ve veriler de katılımcıların kendi raporlarıdır, bu sebeple sonuçları genelleĢtirmekte dikkatli olmamız gerekir. YaĢlı denekler diğer yaĢ gruplarına göre psikolojik olarak sağlıklı olduklarını biraz daha fazla bir oranla rapor etmiĢ olsalar da, mutluluk ve sağlığın yaĢa ve cinsiyete göre eĢit olarak dağıldığı görülmektedir. Zaman, belki de gerçekten tüm yaraları iyileĢtiriyor.

199

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Ne yazık ki sağlık ve mutluluk bütün zaman perspektifleri arasında eĢit olarak dağılmamıĢtır. USA Today anketinde, geçmiĢ olumlu, Ģimdiki zaman hedonistik ve gelecek zaman perspektifi odaklı olan deneklerin çoğu, geçmiĢ olumsuz ve Ģimdiki zaman kaderci zaman perspektifi odaklı deneklere oranla daha mutlu olduklarını rapor etmiĢlerdir. Bunun aksine, geçmiĢ olumsuz ve Ģimdiki zaman kaderci zaman perspektifi odaklı deneklerin çoğu, en düĢük puanlılardan daha az mutlu ve daha az sağlıklı olduklarını rapor etmiĢlerdir.

Sonuçlar; ideal zaman perspektifi profilinin yüksek seviyede geçmiĢ olumlu, Ģimdiki zaman hedonistik ve gelecek odaklı, düĢük seviyede geçmiĢ olumsuz ve Ģimdiki zaman kaderci odaklı olduğu yönündeki düĢüncelerimizi pekiĢtirmektedir.

Sağlık ve mutluluk ile geçmiĢ-olumsuz zaman perspektifi arasındaki iliĢki ise özellikle çok kuvvetlidir.

MEġGULĠYET VE YAġAM HIZININ GÖRÜNEN ĠVMESĠ Çoğu Ġnsan MeĢgul Mutluluk ve sağlık üzerinde duran 2008 USA Today anketimizin büyük bir kısmı, insanların hayat hızı ve zamana iliĢkin tutumuna yönelikti. Daha önce özetlediğimiz zaman perspektifleri keĢfimize ilaveten anket, meĢguliyet, insanların “gerçekten” meĢgul olduğu zamanlarda fedakârlıkta bulundukları aktiviteler, insanları sinirli ya da tahammülsüz yapan eylemler ve insanların zaman kazanmak için kullandığı teknoloji gibi bölümleri de kapsıyordu.

Deneklerin % altmıĢ dokuzu “meĢgul” ya da “çok meĢgul” olduklarını rapor ettiler. Sadece % sekizi “fazla değil” ya da “hiç değil” olarak rapor ettiler.

Kadınlar erkeklerden daha fazla meĢguller ve bu meĢguliyet orta yaĢta en üst seviyeye ulaĢıyor gibi görünüyor. Orta yaĢ altı ve altmıĢ yaĢ üstü oldukça az meĢguller.

200

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Yüksek seviyede Ģimdiki zaman kaderci ve geçmiĢ-olumsuz zaman perspektifi odaklılar eskiden daha az meĢgul olduklarını rapor ederlerken; yüksek düzeyde geçmiĢ-odaklı, gelecek ve transandantal gelecek zaman perspektifi odaklılar eskiden daha fazla meĢgul olduklarını belirttiler. Çoğu Ġnsan Daha Az MeĢgul Olmak Ġstiyor Deneklerin yaklaĢık yarısı (% kırk dokuz) daha az meĢgul olmak isterken, % otuz yedisi daha az meĢgul olmak istemiyor. % on üçü emin değiller. Kadınlar, erkeklerden daha fazla bir oranda ve orta yaĢlı insanlar da gençlerden ve yaĢlılardan daha fazla bir oranda, daha az meĢgul olmak istiyorlar. AltmıĢ yaĢ üzerindeki denekler daha az meĢgul olmak istemiyorlar. GeçmiĢ zaman perspektifine sahip denekler daha az meĢgul olmak, düĢük seviyede Ģimdiki zaman hedonistik zaman perspektifine sahip olanlar ise daha fazla meĢgul olmayı istiyorlar.

