Psikolojinin Yapı Taşları

PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI" "Psikolojinin Yapı Taşları" St. Clements University / Türkiye Yayınları

Birinci Baskı Mart/2015 ISBN: 978-605-84668-8-3

St. Clements University ™ Bu kitabın her türlü yayın hakkı St. Clements University Türkiye Enformasyon Bürosuna aittir. Yayıncının izni olmadan, eğitim ve tanıtım amaçlı, kısmi alıntılar hariç olmak üzere hiçbir şekilde kitabın tümü ya da bir kısmı yayınlanamaz ve çoğaltılamaz.

Dizgi&Kapak Redaktör Yayın ve Dağıtım Telefon Fax Web Adresi E-Posta Baskı Sertifika No

: Timur TUNA : Esra OKANAKUL : İzmir-1 Cd. No:33/31 Kızılay, Ankara : 444 16 59 : (0312) 4184599 : http://www.stclements.eu : yayin@stclements. eu : Nasip OFSET : 29976 2

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

St. Clements University Dekanı, Fahri Konsolos, PressGrup Yönetim Kurulu Başkanı Sayın Yrd.Doç.Dr. Bilal Semih BOZDEMİR'e teşekkür ederiz.

3

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

İÇİNDEKİLER 1. Bölüm ............................................................................................................. 15 BİLİM VE PERSPEKTİF ...................................................................................... 16 Bağlantılar ve Psikolojinin Doğuşu ................................................................. 16 Psikoloji: Küçük Başlangıçlardan Büyüyen Bir Alana ..................................... 17 Modern Psikoloji: Anahtar Perspektifler, Davranışın Birçok Yönü ................. 18 Çeşitli Dünyalardaki Psikoloji: Çok Kültürlü Perspektif ................................... 18 Psikologlar; Onlar Kimdir Ve Ne Yaparlar? ..................................................... 19 Psikolojinin Alt Alanları ........................................................................................ 19 PSİKOLOJİ VE BİLİMSEL METOT ..................................................................... 20 Bilimsel Metotta Teorinin Rolü ........................................................................ 21 Bilimsel Metodun Avantajları: Ortak Akıl Neden Doğru Yoldan Saptırır? ....... 21 Günlük Hayatta Bilimsel Metot: İnsan Davranışı Hakkında Eleştirel Düşünme ......... 22 PSİKOLOJİDE ARAŞTIRMA METOTLARI.......................................................... 23 ARAŞTIRMA SONUÇLARINI YORUMLAMAK: GEÇERLİ BİR ARAÇ OLARAK İSTATİSTİK ......................................................................................................... 26 PSİKOLOJİK ARAŞTIRMADA ETİK SORUNLAR ............................................... 27 2. Bölüm ............................................................................................................. 29 DAVRANIŞIN BİYOLOJİK TEMELLERİ .............................................................. 30 NÖRONLAR: SİNİR SİSTEMİNİN YAPI TAŞLARI ............................................. 30 Nöronların İçinde İletişim ................................................................................ 31 Nöronlar Arasında İletişim: Sinaptik İletişim ................................................... 32 Sinir Sisteminin Kimyasal Anahtarları ............................................................. 32 Asetikolin .................................................................................................... 32 Norefinefrin ................................................................................................ 32 Dopamin ..................................................................................................... 33 Serotonin .................................................................................................... 33 GABA (Gamma-Amino-Butrik Asit): ........................................................... 33 Uyuşturucu Bağımlılıklarını Tedavi Etmek İçin Sinaptik İletişim Bilgisini Kullanmak ....................................................................................................... 33 Sinir Sistemi: Temel Yapısı ve Fonksiyonları ............................................... 33 Hasarın Beyinde Yarattığı Etkiyi Gözlemek .................................................... 34 Elektriksel Kayıt ve Beynin Uyarılması ...................................................... 34 Yaşayan Beynin Görüntüleri: MRI, SQUID ve PET .................................. 35 Beyin: Bilincin Apaçık Olduğu Yer ............................................................. 35 Hayatta Kalma Temelleri: Beyin Sapı ........................................................ 36 Motivasyon ve Duygu: Hipotalamus, Talamus ve Limbik Sistem ............... 36 Serebral Korteks: Karmaşık Düşünce Merkezi .......................................... 37 Dil ve Serebral Korteks .............................................................................. 37 Serebral Korteksin Lateralizasyonu ........................................................... 38 4

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI" Endokrin Sistem (Ana Etkilerin Özeti) ............................................................. 39 Adrenal Bezleri ........................................................................................... 39 Cinsel Salgı Bezleri .................................................................................... 40 Hipofiz Bezi ................................................................................................ 40 Genetik ve Çevresel Etkiler ........................................................................ 42 3. Bölüm ............................................................................................................. 43 DUYU VE ALGI.................................................................................................... 44 Duyusal Uyum ................................................................................................ 45 GÖRME ............................................................................................................... 46 Işık .................................................................................................................. 46 Görsel Sistemin Temel Fonksiyonları: Keskinlik, Karanlık Uyumu ve Göz Hareketleri ...................................................................................................... 47 Renk Görüşü ................................................................................................... 48 Görme ve Beyin: Görsel Bilgiyi İşlemek .......................................................... 48 DUYMA ................................................................................................................ 50 Kulak: Kulağın Temel Yapısı ......................................................................... 50 Ses .................................................................................................................. 50 Perde Algısı .................................................................................................... 50 DOKUNMA ve DİĞER DERİ DUYULARI ............................................................ 51 Acı: Doğası ve Kontrolü .................................................................................. 51 Acı Algısı: Psikolojik Mekanizmaların Rolü ..................................................... 52 KOKU ve TAT: KİMYASAL DUYULAR ................................................................ 52 KİNESTEZYA (HAREKET DUYUSU) VE VESTİBÜLER DUYU ......................... 53 ALGI .................................................................................................................... 54 Şekil Tanıma ................................................................................................... 55 Uzaklık Algısı .................................................................................................. 55 Algı Esnekliği: Ne Ölçüde Doğuştandır, Ne Ölçüde Öğrenilir? ....................... 56 Duyu Ötesi Algı ............................................................................................... 56 4. Bölüm ............................................................................................................. 58 BİLİNÇ DURUMLARI ........................................................................................... 59 Biyolojik Ritimler: Hayat Gel Gitleri ve Bilinç Tecrübesi .................................. 59 Bilinç Durumlarını Uyandırmak ....................................................................... 60 Kontrollü ve Otomatik İşlem ....................................................................... 60 Hayal Kurmak ve Fanteziler ....................................................................... 61 Uyku ........................................................................................................... 61 Uykunun Doğası ........................................................................................ 62 Uyku Bozuklukları ...................................................................................... 63 Rüyalar ....................................................................................................... 63 Hipnoz ........................................................................................................ 64 Bilinç Değiştirici İlaçlar .................................................................................... 65 5.Bölüm .............................................................................................................. 67 ÖĞRENME .......................................................................................................... 68 5

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI" KLASİK KOŞULLANMA....................................................................................... 68 Pavlov’un Klasik Koşullanma Çalışması ......................................................... 68 Klasik Koşullanmanın Gerçekleşmesi İçin Gereken Unsurlar ......................... 69 Koşulsuz uyarıcı ......................................................................................... 69 Koşulsuz Tepki ........................................................................................... 69 Koşullu Uyarıcı ........................................................................................... 69 Koşullu Tepki ............................................................................................. 69 Klasik Koşullanma: Bazı Temel Prensipler ..................................................... 69 İstisnalar ......................................................................................................... 71 Klasik Koşullanma ve Bilişsel Perspektif ........................................................ 72 Klasik Koşullanma ve Fobiler .......................................................................... 72 Klasik Koşullanma ve Aşırı İlaç Kullanımı ....................................................... 72 Klasik Koşullanma ve Bağışıklık Sistemi ........................................................ 73 EDİMSEL KOŞULLANMA (SONUÇLARA DAYANARAK ÖĞRENME) ............... 73 Bazı Temel Prensipler Şekillendirme ve Zincirleme ....................................... 74 Dürtüsellikte ve Ertelemede Ödül Gecikmesinin Rolü .................................... 74 Pekiştirme Düzenleri ....................................................................................... 75 Eş zamanlı Pekiştirme Düzeni ve Eşleme Yasası .......................................... 75 Davranışın Uyarıcı Kontrolü ............................................................................ 76 Bilişsel Perspektif ............................................................................................ 76 GÖZLEMSEL ÖĞRENME ................................................................................... 77 6. Bölüm ............................................................................................................. 79 HAFIZA ................................................................................................................ 80 İnsan Hafızası: Bilgi-İşlem Yaklaşımı ............................................................ 80 İnsan Hafızası: Temel Model .......................................................................... 80 Hafızadaki Bilgi Tipleri .................................................................................... 81 Anlamsal (Semantik) Hafıza ...................................................................... 81 Olaysal Hafıza ............................................................................................ 81 Temel Hafıza Sistemleri .................................................................................. 81 Duyu Hafıza ............................................................................................... 81 Kısa Süreli Hafıza ...................................................................................... 81 Kısa Süreli Hafızanın Varlığına Dair Kanıtlar Seri Konum Eğrisi .................... 82 Kelime Uzunluğu ve Kelime Benzerliği Etkileri ............................................... 82 Kısa Süreli Hafızanın Bilimsel Muhakemesi ................................................... 82 Uzun Süreli Hafıza .......................................................................................... 83 İşleme Düzeyleri ............................................................................................. 84 Geri Alma ........................................................................................................ 84 Geri Almaya Dair İpuçları: Hatırlamamıza Yardım Eden Uyarıcılar ............... 84 Unutmak ......................................................................................................... 85 Engelleme Sonucu Unutma ............................................................................ 86 Bastırma ......................................................................................................... 86 Kasıtlı Unutma ................................................................................................ 86 6

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI" İleriye Yönelik Hafıza (Prospektif) ................................................................... 86 Otobiyografik Hafıza ....................................................................................... 87 Bebeklik Amnezisi ........................................................................................... 87 Flaş Hafıza ...................................................................................................... 88 Hafıza Çarpıtması (Distorsiyon) ve Hafıza Kurgulaması ................................ 88 Çarpıtma ve Şemaların Etkisi ......................................................................... 88 Hafıza Kurgulaması ........................................................................................ 89 Amnezi ve Diğer Hafıza Bozuklukları ............................................................. 90 Açık ve Örtülü Hafıza ...................................................................................... 90 Korsakoff Sendromu ....................................................................................... 90 Alzheimer Hastalığı ......................................................................................... 90 Beyin ve Hafıza ............................................................................................... 91 7. Bölüm ............................................................................................................. 92 BİLİŞ .................................................................................................................... 93 DÜŞÜNCENİN TEMEL ÖĞELERİ: KAVRAMLAR, ÖNERMELER VE GÖRÜNTÜLER.................................................................................................... 93 Hayvan Bilişi: Hayvanlar Gerçekten Düşünebilir mi? ...................................... 95 Karar Almak: Alternatifler Arasından Seçim ................................................... 95 İyi Kararlar Vermek ......................................................................................... 96 Kısa Yollar ...................................................................................................... 96 Çerçeveleme ve Karar Stratejisi ..................................................................... 96 Bağlanma Tuzağı (Başarısız Kararlarda Israrcılık) ......................................... 97 Doğal Karar Verme: Gerçek Dünyada Seçim Yapma ..................................... 97 Problem Çözme .............................................................................................. 98 Etkin Problem Çözmeyi Engelleyen Faktörler ................................................ 98 İşlevsel Sabitlik .......................................................................................... 98 Zihinsel Set ................................................................................................ 98 Yapay Zekâ ..................................................................................................... 99 DİL ....................................................................................................................... 99 Çocukta Dil Gelişimi ...................................................................................... 100 Dil Gelişiminin Temel Bileşenleri .................................................................. 100 Sözsüz İletişim .............................................................................................. 100 Dil ve Düşünce .............................................................................................. 101 Diğer Türlerde Dil .......................................................................................... 101 8. Bölüm ........................................................................................................... 103 İNSAN GELİŞİMİ ............................................................................................... 104 Çocukluk Yılları ............................................................................................. 104 Fiziksel Büyüme ve Gelişme ......................................................................... 104 Doğum Öncesi Dönem ............................................................................. 104 Gelişimde Doğum Öncesi Etkiler .................................................................. 105 Reçete ve Tezgah Üstü İlaçlar ...................................................................... 105 Kanundışı İlaçlar ........................................................................................... 105 7

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI" Fetal Alkol Sendromu ................................................................................... 106 Sigara ........................................................................................................... 106 İlk Yıllardaki Fiziksel ve Algısal Gelişimler .................................................... 106 Yeni Doğanların Öğrenme Yetenekleri ......................................................... 106 Algısal Gelişim .............................................................................................. 107 İNSAN GELİŞİMİ ÜZERİNE ÇALIŞMALARIN TEMEL METOTLARI ................ 108 Bilişsel Gelişim .............................................................................................. 108 Piaget’in Teorisi ....................................................................................... 109 Piaget Teorisinin Ana Aşamaları .............................................................. 109 Bilgi İşleme Perspektifi .................................................................................. 110 Duyu İşleme .................................................................................................. 110 Dikkat ............................................................................................................ 110 Hafıza ........................................................................................................... 111 Üstbiliş (Metacognition) ................................................................................ 112 Ahlaki Gelişim ............................................................................................... 112 Sosyal ve Duygusal Gelişim: Diğerleriyle İlişki Oluşturma ............................ 113 Mizaç ............................................................................................................ 113 Bağlanma ...................................................................................................... 113 Bağlılık Ölçümü ............................................................................................. 114 Okul ve Arkadaşlık ........................................................................................ 115 Cinsiyet ......................................................................................................... 115 9. Bölüm ........................................................................................................... 117 İNSAN GELİŞİMİ ............................................................................................... 118 Ergenlik, Yetişkinlik ve Yaşlanma ................................................................. 118 Ergenlik Sırasında Fiziksel Gelişim .............................................................. 118 Ergenlik Döneminde Bilişsel Gelişim ............................................................ 119 Ergenlikte Sosyal ve Duygusal Gelişim ........................................................ 119 Duygusal Değişiklikler .............................................................................. 119 Sosyal Gelişim ......................................................................................... 120 Erikson’un Psikososyal Gelişim Teorisine Göre Hayatın Sekiz Aşaması 120 Ergenleri Tehdit Eden Unsurlar .................................................................... 121 İşlevsiz Aileler ............................................................................................... 122 Ergen Dayanıklılığı ....................................................................................... 123 Yetişkinlik ve Yaşlanma ................................................................................ 123 Kriz Yaklaşımı .......................................................................................... 123 Yaşam-Olay Modeli .................................................................................. 124 Gelişimsel Düzenleme .................................................................................. 124 Yetişkinlik Yıllarımızda Fiziksel Değişim ....................................................... 125 Yetişkinlik Sırasında Bilişsel Değişim ........................................................... 125 Yaşlanma ve Hafıza ................................................................................. 125 Yaşlanma ve Zekâ ................................................................................... 126 Yaşlanma ve Yaratıcılık ........................................................................... 127 8

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI" Yetişkinlikte Sosyal Değişim ......................................................................... 127 Yetişkin Hayatının Krizleri ............................................................................. 128 Öznel İyi Oluş: Kim Mutludur ve Neden? ...................................................... 128 Yaşlanma, Ölüm ve Yakınların Kaybı ........................................................... 129 Yaşlanma Teorileri ................................................................................... 129 Ölüm ............................................................................................................. 129 Yakınların Kaybı ........................................................................................... 130 10. Bölüm ......................................................................................................... 131 MOTİVASYON VE DUYGU ............................................................................... 132 Motivasyon Teorileri ...................................................................................... 132 Güdü Teorisi ............................................................................................ 132 Uyarılma Teorisi ....................................................................................... 133 Beklenti Teorisi ........................................................................................ 133 Maslow’un İhtiyaçlar Hiyerarşisi .................................................................... 134 Açlık .............................................................................................................. 134 Kilo Alımını Etkileyen Faktörler ..................................................................... 135 Cinsel Motivasyon ......................................................................................... 135 Cinsel Yönelim .............................................................................................. 135 Saldırgan Motivasyon ................................................................................... 136 Sosyal Faktörler ve Saldırganlık ................................................................... 136 Başarı Motivasyonu ve Bilişsel Motivasyon .................................................. 137 Başarı Motivasyonunu Ölçmek ..................................................................... 137 Başarı Motivasyonunun Etkileri .................................................................... 138 Bilişsel Motivasyon ....................................................................................... 138 İçsel Motivasyon ........................................................................................... 139 DUYGULAR ....................................................................................................... 139 Duygunun Doğası: Birbirine Karşıt Görüşler ................................................. 139 Cannon-Bard Teorisi ................................................................................ 139 James-Lange Teorisi ............................................................................... 139 Schacter ve Singer’in İki Faktör Teorisi ................................................... 139 Karşıt Süreç Teorisi ................................................................................. 140 Duygunun Psikolojisi ..................................................................................... 140 Psikolojik Reaksiyonlar Yalan Tespiti İçin Kullanılabilir mi?.......................... 140 Duygunun Dışsal İfadesi ............................................................................... 141 Sözsüz İşaretler ....................................................................................... 141 Duygu ve Biliş ............................................................................................... 142 Duygu Bilişi Nasıl Etkiler? ........................................................................ 142 Biliş Duyguyu Nasıl Etkiler? ..................................................................... 142 11. Bölüm ......................................................................................................... 143 ZEKÂ ................................................................................................................. 144 Zekânın Doğasıyla İlgili Karşıt Bakış Açıları ................................................. 144 Gardner’in Çoklu Zekâ Teorisi ...................................................................... 144 9

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI" Stenberg’in Üç Hiyerarşi Teorisi ................................................................... 145 İnsan Zekâsını Ölçmek ................................................................................. 145 IQ (Zekâ Katsayısı/Derecesi) ........................................................................ 146 Wechsler Ölçekleri ........................................................................................ 147 Bireysel Zekâ Testleri ................................................................................... 147 Zekâya Dair Grup Testleri ............................................................................. 148 Zekânın Bilişsel Temeli ................................................................................. 149 Zekânın Nörolojik Temeli .............................................................................. 149 Güvenirlik ve Geçerlilik ................................................................................. 150 Güvenirliği Değerlendirmek .......................................................................... 150 Geçerlilik ....................................................................................................... 151 Zekâyı Test Etmek ........................................................................................ 151 Kalıtımın ve Çevrenin Rolü ........................................................................... 152 Kalıtım Rolüne Dair Kanıt ........................................................................ 152 Çevresel Etkilerin Rolüne Dair Kanıt ........................................................ 152 Zekâ Testi Puanlarında Grup Farklılıkları ..................................................... 153 Duygusal Zekâ .............................................................................................. 154 Duygusal Zekânın Ana Bileşenleri ................................................................ 154 Yaratıcılık ...................................................................................................... 156 Kesişim Yaklaşımı ........................................................................................ 156 12.Bölüm .......................................................................................................... 157 KİŞİLİK .............................................................................................................. 158 Bireylerin Davranışlarındaki Benzersizlik ve Tutarlılık .................................. 158 Psikoanalitik Yaklaşım .................................................................................. 158 Freud’un Kişilik Teorisi .................................................................................. 159 Anksiyete ve Savunma Mekanizmaları ......................................................... 159 Gelişimin Psikoseksüel Aşamaları ................................................................ 160 Freud’un Teorisinin Değerlendirilmesi .......................................................... 162 Diğer Psikoanalitik Bakış Açıları ................................................................... 162 Jung: Ortak Bilinçdışı ............................................................................... 163 Karen Horney ve Alfred Adler .................................................................. 163 Hümanist Teoriler ..................................................................................... 163 Rogers’ın Öz Teorisi: Tam İşlevsel İnsan Olmak .................................... 164 Maslow ve Öz-güncelleme Çalışması ...................................................... 164 Öz-Kavram Teorisi ................................................................................... 165 Özellik Teorileri ........................................................................................ 166 Allport'un Merkezi, İkincil ve Kardinal Kişilik Özellikleri ............................ 166 Cattel’in Yüzey ve Kaynak Özellikleri ....................................................... 167 Büyük Beş Faktör: Kişiliğin Temel Bileşenleri ............................................... 167 Özellik Teorileri Değerlendirmesi .................................................................. 168 Kişiliğe Dair Öğrenme Yaklaşımları .............................................................. 168 Sosyal Biliş Teorisi: Kişiliğe Modern Bakış ................................................... 168 10