BUNUN HAKKINDA NE YAPIYORUZ? ArkadaĢlarımıza, Ailemize ve Kendimize Paranın Üstünü Eksik Veriyoruz Anketler arasında çok sayıda baĢka tutarlılıkla da bulduk.

1987‟de de 2008‟de de çok sayıda insan kendisini yoğun, çok sayıda insan geçen yıla oranla daha yoğun ve pek çok insan da daha az yoğun olmayı istediklerini belirtmiĢler. Bu husus çok değiĢmedi. 2008 anket sonuçları, insanların kendilerini çok meĢgul, çok aceleci ve çok stresli hissettikleri zaman, arkadaĢlarına, ailelerine ve kendilerine ayırdıkları zamandan kısmaya baĢladıklarını göstermektedir. Deneklerin çoğu hobilerinden (%57), uykularından (%56), ev iĢlerinden (%56) ve dinlenme zamanından (%52) fedakârlıkta bulunduklarını belirtmiĢlerdir.

201

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Daha da kötüsü, pek çoğu arkadaĢları (%44) ve aileleri (%30) ile geçirdikleri zamandan feda etmektedirler. Bazıları hatta çalıĢma (%6) zamanından fedakârlıkta bulunmaktadırlar.

Ev iĢlerinden fedakârlıkta bulunmak mantıklı gelmektedir. Ama uyku, aile ve arkadaĢlarla geçirilen zamandan fedakârlıkta bulunmak ciddi fiziksel ve psikolojik sonuçlara neden olabilir.

Ciddi psikolojik sonuçlar demiĢken; bir iliĢkisi olan insanların % 40‟ı “birlikte geçirecek yeterli boĢ zamanları olmayıĢının” iliĢkilerinde stres yarattığını belirtmiĢlerdir. ĠliĢkilerde zaman yetersizliği, finansal ve cinsel sorunlardan daha fazla strese neden olmaktadır. Bu belki de, para ya da seks ile sorunları bile konuĢacak zaman bulamamaktan olabilir. 1987 ve 2008 yılları anketleri arasındaki en çarpıcı farklılıklardan birisi, ailece hep birlikte yenilen akĢam yemekleriyle ilgilidir. 1987‟de deneklerin % elli dokuzu “her gün” aileleriyle birlikte masaya oturarak, akĢamları hep birlikte yemek yediklerini ifade etmiĢlerdir. Bu rakam 2008 yılında %20 azalmıĢtır.

Günlük ailece akĢam yemeği, yüksek düzeyde geçmiĢ-olumlu, Ģimdiki zaman hedonistik ve gelecek zaman perspektifi odaklı insanlar tarafından devam ettirilmeye çalıĢılsa da, artık nadiren uygulanan bir gelenek haline gelmiĢtir.

Sadece yüksek düzeyde transandantal gelecek zaman perspektifine sahip insanların, genellikle diğer insanların yaptığı fedakârlıkları yapmadığı görülmüĢtür. Yüksek düzeyde transandantal gelecek zaman perspektifine sahip insanlar genellikle dinlenme ve arkadaĢlarıyla geçirdikleri zamanı, diğer zaman perspektifi odaklılara göre daha az feda etmektedirler.

202

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” TABLO 1: USA Today Anketi Sonuçlarına Dayalı Zaman Perspektifi Profili (n=2060) Yüksek GeçmiĢOlumlu •Daha mutlu ve sağlıklı •Kuyrukta ya da trafikte beklerken daha az sinirli ve daha az sabırsız

•Çok yoğun olduğu zaman hobiler, dıĢarıda akĢam yemeği ve sinema zamanlarından kesinti Aile zamanlarından fedakârlık YOK.