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI" Öğrenme Yaklaşımları: Değerlendirme ........................................................ 169 KİŞİLİĞİ ÖLÇMEK ............................................................................................. 170 Nesnel Kişilik Testleri: Anketler ve Envanterler ............................................ 170 Projektif Kişilik Testleri: Mürekkep Lekesi Testi ve İmajlar ........................... 171 Kişiliğin Anahtar Yönleri ................................................................................ 171 Öz-Saygı ve Öz-İzleme ............................................................................ 171 Heyecan Arama ....................................................................................... 172 13.Bölüm .......................................................................................................... 173 SAĞLIK, STRES VE BAŞA ÇIKMA ................................................................... 174 Sağlık Psikolojisi ........................................................................................... 174 Stres ............................................................................................................. 174 Stres ve Sağlık .............................................................................................. 177 Stres ve Görev Performansı ......................................................................... 177 Yanma: Stres Tükettiği Zaman ..................................................................... 178 Strese Karşı Dirençte Bireysel Farklılıklar .................................................... 179 Sağlık İhtiyaçlarını Anlamak ve Onlarla İletişim Kurmak .............................. 179 Semptom Algısı: Hasta Olduğumuzu Nasıl Biliriz? ....................................... 179 Sağlık İnançları ............................................................................................. 180 Doktor-Hasta İletişimi .................................................................................... 181 Hastalığın Davranış ve Psikolojik Bağlantıları .............................................. 181 Sigara İçmek ................................................................................................. 182 Diyet ve Beslenme ........................................................................................ 183 Alkol Tüketimi ............................................................................................... 183 Duygular ....................................................................................................... 184 Kişilik ve Sağlık ............................................................................................. 185 AIDS (Edinilmiş Bağışıklık Eksikliği Sendromu) ........................................... 185 Sağlıklı Yaşam Tarzı Geliştirmek .................................................................. 186 14.Bölüm .......................................................................................................... 189 PSİKOLOJİK BOZUKLUKLAR .......................................................................... 190 Psikodinamik Perspektif ................................................................................ 191 Modern Psikolojik Yaklaşım .......................................................................... 191 Psikolojik Bozuklukları Tanımlamak (DSM-IV) ............................................. 192 DSM-IV Ana Tanı Kategorileri ...................................................................... 193 RUH HALİ BOZUKLUKLARI.............................................................................. 193 Depresif Bozukluklar ..................................................................................... 194 Çift Kutuplu Bozukluklar ................................................................................ 194 Depresyonun Sebepleri ................................................................................ 194 İntihar ............................................................................................................ 196 Anksiyete Bozuklukları .................................................................................. 196 Panik Atak ..................................................................................................... 196 Fobiler ........................................................................................................... 197 Obsesif Kompülsif Bozukluk ( Saplantılı-Zorlanımlı Bozukluk) ..................... 198 11

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI" Travma Sonrası Stres Bozukluğu ................................................................. 198 SOMATOFORM BOZUKLUKLAR ..................................................................... 199 Somatizasyon Bozukluğu( Bedenselleştirme Bozukluğu) ............................. 199 Hipokondri ..................................................................................................... 199 Dönüşüm Rahatsızlıkları ............................................................................... 199 Münchausen Sendromu ................................................................................ 200 Çözülmeli Bozukluklar .................................................................................. 200 Cinsel Bozukluklar Ve Cinsel Kimlik Bozukları ............................................. 201 Parafili ........................................................................................................... 201 Cinsel Kimlik Bozuklukları ............................................................................. 201 Yeme Bozuklukları ........................................................................................ 202 KİŞİLİK BOZUKLUKLARI .................................................................................. 202 Maddeyle İlişkin Rahatsızlıklar ..................................................................... 203 Şizofreni ........................................................................................................ 204 15.Bölüm .......................................................................................................... 207 PSİKOLOJİK BOZUKLUKLARIN ACISINI AZALTMAK ..................................... 208 Psikoterapi .................................................................................................... 208 Psikodinamik Tedaviler ................................................................................. 208 Psikoanaliz .................................................................................................... 208 Psikoanalizin Ötesi: Bugün Psikodinamik Tedavi ......................................... 209 Hümanistik Tedavi ........................................................................................ 209 Davranışsal Terapiler .................................................................................... 210 Klasik Koşullanmayı Temel Alan Tedaviler .............................................. 210 Edimsel Koşullanmayı Temel Alan Terapiler ........................................... 211 Modelleme ............................................................................................... 211 Bilişsel Tedaviler ........................................................................................... 212 Rasyonel Duygusal Terapi(RET) ............................................................. 212 Beck’in Bilişsel Davranış Terapisi ............................................................ 212 Grup Terapileri .............................................................................................. 213 Psikodinamik Grup Terapileri ................................................................... 213 Davranışsal Grup Terapileri ..................................................................... 213 Yardımlaşma Grupları .............................................................................. 213 Kişilerarası İlişkiye Odaklanan Terapiler .................................................. 214 Evlilik Terapisi .......................................................................................... 214 Aile Terapisi ............................................................................................. 215 Psikoterapi ............................................................................................... 215 Terapiyi Ne Zaman Aramalıyız? ................................................................... 216 Biyoloji Bazlı Terapiler .................................................................................. 217 İlaç Terapisi .............................................................................................. 217 Antipsikotik İlaçlar ......................................................................................... 217 Elektrokonvülsif Terapi ................................................................................. 219 Psikocerrahi .................................................................................................. 219 12

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI" Psikolojik Bozukluklardan Korunma .............................................................. 220 16.Bölüm .......................................................................................................... 221 TOPLUMSAL DÜŞÜNCE VE TOPLUMSAL DAVRANIŞ .................................. 222 Toplumsal Düşünce ...................................................................................... 222 Yükleme: Diğerlerinin Davranış Sebeplerini Anlamak ............................. 222 Önyargıların Temel Sebepleri .................................................................. 222 Toplumsal Biliş .............................................................................................. 223 Sözde Konsensüs Etkileri ............................................................................. 223 Tutarsız Bilgi İle İlgilenmek ........................................................................... 223 Büyülü Düşünme .......................................................................................... 224 Karşı Olgusal Düşünme ................................................................................ 224 Tutumlar ........................................................................................................ 224 İkna ............................................................................................................... 224 Bilişsel Yaklaşım ........................................................................................... 225 Bilişsel Uyumsuzluk ...................................................................................... 226 Toplumsal Davranış: Diğerleriyle İletişim ...................................................... 227 Önyargı .................................................................................................... 227 Önyargının Kökenleri: Zıt Bakış Açıları .................................................... 227 Önyargının Bilişsel Kaynakları: Sterotiplerin Rolü ................................... 228 Önyargıya Meydan Okumak .................................................................... 228 Sosyal Etki .................................................................................................... 228 Toplum Yanlısı Davranışlar .......................................................................... 230 Diğerlerine Yardım Etme Eğilimini Arttıran ya da Azaltan Faktörler ............. 230 Yakınlık ......................................................................................................... 231 Benzerlik ....................................................................................................... 231 Fiziksel Çekicilik ............................................................................................ 232 Aşk ................................................................................................................ 232

13

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI 14

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

1. Bölüm 15

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

BİLİM VE PERSPEKTİF Bağlantılar ve Psikolojinin Doğuşu Bilim üzerine çalışmalar üzerinden felsefeyi incelediğimizde iki anahtar kavramla karşılaşırız. Bunlardan biri, dikkatli bir gözlem yoluyla bilginin toplanabileceğine dair bir görüş olan ampirizm'dir. Diğeri ise, bilginin dikkatli bir muhakeme ve mantık ile elde edilebileceğini ifade eden rasyonalizm'dir.

Bu iki fikir birleştirildiğinde, modern bilimin kurallarının temelleri de atılmış oldu ve kurallar, yaşadığımız dünya çevresinde uygulamaya konulduğunda, bilimin çeşitli alanlarında hem büyük ilerleme hem de hatırı sayılır hızlanma görüldü. Bu ilerlemelerden bazıları doğrudan psikolojinin doğuşu ile ilgiliydi. Örneğin, Johannes Muller, vücuttaki sinirlerin nasıl uyarıldığını tanımlarken Hermann Von Helmholtz, gözlerdeki ve kulaklardaki reseptörlerin dış dünyadan gelen duyuları nasıl yorumlandığına dair bulgular peşindeydi.

Gustav Fechner ise, gizli zihni olayların (algı) nasıl ölçülebildiği üzerine çalışmalar yaptı.

Bu çeşitli araştırma çabaları ise, şu soruyu akla getirdi.

Neden bilim metotlarını insan davranışı üzerinde çalışmak için kullanmayalım? Bu fikrin ateşli savunucularında biri, psikoloji tarihinin ünlü figürü Wilhelm Wundt olmuştur.

16

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Psikoloji: Küçük Başlangıçlardan Büyüyen Bir Alana Wundt, psikolojinin bilimsel alan fikrini savunsa da, onun bu bilimle ilgili kavramı, şimdiki psikologlardan oldukça farklıdır.

Wundt, psikolojinin, bilinci araştırması gerektiğine inanmaktaydı ve bu fikriyle tutarlı bir şekilde (insan zihninin yapısına odaklandığı için buna yapısalcılık da denir) araştırmasını, iç gözlem metodu yoluyla, duyuları, duyguları, görüntüleri kendi temel parçaları içinde incelemeye odaklamıştı.

Yapısalcılık, Amerikalı psikologlar tarafından pek kabul görmedi. Çünkü onlara göre psikoloji sadece açık olan davranışlar üzerine çalışmalıydı (davranışçılık). Bu konuda en radikal düşünceye sahip kişi John B. Watson’dı. Watson’a göre sadece açıkça ortada olan davranışlar bilimsel anlamda ölçülebilirdi. Watson tarafından ortaya konan fikirler ve diğer davranışçıların -bunlardan en önemlisi B.F.Skinner’dırpsikoloji kavramı üzerine çalışmaları, bu alanı oldukça ileri götürdü (60’lı yıllara kadar).1960 sonlarında başlayan teknolojik ilerleme, zihinsel olayları açıklamak için yeni tekniklerin gelişmesine vesile oldu.

Bilgisayar kullanımı bu ilerlemelerin başında gelmekteydi.

Bu teknikler, vücudun fizyolojik özellikleri (kan basıncı, kalp atış hızı vb.) ile beyin üzerinden zihinsel olaylarla bağlantı kurma şansı tanımaya başladı.

Zihinsel süreçlerle ilgili bulguların artmasını sağlayan bu yenilikler, vücut bilgisinin yeni tekniklerle birleşmesine ve birçok psikoloğun bilişsel devrim dediği dönemin başlamasına yardım etti. Bu genel bilgilerin ışığında psikolojinin tanımıyla ilgili yapabileceğimiz tanım, psikolojinin, davranış ve bilişsel süreç bilimi olduğudur.

17

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Modern Psikoloji: Anahtar Perspektifler, Davranışın Birçok Yönü Psikologlar, mücadeleleri farklı perspektiflerden kontrol edebilirler. Bu perspektifleri, davranışsal, bilişsel, biyolojik, toplumsal ve kültürel, psikodinamik ve evrimsel olarak sayabiliriz.

Bunların her biri olayları anlayış şeklimize bir şeyler katar.

Perspektifleri ve odaklandıkları noktaları şu şekilde özetleyebiliriz: Davranışsal: Açık davranışlara odaklanır.

Bilişsel: Bellek, düşünce ve muhakeme gibi bilişsel süreçlere odaklanır.

Biyolojik: Davranışın altında yatan biyolojik olay ve süreçlere odaklanır.

Sosyokültürel: Toplumsal davranışın tüm yönlerine ve davranış üzerinde kültürel faktörlerin etkisine odaklanır.

Psikodinamik: Kişiliğe, davranış üzerindeki bilinçaltı ve gizli süreçlerin rolüne odaklanır.

Evrimsel: Davranışın çeşitli yönlerindeki muhtemel kalıtsal eğilimlere odaklanır. Çeşitli Dünyalardaki Psikoloji: Çok Kültürlü Perspektif Artan göç ve ticaret, birçok ülkede çeşitli nüfusların oluşmasına yol açmaktadır. Psikologlar, bu eğilimlerin farkındadırlar ve bu farkındalık, alan içinde çok kültürlü perspektifin artan bir şekilde benimsenmesini sağlamıştır. Bu yeni perspektif, davranışın birçok yönü üzerinde etkisi olan etnik ve kültürel faktörlere dair gelişen araştırma hacmini yansıtmaktadır.

Yeni çok kültürlülük perspektifi, psikologlara, yaptıkları hizmet sırasında takip etmeleri gereken kurallar gibi bir sorumluluk da yüklemiştir.

18

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Amerikan Psikoloji Derneği’nin (1993) değindiği bu kurallara göre psikolog, kültürel, etnik ve dilsel farklara karşı duyarlı olmalı ve profesyonel faaliyetleri içinde bu farklılıklara dair bir farkındalık inşa etmelidir.

Psikologlar; Onlar Kimdir Ve Ne Yaparlar?

Psikiyatrist ile psikolog terimleri, birbirine çok benzer olduğu için birçok insanın onların aynı olduğunu düşünmeleri şaşırtıcı değildir. Ancak, gerçekte iki farklı profesyonel grubu temsil ederler.

Psikiyatristler, tıbbı bitirdikten sonra zihinsel bozuklukların tedavisi konusunda uzmanlaşan doktorlardır. Psikologlar, Ph.D veya Psy.D (Psikoloji Doktoru) master derecesini kazandıkları yerde psikoloji eğitim programını alırlar. Ph.D ve Psy.D., üniversitenin ötesinde, 4-5 yıllık bir okuma süreci gerektirmektedir. Bunun yanında belli bir alanda uzmanlaşmak isteyen psikologlar, bir hastane, klinik, okul ya da işte bir veya iki yıllık bir uygulama tecrübesini tamamlamak zorundadır.

Sonuç olarak psikologlar ve psikiyatrlar farklı eğitim almakta olsalar da faaliyet alanlarının karışmasının nedeni, psikologların tanı, çalışma ve psikolojik rahatsızlığın tedavisi konusunda psikiyatristler gibi uzmanlaşmış olması, çok sayıda benzer konuya odaklanması ve yine benzer faaliyetler göstermesidir.

Psikolojinin Alt Alanları Zihinsel rahatsızlıkların tanı, sebep ve tedavileri üzerine çalışır.

Danışmanlık Psikolojisi: Bireylere, psikolojik bozuklukları kapsamayan birçok kişisel problem konusunda yardım eder.

Klinik Psikoloji:

19

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Gelişim Psikolojisi: İnsanların hayatı boyunca toplumsal, bilişsel ve fiziksel olarak nasıl değiştiği üzerine çalışır.

Eğitim Psikolojisi: Eğitim sürecinin tüm yönleri üzerine çalışır.

Deneysel Psikoloji: Algılama, öğrenme ve motivasyonu kapsayacak şekilde tüm temel psikolojik süreçler ile ilgili çalışmalar yapar.

Bilişsel Psikoloji: Bilişsel hafıza, düşünme, muhakeme, dil ve karar almanın tüm yönlerini araştırır.

Endüstriyel/Örgütsel Psikoloji: İş ortamlarındaki davranışların tüm yönlerini dikkate alır.

Biopsikoloji: Davranışların biyolojik temellerini inceler.

Toplumsal Psikoloji: Toplumsal düşünce ve toplumsal davranışın farklı yönleri üzerine çalışır (diğerleri hakkında nasıl düşünürüz ve onlarla nasıl etkileşim kurarız?)

PSİKOLOJİ VE BİLİMSEL METOT Bilimsel metot terimi, basit bir dille, birkaç anahtar değer veya standarda bağlı olarak bilgi toplamak için belirli sistematik metot kullanımını içeren özel bir yaklaşımdır.

Bilimsel metot için uygun bileşenler olarak addedilecek değer ve standartlar şu şekildedir: Doğruluk: Dünya hakkında olabildiğince dikkatli, kesin, hatasız bilgi toplama ve değerlendirme eylemi, Nesnellik: İnsani önyargılardan olabildiğince uzak durarak bilgi toplama ve değerlendirme, Şüphecilik: Bulguları defalarca doğruladıktan, hatta tercihen farklı bilim adamlarına, bağımsız bir şekilde ayrı ayrı doğrulattıktan sonra geçerliliğini kabul etmek, Açık Fikirlilik: Ortaya çıkan deliller neticesinde doğru olmadığı ortaya çıkan bakış açısını değiştirme eylemi.

20

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Bilimsel Metotta Teorinin Rolü Bilimsel metot, belli olayların veya süreçlerin açıklaması için çerçeve oluşturur. Yani bir bakıma teorileri yapılandırır. Süreç şu şekilde ilerler: Var olan delil temelinde, bu delili yansıtan teori formülleştirilir.

Teori, davranışın şekillerini oluşturan durumları tahmin eder.

Hipotez olarak bilinen bu tahminler gerçek gözlemlerle test edilir.

Eğer yeni gözlemlerin sonuçları, teori ile tutarlıysa doğruluğundaki güven artar.

En sonunda, teori ya doğru olarak kabul edilir ya da doğru olmadığı düşünülerek reddedilir.

Bilimsel Metodun Avantajları: Ortak Akıl Neden Doğru Yoldan Saptırır?

Düşünce tarzımız, bizi kötü şekilde yoldan çıkaracak çeşitli şekillerdeki hatalara maruz kalır. Bu yüzden resmi olmayan gözleme, ortak akla ve insan davranışı hakkında bize bilgi sağlayacak seziye güvenemeyiz. Bu sebeple potansiyel hata kaynaklarına şöyle bir bakmakta yarar vardır.

Onaylama Önyargısı (Kendi Bakış Açılarını Doğrulamanın Cazibesi): Öncelikle kendi bakış açılarımızı doğrulamayı tercih ettiğimizden bu bakış açılarına destek veren bilgileri hatırlamaya ve fark etmeye meyilli olduğumuz bir gerçektir. Bu eğilim onaylama önyargısı olarak bilinir. Onaylama önyargısı devreye girdiğinde, kendimizi, var olan görüşlerimizi onaylayan delillerin kabul gördüğü, diğerlerinin hatalı olarak kabul gördüğü kapalı bir sistemin içinde buluruz. Açıktır ki, onaylama önyargısı, diğerlerini ve başkalarını anlama çabalarımızda bizi ciddi hatalara düşürür.

21

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

- Bulunabilirlik Kısa Yolu (Akla İlk Geleni Vurgulamak): Bulunabilirlik kısa yolu, kişinin bir olgunun ortaya çıkma ihtimalini veya önemini hatırlanabilme kolaylığını temel alarak değerlendirmesini sağlayan etkili, ama hata payı yüksek genel bir karar verme kaidesidir. Aklımıza kolayca getirebildiğimiz bilginin kararlarımızı ve muhakememizi kolayca etkileyebileceğini varsayarsak insan davranışlarına dair sonuçlara ulaşmak için gayri resmi gözlemlere ya da belleklerimize güvenemeyiz.

Ruh Hali Etkileri: Nasıl Hissettiğimiz Genellikle Düşünce Şeklimizi Etkiler: Bu başlık altında anlatılmak istenen özetle mevcut ruh halimizin, algılarımızı, yargılarımızı ve kararlarımızı etkileme eğilimidir. Önemli nokta ise, karar alırken ya da gözlem yaparken çoğunlukla bu ruh halimizin varlığının ve büyüklüğünün farkında olmamamızın kayda değer hataların kapısını açmasıdır.

Günlük Hayatta Bilimsel Metot: İnsan Davranışı Hakkında Eleştirel Düşünme Eleştirel düşünme, argümanları ya da sonuçları körü körüne kabul etmek yerine, tüm öngörüleri kontrol eden, var olan delilleri dikkatlice değerlendiren ve tüm sonuçları titiz bir şekilde değerlendiren bir düşünme tarzıdır. Eleştirel düşünme şu kuralları içerir: - Sonuçları hemen kabullenmeyin.

- Var olan görüşlerin yeni bilgi ve yeni sonuçlara ulaşmanıza engel olmasını önleyin.

- Her zaman “nasıl” diye sorun.

- Şüpheci olun.

Eleştirel düşünme uygulandığında, bu, insan davranışlarının tüm farklı yönleri hakkında daha sofistike düşünmeye, daha sofistike bir tüketici olmaya (reklamları sorgulama) ve daha 22

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

iyi bir seçici olmaya (politik adayları sorgulamaya) yardım edecektir.

PSİKOLOJİDE ARAŞTIRMA METOTLARI Psikologlar, insan davranışı hakkındaki sistematik çalışmalarda üç temel süreç kullanırlar. Bunlar, gözlem (bu bazen tanımlama olarak da tanımlanır), korelasyon ve deneyselliktir.

Davranışlar üzerinde çalışmanın en temel tekniği, davranış meydana geldiğinde dikkatlice gözlem yapmaktır. Bu tip bir gözlem, bizim çocukluğumuzdan beri uyguladığımız gayri resmi bir gözlem olmayıp, dikkat ve doğru ölçümün eşlik ettiği bir gözlemdir. Sistematik gözlem dediğimiz bu durum, davranış çalışmasında birçok farklı şekle girer.

Doğal gözlem, psikologların insan ya da hayvan davranışlarını, kendi doğal çevrelerinde, hiçbir müdahale olmaksızın izleyerek yaptığı bir gözlemdir.

Her bir canlı benzersizdir ve her birinin kendine has kişisel özellikleri ve yetenekleri vardır. Bu gerçekten hareketle, insan davranışları hakkındaki detaylı bilgiyi sadece bir ya da birkaç birey üzerinden elde edebiliriz. İşte bu durumda karşımıza vaka çalışmaları çıkar. Vaka çalışması, davranış hakkında genel prensipler geliştirmek için kullanılan detaylı birey bilgilerini içeren araştırma metodudur.

Vaka çalışmalarının bilinen iki sakıncası vardır. Bunlardan biri, her bir insan benzersiz olduğu için buradan diğerleri ile ilgili bir çıkarım yapmanın uygun olmama ihtimalidir. Diğeri ise, vaka çalışmalarını kullanan araştırmacıların, uzayan temaslar ve tekrarlar sonucunda araştırma konusu olan bireylerden duygusal olarak etkilenerek tarafsızlıklarını kaybetme riskidir.

23

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Diğer bir araştırma metodu ise, insanların görüş farklılıkları ve davranışları ilgili sorulara cevap vermeleriyle veri elde edilmesi olan anket çalışmasıdır. Anketler bazen, toplum düşüncesi ve gerçek davranışlardaki kaymaları veya değişimleri gözlemlemek için uzun periyotlar halinde tekrarlanır. Anketler, çok sayıda insana uygulanabilme ve sonuçların hemen alınabilme avantajlarıyla öne çıkar. Ancak anketlerden çıkan sonuçların doğru olabilmesi için bazı gereksinimler vardır.

Bunlardan biri ankete cevap verebilecek seçme işleminin yani örneklemenin doğru yapılması; diğeri ise, konunun ve anketin doğru şekilde ilişkilendirilmesidir.

Bu şartlar karşılandığı takdirde anketler, insan davranışlarının farklı yönleri üzerine çalışmak için uygun bir yaklaşım olarak addedilebilir.

Psikologların üzerinde durduğu araştırma metotlarından biri de, korelasyon metodudur. Korelasyon, iki değişken konu olduğunda, birindeki artışın diğerindeki bir artışla veya azalmayla birlikte gözlenmesi şeklinde ifade edilen istatistiksel bir ilişkidir. Bir değişkendeki artışla diğerindeki bir artışın ilişkilendiği duruma pozitif korelasyon, birindeki artışın diğerindeki azalmayla ilişkilendiği duruma ise negatif korelasyon denir. Korelasyon -1 ile 1 arasında değişir.

Farklı değişkenlerin birbiriyle ilişkili olup olmadığı ya da ne ölçüde ilişkili olduğunu belirlemek için gerçekleştirilen araştırma metoduna korelasyon metodu denir. Korelasyon metodu, laboratuvardaki gibi doğal oluşumlar içinde kullanılabilme avantajının yanı sıra, etkinlik, ve büyük miktarda ilginç veriyi kısa bir sürede değerlendirebilme avantajlarına sahiptir. Korelasyon metodunun dezavantaj olarak sayılabilecek tek sakıncası, elde edilen bulguların 24

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

neden-sonuç açısından incelendiğinde genel olarak bir kesinliğe ulaşmamasıdır.

Araştırma metotlarının sonuncusu, deneysel yöntemdir.

Deneysel yöntem, genellikle bir hipotezin geçerliliğini test etmek için veya bağımsız değişkenlerle bağımlı değişkenler arasındaki neden-sonuç ilişkilerini ortaya çıkarmak amacıyla önceden belirlenen bir tasarıma dayalı olarak kontrollü koşullar altında yapılan bilimsel bir araştırmadır.

Psikolojideki deneysel metot, iki anahtar basamak içerir: (1) Davranışı etkilediği düşünülen değişkenin gücü veya varlığı sistematik olarak değiştirilir.

(2) Bu değişikliklerin (eğer varsa) etkileri dikkatli şekilde ölçülür.

Deney içinde sistematik olarak değiştirilen değişken, bağımsız değişken olarak tanımlanırken, deney içinde ölçülen değişken, bağımsız değişken şeklinde ifade edilir.

Deneysel araştırma metodunun başarılı olması için, iki şeye gereksinimi vardır.

Bunlardan ilki, deneysel durumlar için katılımcıların rastgele tahsisidir. Bunun anlamı, katılımcıların (deneklerin), herkesin deney / kontrol grubuna veya bağımsız değişkenin her seviyesine dâhil olabilme şansı denk olacak şekilde gruplara tahsis edilmesidir. Diğer gereksinim ise, katılımcının (deneğin) davranışlarını etkileyebilecek bağımsız değişken dışındaki diğer faktörlerin mümkün olduğu ölçüde sabit tutulmasıdır. Ayrıca, katılımcının davranışında araştırmacının neden olduğu istenmeyen etkilerden (deneyci etkisi) korunmak için araştırmacılar, hipotezin ne olduğunu bilmeyen araştırma altındaki katılımcılarla temas kurma eğilimine girerler ki buna çift-kör süreci denir.

25

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

ARAŞTIRMA SONUÇLARINI YORUMLAMAK: GEÇERLİ BİR ARAÇ OLARAK İSTATİSTİK Deney tamamlandığı zaman, araştırmacılar yüzlerini diğer çetrefilli bir göreve dönerler. Bunun için kullanılabilecek matematiksel yöntemlerden biri çıkarsamalı istatistiktir. Çıkarsamalı istatistik, bir nüfustan alınan örneklemeden elde edilen neticelerin, o nüfusa, genelleştirilmesi amacıyla uygulanmasını gerektiren özel bir matematik formudur. Araştırma bulgularını değerlendirmek için çıkarsamalı istatistik kullanıldığında bile temel bilimsel bir prensip olarak, sonuçlar güvenilir kabul edilmeden önce araştırmanın farklı katılımcılarla ve farklı zamanlarda ancak aynı koşullarda tekrarlanması gerekir.

Belli bir hipotezin çeşitli araştırmalar ile test edildiğini düşünün. Hepsi hemen hemen aynı sonucu verirse, hipotezin doğruluğuna güven, güçlü olacaktır. Fakat bazen farklı durumlar ortaya çıkar. Bazı araştırmaların verdiği sonuçla diğerlerininki farklı olabilir. Bu durumda, hipotezi destekleyip desteklemediğini belirlemek için farklı araştırmaların sonuçlarını nasıl birleştireceğimiz sorunuyla karşı karşıya kalırız ki, çözüm çok güçlü bir istatistiki teknik olan meta-analizindedir. Meta analiz, farklı birçok çalışmanın sonuçlarını birleştirmek için, bu araştırmalarda üzerinde çalışılan bağımsız değişkenlerin etki büyüklüğünü ve yönünü tahmin etme maksadıyla kullanılan istatistiksel bir süreçtir.

26

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

PSİKOLOJİK ARAŞTIRMADA ETİK SORUNLAR Bugün tüm araştırmalar, güvenliği, mahremiyeti ve araştırma katılımcılarının iyiliğini garanti altına alacak katı etik standartlara uygun olacak şekilde gerçekleştirilmektedir.

Bu standartlar hükümet ajansları ve Amerikan Psikoloji Birliği tarafından geliştirilmiştir. Bu resmi çabalara rağmen, iki etik sorun ciddi şekilde dikkati hak etmektedir. İlki, bilginin katılımcıdan geçici olarak saklanmasıdır. Bunun sebebi, katılımcının çalışma amaç ve süreçleri hakkında bilgi sahibi olmasının davranışlarını etkileyeceği, sonrasında ise bunun sonuçları geçersiz kılacağı düşüncesidir. Bunun etik olup olmayacağı tartışması, psikologların, iki temel ilke takip edildiğinde, bu aldatmacaya izin verilmesi düşüncesiyle hafiflemiştir. İlk ilke, araştırma katılımcılarına, araştırmalara katılmadan önce tüm bilgi ve süreçlerle ilgili olarak bilgi sağlanması, bu bilgilenmeden sonra da istediği zaman ayrılma hakkının verilmesini içeren bilgilendirilmiş onamdır.

Diğer ilke ise, araştırmaya katıldıktan sonra, katılımcıya çalışmanın tüm yönleri hakkında malumat verilmesi işlemi olan bilgilendirmedir.

Diğer etik sorunla ise hayvanlarla yapılan psikolojik araştırmalarda karşı karşıya geliriz. Psikolojik araştırmaların hayvanlar üzerinde yapılmasının sebepleri, belli türlerin davranışları hakkında bilgi sahibi olmak ya da davranışların belli ilkelerinin diğer türlere uygulanıp uygulanmayacağını belirlemektir. Psikolojik araştırmaların sadece çok küçük bir bölümü hayvanlar ile gerçekleştirilir.

Bu araştırmalar yararlı olmalarına rağmen, değişkenleri araştırıyor olmak için canlıları uygun olmayan durumlara (beslenme bozuklukları vb.) maruz bırakabilmektedir.

27

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Psikologların çalışmaları sırasında sık sık yüz yüze kaldığı etik ikilemlerden biri bilginin gizliliği problemidir. Gizlilik, kanunlarla güvence altına alınmış olsa da bu bilgiler istendiğinde kolluk kuvvetlerine verme zorunluluğu, psikologları açmaza düşüren sebeplerdendir. Diğer etik ikilem ise danışan ve psikolog arasında gerçekleşmesi muhtemel çakışan ilişkilerdir (cinsel etkilenme, cinsel birliktelik gibi). Her ne kadar APA, danışan ve psikolog arasında böyle bir ilişkiyi yasaklasa da etkilenmeyi engellemek mümkün olmadığından psikolog, profesyonel duruşu ile bu tip bir tehlike arasında kalacaktır.

28

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

2. Bölüm

29

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

DAVRANIŞIN BİYOLOJİK TEMELLERİ Kendini, davranış ve biyolojinin gizemini ortaya çıkarmaya adamış bilimsel çalışmaya biyopsikoloji denir.

Biyolojik süreçlerle ilgili biliş ve davranışların önemli yönlerini anlamak için var olan çabaları geniş bir kapsamda doğru olarak yansıttığı için bu terimi kullanmak uygundur.

Modern teknolojinin araçları ile donanmış olarak davranışçı bilim adamları, biyolojik süreçlerin nasıl düşündüğümüzü, nasıl hissettiğimizi ve nasıl hareket ettiğimizi belirlemek için çevresel faktörlerle girdiği etkileşimi araştırmak için iş başındadırlar.

NÖRONLAR: SİNİR SİSTEMİNİN YAPI TAŞLARI Nöronlar, sinir sisteminin temel yapı taşlarıdır ve bilgi iletme üzerine uzmanlaşmış hücrelerdir.

Nöronlar üç parçadan oluşur. Bu parçalar hücre bedeni, aksonlar ve dendritlerdir. Dendritler, bilgiyi hücre bedenine, aksonlar ise hücre bedeninden uzağa taşır.

Birçok nöronda aksonlar, içeriği yağlı bir kılıf olan myelin ile kaplıdır. Myelin kılıfı, üzerindeki küçük boşluklar ile kesik kesiktir. Hem bu kılıf hem de bu boşluklar nöronun bilgi iletiminde büyük rol oynarlar.

Myelin kılıf, sinir sistemindeki diğer bir temel yapı taşı olan glial hücreleri tarafından üretilir. Glial hücreleri, nöronları sarar, destekler ve korur. Bunun yanında kan-beyin bariyeri görevi görür ki, bu kandaki belli maddelerin kan akışıyla beyne gitmesini engeller.

Aksonların sonunda bulunan ve iletici maddeler içeren yapılar, akson terminalleri olarak bilinir.

30

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Bir nöron aksonunun diğer nöronlara veya kas hücreleri gibi hücre tiplerinin, hücre zarına yaklaştığı bölgeye sinaps adı veriler.

Nöronların İçinde İletişim Ya doğrudan (ışık, ısı veya basınç) ya da nöronlarda gelen mesajlar yoluyla uyarım, nöronların içinde bulunan ve basit bir sinyal olan kademeli potansiyeli üretir. Kademeli potansiyelin en önemli özelliği, büyüklüğünün uyarıcı boyutun oranına göre değişmesidir. Yüksek bir sesin veya kuvvetli bir ışığın, düşük bir ses veya zayıf bir ışığa göre daha fazla büyüklükte bir kademeli potansiyel yaratması buna bir örnektir.

Hücre gövdesine ulaşan kademeli potansiyel şekli yeterli büyüklükte ise, hücre zarında komplike biyokimyasal değişiklikler oluşur ve eylem potansiyeli meydana gelir.

Eylem potansiyeli, nöronun hücre zarı üstünden hızlı bir elektrik yükünün kaymasıdır. Hücrenin içi ve dışı arasında bu yolla sağlanan potansiyel farkı, sinaps içinde sinir iletici maddelerin salgılanmasını sağlar. Eylem potansiyelleri, kademeli potansiyellerin aksine ya hep ya hiç ilkesine göre çalışan potansiyel elektrik yüküdür. Eylem potansiyeli myelinlenmiş aksonlar boyunca, kılıf içindeki bir boşluktan diğer açılışlara atlar ki, bu Ranvier düğümleri olarak bilinir.

31

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Nöronlar Arasında İletişim: Sinaptik İletişim Nöron çalışmaya başladığı zaman, hücre zarı boyunca aksonların sonunda yerleşmiş akson terminallerine doğru hareket eden akson potansiyeli üretilir. Akson terminali içinde bulunan birçok yapı sinaptik keseleri (vesikülleri) olarak bilinir. Eylem potansiyellerinin varışı bu keselerin hücre zarına yaklaşmalarına neden olur ki, burası onların hücre zarı içinde eridiği ve içeriğini sinapsların içine boşalttığı yerdir. Serbest bırakılan kimyasallar sinir iletici olarak bilinir ve bu sinir ileticiler, diğer hücrenin hücre zarındaki özel alıcı alanlara varana kadar küçük sinaptik boşluklar boyunca yol alırlar.

Doğrudan olsun olmasın, sinir ileticiler, iki etkiden birini üretir. Eğer etkileri doğada provakatifse, ikinci nöronun hücre zarını depolarize (negatif elektrik yükünü azaltma) etmeye yardım ederler ki, bu durumda nöronun çalışmaya başlaması muhtemeldir.

Ancak bazen sinir ileticiler kısıtlayıcı etkiler kullanabilirler.

Bu durumda, ikinci nöronun hücre zarının hiperpolarize (negatif elektrik yükünü arttırmak) olmasına yardım ederler ve bu nöronun çalışma ihtimalini azaltır.

Sinir Sisteminin Kimyasal Anahtarları Asetikolin: Tüm sinir sisteminde, otonom sinir sisteminde ve tüm nöromusküler bağlantılarında bulunur. Kas eylemleri, öğrenme ve bellek faaliyetlerinde rol alır.

Norefinefrin: Otonom sinir sistemindeki nöronlarda bulunur. Öncelikle uyanıklık ve atiklik eylemlerinin kontrolünde yer alır.

32

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Dopamin: Beynin subsantia nigra adı verilen bölgesinde yerleşmiş nöronlar tarafından üretilir. Hareket, dikkat ve öğrenme eylemlerinde yer alır.

Serotonin: Beyindeki ve omurilikteki nöronlarda bulunur.

Ruh halinin düzenlenmesinde, yeme, içme, uyku ve uyarılma kontrolünde yer alır.

GABA (Gamma-Amino-Butrik Asit): Tüm beyinde ve omurilikte bulunur. GABA beyindeki ana engelleyici sinir ileticisidir.

Uyuşturucu Bağımlılıklarını Tedavi Etmek İçin Sinaptik İletişim Bilgisini Kullanmak Uyuşturucular, sinaptik iletişim sürecini değiştirerek duygu veya davranışlarımızı etkilerler ve bir nöron diğeriyle iletişime geçtiğinde oluşan biyokimyasal olayları değiştirmek yoluyla etkilerini üretirler. En basit açıklamayla, buna benzer etkiler, iki ana formdan birini etkiler. Eğer uyuşturucu, alıcı bölgesindeki belli bir sinir ileticinin etkisini attırırsa, buna sinir ileticinin agonisti (alıcı alandaki sinir ileticinin eylemini kolaylaştıran kimyasal madde) denir. Eğer uyuşturucu, alıcı alanındaki sinir iletici etkisini kısıtlarsa buna da sinir ileticinin antagonisti (alıcı alandaki sinir ileticinin etkisini engelleyen kimyasal madde) denir.