Yüksek GeçmiĢOlumsuz •Daha az mutlu ve daha az sağlıklı •Kuyrukta ya da trafikte beklerken, park yeri ararken, web sayfalarının yüklenmesini beklerken, restoranda, devlet iĢlerinde, otobüste, tamircide ve bilgisayar açılırken daha sinirli ve daha sabırsız •Gerçekten yoğun olduğunda; aile, arkadaĢlar, tatil, dinlenme, dıĢarıda akĢam yemeği, sinema zamanlarından kesinti

203

Yüksek ġimdi Kaderci •Daha az mutlu ve daha az sağlıklı •Kuyrukta beklerken, park yeri ararken, web sayfalarının yüklenmesini beklerken, devlet iĢlerinde, tamircide ve otobüste daha sinirli ve daha sabırsız •Hayır iĢleri, tatil, kültürel etkinlikler, dıĢarıda akĢam yemeği ve iĢ zamanlarından kesinti

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

•Zaman kazanmak için mikrodalga, sesli mektup, eposta, mektupla katalog ve kısa mesaj kullanımı

•Cinsellikle ilgili problemlerden dolayı iliĢkide stres yaĢanması düĢük olasılıklı

•Zaman kazanmak için fast food, telefon bankacılığı ve kısa mesaj kullanımı.

Zaman kazanmak için ev temizletme hizmeti kullanımı düĢük olasılıklı • Cinsellik, finansal ve ev iĢleriyle ilgili problemlerden dolayı iliĢkide stres yaĢanması yüksek olasılıklı

204

•Zaman kazanmak için tele alıĢveriĢ kullanımı.

Zaman kazanmak için ev temizletme hizmeti kullanımı düĢük olasılıklı •Finansal, cinsellik ve çocukların disiplini ilgili problemlerden dolayı iliĢkide stres yaĢanması yüksek olasılıklı

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Yüksek ġimdi Hedonistik

Yüksek Gelecek

•Daha mutlu ve sağlıklı •Kuyrukta beklerken daha sinirli ve daha sabırsız.

Doktoru beklerken daha az sinirli ve daha az sabırsız.

•Daha mutlu ve sağlıklı •Geç kalan insanları, tamirciyi ve doktoru beklerken daha sinirli ve daha sabırsız

•Hayır iĢleri, aile, tatil ve iĢ zamanlarından fedakarlık

•Hobiler, tatil, dinlenme ve televizyon zamanlarından fedakârlık.

Ev iĢleri, çalıĢma ve uyku zamanlarından

•Tatil ve arkadaĢlarla geçirilen zamanlardan fedakârlıkta bulunma yok.

•Zaman kazanmak için anlık mesajlaĢma, fast food, kuru temizleme ve gece nakliyeden faydalanma

•Zaman kazanmak için fast food yeme düĢük olasılıklı

•Zaman kazanmak için fast food, mikrodalga, araç telefonu, sesli mektup ve telefon bankacılığı hizmetlerinden yararlanma

205

Yüksek Transandantal Gelecek •En mutlu ve en sağlıklı •Trafikte ıĢığa yakalanınca, otobüsü ve bilgisayarın açılmasını beklerken daha az sinirli ve daha az sabırsız

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Aile Zamanlarından Fedakârlık Yok !

•Gerçekten yoğun olduğunda; aile, arkadaĢlar, tatil, dinlenme, dıĢarıda akĢam yemeği, sinema zamanlarından kesinti •Hayır iĢleri, tatil, kültürel etkinlikler, dıĢarıda akĢam yemeği ve iĢ zamanlarından kesinti •Zaman kazanmak için mikrodalga, sesli mektup, e-posta, mektupla katalog ve kısa mesaj kullanımı •Zaman kazanmak için fast food, telefon bankacılığı ve kısa mesaj kullanımı.

•Zaman kazanmak için tele alıĢveriĢ kullanımı.