Sinir Sistemi: Temel Yapısı ve Fonksiyonları Sinir sistemi, vücut fonksiyonlarını düzenleyen sinir hücrelerinin kompleks bir yapısı olup, aynı zamanda dış dünyaya sayısız şekilde tepki göstermemize izin verir.

Sinir sistemi iki ana kısımdan oluşur. Bunlar; merkezi sinir sistemi ve periferal (çevresel) sinir sistemidir.

Merkezi sinir sistemi, beyin ve omurilikten oluşur.

Omuriliğin iki fonksiyonu vardır.

33

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

İlki, duyu bilgisini eferent sinirler (bilgiyi beyinden kaslara ve bezlere tüm vücut boyunca taşıyan sinir hücreleri) yoluyla beyne taşır. İkincisi ise, çeşitli reflekslerde (elini sıcak bir nesneden çekmek, göz kırpmak vb.) anahtar rol alır.

Periferal sinir sistemi, merkezi sinir sistemini duyu organlarıyla, kaslarla vücudun tamamındaki bezlerle bağlayan sinirlerden ve akson demetlerinden oluşur.

Periferal sinir sisteminin iki alt bölümü vardır. Bunlar somatik ve otonomik sinir sistemleridir. Somatik sinir sistemi, merkezi sinir sistemini tüm vücutta gönüllü kaslara bağlar. Yani kitap okumak, pizza sipariş etmek gibi gönüllü eylemlerde devreye somatik sinir sistemi girer. Periferal sinir sisteminin bir parçası olan otonomik sinir sistemi iç organları, bezleri ve gönüllü olmayan kasları merkezi sinir sistemine bağlar. Otonomik sinir sistemi de iki farklı parçadan oluşur. Bunlar, vücudu, enerjiyi harcamak için hazırlayan sempatik sinir sistemi ve vücudu enerji yenilemesi için hazırlayan parasempatik sinir sistemidir.

Hasarın Beyinde Yarattığı Etkiyi Gözlemek Elektriksel Kayıt ve Beynin Uyarılması Beynin bir bölümü, davranışın belli bir şeklinde rol oynuyorsa, bu bölüm davranış sırasında aktif olmalıdır. Bu muhakemeyle tutarlı olarak, sinir bilimcileri, beynin içindeki elektrik faaliyetlerini kaydederek sinir sistemi üzerinde çalışmayı denerler. Elektroensefalografi (EEG), kafatasının belli noktalarına yerleştirilmiş elektrotlar yoluyla beynin elektriksel aktivitesini ölçme tekniğidir.

34

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Yaşayan Beynin Görüntüleri: MRI, SQUID ve PET Yaşayan beynin yapısını ve fonksiyonlarını ölçmek için akla gelen ilk teknik, manyetik rezonans görüntülemesidir (MRI). MRI, teknisyenlerin, beyni güçlü manyetik alana maruz bırakarak görüntü elde etmek için sağlam beyin üzerinde uyguladığı çalışma metodudur.

Diğer bir gelişmiş görüntüleme aracı, süper iletken kuantum girişim cihazı yani SQUID’dir. SQUID, beyindeki manyetik alanların içinde bulunan ufak değişiklikleri tespit etme yeteneği yoluyla, beynin görüntülerini elde eden görüntüleme tekniğidir.

Sinir bilimcilerin, yaşayan beyni incelemek için kullandığı yüksek teknolojiye sahip üçüncü metot ise, pozitron emisyon tomografisi yani PET’dir. PET, glikoz kullanımını veya kan akışını ölçerek beyin faaliyetlerini tespit etmek için çaba sarf eden bir görüntüleme tekniğidir.

PET taraması, zihinsel bozuklukları tespit etmek için yararlı bir tekniktir ve beyin faaliyetlerine dair renkli şekilde kodlanmış haritalar sağlar.

Beyin: Bilincin Apaçık Olduğu Yer Beyin, kompleks bir yapıdır, farklı şekillerde tanımlanabilir ve üç ana bileşene ayrılır: (1) Temel vücut işlevleri ile ilgili bölümler ve hayatta kalma, (2) Motivasyon ve duygu ile ilgili bölüm, (3) Kompleks faaliyetler olan dil, planlama, muhakeme ve öngörü ile ilgili bölümler.

35

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Hayatta Kalma Temelleri: Beyin Sapı Dünya üzerindeki diğer birçok yaşam formuyla paylaştığımız bedensel süreçleri düzenleyen beyindeki yapılar, beyin sapında bulunmaktadır. Beyin sapı, omuriliğin hemen üstünden başlayıp beynin merkezine doğru devam eden beyin bölümüdür. Beyin sapının içindeki yapılardan biri, nefes alma ve kalp atışı gibi hayati vücut işlevlerini düzenlemeyle ilgilenen medulla, diğeri ise uyku, uyarılma, kas tonunun düzenlenmesi ve kardiyak reflekslerle ilgili yapıları içerip duyu ve motor bilgileri geçiren beyin bölümü olan varol köprüsüdür.

Medulla ve varol köprüsünün arkasında ise, temel motor aktivitelerini düzenleyen serebellum vardır.

Motivasyon ve Duygu: Hipotalamus, Talamus ve Limbik Sistem Hipotalamus, beynin derinliklerinde küçük bir yapıdır ve yemek/saldırganlık gibi çeşitli motive davranış formlarının ve otonomik sinir sisteminin düzenlenmesinde anahtar rol oynar.

Beynin derinindeki bir yapı olan talamus, sinir sisteminin diğer bölümlerinden duyu girdisi alır (koku alma), bu bilgiyi serebral kürelere ve beynin diğer parçalarına iletir.

Beynin içindeki çeşitli derin yapılardan oluşan limbik sistem ise, duygusal tepki ve davranışlarda önemli rol oynar. Bu duygusal tepkilere ve davranışlara beslenmek, tehlikeden kaçmak veya kavga etmek gibi eylemler örnek gösterilebilirken; limbik sistemi oluşturan yapılar, hatıraların oluşmasında önemli rol oynayan hipocampus ve duygusal kontrolün farklı yönlerinin yanında duygusal hafızanın oluşumunu da içeren amigdaladır.

36

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Serebral Korteks: Karmaşık Düşünce Merkezi Beyni kaplayan ince bir dış örtü olan serebral korteks, beynin, muhakeme, planlama, hatırlama ve hayal kurma yeteneklerinden sorumlu parçasıdır. Korteks birbirine neredeyse simetrik, serebral iki yarı küreye ayrılır. Her yarı küre de frontal, parietal, oksipital ve temporal loblara bölünür.

Frontal lob, serebral korteksin bir bölümü olup merkez yarığın önünde yer alır ve vücut hareketlerinin kontrolü ile ilgilidir.

Parietal lob, merkez çatlağın arkasında yer alır ve deri duyularında (dokunma, sıcaklık, basınç) büyük rol oynar.

Oksipital lob, kafanın arkasına yakın bir yerde konumlanmış olup ana işlevi görselliktir (görme).

Temporal lob, her yarı kürenin kenarı boyunca yer alır ve öncelikle duyma ile ilgilidir.

Dil ve Serebral Korteks Birçok karmaşık faaliyet, serebral korteks içinde yer alıyor gibi gözükmektedir. Bu durumda korteksin, dil, konuşma, okuma ve yazma yeteneklerini tanımlamak mümkün olmalıdır.

Wernicke-Geschwind Modeli, Karl Wernicke ve Norman Geschwind tarafından geliştirilmiş olup, konuşma ve diğer sözlü yeteneklerle ilgili bilgiyi beynin nasıl süreçten geçirdiğini inceler.

37

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Serebral Korteksin Lateralizasyonu Beyin, kayda değer bir laterizasyon fonksiyonu derecesi gösterir. Laterizasyon fonksiyonu, beynin iki yarı küresinin farklı işlevlerin performansı için uzmanlaşması olarak ifade edilebilir. Örneğin konuşma bunlardan biri olarak düşünülebilir ve birçok insan için bu önemli işlev sol yarı kürede yer almaktadır. Sağ yarı küre ise, belli motor hareketlerin kontrolünü, duygu iletişimini ve kavrayışını üstlenmiştir.

Normal şartlarda beynin iki yarı küresi birbirleriyle corpus callosum, yani beynin iki yarı küresini birbirine bağlayan sinir lifleri grubuyla iletişim kurarlar. Ancak bazen bu bağlantıyı koparmak gerekebilir. Özellikle epilektik yayılmanın diğer yarı küreye geçme ihtimalini engellemek için bu yola başvurulur. Bu tip operasyonlar geçirmiş bireyler dikkatlice incelendiğinde, iki yarı kürenin laterizasyonu hakkında ilgi çekici kanıtlara ulaşmak mümkün olabilmektedir.

Bu bilgiler ışığından akla şöyle bir soru gelebilir. Aynı anda birden çok faaliyet içinde olmak, örneğin araba kullanırken müzik dinlemek mümkün müdür?

Beynin her iki yarı küresinin içinde, görevlerin aynı biliş kaynağına bağlı olmaması şartıyla, bizim iki işi bir anda yapmamıza izin verecek bilişsel süreçler bağımsız olarak işlev görebilirler.

38

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Endokrin Sistemi: Düzenleyicileri

Bedensel

Süreçlerin

Kimyasal

Hipotalamus, önemli bezlerin faaliyetlerinde anahtar rol oynar. Bu bezler, kan akışına doğrudan hormon denen kimyasalları salan endokrin bezleridir.

Hormonlar, bedensel işlevlerle ilgili geniş bir alanı düzenleyen endokrin bezleri tarafından salgılanan maddelerdir. Psikologlar ise, sinir sistemi ile etkileşime giren ve onu etkileyen nörohormonlarla ilgilenir.

Nörohormonlar, sinir ileticileri gibi sinir faaliyetlerini etkiler.

Hipotalamus ile endokrin bezleri arasındaki ilişki karmaşıktır. Temel olarak, hipotalamus etkisini, hipofiz bezi aracılığıyla kullanır. Bu bez, hipotalamusun hemen altında olup diğer bezleri ve birkaç temel biyolojik süreci düzenlemek için hormonları serbest bırakan bir endokrin bezidir. Hipofiz aslında bir tanenin içinde iki bezdir. Söz konusu bezler, karaciğerdeki suyun tekrar emilmesini düzenleyen arka hipofiz ve diğer endokrin bezlerinin faaliyetlerini düzenleyen ön hipofiz olarak sınıflandırılabilir.

Endokrin Sistem (Ana Etkilerin Özeti) Adrenal Bezleri Adrenal Medulla: Strese karşı verilen tepkide rol oynayan efinefrin ve norefinefrini üretir.

Adrenal Korteks: Karaciğerde depolanan şekerin salınmasını destekleyen hormonları üretir.

39

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Cinsel Salgı Bezleri Yumurtalık: Kadınların ikincil cinsiyet özelliklerinden (göğüs gelişimi) sorumlu hormonları üretirken hamilelikle ilgili belli durumları düzenler.

Testis: Erkeklerin ikincil cinsiyet özelliklerinden (sakal uzaması) sorumlu hormonları üretirken seks güdüsü ve sperm üretimini de etkiler.

Pankreas: Metabolizmayı düzenleyen hormonları düzenler.

Paratiroid: Vücuttaki kalsiyum ve fosfat seviyelerini düzenleyen hormonları düzenler.

Hipofiz Bezi Ön: Cinsel salgı bezlerinin faaliyetini kontrol eder, vücut gelişiminin büyüklüğünü ve zamanlamasını düzenler.

Arka: Doğum sırasında uterustaki kasılmaları kontrol eden hormonları salar.

Tiroid: Gelişmeyi ve metabolizmayı düzenleyen tiroksini üretir.

Kalıtım ve Davranış Davranış ve bilinç, vücut içindeki karmaşık biyolojik süreçlerinin tezahürüdür. Eğer bu doğruysa ve tüm psikologlar bunun böyle olduğunu öngörüyorlarsa kalıtım ilişkisinden bahsetmek mantıklı olacaktır. Kalıtım, ebeveynlerden çocuklara geçen biyolojik olarak belirlenmiş özelliklerdir.

Her hücre, gerekli fonksiyonları uygulamayı güvence altına almak için biyolojik planlardan oluşan bir kümeyi içerir. Bu bilgi kromozomlarda bulunur.

Kromozom, neredeyse vücudun her hücresinde bulunan genetik materyalleri içeren ipliksi yapılardır. Kromozomlar, 40

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

tüm temel bedensel süreçleri ve gelişimi şekillendiren biyolojik planlar olan binlerce geni içerir.

Vücuttaki birçok hücre, çiftler halinde bulunan 46 kromozomdan oluşur. Bunun gibi hücreler bölündüğü zaman, kromozom çiftleri bölünür. Hücreler ayrıldıktan sonra her bir kromozom kendini kopyalar ve böylece sayı eski haline gelir.

Bu tip hücre bölünmesi mitoz (karyokinez) olarak bilinir.

Kromozomlar, DNA’lardan oluşur. Her bir insan hücresi 23 çift kromozom çifti içerir. 23. çift cinsiyeti belirler.

Erkeklerde 23.çift bir X ve bir Y kromozomu içerirken, kadınlarda 23. çift, iki X kromozomunu içinde barındırır.

Genler, davranışları doğrudan kontrol etmezler. Bunun yerine, beyinde ve diğer organlardaki kimyasal reaksiyonlar üzerindeki etkileri yoluyla endirekt olarak faaliyet gösterirler.

Bu reaksiyonlar çevreye bağlı olabilir. Buna bir örnek olarak PKU (fenilketonüri) hastalığını gösterebiliriz. PKU, genetik bazlı bir bozukluk olup, fanilalalini kırmak için gerekli enzim eksikliği çeken insanlarda görülür. Fanilalalinin kademeli artışı, yavaşlamayı içeren sonraki sonuçlara katkı yapar.

Fiziksel ve zihinsel rahatsızlık çeşitlerini içine alan genetik özellikleri tetkik ettiğimizde karşımıza çıkan başka bir rahatsızlık ise, Huntington hastalığıdır. Huntington hastalığı, merkezi sinir sistemi işlevlerindeki kötüleşme ve buna bağlı istemsiz titrek hareketler, zihinsel yetilerin yitimi ve bunamayla kendini gösteren kalıtsal bir rahatsızlıktır.

41

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Genetik ve Çevresel Etkiler Psikologların üzerinde en çok tartıştığı konu, kalıtımın ve tecrübenin, davranışın farklı yönlerine yaptığı katkıyı nasıl değerlendirecekleridir. Bu aslında davranış ve bilişsel süreçlerin belli yönlerine çevresel ve genetik faktörlerin yaptığı göreceli yardımlarla ilgili bir argüman olan doğa mı yoksa çevre mi olarak bilinen tartışmadır.

42

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

3. Bölüm 43

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

DUYU VE ALGI Çevremizdeki dünyanın akla uygun net bir açıklamasını yapabilmek için psikologlar, iki anahtar kavram, algı ve duyuyu birbirlerinden ayırırlar.

Duyu, duyu alıcılarımızla elde edilen fiziksel dünya hakkında girdilerdir.

Algı, duyu alıcılarımızdan elde edilen girdilerin seçilmesi, organize edilmesi ve yorumlanması sürecidir.

Transdüksiyon yani fiziksel enerjiyi sinirsel etkilere çevirme görevinde uzmanlaşmış hücrelere duyu alıcıları diyoruz.

Bir asırdan fazladır, psikologlar, duyu sistemimizin hassasiyet düzeyini belirlemek için çalışmalar düzenlemektedirler. Bunu yapmak için, psikofizik süreçler denen çeşitli işlemler kullanmışlardır. Bu süreçler psikologlara, denemelerin yüzde 50’sinde ölçülebilen en düşük uyarım miktarını yani mutlak eşiği belirleme imkânı verir.

Mutlak eşik kavramının yanında, duyular için evrensel mutlak eşikler olmadığını iddia eden bir teori de vardır.

Sinyal tespit teorisi olarak adlandırdığımız bu teori, fiziksel sinyallerin tespit edilmesi konusunda, sinyalin varlığı veya yokluğu konusundaki kararın, sinyalin şiddetine olduğu kadar kişinin karar verdiği kıstaslara ve motivasyona da bağlı olduğunu savunan matematiksel bir teoridir.

Psikologlar, kişi için gerekli uyarıcıdaki değişikliği tespit etmek için fark eşiğini kullanırlar. Tespit edebildiğimiz en küçük değişiklik aslında bizim büyük hassasiyetimizdir.

Diğer bir deyişle, fark eşiği, duyudaki ancak farkedilebilir farkı üretmek için gerekli fiziksel uyarıcı değişikliği miktarıdır.

44

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Ancak fark edilebilir fark, kişinin, bir uyarıcı parametresi üzerinden önceden belirlenen bir performans düzeyinde ayırt edebileceği, farkına varabileceği en küçük değişikliktir.

Yıllarca, alt algısal algı tartışmaların konusu olmuştur. Alt algısal algı, algı eşiğinin altında bulunan, bilinç düzeyinde algılanamayacak kadar cılız veya kısa süreli uyarıcıların algılanması olarak tanımlanabilir. Burada konu, algının kendisinden çok davranış üzerindeki etkisidir. Başka bir deyişle, algının kendisinin bilinçli olmasından ziyade sonuçların bilinçli olabilmesidir.

Akılları meşgul eden şey insanların kendi bilinçleri dışında kitleler halinde belli davranışlara (ürün satın alma vb.) yönlendirilip yönlendirilemeyecekleridir. Film kareleri arasına ustaca yerleştirilmiş bir ürün reklamının (mısır, parfüm gibi), filmden sonra bu ürünün satışında sıçrama yaratması bu fikre bir örnektir. Ancak yapılan araştırmalar bu tip eylemlerin davranışlar üzerinde beklendiği derecede etki yaratmadığı yönünde sonuçlara ulaşmıştır.

Duyusal Uyum Duyusal uyum, duyu alıcılarının, uyarıcı düzeyinin değişmesine veya uyarıcıların sürekli tekrarına bağlı olarak tepki şiddetinin artması veya azalmasıdır. Aynı uyarıcıya maruz bırakılma durumunda duyu alıcılarının giderek daha az tepki vermesi duyusal uyuma bir örnektir.

45

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

GÖRME Işık nasıl beynin anlayabileceği sinyallere dönüşür?

Bunun cevabı gözün temel yapısında yatmaktadır. Işık önce koruyucu şeffaf bir yapı olan kornea üzerinden geçer ve göze, kornea arkasındaki giriş noktası olan gözbebeğinden giriş yapar. Gözbebeğini ışığın miktarına göre büyüten ya da küçülten gözün renkli kısmı olan iristir. Işık gözbebeğinden girdikten sonra gözbebeğinin arkasında bulunan lenslere geçer.

Lensler, farklı uzaklıklardaki nesnelere odaklanmamıza izin vermeye uyumlu şekle sahip net yapılardır. Lensi bırakarak ayrılan ışık, gözün arkasındaki retinanın üzerine yansıtılır. Retina, çomak ve koni hücrelerini içerir. Çomak, rengin algılanması konusunda çok önemli rol oynar.