•Cinsellikle ilgili problemlerden dolayı iliĢkide stres yaĢanması düĢük olasılıklı • Cinsellik, finansal ve ev iĢleriyle ilgili problemlerden dolayı iliĢkide stres yaĢanması yüksek olasılıklı •Finansal, cinsellik ve çocukların disiplini ilgili problemlerden dolayı iliĢkide stres yaĢanması yüksek olasılıklı Yüksek ġimdi Hedonistik, Transandantal Gelecek

Yüksek

Gelecek,

Yüksek

•Daha mutlu ve sağlıklı •En mutlu ve en sağlıklı •Kuyrukta beklerken daha sinirli ve daha sabırsız.

•Geç kalan insanları, tamirciyi ve doktoru beklerken daha sinirli ve daha sabırsız •Trafikte ıĢığa yakalanınca, otobüsü ve bilgisayarın açılmasını beklerken daha az sinirli ve daha az sabırsız •Hayır iĢleri, aile, tatil ve iĢ zamanlarından fedakarlık •Hobiler, tatil, dinlenme ve televizyon zamanlarından fedakârlık.

Ev iĢleri, çalıĢma ve uyku zamanlarından fedakârlıkta bulunma yok.

•Tatil ve arkadaĢlarla geçirilen zamanlardan fedakârlıkta bulunma yok.

•Zaman kazanmak için anlık mesajlaĢma, fast food, kuru temizleme ve gece nakliyeden faydalanma •Zaman kazanmak için fast food yeme düĢük olasılıklı 206

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” •Zaman kazanmak için fast food, mikrodalga, araç telefonu, sesli mektup ve telefon bankacılığı hizmetlerinden yararlanma •BoĢ zamanın nasıl kullanılacağına karar verme konusundan iliĢkide stres yaĢanması yüksek olasılıklı ZAMAN ĠNSANLARI NASIL SĠNĠRLĠ ve SABIRSIZ YAPAR? 1987 ve 2008 anketlerinde zamanla iliĢkili pek çok eylem, denekleri sinirli ya da sabırsız yaptı. Deneklerin çoğu, insanları beklerken (%59) ve trafikte sıkıĢtıklarında (%60) sinirli ve sabırsız olduklarını ifade etti. Modern dünyanın bu iki aĢina hayal kırıklığı listenin ilk sıralarını paylaĢıyorlardı. Anketler arasında zaman perspektifleri bağlamında tutarlılıklar olmasına karĢın, bazı önemli farklılıklar da bulunuyordu.

Yüksek seviyede geçmiĢ-olumsuz zaman perspektifine sahip olanlar, grup içinde en sabırsız olanlardı. Onları hemen her Ģey, kuyrukta bek emek, trafikte sıkıĢmak, park yeri aramak, web sayfalarının yüklenmesini beklemek, devlet ile ilgili iĢlemler, restoranda servisi beklemek, otobüsü ya da tamirciyi beklemek sinirli yapıyordu.

Yüksek düzeyde Ģimdiki zaman kaderciler ise nispeten sabırsızlardı. Park yeri ararken, kuyrukta beklerken, devletle ilgili iĢlerde, web sayfalarının yüklenmesini, otobüsü ve tamirciyi beklerken sabırsız oluyorlardı.

Gelecek odaklıları benzer eylemlerin küçük bir altkümesi irrite ediyordu. Yüksek seviyede gelecek odaklı kiĢiler, geç kalan insanları beklemeye tepki veriyorlardı.

207

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Teknoloji Tuzaklarından Kaçınmak Zaman kazanmak için insanlar çoğunlukla kendilerini teknolojiyle silahlandırırlar. 1987‟den beri bu yöndeki tutumumuzda pek bir değiĢiklik olmadıysa da teknoloji kesinlikle çok değiĢti. Teknolojinin son yirmi yılda değiĢmesiyle birlikte insanlar yeni ve daha hızlı zaman kazanma yollarına kavuĢtu. 1987 yılında deneklerin % 20‟sinden azı zaman kazanmak için ev bilgisayarlarını kullanırken, 2008 yılında bu oran % 72‟nin üzerindedir.