Koniler, retinanın ortasındaki çukurda konumlanmıştır ve küçük detayları fark etme kabiliyetimizde ve renk görüşünde önemli rol oynar. Uyarım gerçekleştiğinde çomak ve koniler, sinirsel bilgileri bipolar hücreler adı verilen diğer nöronlara iletir. Ganglion hücrelerinden aksonlar, optik siniri oluşturmak için yakınlaşırlar ve görsel bilgiyi beyne taşırlar. İlginç olarak, bu sinirlerin var olduğu bölgede alıcı yoktur, bu yüzden görsel alanımızın bu noktasında çomak veya çubuk içermeyen ve ışığa karşı hassasiyet göstermeyen kör nokta vardır.

Işık Işıkla yani görüşün fiziksel uyarıcısıyla ilgili bazı önemli gerçekleri dikkate almamız gerekmektedir. İlk olarak ışığın bize görünür olan kısmının, elektromanyetik spektrumun, küçük bir bölümü olduğunu belirtmemiz gerekir.

46

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Bu spektrum, yavaş radyo dalgaları veya uzun dalga bitişlerinden hızlı veya yavaş bitişteki kozmik ışınlara kadar uzanır. İkinci olarak ise, ışığın fiziksel özelliklerini görmenin psikolojik tecrübelerine katkı sağladığını dikkate almamız gerekir. Dalga boyu, ışık enerjisi vadileri ve birbirini takip eden tepeler arasındaki mesafe olup, renk olarak tecrübe ettiğimiz şeyleri belirler.

Işığın yoğunluğu parlaklık olarak deneyimlenir.

Doygunluk (saturasyon) ise, ışık renginin konsantrasyon derecesidir ve biz bunu rengin saflığı olarak tecrübe ederiz.

Görsel Sistemin Temel Fonksiyonları: Keskinlik, Karanlık Uyumu ve Göz Hareketleri Görsel sistemimiz oldukça hassastır ve ışığın küçük miktarlarını bile tespit edebilir. Küçük detayları görmemizi sağlayan görsel yetenek keskinlik olarak tanımlanır. Görsel keskinlik, statik görsel keskinlik (SVA) ve dinamik görsel keskinlik (DVA) olarak iki tip olarak ölçülür. SVA, farklı nesneleri sabitken ayırt etme yeteneğiyken; DVA, test nesnesi hareket halindeyken detayları çözümleme kabiliyetidir.

Gözden içeri giren görsel imaj, retinanın üzerine düşmek yerine retinanın önüne odaklanıyorsa, yakındaki nesneler daha net görülebilirken, uzaktakilerin görüntüleri belirsizdir ve bu miyopluk göstergesidir.

Gözden içeri giren görsel imaj, retinanın üzerine düşmektense retinanın arkasına düşüyorsa, yakın nesneler odak dışında görünürken uzaktaki nesneler nettir ve bu hipermetropluk göstergesidir.

Görsel sistem, düşük seviyelerdeki aydınlatma altında hassasiyetini arttırarak karanlık uyumunu elde eder.

Göz hareketleri iki tiptedir. Versiyon hareketler, gözlerin aynı yönde hareket etmesi iken; bağlama hareketi, farklı 47

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

derinlikleri olan hedeflere bakmak üzere gözleri hizaya sokar.

Versiyon hareketler ise üç tiptir. Gönülsüz hareketler, sekmeli hareketler (gözün görsel bir alanı tararken yaptığı ani ve hızlı hareketler) ve takip hareketlerdir (gözün hareketli nesneyi izlemek için yaptığı yumuşak hareketler).

Renk Görüşü Zengin renk duyumuzu açıklamak için belli başlı iki teori vardır. İlki, iç renk teorisidir. Bu teori, renk algısının, retinadaki her birisi ışığın değişik dalga boylarına karşı hassas üç çubuk tipiyle (kırmızı, yeşil, mavi) mümkün olduğunu ve duyumsanan bütün renk tonlarının, bu üçünün etkileşimli birleşimiyle gerçekleştiğini iddia eder. İkinci teori ise, karşıt süreç teorisidir. Bu teoriye göre renk algısı, birbirine ters üç alıcı çiftinden (kırmızı-yeşil, sarımavi ve siyah-beyaz) gelen sinyallerin birleşimine bağlıdır.

Bu teorinin iddiasına göre, her öğe, bileşendeki sadece bir rengi sinyallerken hiçbir zaman ikisini beraber sinyallemez.

Görme ve Beyin: Görsel Bilgiyi İşlemek Gözümüzden giren sadece ışıktır. Hâlbuki biz beyinlerimizle görürüz. Bu sürecin başlangıç aşamalarını anlama durumu Nobel ödüllü Hubel ve Wiesel ile büyük aşama kaydetmiştir. Bu araştırmacılar, beynin arkasında konumlanmış görsel korteksin içinde bulunan çeşitli seviyelerdeki nöronlar olan özellik sezinleyicileri üzerinde çalışmalar gerçekleştirmişlerdir. Onların bu çalışması üç tip özellik sezinleyicinin varlığını ortaya çıkarmıştır. Bunlar basit hücreler, karmaşık hücreler ve hiperkompleks hücrelerdir.

48

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Basit hücreler, belli yönlerde sunulan (yatay, dikey vb.) çubuk veya çizgilere tepki verir.

Karmaşık hücreler, hareket eden uyarıcıya (soldan sağa hareket dik çubuk) en üst düzeyde tepki verir.

Hiperkompleks hücreler, genişlik, en gibi görsel dünyanın daha karmaşık özelliklerine tepki verirler.

Bu bulgular, bilim adamlarına beynin görsel bilgiyi hiyerarşik olarak işleme olasılığını düşündürmüştür. Bu görüşe göre, nöron grupları görsel bilginin daha basit halini analiz edip sonuçları daha ileri bir analiz için diğer nöron gruplarına göndermektedir.

Görsel bozukluklarla ilgili rahatsızlıklardan biri, kör bakıştır.

Kör bakış, beyin hasarından kaynaklanan ve görüş alanının belli kısımlarında gözlenen görsel algı zayıflamasıdır.

Prosopagnosia da görsel bir bozukluktur. Yüz körlüğü olarak da bilinen bu rahatsızlık insan yüzlerini tanıyamama ve ayıramama durumudur.

Bu rahatsızlığı yaşayan insanlar göz, burun, ağız gibi yüzün her parçasını tek tek görebilmekte ama ilişki kuramamaktadır.

Sebep olarak ise, beynin yüz tanıma ile ilgili temporal ve oksipital bölümlerindeki bozukluk gösterilmiştir.

49

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

DUYMA Kulak: Kulağın Temel Yapısı Kulağın dış bölümü kepçe olarak tarif edilir. Kulağın içinde, ses dalgaları çarptığı zaman tepki olarak hafifçe hareket eden ince bir doku, kulak zarı vardır. Zar hareket ettiğinde orta kulağın içindeki üç küçük kemik titreşir. Bu üç kemiğin üçüncüsü, ikinci zara, spiral şekilli ve sıvı dolgusu ile kaplı kulak salyangozuna ilişiktir.

Oval penceredeki titreşim salyangoz içindeki sıvıda hareketlenmelere sebep olur. Sonunda sıvının hareketi küçük işitme hücrelerini esnetir ve yarattıkları sinirsel mesajlar işitme sinirleri yoluyla beyne iletilir.

Ses Ses dalgaları, havayı oluşturan molekülleri içerir.

Sesleri algılamamız üç özellik tarafından belirlenir.

Yüksek seslilik, büyüklük veya ses dalgalarının boyuna bağlıdır. Büyüklük arttıkça ses daha da yükseliyor gibi görünmektedir.

Perde, ses dalgalarının frekansı tarafından belirlenir.

Tını, algıladığımız sesin kalitesidir ve bize flüt sesini saksafon sesinden ayırt etmemizde yardım eder.

Perde Algısı Seslerin aynı perdeden mi, yoksa farklı mı olduğunu anlamamıza yardım eden iki açıklama vardır.

Bunlardan ilki, her birisi farklı bir frekansa ayarlanmış bir dizi titreşim lifinden oluştuğuna inanılan bazilar zardaki uyarım noktasının, kişinin algıladığı sesin frekansını belirlediğini iddia eden yer teorisidir.

50

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Diğeri ise, bazilar zarının kulak zarına çarpan sesin frekansıyla doğru orantılı ve bir bütün olarak titreştiğini varsayan frekans teorisidir.

Ses Lokalizasyonu Sesin geldiği yönü belirleyebilme yetisi ses lokalizasyonu olarak ifade edilir. Kafamız tarafından yaratılan ses gölgesi bir kulağımızın diğerinden daha hızlı duyabilmesine neden olur. Bu küçük zaman farkı ses kaynağını lokalize etmede bize yardımcı olur.

DOKUNMA ve DİĞER DERİ DUYULARI Dokunmak için fiziksel uyarım, derideki alıcılara karşı baskı şeklindedir. Birçok örnekte, nesnenin oluşumunu aktif araştırma yoluyla, yani parmak uçlarını ya da vücudun diğer hassas alanlarını kullanarak keşfederiz.

Psikologlar, nesne deri ile temasa girdiğinde ortaya çıkan pasif dokunuş ile nesneyi elimize yerleştirdiğimizde veya vücudun başka bir yeriyle hissettiğimizde oluşan aktif dokunuş arasında fark olduğunu tespit etmişlerdir.

Acı: Doğası ve Kontrolü Acı, önemli adaptif bir rol oynar. Eğer acı olmasaydı, bedenimizde yanlış giden şeylerin farkında olmazdık veya çeşitli zararlar görebilirdik. İki tip acının varlığından bahsederiz. Bunlar biri, bir kesikten duyacağımız hızlı ve keskin olarak tanımlanabilen acı, diğeri zonklama diye ifade edebileceğimiz kas veya sırt ağrılarıdır.

Hızlı ve keskin olan acı, geniş myelinlenmiş duyu sinir lifleri iletilirken zonklama şeklindeki acı daha küçük myelinlenmemiş sinir lifleri ile taşınır.

51

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Acı Algısı: Psikolojik Mekanizmaların Rolü Hızlı/keskin ve zonklama olarak keşfedilen iki acı sistemi, acının etkin görünümünün kapı kontrol teorisi olarak bilinen bir şekilde formülleştirilmesine neden olmuştur.

Kapı kontrol teorisi, ağrı algısının, kısmen, ağrı sinyallerinin omurilikteki nörolojik, işlevsel bir kapıdan geçip geçmediğine bağlı olduğuna inanır.

Bu teoriye göre, omurilik, kapıları gelen ağrı sinyallerinin akışına açarak veya kapatarak, beyne ulaşan ağrı algısı miktarını düzenlemektedir.

KOKU ve TAT: KİMYASAL DUYULAR Koku ve tat, sıvı ya da gazın içinde çözülen maddelere tepki verdiği için kimyasal duyular olarak addedilir.

Koku duyusunun uyarıcısı, havada bulunan çeşitli madde moleküllerinden oluşmaktadır. Moleküller, nazal kanallara girer ve nemli nazal liflerin içinde erir.

Bu, koku efitelinin içinde yer alan alıcı hücreler ile temas oluşturup sinirsel aktivitenin koku duyusunu arttırmasını sağlar.

Koku mesajlarının beyne nasıl ulaştığı ile ilgili birçok teori vardır. Bunlardan biri sterokimyasal teoridir. Bu teori, nasıl bir kilide sadece bir anahtar uyuyorsa, farklı koku alıcılarının da sadece bu alıcılara uyan belli bir büyüklüğe ve şekle sahip moleküller tarafından uyarılabileceğini savunur. İnsanların belli kokuları tanımlama kabiliyeti sınırlı olsa da bunlarla ilgili hafızamız etkileyicidir. Bir kere bile belli bir kokuya maruz kalınsa, bunu aylar hatta yıllar sonra tanıyabiliriz.

52

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Tat tomurcukları, dilin yüzeyinde papilla denen küçük yumruların içine yerleşmiştir. Her bir tat alma tomurcuğunun içinde birçok alıcı hücre vardır. Dil, dört temel tada karşı duyarlıdır. Bunlar; tatlı, tuzlu, acı ve ekşi tatlardır.

KİNESTEZYA (HAREKET DUYUSU) VE VESTİBÜLER DUYU Kinestezya, vücudun konumunun, duruşunun ve hareketinin farkında olma halidir. Vücut hareketlerinin kaslardaki, eklemlerdeki ve kirişlerdeki sinir uyarımlarından kaynaklanır ve iç algının öncülü olarak hareket eder. Buruna parmak ucuyla dokunma gibi basit bir eylemden daha koordine jimnastik, dans hareketlerine kadar bir alan kinestezya kapsamı içindedir.

Vestibüler his, kişinin, mekân içindeki konumu ve genel hareketleri konusunda bilgi sağlayan ve dengesini korumasına yardımcı olan duyudur.

Genellikle denge duyusu diye ifade edilse de, yön ve kafa hareketi konusunda da bilgi verdiği için bu terim yeterli değildir.

53

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

ALGI Biz çevremizdeki tüm mevcut alıcı bilgisini özümseyemeyiz. Bu yüzden, çevremizdekilerin bazılarını geri plana iterken bazılarının belli yönlerine seçici bir şekilde katılırız. Seçici dikkatin bize sağladığı en büyük avantaj, ilgisiz duyu kaynaklarının müdahalelerini azaltmasıdır.

Temsil ettikleri bilgi yoluyla davranışı etkilemeye teşebbüs eden uyarıların gelişiminde, algı ve duyuyu dikkate almak önemlidir. Çünkü uyarıların etkisi hem duyusal hem de algısal süreçlere bağlıdır.

Duyu alıcılarımızdan elde ettiğimiz girdiyi, yapılandırma sürecine dâhil etmeye algısal organizasyon denir ve algısal organizasyonlar ile ilgili ilk sistematik çalışma 1900’lerin başında Gestalt Psikologları tarafından yapılmıştır (Gestalt Almanca “tüm” anlamına gelmektedir.).

Gestalt Psikologlarının merakını uyandıran şey, iyi organize olmuş bütünlere ayrı ve izole edilmiş parçalardan daha çok eğilim göstermemiz olmuştur.

Algı psikolojisinde, algısal mekanizmanın o an için diğer her şeyden ayrı olarak algıladığı figür ile o an için algı odağının dışında kalan her şey (zemin) arasındaki ilişki figür-zemin ilişkisi olarak bilinir.

Algısal dünyada, ayrı uyarıcıları birlikte gruplamada nasıl bir eğilim göstereceğimizi tanımlayan basit ilkeler, gruplama kanunları olarak ifade edilmektedir.

Bir kez algılanan nesnelerin şekilleri, renkleri, büyüklükleri değiştiği halde kişi o nesneleri hep aynı biçimde algılar.

Nesneleri değişik ortamlarda yine aynı şekilde algılama eğilimine algıda değişmezlik denir. Şekil değişmezliği, ne olduğunu bildiğimiz bir nesnenin şeklinin ne taraftan 54

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

bakarsak bakalım hep aynı kalmasıdır. Nesneler uzaklaştıkça bunun ağ tabakadaki görüntüsü gittikçe küçülür.

Hâlbuki normalde insanlar nesneleri hep aynı büyüklükte görürler. Bu duruma da büyüklük değişmezliği denir.

Nesnelerin beyazlık, grilik veya siyahlık dereceleri algısal düzeyde değişmezlik gösterir ki, buna parlaklık değişmezliği denir.

Psikologlar illüzyonu, duyusal bilginin yorumlanmasındaki hatalar olarak tanımlarlar. İllüzyon, fiziksel ve bilişsel süreçler nedeniyle gerçekleşmektedir. Şekil Tanıma Karmaşık bir duyusal uyarıcılar kümesi arasından yüzler, resimler, nesneler vs. gibi şekilleri ve yapıları algılama, ayırt etme ve anlamlandırma yetisine şekil tanıma denmektedir. Şablon eşleme teorisi, biliş psikolojisinde, şekillerin bellekte bir tür şablon biçiminde temsil edildiği ve şekil tanımanın, algılanan nesnenin şeklinin, bellekteki bu şablonlarla karşılaştırılması ile hayata geçtiğini iddia eder.

Prototip eşleme teorisi ise, uyarıcının yapısı prototipe ne kadar benziyorsa, o uyarıcıyı tanımanın o derece kolay olduğunu savunur. Şekil tanıma ile ilgili iki yaklaşım vardır. Bunlardan ilki, altüst yaklaşımıdır. Bu yaklaşıma göre, alfabedeki harfler gibi belli şekilleri tanıma kabiliyetimiz, nesnelerin alt düzey özelliklerini doğru birleştirmemizi ve tanımamızı sağlayan basit yeterliliklere dayanır. Diğer yaklaşım ise, üst-alt yaklaşımıdır. Bu yaklaşıma göre, algıyı şekillendirmede önemli olan şeyler beklentilerdir.

Uzaklık Algısı 55

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Derinlik ve uzaklık ölçmede bazı ipuçları kullanırız.

Bu ipuçları monoküler ve binoküler olarak ikiye ayrılır.

Monoküler ipuçları; boyut ipuçları, doğrusal perspektif (paralel doğruların uzakta çakışıyormuş gibi görünmesi), yapı eğimi (zeminin yapısının uzaklaştıkça daha pürüzsüz görünmesi), atmosferik perspektif (nesnelerin uzaklaştıkça daha az fark edilmesi), araya girme, yükseklik ipuçları, hareket paralaksıdır. (Manzaranın önünden geçerken bize yakın olan nesnelerin uzak olanlara kıyasla gözümüzün önünden daha hızlı geçmesi gibi.)

Binoküler ipuçları; yakınsama, retinal farktır (iki gözün nesneleri uzayda farklı pozisyonlarda görmesi).

Algı Esnekliği: Ne Ölçüde Doğuştandır, Ne Ölçüde Öğrenilir?

Hem doğa hem çevre, dünyamızı nasıl algıladığımızla ilgili önemli bileşenlerdir. Doğa, algının genetik etkilerine (kalıtım), atfedilen bir özellik iken, çevre, dış etkiler ve öğrenmenin algı üzerindeki göreceli etkisine odaklanmışlardır.

Algı olabildiği kadar esnek bir kavram olduğu için, doğuştan gelen eğilimlerden etkilendiği kadar, fiziksel gerçeklikle karşılaştığında hem değişebilmekte hem de yenilenebilme kabiliyeti göstermektedir.

Duyu Ötesi Algı Duyu organlarını kullanmadan bilgi alma ve olayları görme yeteneği duyu ötesi algı olarak nitelendirilir. Bu terim, geleceği görme ve telepati gibi sıra dışı durumlar için ortak manada kullanılmaktadır.

Psikolojinin ve bilimin bilinen sınırları dışında kalan, telepati vb. enerji ve bilgi aktarımları için kullanılan bir terimdir. Psi 56

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

ve diğer paranormal olaylar üzerinde çalışan kişiler parapsikolog olarak adlandırılırlar.

57

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

4. Bölüm 58

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

BİLİNÇ DURUMLARI Hepimiz, iç ve dış dünyamız hakkında çeşitli seviyelerde farkındalığa sahip olduğumuzdan farklı bilinç durumlarını tecrübe ederiz.

Biyolojik Ritimler: Hayat Gel Gitleri ve Bilinç Tecrübesi Sabah kalkarken yaşanan zorluk veya bunun tam tersi günün ilk saatlerinde kendini daha enerjik hissetmek; günün ilerleyen saatlerinde yaşanan düşüş gibi sorulara verilecek cevaplar, bizi biyolojik ritim denen kavrama götürmeye yeter de artar bile. Biyolojik ritim, vücut süreçlerinde zaman içinde yaşanan düzenli dalgalanmaları tanımlamak için kullanılan bir terimdir.

Davranışlarda veya fizyolojik süreçlerde günlük gerçekleşen biyolojik değişimler ise, günlük ritim olarak tanımlanır. Bu tür bir düzen tüm canlılarda bulunur ve biyolojik (iç) bir saatle düzenlenir. Dış çevredeki değişimler (aydınlıkkaranlık) ise, bu biyolojik saati doğal olarak etkiler. Bu iç ya da başka bir deyişle biyolojik saatin sayısı veya doğası ile ilgili bir ortak fikir oluşmasa da var olan deliller, hipotalamusta bulunan üst kiyazmatik çekirdek adlı yapının bu konuda kilit rol oynadığı sonucuna ulaşılmasına yardım etmiştir. Üst kiyazmatik çekirdek, gece-gündüz döngüsü gibi temel biyolojik ritimleri düzenlediğine inanılan bir hücreler kümesidir.

Günlük ritimler içinde bireysel farkların olması kaçınılmazdır. Bu farklar, kişiyi, genel bir bakış açısıyla sabah ya da gece insanı tanımlamamıza yardımcı olur.

Sabah insanı, yüksek seviyede enerjiyi ve psikolojik etkinliği günün erken saatlerinde tecrübe ederken, gece (akşam) 59

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

insanı ise, bahse konu enerji ve psikolojik etkinliği günün geç saatlerinde yaşar.

Günlük ritimler içinde yaşanan sıkıntıların belli başlıları jet lag ve vardiyalı işler olarak göze çarpmaktadır. Jet lag, seyahat sonucu karşılaşılan bir durumdur. Zaman dilimleri arasında yapılan yolculuktan sonra ortaya çıkan jet lag, iç saatin yeni bölgeye uyum sağlamakta güçlük çekmesinden dolayı hissedilen, yorgunluk ve tatsızlıkla kendini hissettirir.

Vardiyalı işlerde çalışanların, çalışma saatlerinin sürekli değişmesi bu insanların biyolojik (iç) saatlerini her seferinde sıfırlayıp baştan ayarlamaları demektir. Bu sürecin kişiyi hem fiziksel hem de psikolojik olarak tüketeceği kesindir.

Bilinç Durumlarını Uyandırmak Kontrollü ve Otomatik İşlem Devam edip giden faaliyetleri kontrol etmenin iki karşıt yolu vardır. İlk yol, etkili olması için dikkat ya da zihinsel çaba gerektirmeyen aynı zamanda başka işlerin yapılmasını da kısıtlamayan otomatik işlemlerdir. Otomatik işlemler, önceden de programlanabilir, uzun süreli uygulamaların sonucunda da elde edilmiş olabilir. Diğer yol ise, dikkat ve uyanıklık ile bilgi işleme faaliyeti olan kontrollü işlemdir. Kontrollü işlem otomatik işlemin aksine zihinsel çaba gerektirir ve diğer işlere engel olur.

60

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Hayal Kurmak ve Fanteziler Birey uyanıkken ortaya çıkan hayali görüntü ve olaylar hayal kurmak ya da dalıp gitmek şeklinde açıklanabilir. Fanteziler ise, bu hayallerin yoğun ve inandırıcı olmasıyla kendini gösterir.

Hayallerimizin içeriği genelde başarı ya da başarısızlık, saldırganlık veya düşmanlık, cinsel veya romantik fanteziler, suçluluk veya problem çözme gibi konulardan oluşur.

Hayallerimizin kaynağı çok büyük ölçüde kendiliğinden ortaya çıkar ve bunun sebebi düşüncelerin belleğimizdeki görüntülere veya hayal gücüne dönüşünde yatar. Fakat belleğimiz geçmiş tecrübelerin bir yansıması olduğundan hayallerimizin belli bir ölçüde dış olaylardan etkilendiğini söylemek yanlış olmayacaktır.

Herkes hayal kurar ya da dalıp gider. Ancak birçok kanıt göstermiştir ki, birçok insanın hayali, cinsel uyarılma içeren zihinsel görüntülere yani cinsel fantezilere dönüşmektedir.

Her iki cinsin de cinsel fanteziler kurduğu araştırma sonuçlarında yer alsa da erkeklerin bunu daha fazla yaptığı nettir. Ayrıca her iki cinsin kurduğu fanteziler arasında içerik farkı da vardır. Erkekler daha açık anatomik detaylara odaklanırlarken kadınların fantezileri daha fazla duygu içermektedir.

Uyku Uyku, önemli psikolojik değişimlere (beyin faaliyetindeki değişiklikler, temel vücut fonksiyonlarının yavaşlaması) bilinçteki büyük değişikliklerin eşlik ettiği bir süreçtir.

Bir insan uyanıklıktan derin uyku durumuna geçtiğinde beynin elektriksel faaliyetlerinde karmaşık değişiklikler oluşur. Bu değişiklikler, uykunun doğası hakkında daha fazla 61

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

şey ortaya çıkarmaya yarayan EEG (elektroensefalogram) ile tespit edilebilir.

Uykunun Doğası Tamamen uyanıkken, EEG, yüksek frekanslı, düşük voltajlı faaliyet, yani beta dalgalarını içerir. Yatağa gidilip ışıklar kapatıldığında ise, beta dalgalarının yerini alfa dalgaları alır. Uykuya dalınmaya başlandığı anda ise, yüksek voltajlı ama yavaş delta dalgaları aktive olur. Uyanıklıktan uykuya geçiş dört aşama ve REM uykusu ile açıklanmıştır. İlk aşama, uykuya dalma dönemidir. EEG, bu aşamada karışık frekansta, düşük voltajlı dalgalar saptar. Yavaş göz küresi hareketleri gözlenmeye başlar. İkinci aşamada, yavaş göz küresi hareketlerinin devam etmesinin yanı sıra kas gerginliği azalır.

Ayrıca, teta dalgaları diye isimlendirilen ve periyodik olarak tekrarlayan bazı uyku elemanları ortaya çıkar. Üçüncü ve dördüncü aşamalar, uykunun derinleştiği, EEG’ye yüksek voltajlı dalgaların hâkim olduğu, kas gerginliğinin daha da azaldığı ve yavaş göz küresi hareketlerinin de görülebildiği aşamalardır.

REM uykusu (paradoksal uyku ya da hızlı göz hareketleri), uyku aşamaları arasında sayılabileceği gibi onlardan ayrı da düşünülebilir.

REM sırasında kas gerginliği tamamen kaybolsa da, beyin aktivitesi birinci aşamadaki uyanıklığa benzer özellik sergiler. Bu yüzden bu aşamaya paradoksal uyku da denir.

Hızlı göz küresi hareketleri, el ve kollarda ufak seğirmeler de REM uykusunun karakteristikleri arasındadır.

62

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Uyku Bozuklukları Belli başlı uyku bozukluklarını sayacak olursak şu sonuçlara ulaşabiliriz. İnsomnia: Uykuya dalma veya uykuyu sürdürme konusunda yaşanan geçici/kronik rahatsızlıktır. Uykudan önce dinlendirici bir şeyler okumak, belli bir yatış saati belirlemek, ılık bir duş almak, geç saatlerde çay-kahve içmekten sakınmak, uykudan önce egzersiz yapmak, sigara içmemek, endişeli olmamak vb. yöntemlerle uykusuzluktan (insomnia) kurtulmanın mümkün olduğu ifade edilmektedir.

Uyurgezerlik: Bireylerin, uyurken kalkıp hareket ettiği uyku bozukluğudur.

Gece Terörü: REM dışı uyku döneminde uykudan çığlık atarak uyanmak, anlamsız şeyler söylemek şeklinde tezahür eden bir uyku bozukluğudur.

Apne: Uyuyan kişilerin her gece soluklarının kesilmesi nedeniyle uyanmasına neden olan uyku bozukluğudur.

Aşırı Uyku: Fazla miktarda uykuyu içeren bozukluklardır.

Narkolepsi: Bireylerin uyanık olduğu saatlerde kontrol edilemez şekilde ortaya çıkan uyku eğilimidir.

Rüyalar Rüyalar, uyku sırasında oluşan genellikle canlı fakat birbiriyle bağlantısı olmayan bilişsel olaylardır. Birçok rüya REM uykusu sırasında meydana gelir.

Freud, rüyaların bize, uyanık olduğumuz saatlerde kabul edilemez olarak gördüğümüz arzu ve etkilere anlam verebilme şansı sağladığına inanmıştır. Bunlar cinsel arzular da olabilir, çok kızdığımız birine işkence ediyor olmamız da olabilir. Freud, rüyaları çok iyi analiz ederek ve bu görüşü takip ederek hastalarının sorunlarına çözüm bulmaya çalışmıştır.

63

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Rüyalara dair psikolojik bakış açısına göre, rüyalar bizim öznel tecrübemiz neyse odur ve işin özü, beyindeki rastgele sinirsel aktivitedir.

Antbrobus tarafından geliştirilen bilişsel bakış açısı ise, uykunun doğasını anlamak için çok önemli olan REM uykusu ile ilgili iki gerçek üzerinde durmuştur.

(1)- REM uykusu sırasında, beynin serebral korteksindeki alanlar, uyanma algısı, düşünce ve motor süreçlerinin düzenlenmesinde büyük rol oynar.

(2)- REM uykusu sırasında, kaslardan ve duyu sistemlerinden gelen girdiye ağır bir engelleme vardır.

Hipnoz Hipnoz, iki kişi arasındaki iletişimdir ve hipnotize edenin davranışta, duyguda, bilişte telkin yoluyla değişikliği teşvik etmesidir.

Hipnoza duyarlı olan kişiler; Sık sık fantezi kurmaya Yüksek görsel imgelere sahip olmaya Diğerlerine bağımlı olmaya Hipnotik telkinlerden etkilenmeyi ummaya Daha fazla ve daha güçlü dissosiyatif deneyimler yaşamaya meyillidirler.

Hipnoza dair birbirine tezat iki bakış açısı vardır. Bunlardan ilki, hipnozun sosyal-bilişsel bakış açısıdır. Bu bakış açısı, hipnoz ile elde edilen etkilerin, hipnotize edilen insanların beklentilerinin ve hipnotize edilmiş konu olarak toplumsal rollerinin sonucu olduğuna inanır. Hipnozun Neodissosiyatif teorisi ise, hipnozdaki bireylerin, bilincin bölünmüş olduğu, değişmiş bilinç durumuna girdiğini iddia eder.

64

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Bilinç Değiştirici İlaçlar İlaçlar, biyolojik sistemin işleyişini değiştiren kimyasal bileşiklerdir. İlaç bağımlılığı kavramı, insanların ilaca, ruh halini, düzgün işlemeyen davranışını veya toplumsal işlevini değiştirmek için başvurduğunda anlam kazanır. İnsanlar bilinç değiştirici ilaçları düzenli olarak aldıklarında ne yazık ki bağımlılık geliştirirler, ilaca karşı sürekli ihtiyaç hissederler ve onsuz yapamazlar. Bağımlılık, fizyolojik ve psikolojik bağımlılık olarak tezahür eder.

Fizyolojik bağımlılık, ilaç ihtiyacı, organik faktörlerden (metabolizmada değişim) doğduğunda ortaya çıkar.

Psikolojik bağımlılık ise, insanlar bedensel olarak ilaca bir ihtiyaç göstermeseler de kullanmak için güçlü bir istek duyduklarında oluşur. İlacı uzun bir müddet kullanmaya devam etmek sürekli daha yüksek doz talep etme durumuna neden olan ilaç toleransını yaratır. Belli bir ilacın sürekli kullanılmasının aynı kategoriden başka diğer ilaçlara karşı tolerans yaratması ise, çapraz tolerans olarak bilinir. Öğrenme perspektifi, insanların ilaçları, stresi, endişeyi ve diğer negatif duyguları azaltması nedeniyle kötüye kullanım eğilimine sahip olduklarını savunur.

Toplumsal perspektife göre, insanların ilaçları kötüye kullanma sebepleri, güçlü toplumsal baskılar ve bu baskıları, toplumsal imajlarını güçlendiren ilaçlarla atlattıkları düşüncesidir.Bilişsel perspektif ise, ilacı kötüye kullanmanın dış işaretler tarafından tetiklendiğini iddia eder.

Depresanlar (Alkol, Barbiturat): Sinir sistemindeki faaliyeti azaltan ve böylece birçok bedensel ve bilişsel süreci yavaşlatan ilaçlardır.

Uyarıcılar (Amfitamin,Kafein,Nikotin): Sinir sisteminde faaliyeti arttıran ilaçlardır.

65

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Opiatlar (Afyon, Morfin, Eroin): Merkezi sinir sistemindeki sinir liflerinin, asetikolin ve norefinefrin salgısını engelleyerek uyku hali ve ağrı kesici etkisinin yanı sıra yoğun zevk duygusu sağlamasına neden olan ilaçlardır.

Zihin açıcılar (marihuana) ve halüsinojenler (LSD): Halüsinojenler, bilinç düzeyinde, duyu algılarında çarpıtmalar yaratan ve halüsinasyonlara neden olan ilaçlardır.

Zihin açıcılar ise, merkezi sinir sistemini doğrudan etkileyerek algısal çarpıtmalar, halüsinasyonlar, kuruntular, yaratıcı yetenekte artış ve zihinsel iç görüler yaratabilen maddelerdir. İlaçlar psikolojiyi belli şekillerde etkileyebilir. Bunları özetlediğimizde ortaya çıkan sonuçlar şu şekildedir; İlacın etkisi alkol örneğinde olduğu gibi genellikle beklentilerle belirlenir. İlaç etkileri, kullanıcıların fiziksel durumlarına bağlıdır. İlaçların etkileri, kullanıcının önceki tecrübelere bağlıdır.

66

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

5.Bölüm 67

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

ÖĞRENME Öğrenme, yaşadığımız tecrübeler sonucunda davranışımızda ya da davranış potansiyelimizde oluşan kalıcı değişikliktir. Öğrenme, insan davranışında anahtar bir role sahiptir ve gerçekleştirdiğimiz her türlü eylemde önemli bir görevi var gibi gözükmektedir.

KLASİK KOŞULLANMA Klasik koşullanma (şartlandırma), belli bir tepki yaratan koşulsuz bir uyarıcının (davranışı etkileme gücü olan fiziksel olay), normal şartlarda söz konusu tepkiyi yaratmayan nötr bir uyarıcıyla eşleşmesi sonucunda nötr uyarıcının da koşulsuz uyarıcıyla aynı tepkiyi yaratma sürecidir. Klasik koşullanma, 20. yüzyılın başlarında, Ivan Pavlov’un yaptığı çalışmanın konusu olarak dikkat çekmiştir.

Pavlov’un Klasik Koşullanma Çalışması 20 yy. ’ın başlarında Rus fizyolojist Ivan Pavlov, köpeklerin sindirim sistemi üzerinde çalışırken bir şey fark etti. Köpekler, onları besleyen kişi içeri girince yiyecek almamalarına rağmen, salya salgılıyorlardı. Pavlov, köpeklerin salya salgılamasının sebebini, besleneceklerini bilmelerine bağladı. Köpekler onları besleyen kişinin görünmesini birazdan gelecek yiyecek ile bağdaştırıyorlardı.

Pavlov bu tespitten hareketle araştırmasını genişletti.

Köpeklerin yiyeceği almadan hemen önce sesle uyarılması üzerine birçok deneme yaptı. Sistemli olarak sesin başlangıcıyla yiyeceğin verileceği zamanı kontrol altında 68

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

tutup salya miktarlarını kaydetti. İlk olarak yiyeceği gördüklerinde ya da kokusunu aldıklarında salya salgılayan köpekler, birkaç ses ve yiyecek eşleşmesinden sonra sesi duyar duymaz salyalanmaya başladılar. Hayvanlar, ses ile yiyecek arasındaki bağlantıyı öğrenmişlerdi.

Pavlov, bu temel çağrıştırıcı (birleştirici) öğrenme sürecine klasik koşullanma adını verdi. Klasik koşullanmaya göre, nötr bir uyarıcı doğal bir davranış ürettiği zaman öğrenme gerçekleşiyordu.

Klasik Koşullanmanın Gerçekleşmesi İçin Gereken Unsurlar: Koşulsuz uyarıcı: Önceden herhangi bir öğrenme olmadan organizmada koşulsuz tepki yaratabilen bir uyarıcı (köpeğin yiyecek karşısında salya akıtması).

Koşulsuz Tepki: Koşulsuz uyarıcıya verilen öğrenilmemiş, doğal tepki.

Koşullu Uyarıcı: Klasik koşullanmada, başlangıçta nötr olan ancak koşulsuz bir uyarıcıyla eşlenince koşulsuz uyarıcıyla aynı tepkiyi verme özelliği kazanan uyarıcı (zil sesi).

Koşullu Tepki: Klasik şartlandırmada başlangıçta koşulsuz bir uyarıcıyla eşlenen koşullu uyarıcıya gösterilen öğrenilmiş davranış (köpeğin zil sesini duyunca salya akıtması).

Klasik Koşullanma: Bazı Temel Prensipler Edinme: Koşullu uyarıcının, tekrarlayan koşulsuz uyarıcı ve

koşullu uyarıcı çiftleri yoluyla koşullu tepkiyi ortaya çıkarmak için yetenek edinme sürecidir.

Koşullanma öncelikle koşullu-koşulsuz uyarıcı çiftlerinin sayılarıyla belirlenmesine rağmen bu süreç başka faktörler tarafından da etkilenmektedir. Bu faktörlerden biri koşullu uyarıcı ile koşulsuz uyarıcı arasındaki geçici ayarlamadır.

69

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Buradaki geçici kavramı zamanla ilgili olup koşullu uyarıcının, koşulsuz uyarıcının ortaya çıkışından önce mi, yoksa onu takiben mi olması üzerinden anlamlandırılmıştır.

Geçici ayarlamalar şu şekilde gruplanabilir: Gecikmeli Şartlandırma: Klasik koşullanmada bir sinyalin kısa bir gecikmeden sonra, biyolojik açıdan önemli bir olayla birlikte verilmesi. İzli Şartlandırma: Klasik koşullanmada, koşulsuz uyarıcı ile koşullu uyarıcı arasına sabit bir zaman aralığının konduğu koşullanma.

Eş Zamanlı Şartlandırma: Koşullu ve koşulsuz uyarıcıların aynı anda verilmesi.

Geriye Doğru Şartlandırma: Koşullu uyarıcının, koşulsuz uyarıcının başlangıcından ve bitişinden sonra verilmesi.

Gecikmeli koşullanma daha hızlı öğrenme üretirken, eş zamanlı ve geriye doğru koşullanmanın işleyiş etkinliği daha zayıftır.

Klasik şartlanmada tepki devam ediyor olsa bile, koşulsuz uyarıcının kesilmesinin, koşullu tepkinin gücünü veya sıklığını düzenli olarak azaltması sönme olarak tanımlanır.

Sönmeyi takiben koşullu uyarıcı ve koşulsuz uyarıcının çiftine tepki olarak koşullu tepkinin hızlıca geri dönmesine tekrar koşullanma diyoruz.

Klasik şartlandırmada, öğrenilen bir tepkinin veya davranışın sönmeye tabi tutulduktan sonra tekrar ortaya çıkmasına kendiliğinden canlanma tanımı yapılmıştır.