Zaman kazanmak için belirli teknolojileri kullanmak zaman perspektifine göre değiĢiklik göstermektedir. Örneğin yüksek düzeyde Ģimdiki zaman hedonistik zaman perspektifi odaklılar anlık mesajlaĢma, gece nakliye, kuru temizleme ve fast food gibi hizmetleri, düĢük düzeydeki Ģimdiki zaman hedonistik zaman perspektifi odaklılara nazaran daha fazla kullanmaktadırlar.

Sürpriz bir Ģekilde, yüksek seviyede geçmiĢ-olumlu ve transandantal gelecek odaklılar zaman kazanmak için hemen bütün teknoloji imkânlarından faydalanmaktadırlar.

Bununla birlikte yüksek düzeyde gelecek zaman perspektifi odaklı insanlar fast food yemeye eğilimli olmadıklarını ifade etmiĢlerdir.

Gelecek odaklı insanlar günlerini geleceklerini planlamakla geçirdikleri için zaman kazanmaya ihtiyaç duymayabilirler ve gerçekte evde sağlıklı yemek piĢirmek gibi bazı iĢleri daha yavaĢ yapıyor olabilirler.

208

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” ZAMANLA TEST EDĠLMĠġ STRATEJĠLER BAZI ġEYLERĠ DAHA DA KÖTÜ YAPABĠLĠR Gerçekten meĢgul olunduğunda bazı Ģeylerden fedakârlıkta bulunmak kısa vadede mantıklı olabilir. Eğer bugün feda edilecek bir saat, size yarın iki saat kazandıracaksa, bu strateji mantıklıdır.

Buna karĢın, yıllar boyunca kendinizi feda etmek mantıklı bir strateji değildir. Bir noktada bir strateji haline gelebilir ve yaĢam Ģekli olabilir. Özellikle yüksek düzeyde geçmiĢ-olumsuz zaman perspektifi odaklı insanlar için sağlıksız ve uyum bozucu bir alıĢkanlıktır. Aileden, arkadaĢlardan, uyku süresinden hayat boyu fedakârlık yolu yoktur.

Zaman kazandıran teknoloji gerçekte iki kenarı keskin bir kılıç gibidir ve gerçekte stres, hayal kırıklığı ve öfkeyi arttırır.

Deneklerin yaklaĢık üçte biri bilgisayarlarının açılmasını, web sayfalarının yüklenmesini beklemenin kendilerini sinirlendirdiğini ve sabırsızlaĢtırdığını belirtmiĢlerdir.

Bilgisayarlar dakikalar içinde açılır, web sayfaları ise saniyeler içinde yüklenir ve biz yine de çok yavaĢ oldukları için onlara sinirleniriz.

Mart ayında tohumları ektiğimiz ve Ekim ayında mahsülü yediğimiz günlerden ne kadar uzaktayız! Öyleyse neden insanlar yarın için bugünlerini feda ediyorlar ve teknolojinin zaman kazandırdığına güveniyorlar? Bunları, zamanı karĢı tutumlarının ve özellikle de Ģimdiki ve gelecek zamana karĢı tutumlarının yarattığı stresten ve endiĢeden kurtulmak için yapıyorlar. Bunları yapıyorlar çünkü çoğu, geleceğe Ģimdiden daha fazla değer veriyorlar. Bu mantıklı ya da ideal olmayabilir ama pek çoğu bu Ģekilde yaĢıyorlar.

209

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” BUNUNLA ĠLGĠLĠ OLARAK NE YAPABĠLĠRĠZ? Eğer kendimizden feda etmek ve teknolojiyi kullanmak, zaman baskısının yarattığı duygulardan kurtulmamıza cevap değilse, o halde cevap nedir? Öncelikle cevabın kendinizi feda etmekte ya da daha etkili zaman kazanma stratejileri ve teknolojileri kullanmakta olmadığını fark edin ve bunu kabul edin.

Cevap içimizde, zamana karĢı kiĢisel tutumumuzdadır. Zamanı değiĢtiremeyiz. Zamana yönelik tutumumuzu ve ona verdiğimiz değeri değiĢtirebiliriz. Bunu nasıl yapabileceğinize dair iĢte bazı tavsiyeler: Zamanlı Reçeteler 2008 USA Today anketi, hem daha önceki dersleri desteklemekte, hem de zamana karĢı tutumumuzu değiĢtirecek bazı yeni yollar tavsiye etmektedir. Bazı reçeteler herkese uygulanabilirken, bazılarının hedef kitlesi belirli zaman perspektifi odaklılara yöneliktir.

Tümü, zaman perspektifinizi zenginleĢtireceğiniz ve mutluluk ve sağlığınızı arttıracağınız dört basamaktan oluĢmaktadır.

• Meşgul hissediyor olduğunu ve gelecekte daha da yoğun hissedeceğini kabul et. Bu duygular emekli olana kadar büyük olasılıkla devam edecek ve bunun iyi tarafı, çok yoğun insanlar mutlu olduklarını söylemek eğilimindedir.

• Rahatlamayı öğren ve sabırlı ol. Rahatlama teknikleri hayattaki kaçınılmaz hayal kırıklıklarına katlanmaya yardımcı olabilir.

Gittikçe artan sabır, hayatınızın önemli yönlerinden fedakârlık yapmanıza sebep olabilecek olan “gerçekten” meĢgul olduğunuz duygusunun sıklığını azaltabilir.

• Gerçekten meşgul olduğunuzda nelerden fedakârlık yaptığınızı yeniden gözden geçirin. Yaptığınız fedakârlıktan memnun olmanız mümkündür, ancak, kendi değerlerinizle ve olmaya gayret ettiğiniz kiĢiyle tutarlı olup olmadığına emin olun.

• Teknolojinin çift taraflı bir kılıç olduğunun farkına varın.

Teknoloji zaman kazandırabilir ama aynı zamanda hayal kırıklığının yeni bir kaynağı da olabilir.

210

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Teknolojinin ne zaman soruna bir cevabın bir parçası olmaktan çıkıp, sorunun bir parçası olduğu noktaya dikkat edin.

Bu stratejiler zaman perspektiflerine uygulanabilir olduğu halde, zaman perspektifleri mutluluk ve sağlığa eĢit olarak dağıtılmamıĢtır. USA Today verileri aynı zamanda her bir kiĢisel zaman perspektifiyle iliĢkili spesifik yararlarına ve zararlarına iĢaret etmektedir.

GeçmiĢ-Olumlu Zaman Perspektifi GeçmiĢ-olumlu zaman perspektifi pozitif tutumla güçlü bir Ģekilde bağlantılıdır. Yüksek düzeyde geçmiĢ-olumlu zaman perspektifi odaklı insanlar mutludur, sağlıklıdır, gerçekten meĢgul olduklarında, fedakârlıkta bulundukları Ģeyler fiziksel sağlıklarını ya da psikolojik sağlıklarını etkileyecek önemde değildir ve teknolojiyi kullanma yolları onları hayal kırıklığına uğratmamaktadır. Genelde cinsellikle ilgili çok az sorunları vardır.

Eğer yüksek düzeyde geçmiĢ-olumlu zaman perspektifi odaklı biriyseniz, yapmakta olduğunuz iyi Ģeyi ve olumlu tutumunuzu sürdürün.

GeçmiĢ-Olumsuz Zaman Perspektifi Ġsminin de ifade ettiği gibi, geçmiĢ-olumsuz zaman perspektifi, geçmiĢ-olumlunun olmadığı her Ģeydir ve bunların pek çoğu zararlıdır.