Belli bir uyarıcıya koşullandırılan tepkinin, farklı bir koşullandırma olmaksızın koşullu uyarıcıya benzer uyarıcılara da aynı şekilde tepki verme eğilimi uyarıcı genelleştirmedir. Bir zil sesine tepki veren köpeğin diğer zil seslerine de aynı tepkiyi vermesi uyarıcı genelleştirmeye iyi bir örnektir.

70

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Canlının belli bir uyarıcıya tepki vermeyi öğrenirken diğerlerine tepki vermemesi ayırdedici uyarı olarak ifade edilir. Öğrenmenin sinirsel temelini incelemek için yapılan araştırmalar, beyinde denge ve koordinasyon görevi üstlenen bir yapı olan cerebellumun klasik koşullanma tepkilerinin basit formlarının oluşumunda anahtar rol bir oynadığını göstermiştir. İstisnalar Garcia ve Koelling fareler üzerinde yaptıkları bir deneyde; farelerin kendilerini X ışınları ile hasta eden aromalı suya karşı hızlı bir isteksizlik geliştirdiklerini tespit etmiştir. Ancak fareler, elektrik şokunu takiben bu aromalı suya karşı isteksiz davranmamışlardır. Fareler, şokla bir çift olmuş ışık ve gürültü kombinasyonundan kaçınmayı öğrenmelerine rağmen bunu X ray ışınları için yapmamışlardır. Bu bulgulara göre klasik koşullanmanın tüm organizma ve tüm uyarıcılar eşit bir mantıkla kurulamayacağını söyleyebiliriz.

Koşullanma ile ilgili daha ileri araştırmalar, türler arasında önemli farkların varlığını tespit etmiştir.

Bunun sebebi, bazı türlerin koşullanmanın belli şekillerini elde etme eğilimine diğerlerinden daha az hazır olması, yani öğrenmeye dair biyolojik kısıtlamalardır.

Klasik koşullanma kurallarına istisnalarına dair en net yaklaşım koşullanmış tat nefreti diye ifade edebileceğimiz kavramdır. Bu, koşullanmamış uyarıcının (kusma, mide ağrısı), koşullanmış uyarıcıdan (yeni bir yiyecek) ve onun yol açtığı koşullanmış uyarıcı-koşullanmamış uyarıcı birliğinden saatlerden sonra oluşmasıyla meydana bir koşullanma tipidir. Buna göre belli bir yiyeceğe karşı 71

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

öğrenilmiş nefret, onun sindirimini takiben yaşanan hastalık hissine dayanır.

Klasik Koşullanma ve Bilişsel Perspektif Klasik koşullanmanın modern bakış açıları bilişsel süreçlerin önemine değinirler. Beklentiyi içeren bilişsel süreç fikrinin klasik koşullanmada önemli rol oynadığı fikri farklı kanıtlarla desteklenmektedir. Bunlardan ilki, koşullu ve koşulsuz uyarıcı çiftlerinin rastgele seçilmesinin, koşullanmanın oluşumunu başarısızlığa uğratacağını ifade eder. İkinci ise, bilişsel tezin bloklama olarak bilinen fenomen ile desteklenmesini temel almıştır. Bloklama, koşullanmadaki bir uyarıcının önceki koşullanmadaki diğer bir uyarıcı tarafından engellenmesidir.

Klasik Koşullanma ve Fobiler Fobi, olaylara veya nesnelere karşı hissedilen yoğun ve mantıksız korku olarak ifade edilirse yanlış olmaz. İnsanlar bazen klasik koşullanma yoluyla güçlü korkularfobiler yaratabilirler.

Fobi ve kaygı içeren bozukluklara karşı davranışçı bir terapi tekniği olan taşırma terapisi kullanılabilir. Taşırma terapisinde, kişi direkt olarak korkulan ancak zararsız olan kaygı uyandırıcı duruma maruz bırakılır ve bu terapi, uyarıcı kaygı oluşturmayacak safhaya gelinceye kadar tekrarlanır.

Klasik Koşullanma ve Aşırı İlaç Kullanımı Koşullanma süreci bilgisi, bazı aşırı ilaç kullanım örneklerini açıklamaya yardım eder. Bazı ilaçlar zaman içinde giderek daha az etkili olmaya başlarlar. Bunu, kişinin ilaçları belli bağlamda tekrar tekrar kullanmasının çevredeki uyarıcıyı, koşullu uyarıcı haline getirmesi ve sonuçta koşullu 72

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

tepki oluşturması şeklinde açıklayabiliriz. Bağımlılık yaratan belli ilaçlar için bu koşullu tepki koşulsuz tepkinin tam karşıtı olabilir.

Klasik Koşullanma ve Bağışıklık Sistemi Alvarez-Borda ve meslektaşlarının, fareler üzerinde yaptığı deney sonrasında ortaya çıkan sonuç, klasik koşullanmanın, bağışıklık sistemini sadece kuvvetlendirmede değil, bastırmada da önemli rol oynadığını göstermiştir.

EDİMSEL KOŞULLANMA (SONUÇLARA DAYANARAK ÖĞRENME) Edimsel koşullanma, davranışların sonuçlara göre muhafaza edildiği ya da değiştirildiği bir öğrenme şekli olup, olumlu sonuçları olan davranışları tekrarlama veya olumsuz sonuçları olanlardan kaçınma sürecidir. Bu öğrenme şeklinde istenen davranışlar ödüllendirilerek (pekiştirerek), istenmeyen davranışlar ise cezalandırılarak davranış değişikliği sağlanır.

Pekiştirme ya da ödüllendirme, edimsel koşullanmada bir tepkinin tekrarlanma sıklığını arttıran veya azaltan her türlü uygulamaya verilen ad olup pozitif (istenen davranışı güçlendirmek için edimsel davranışın ödüllendirilmesi) ve negatif (bir davranışın sonucunun kötü bir uyarıdan kurtulmayı veya kaçınmayı sağlamasının o davranışın tekrarlama sıklığını arttırması) olarak ikiye ayrılır.

Pekiştirme başlığı altında incelenmesi gereken ve David Premack tarafından geliştirilen Premack ilkesi, özgür seçim koşullarında sergilenme olasılığı en yüksek davranışın, en çok tercih edilen ve dolayısıyla en iyi pekiştirici özelliğe 73

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

sahip davranış olacağını savunur. Ana pekiştiriciler, yiyecek, su, cinsel haz ve bunlara ek olarak statü ve para olarak düşünülebilir.

Cezalandırma, pekiştirmenin aksine davranışın oranını düşürmeyi veya zayıflatmayı amaçlar. Başka bir deyişle hedef, davranışın gücünü azaltmaktır.

Cezalandırma da pekiştirme gibi pozitif (bir davranışın tekrarlanma sıklığını artırmak için edimsel davranıştan sonra kötü uyarıcıya ceza verilmesi) ve negatif (bir davranışın sıklığını azaltmak için edimsel davranıştan sonra olumlu uyarıcının kesilmesi) olarak ikiye ayrılır.

Bazı Temel Prensipler Şekillendirme ve Zincirleme Şekillendirme, hedeflenen davranışa yönelik sıralı yaklaşımların seçici olarak pekiştirilmesinden oluşan bir tekniktir. Sirk hayvanlarının yaptığı hareketler bu yöntemle öğretilir.

Zincirleme ise, belli bir sıralamaya uyan karmaşık bir davranış zincirinin, istenen davranış tamamen oluşuncaya kadar tek tek pekiştirilmesi üzerine kurulmuştur.

Dürtüsellikte ve Ertelemede Ödül Gecikmesinin Rolü İnsanlara “daha az ama daha yakın zaman” mı yoksa “daha çok ama daha uzak bir zaman” mı diye sorulduğunda her iki opsiyonun içinde şartların aynı olduğu varsayımıylainsanların seçimi genellikle “sonra” opsiyonu olur. Daha az olan ödüle erişim yakın olmasına rağmen insanların dürtüsel eğilimleri, ertelenmiş ama daha iyi ödülü tutmak için önceki kararı ezip geçmek şeklindedir. İnsanlar daha zayıf ama daha çaba gerektiren yakın zamandaki işlerle ve daha fazla çaba gerektiren ama daha sonraki görevler arasında seçim yapma 74

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

zorunda kaldığında da aynı durumu sergilerler. Daha fazla çalışmaya mâl olsa da ertelenmiş alternatifi seçerler.

Pekiştirme Düzenleri Pekiştirme düzenleri, ödüllerin ne zaman ve nasıl dağıtılacağını belirleyen kurallardır ve birçok tipi vardır.

Bunları şu şekilde sıralayabiliriz: Kesintisiz Pekiştirme Düzeni: Edimsel koşullanmada, istenen tepki her ortaya çıktığında verilen bir pekiştirme düzenidir.

Sabit Aralıklı Pekiştirme Düzeni: Bu düzende pekiştirmeler, önceden belirlenen düzenli aralıklarla verilir.

Aralık sabittir ve bu süre genellikle son pekiştirmenin bitiminden itibaren ölçülür.

Değişken Aralıklı Pekiştirme Düzeni: Değişken bir zaman aralığından sonraki ilk tepkinin pekiştirildiği bir pekiştirme düzenlemesidir.

Sabit Oranlı Pekiştirme Düzeni: Pekiştirmeler, istenen davranış önceden belirlenen tekrardan sonra verilir. Tekrar sayısı sabittir.

Değişken Oranlı Pekiştirme Düzeni: Davranışın değişen sayıda tepkiden sonra pekiştirildiği bir tür pekiştirme düzenlemesidir.

Eş zamanlı Pekiştirme Düzeni ve Eşleme Yasası Davranışların iki veya daha fazla pekiştirme düzenine aynı anda sahip olması durumuna eş zamanlı pekiştirme düzeni denmektedir. Buna örnek verecek olursak; öğrencinin ödevini yapmakla telefonla konuşmak veya arkadaşlarıyla dışarı çıkmak arasında bir tercih yapması verilebilir. Bu tip bir düzen hayvan ve insan tercihleri üzerinde çalışırken de kullanılabilir.

75

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Çalışmalar, bazı durumlarda, insanların pekiştirme (ödüllendirme) düzenlemeleri hakkındaki düşüncelerinin davranış üzerinde, pekiştirmelerin kendisinden daha büyük etki yarattığını göstermiştir.

Eşleme yasası, bir canlının belli bir tepki seçeneğinde nispi tepki verme oranının, o seçenek için mevcut bulunan nispi pekiştirme oranına eşit olduğunu ifade eder. Eşleme yasası uygulamasının insan davranışları üzerine birçok önemli etkisi vardır. Her şeyden araştırmacıları davranışlara başka bir bakış açısıyla bakmaya zorlar ki bugünkü hayatta insanların tepkileri nasıl kullandığını analiz etmek için büyük kolaylık sağlar. Bundan başka eşleme yasası, ödüllerin neden bazı zamanlar da etkileyici bazı zamanlar da ise etkisiz olduğunu açıklamamıza yardım eder.

Davranışın Uyarıcı Kontrolü Uyarıcı kontrol, ayırdedici bir uyarıcının (varlığında bir tepkinin pekiştirildiği (ödüllendirildiği) yokluğunda ise, pekiştirilmediği (ödüllendirilmediği) bir uyarıcı), edimsel tepkinin olasılığını değiştirmesi yani davranışın etrafta bulunan bir uyarıcının kontrolü altında olmasıdır.

Bilişsel Perspektif Bilişsel faktörlerin edimsel koşullanma üzerindeki rolüne dair en önemli kanıt öğrenilmiş çaresizlik denen fenomendir. Öğrenilmiş çaresizlik, bireyin kontrol edemediği olumsuz olaylara maruz kalmasıyla ortaya çıkan çaresizlik duygusu ve motivasyon kaybı olarak tanımlanmaktadır. Çalışmalar, aldığımız ödüllerin miktarındaki kaymaların performansı önemli ölçüde etkilediğini göstermiştir.

76

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Bu geçici davranış kayması tezat etkisi olarak bilinir. Tezat etkisi, beklentilerden farklı olan uyarıcıları, gerçekte olduğundan daha farklı olarak algılama eğilimidir.

Edimsel şartlanma ilkelerine dayanan süreçler günlük hayatın birçok probleminde adres gösterilebilir. Sınıf eğitim teknolojisini geliştirmede, sağlık hizmeti, suç, güvenlik gibi toplum bazlı problemleri çözmek için müdahalelerin gelişiminde edimsel şartlanmanın önemi daha net anlaşılır.

GÖZLEMSEL ÖĞRENME Kişinin, doğrudan yaşantıyla değil, bir başkasının davranışlarını gözleyerek ve taklit ederek yeni bilgiler kazanmasıyla tanımlanan öğrenme şekli gözlemsel öğrenmedir.

Gözlemsel öğrenmeyi dört aşamada inceleyebiliriz: Modelin gözlendiği dikkat aşaması Modelin taklit edildiği koruma aşaması Modelin benzer davranışın sergilendiği yeniden üretim aşaması Model davranışın içsel veya dışsal ödül için tekrarlandığı motivasyon aşaması Gözlemsel öğrenme, hayatın birçok yönünde önemli rol almaktadır ve özellikle iş konusunda çalışanlara, farklı kültürel temelli insanlarla etkin etkileşim kurmak maksadıyla yardım etmek için eğitim programlarında kullanılmaktadır.

Saldırganlığın çok net bir şekilde gözlem sayesinde öğrenildiği ortadadır. Çocuklar ve yetişkinler maruz kaldıkları saldırganlık tekniklerini repertuarlarına katıp başkalarına karşı kullanabilirler.

Bunun yanında şiddet içeren medya - bunun içine yazılı ve görsel basını katabiliriz- davranışları kişisel etkileşimlerden daha fazla etkilemektedir. Kitlesel bir şekilde izlenme şansına sahip televizyon şovlarındaki yıldızların örnek 77

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

davranışlarının -emniyet kemeri takmak- milyonlarca hayatı kurtarabildiğini de belirtmeden geçmek olmaz.

78

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

6. Bölüm 79

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

HAFIZA Hafıza, basit bir şekilde bilgiyi koruma ve daha sonra da bilgiyi gerektiği zamanlarda geri getirme kapasitesi olarak tanımlanabilir. Psikologların, hafıza ile ilgili bildikleri şeylerin, diğer temel biliş konularından daha fazla olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. İnsan Hafızası: Bilgi-İşlem Yaklaşımı Birçok araştırmacı, bilgisayar hafızasını, insan hafızasının çalışan bir modeli olarak tanımlamakta bir sakınca görmediği gibi bunu çok da yararlı bulmuştur. Her iki hafıza da şu görevleri yerine getirmek zorundadır; Kodlama (bilgiyi, hafızaya girebilecek şekle çevirme) Depolama (bilgiyi, değişen zaman periyotları dâhilinde tutma ya da alıkoyma) Geri alma (sonraki zamanlarda, ihtiyaç duyulduğunda belli bir bilgiye erişme) Bu bilgiler ışığında bilgi-işlem yaklaşımını, kodlama, depolama ve sonra bilgiyi geri alma süreçlerinin üzerinde duran (vurgulayan) insan beynini anlama olarak tanımlayabiliriz. İnsan Hafızası: Temel Model Üç tip hafızanın varlığından söz edebiliriz. Bunlar; Duyu Hafızası: Duyularımız tarafından sağlanan bilgilerin geçici olarak depolandığı hafıza.

Kısa Süreli Hafıza: Kısa süreli periyotlar için (30 saniye veya daha az) küçük miktarda bilgiyi tutan hafıza.

Uzun Süreli Hafıza: Uzun süreler için çok büyük miktarda bilgiyi tutmamızı sağlayan hafıza.

Bilgiler bir hafıza sisteminden diğerine, aktif kontrol işlemcileri denen ve hangi bilginin tutulacağını belirleyen 80

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

filtreler vasıtasıyla geçerler. Örneğin; duyu hafızasındaki bilgi, kısa dönem hafızasına, dikkatimizin odak noktası olduğunda girer. Kısa dönem hafızasındaki bilgi, uzun dönem hafızasına detaylandırıcı prova (çalışan hafızadaki bilginin, anlamlı kılınacak şekilde düzenlenerek ve mevcut bilgilerle ilişkilendirilerek öğrenilmesi) ile yolculuk yapar.

Hafızadaki Bilgi Tipleri Hafızanın hangi tip bilgileri depoladığını şu şekilde açıklayabiliriz; Anlamsal (Semantik) Hafıza: Dünya hakkında genel ve özet bilgi. Kelimeler, anlamlar, ilişkiler, kavramlar vb. şeyler bu bellekte saklanır.

Olaysal Hafıza: Kişisel olarak yaşadığımız olaylarla ilgili hafıza. Bu hafıza bazen otobiyografik hafıza olarak da anılır.

Yöntemsel Hafıza: Sözlü olarak ifade edemediğimiz bilgi.

Motor becerilerine, alışkanlıklarına, belli şeylerin nasıl yapılacağına dair hafıza (bisiklet sürmek vb.)

Temel Hafıza Sistemleri Duyu Hafıza En basit hafıza sistemi olarak duyu hafızayı işaret edersek bu yanlış olmaz. Çünkü bu sistem duyularımızdan gelen bilgileri çok kısa bir süre -dikkatimize değecek girdiyi belirlemek için yeterli bir zaman- içinde tutar.

Daha net bir açıklama getirirsek şu sonuca ulaşırız; duyu hafıza etkileyici miktarda bir bilgiyi depolayabilse de, bu bilginin ömrü kısacıktır.

Kısa Süreli Hafıza 81

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Kısa süreli hafıza, sınırlı miktarda bilgiyi kısa bir süre için tutan bir hafıza sistemidir. Sınırlarına rağmen çok önemli olan kısa süreli hafızanın bu önemi, şu an kullandığınız ya da işlediğiniz bilgiyi geçici olarak tutmak için çalışan bir bilişsel sistem olmasından gelmektedir. Kısa süreli hafızaya çalışan hafıza denmesinin sebebi de budur.

Kısa Süreli Hafızanın Varlığına Dair Kanıtlar Seri Konum Eğrisi Listenin başındaki kelime veya diğer bilgiyi listenin ortasındakilere göre daha yüksek bir doğrulukla hatırlama sürecidir. Seri konum eğrisi, bir hatırlama deneyine dair sonuçların bir grafik üzerinden gösterilmesine yaradığı gibi kısa süreli ve uzun süreli hafıza sistemlerinin varlığı için de önemli bir kanıt teşkil eder.

Kelime Uzunluğu ve Kelime Benzerliği Etkileri Kelime uzunluğu etkisi, anlık hatırlamalar için hafıza aralığının, kısa kelimeler için uzun kelimelerden daha büyük olmasıdır. Kelime benzerliği etkisi ise, anlık hatırlamalar için hafıza aralığının benzer olmayan kelimeler için benzer olanlara göre daha fazla olmasıdır. Her ikisi de kısa süreli hafızanın varlığına dair önemli kanıttır.

Kısa Süreli Hafızanın Bilimsel Muhakemesi İlk görev kısa süreli hafızanın iki bileşenine ihtiyaç duyar. Bunlar depolama ve tekrarlamadır (prova). Diğer bir görev (tekrarlama kontrolü) ise sadece tekrarlamaya ihtiyaç duyar. Tekrarlama kontrolü sırasındaki beyin faaliyetini, ilk görev sırasındaki beyin faaliyetinden çıkarırsak depolama bileşeni tarafından ihtiyaç duyulan beynin bilgi alanlarını elde ederiz. Üçüncü görev (araştırma kontrolü) hiçbir 82

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

bileşene ihtiyaç duymaz. İki bileşene ihtiyaç duyan görev sırasındaki beyin faaliyetinden, görev sırasındaki beyin faaliyetini çıkarıp ilk çıkartma sonucu ile karşılaştırırsak, tekrarlama sırasında gerekli olan beyin bölümlerine ulaşabiliriz.