Yüksek seviyede geçmiĢ-olumsuz zaman perspektifi odaklı insanlar daha az mutludurlar daha az sağlıklıdırlar, modern hayatın pek çok yönü onları sinirlendirir ki; bunların bazısı bireyin kendi kontrolü altında olmayan Ģeylerdir. Kendi fiziksel ve psikolojik sağlıklarını etkileyecek insanlardan ve eylemlerden fedakârlıkta bulunurlar. Teknoloji onları hayal kırıklığına uğratır.

Sabırsızlıklarıyla baĢa çıkmak için meditasyon, yoga gibi rahatlama tekniklerini öğrenmekten, diğer zaman perspektifi odaklı insanlara nispeten, daha çok yararlanabilirler.

211

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” ġimdiki Zaman-Kaderci Zaman Perspektifi Yüksek seviyede Ģimdiki zaman kaderci zaman perspektifi odaklı insanlar daha az mutludurlar, daha az sağlıklıdırlar, nispeten daha sık sinirli ve sabırsız olurlar. Onlar da rahatlama tekniklerini öğrenmekten ve pratik yapmaktan fayda sağlayabilirler. Çok meĢgul olduklarında mutluluk ve sağlık için az önemli olan çeĢitli aktivitelerden fedakârlıkta bulunabilirler. Yüksek seviyede Ģimdiki zaman kaderci zaman perspektifi odaklı insanların; geçmiĢ-olumlu, Ģimdiki zaman hedonistik, gelecek ve transandantal gelecek zaman perspektifliliklerini güçlendirmek gerekmektedir. ġimdiki Zaman Hedonistik Zaman Perspektifi Yüksek seviyede Ģimdiki zaman hedonistik zaman perspektifi odaklı insanlar, USA Today anketinde nispeten daha baĢarılıydılar.

Mutluydular, sağlıklıydılar, nispeten daha sabırlı ve sakindiler.

Kuyrukta beklerken sabırsız olabiliyorlardı, ancak, bunun sebebi muhtemelen sinirlilikten değil, Ģu anda onları bekleyen Ģovun ya da herhangi bir olayın heyecanını yaĢamaya duyulan hevesten kaynaklanıyordu. Aile ve iĢten fedakârlıkta bulunurlar, ancak bu durum, arkadaĢların ve eğlencenin aile ve iĢe tercih edildiği, eğlence önceliklerini yansıtıyor olabilir.

Gelecek Zaman Perspektifi Yüksek seviyede gelecek zaman perspektifi odaklı insanlar mutlu ve sağlıklıdırlar, ama özellikle insanları beklerken sinirli ve sabırsız olurlar. Rahatlama teknikleri burada yardımcı olabilir.

Eğer ılımlı olurlarsa fedakârlıkta bulundukları Ģeyler hayat kalitelerinden ödün verdirmez ancak, kısa vadeli fedakârlıklarının kendi yaĢam tarzları haline gelmemesi için ihtiyatlı davranmalıdırlar. Teknolojinin nasıl onlara zaman kazandırdığını keĢfetmekten fayda sağlamalıdırlar.

212

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Transandantal Gelecek Zaman Perspektifi Bu bulguları kanıtlamak için daha çok araĢtırmaya gerek duyulsa da, USA Today verileri transandantal zaman perspektifinin mutluluk ve sağlıkla en sıkı bağlantısı olan zaman perspektifi olduğunu belirtmektedir.

Yüksek seviyede transandantal gelecek zaman perspektifi odaklı insanlar daha az sinirli ya da daha az sabırsız olma eğilimindedir ve gerçekten meĢgul olduklarında daha az olasılıkla hayatlarının önemli yönlerinden fedakârlıkta bulunurlar. Teknolojiyi kullanırlar ama teknolojiyi kullanmaktan hayal kırıklığına uğramazlar. Öyle ya da böyle bu zaman perspektifi dini inançlarla ilgilidir ve veriler açıkça gösteriyor ki bu durum olumlu yaĢam sonuçlarıyla bağlantılıdır.

BĠR ZAMAN PERSPEKTĠFĠ “SERBEST ATIġI”: ÇEġĠTLENDĠRME VE DENGE Kitapta ayrıntılı bir biçimde belgelendiği gibi, geçmiĢolumsuz ve Ģimdiki zaman kaderci zaman perspektifleri azaltılmıĢ mutluluk ve sağlıkla bağlantılıdır.

Bunlardan herhangi bir zaman perspektifinde yüksek seviyeye sahipseniz, diğer zaman perspektiflerini kuvvetlendirmenizi kuvvetle teĢvik ederiz. DeğiĢiklikler zaman alır, aksilikleri öngörün. Bunun aksine, geçmiĢ-olumlu, Ģimdiki zaman hedonistik ve gelecek zaman perspektifleri mutlulukla ve fiziksel ve psikolojik sağlıkla bağlantılıdır. Eğer yüksek seviyede bu olumlu zaman perspektiflerine sahipseniz, birazın iyi olduğunu hatırlayın.

Bu zaman perspektiflerinden sadece birine odaklanmak, yaĢam kalitesinin daralmasına neden olan önyargıya götürür. Önyargı sağlıklı zaman perspektifinin düĢmanıdır. Denge sizin arkadaĢınızdır.

213

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Zaman size mutluluk için üç yol verir; geçmiĢ, Ģimdi ve gelecek. Ġçimizde en zeki olan, bu üçünden de yararlanacaktır. ÇeĢitlendirme, belki de mutluluk alanında tek serbest atıĢtır. Bu belirsiz zamanlarda, kimin gücü serbest bir atıĢı pas geçmeye yeter? Her birimiz için ve dünya için de dengeli bir zaman perspektifi umudu var. Ekonomik endiĢede zaman perspektifinizi Ģimdiye odaklamaya çalıĢın. ġimdiki zamandan, büyük değiĢiklikleri yapacak motivasyon ve enerjiyi alırız ve gelecek zamandan amaç netliği ve yön elde ederiz. Ġlave denge kaynağı olarak, geçmiĢe saygı duyun.

GeçmiĢten öğrenen, Ģimdiden enerji ve duygu kazanan ve geleceğin net vizyonunun rehberliğinde, dengeli bir zaman perspektifiyle bireysel olarak her birimiz ve dünya olarak hepimiz büyük Ģeyler baĢarabiliriz.

Gelecek umudumuz; dengeli ve uyum içinde bir geçmiĢ, Ģimdiki ve gelecek zamanı içeren, düĢünme ve hissetme, insan ve doğa ve hepimiz için bol ve bereketli mutluluk ve sağlıktır.

214

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN” Transandantal Gelecek Zaman Perspektifi Envanteri (TGZPE) Her maddeyi okuyun ve sorulara mümkün olabildiğince dürüst cevap verin: “Ne kadar karakteristik ya da gerçekten ben böyle miyim?” Her bölümün sağ tarafındaki kutucuğu iĢaretleyin.

Lütfen aĢağıdaki bütün sorulara cevap verin. Çok Yanlış

Nötr Çok Doğru 1

1.Sadece benim fiziksel bedenim ölecektir.

2.Bedenim gerçek benliğimin sadece geçici bir yuvasıdır.

3.Ölüm sadece yeni bir baĢlangıçtır.

4.Mucizelere inanırım.

5.Evrim teorisi insanın nasıl yaratıldığını tam olarak açıklar.

6.Ġnsanların ruhu vardır.

7.Fizik kuralları her Ģeyi açıklayamaz.

8.Öldükten sonra dünyada yaptığım eylemlerden sorumlu tutulacağım.

9.Ġnsanların uyması gereken ilahi kanunlar vardır.

10.Ruhlara inanıyorum.

215

2

3

4

5

“PSİKOLOJİMİZ ve ZAMAN”

216