Uzun Süreli Hafıza Uzun süreli hafıza, uzun zaman süreleri içinde büyük miktarda bilgiyi tutabilen hafıza sistemidir. Hepimizin ne kadar uğraşırsak uğraşalım bazı bilgileri veya olayları hatırlamakta güçlük çektiğimiz anlar olmuştur. Hatta işleri daha kötü yapacak şekilde istediğimiz bilginin hemen yanı başımızda ama aynı zamanda ulaşabileceğimizin ötesinde olduğunu da hissederiz. Bu durum “dilimin ucunda fenomeni” olarak bilinmektedir. Dilimin ucunda fenomenine dair net bir tanımlama yapacak olursak, kişinin çok iyi bildiğinden emin olduğu ancak, yüksek bir çabaya rağmen hatırlayıp söyleyemediği durum dersek yanlış olmaz.

Uzun süreli hafızanın, bir taraftan ciddi anlamda büyük kapasitesi ile tanışırken; diğer taraftan dilimin ucunda fenomeni ile ihtiyaç duyulduğundan ulaşılamama durumunu yaşamak karışık, bir fotoğraf vermektedir.

Uzun süreli hafızayla ilgili aklımıza gelen ilk sorulardan biri bilginin buraya nasıl geldiğidir. Bu sorunun cevabı detaylandırıcı prova denen süreçte saklıdır. Detaylandırıcı prova, çalışan hafızadaki bilginin, anlamlı kılınacak şekilde düzenlenerek ve mevcut bilgilerle ilişkilendirilerek öğrenilmesidir.

Uzun süreli hafızanın çalışmasına engel olan faktörlerden biri yoğun üzüntü, enerji eksikliği, ümitsizlik ve çaresizlik gibi duyguları içinde barındıran depresyondur. Bu bozukluktan 83

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

muzdarip insanlar, birçok farklı görevler veya işler üzerinde kötü durumda olan bir bellekle çalışmak zorunda kalırlar. İşleme Düzeyleri Craik ve Lockhart tarafından geliştirilen bu hafıza teorisi, anlık hafıza izlerinin kısa süreli hafızada, kalıcı bellek izlerinin ise uzun süreli hafızada bulunduğunu iddia eder. İşleme düzeyini sığ ve derin olarak ayıran Craik ve Lockhart, sığ işleme düzeyinin kolayca unutulabilen hafıza izleri bıraktığını, derin işleme düzeyinin ise daha kalıcı ve zor unutulan kalıcı hafıza işaretleri bıraktığını iddia etmiştir.

Geri Alma Bilgiyi hafızadan geri getirmede ya da geri çağırmada önemli rol oynayan prensiplerden biri organizasyondur. Şöyle ki, depolandıkları zaman iyi organize edilmiş bilgileri (bilgiyi çeşitli kategorilere bölmek) sonradan geri almak (hatırlamak) daha kolaydır.

Bilginin hiyerarşik olarak organize edilmesi hatırlamayı kolaylaştıran unsurlardan biridir.

Bilgiyi her şeyi kapsayan konumdan, belli seviyelere doğru sınıflandırmak bu yönteme bir örnektir.

Geri Almaya Dair İpuçları: Hatırlamamıza Yardım Eden Uyarıcılar Hatırlamamıza yardım eden ipuçlarını şu şekilde sıralayabiliriz: -Bağlama Bağlı Hafıza: Bağlama bağlı hafıza, hatırlama sırasındaki bağlamın, hatırlanacak olan bilginin öğrenildiği andaki bağlamla aynı olmasının, hatırlamayı olumlu yönde etkilemesidir.

-Duruma Bağlı Geri Alma: Duruma bağlı geri getirme, geçmişteki bir vakaya ait hafıza izlerinin, vakanın 84

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

gerçekleştiği andaki aynı ruhsal durumlarla daha kolay hatırlanması, farklı durumlarda ise hatırlanmasının zorlaşmasıdır.

-Ruh Haline Bağlı Hafıza: Ruh haline bağlı hafıza, anıların, kişinin hatırlama anındaki ruh halinin, öğrenme anındakiyle aynı olması halinde hatırlanacağını anlamına gelir. Ruh haline bağlı hafıza ile duygu durum uyum etkisi birbirinden farklıdır. Çünkü duygu durum uyum etkisinde, mevcut ruh halimizle uyumlu bilgileri hatırlar ya da fark ederiz.

Unutmak Hafıza hakkında ilk sistematik araştırmayı yapan Hermann Ebbinghaus, unutma ile de ilgilenmiştir.

Ebbinghaus kendi üzerinde saçma heceleri unutma hızını test etmiştir. Çalışmasının sonucunda unutmanın ilk başlarda hızlı olduğunu ancak, ilerleyen zamanlarda bu hızın azaldığını tespit etmiştir. İz zayıflama teorisine göre, öğrenme ile hatırlanma arasındaki olayların herhangi bir hatırlama üzerinde etkisi yoktur. Önemli olan bilginin muhafaza edilme süresinin uzunluğudur. Uzun zaman daha fazla izin zayıflaması ve sonuç olarak bilginin tamamen unutulması demektir.

85

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Engelleme Sonucu Unutma Eğer unutma, bir zaman geçişinin bir fonksiyonu değilse kaynak nedir? Bu sorunun cevabı hafızada depolanmış bilgi öğeleri arasındaki engellemeye odaklanmış birçok psikolog tarafından verilmiştir.

Bu tip bir engelleme iki farklı şekil alabilmektedir. Bunlar şu şekilde ifade edilebilir: -Geriye Etkili Engelleme: Yeni öğrenilen bilgilerin, eskiden öğrenilenleri hatırlamayı engellemesi.

-İleriye Etkili Engelleme: Daha önceden kazanılan bilgilerin, yeni bilgilerin öğrenilmesini zorlaştırması.

Bastırma Bastırma, tehdit edici bulduğumuz istenmeyen anı veya tecrübelerin bilinçten uzaklaştırılması olarak ifade edilebilir. Bastırmaya neden olacak kötü ya da yanlış anıların düzgün şekilde tekrar yapılanmasını teşvik edecek olan bastırılmış anıların varlığına inanan ve hastasına (müşterisine) bu minvalde telkin gösteren terapisttir.

Kasıtlı Unutma Bastırmadan ya da bilinçsiz bir unutma arzusundan kaynaklanan unutma şeklidir. Kasıtlı unutmayı, doğru olmayan bilgiyi uzun süreli hafızadan çıkarma ya da en azından göz ardı etme çabası olarak da tanımlayabiliriz. İleriye Yönelik Hafıza (Prospektif) Gelecekte yapılması planlanan bir işi ya da gerçekleştirilmesi düşünülen bir görevi hatırlama yeteneğidir. İleriye dönük hafıza, diğer hafıza formları gibi bazı etkiler ve ipuçlarını içinde barındırır. Örneğin; markete, kuru 86

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

temizlemeciye ya da bankaya gitmeyi, bunların önünden geçen yolu kullandığımız için hatırlarız. Buradaki bu yol ya da rota canlı bir hatırlatıcı rolü üstlenmiştir.

Otobiyografik Hafıza Otobiyografik hafıza, kişinin kendi geçmişindeki olaylar, düşünceler, duygular ve davranışlar hakkında anıları barındıran hafızadır. Otobiyografik hafızayla ilgili birçok çalışma yapılmıştır ama bunlardan belki de en önemlisi günlük çalışmalarıdır. Hollandalı Willem Wagenaar 6 yıl boyunca günlük tutarak, her gün ne olduğunu, neler yaşandığını günlüğüne yazmıştır. 6 yıl sonunda toplam 2400 olay günlükte yerini almıştır. Wagenaar, 12 aylık periyotlarla hafızasını test etmiştir. Çıkan sonuç; otobiyografik hafızanın da diğer hafıza sistemlerinin etkilendiği değişkenlerden etkilendiği olmuştur.

Bebeklik Amnezisi Bebeklik amnezisi, çocukluk döneminde, özellikle de 2- 3 yaşına kadar olan dönemdeki şeylerin benlik kavramına sahip olunmaması nedeniyle unutulmasıdır. Başka bir deyişle, bu dönemde yaşadığımız olayları hatırlamamızın sebebi kendimizi farklı bir birey olarak algılamamız konusunda netlik olmamasıdır.

87

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Flaş Hafıza Flaş hafıza, şaşırtıcı, iz bırakıcı, duygusal açıdan heyecan uyandıran olaylara ilişkin canlı ve uzun süreli anıları içinde barındırır. Bu tip anıların, unutulmaya karşı dirençli olduğu düşünülmektedir.

Hafıza Çarpıtması (Distorsiyon) ve Hafıza Kurgulaması Doğal bağlamda hafızayı etkileyen iki çeşit hata vardır. Bunlardan biri, hatırlanan veya rapor edilenlere alternatif yaratarak yapılan çarpıtma diğeri ise, bazı durumlarda aslında var olmayan bir bilgi eklenmesi, hiç olmayan tecrübe ve olaylara ilişkin anıların yaratılması demek olan kurgulamadır. Çarpıtma ve Şemaların Etkisi Bu konu itibariyle şema ile anlatılmak istenen; dünyanın belli yönleri hakkında bilgimizi ve öngörümüzü temsil eden bilişsel çerçevedir.

Hafızadaki çarpıtmalar, diğerleri tarafından sağlanan yanlış veya yanıltıcı bilgilere tepki olarak oluşur.

Peki, bu çarpıtmalara ne neden olur? Birçok olayda şemalar etkinmiş gibi görünmektedir. Şemalar, tecrübeler yoluyla gelişirken, bize yeni bilgiyi işlemek için temel çerçeveler sağlayacak zihinsel iskeleler gibi hareket eder. Şemalar oluştuğunda, bilginin kodlanması, saklanması ve sonra hatırlanması yolunda güçlü etkiler ortaya çıkarırlar. Bu etkiler, önemli hatalara veya hafızada çarpıtmalara neden olabilir.

88

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Hafıza Kurgulaması Hatalı anılar, hiç yaşamadığımız ya da tecrübe etmediğimiz anılardır. Araştırma bulguları bazı durumlarda, kurgulanan anıların gerçek olanlardan daha inatçı ve kalıcı olduğunu ortaya koymuştur. Bunun yanında hafıza kurgulamasının, geçmiş olaylarla ilgili raporlarımıza doğruluk atfetme çabalarımıza tehdit olduğu gerçeği de unutulmamalıdır. Bu tespit iki yasal durum için önemli etkiler barındırmaktadır. Bahse konu yasal durumlar, çocuğa cinsel taciz ve olay/kazaya tanık olanların ifadeleridir.

Giderek gelişen delil toplama teknikleri ve psikoterapi çalışmaları, çocuklukta uğranıldığı iddia edilen taciz olaylarının yanlış anılar üzerine kurulu olduğunu ve bireylerin anlattığı olayların gerçekte olmadığını ortaya çıkarabilmektedir. İşin ilginç yanı ise bu hatalı anıların, terapist, savcı veya başka insanların telkinleriyle oluşacak şekilde kurgulanmış olmalarıdır.

Var olan kanıtlar, tanıkların, jürinin, polisin, savcının ya da kamunun öngördüğü kadar doğru bilgi kaynağı olmadığını işaret etmektedir. Tanıklara, hafızalarına yerleştirdikleri bilgiyi hatırlamaları konusunda birçok teknik yardım verilebilir.

Ancak; eğer bilgi ilk etapta hafızaya girilmezse, bu tip işlemlerin yardımcı olduğu ispat edilemez. Birçok davada tanık ifadelerinin, gerçeklik hakkında yanıltıcı bir kaynak olduğuna dair bakış açısına sahip olmak en iyisidir.

89

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Amnezi ve Diğer Hafıza Bozuklukları Amnezi, kısmi veya tam hafıza kaybı için kullanılan bir tanımlamadır. Amnezi ile ilgili araştırmayı genişlettiğimizde iki tiple karşılaşırız. Bunlardan ilki, amneziye neden olan travmanın öncesindeki belli bir döneme ait olayların hatırlanamaması olan geriye dönük amnezidir.

Diğeri ise, hafıza kaybına neden olan travmadan sonraki olayların unutulması olan ileriye dönük amnezidir.

Açık ve Örtülü Hafıza Açık hafıza, sözel bileşenleri bulunan ve önceden öğrenilmiş bilgilerin bilinçli şekilde hatırlanabildiği hafızadır. Örtülü hafıza ise, sözel olarak dile getiremediğimiz hafıza olarak tanımlanır. Örtülü hafıza, genellikle motor becerilere ve alışkanlıklara ilişkin uzun süreli bir bellektir.

Korsakoff Sendromu Korsakoff sendromu, uzun süreli aşırı alkol tüketimin neden olduğu amnestik bir sendromdur.

Semptomlar arasında geriye dönük amnezi, uykusuzluk, kendi kendine mırıldanma ve halüsinasyonlar sayılabilir.

Alzheimer Hastalığı Özellikle 65 yaş üstündeki bireylere acı veren, ciddi anlamda zihinsel bozulmaları içinde barındıran ve ileriyi dönük amneziyi de kapsayan bir hastalıktır.

90

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Beyin ve Hafıza Temporal loblar; hippocampus: Kısa süreli hafızadan uzun süreli hafızaya bilgi transferinde kilit bir rol oynar. Bu alanlarda oluşabilecek bir zarar, açık hafızada bozukluklara neden olur.

Oksipital Lobun Bölümleri: Bu alanda oluşabilecek bir hasar örtülü hafızada bozukluklara neden olur.

Talamus; Hipotalamus: Bu alanlara zarar, Korsakoff sendromunda gözlenen amnezide önemli rol oynar.

Beyindeki asetikolin temelli sistemler: Bu sistemlerdeki rahatsızlık Alzheimer hastalığında görülen amnezide kilit rol oynar.

91

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

7. Bölüm 92

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

BİLİŞ Biliş, düşünce, bilgi ve hafıza ile ilgili zihni faaliyetlerdir.

Bilinç, çeşitli düşünce, etki ve duygu şekillerinin hızlı şekilde değişme durumunu içerir. Bu karmaşıklığı anlamak için psikologlar iki ana strateji belirlemişlerdir. İlk olarak düşüncenin temel öğelerine odaklanmışlardır. İkinci olarak da, muhakeme yolunu belirlemek için çalışmışlardır.

DÜŞÜNCENİN TEMEL ÖĞELERİ: KAVRAMLAR, ÖNERMELER VE GÖRÜNTÜLER Kavram: Belli açılardan birbirine benzer olay ve nesnelere dair zihinsel sınıflandırmalardır. Kavramlar, etrafımızdaki dünyayı anlama görevinde merkezi bir rol oynar ve bunu zihinsel olarak temsil eder. Kavramlar, bize birçok durumda etkin manada çeşitli nesne, olay ve fikirler hakkında bilgi sunma fırsatı verir. Bir grup kural veya özellikle net olarak tanımlanmış kavramlar yapay kavram olarak tanımlanır.

Belli özellik veya atıflara bağlı olmadığı gibi kesin sınırlar çizmeyen ve genellikle prototipler (fiziksel dünyada çeşitli nesne ya da uyarıcıların en net veya en iyi örnekleri) tarafından tanımlanan kavramlara doğal kavramlar deriz.

Kavramları özellikleri veya nitelikleri açısından temsil edilebilmek mümkün olduğu gibi dış dünyadaki olay veya nesnelerin zihinsel resimlerini yani görsel imgelerini kullanarak da bunu başarabiliriz. Bunların yanında kavramlar, dünyanın belli yönleri hakkında bilgimizi ve öngörümüzü temsil eden bilişsel çerçeveler olan şemalarla da yakın ilişkilidir.

93

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Bu çerçeve, zekâ, etkileyicilik, sağlık vb. farklı kavramları içinde barındırabilir ki, bunlardan bazıları doğal kavramlardır. Önerme: Ayrı bir sav niteliğine sahip, doğru olup olmadığı test edilebilen ve bir kavramla, o kavramın bir özelliği, ya da iki veya daha fazla kavram arasındaki ilişkiyi temsil edebilen en anlamlı küçük bilgi birimidir.

Görüntü (İmge): Zihni imgeler, düşünme sürecinde önemli rol oynar. İnsanlar, kelimeleri, eylemlerin zihinsel resimlerine dönüştürerek sözel yönergeleri anlayabildikleri gibi başarılı bir performans imgelemesi ile de bir artış sağlayabilirler. Ruh durumu düzeltmek ise, olumlu olay ya da sahneleri görselleştirerek mümkün olabilir.

Muhakeme: Belli sonuçlara ulaşmak için bilgiyi dönüştüren bilişsel faaliyet muhakeme olarak tanımlanır.

Formel (resmi) muhakeme ile gündelik muhakeme arasındaki farkı belirlemek önemlidir. Formel muhakeme, özellikle mantık ve matematikle ilgili belli başlı problemleri çözmek için ihtiyaç duyulan muhakeme (akıl yürütme) türüdür.

Formel muhakemenin önemli bir tipi kıyasa dayalı (syllogistic) muhakemedir ve öncül olarak ifade edilen iki önermeye dayalı sonuçlar üzerinden akıl yürütme olarak tanımlanır.

Aşağıdaki belirtilen öncüller ve çıkan sonuç syllogistic muhakemeye basit bir örnek teşkil edebilir; -Kiliseye giden tüm insanlar dürüsttür.

-Bütün politikacılar kiliseye gider.

-Bu sebeple, tüm politikacılar dürüsttür.

Formel muhakeme, ilk önermeler doğruysa karmaşık bilgileri işlemek için güçlü bir araçtır.

Bunun yanında gündelik muhakeme, gün içindeki düşünme şeklimizi yani günlük nesnel bazı değerlendirmeler yapma gibi çok belirgin olmayan oluşumları içeren bir yapıdır.

94

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Muhakemeyi etkileyen bazı hata kaynaklarını incelediğimizde; -Ruh Durumun Rolü : Mevcut duyguların ve ruh durumunun, akıl yürütme kabiliyetini önemli ölçüde azaltması, -İnançların rolü: Muhakemenin duygu yüklü inançlardan etkilenmesi, -Toplumsal Bağlam: Toplumsal bağlama dair farklı yönlerin ulaşmaya çalıştığımız sonuçların doğruluğuna katkıda bulunması, -Doğrulama Önyargıları: Öncelikle var olan görüş veya inançları doğrulayan bilgilere önem verme eğilimi, -Geri Görüş Etkisi: Olayları öngörmekten çok gerçekleştikten sonra yargılama eğilimi.

Hayvan Bilişi: Hayvanlar Gerçekten Düşünebilir mi? Çok yeni bir yaklaşım olan ekolojik yaklaşım, hayvanların hayatta kalmaları için önemli olan bilişsel problemleri nasıl çözdüklerine odaklanmıştır.

Yolunu bulmak, yiyeceğin ve doğadaki diğer kaynakların durumunu değerlendirmek, var olduğunda tehlikeyi tanımak ve ondan kaçınmak bu problemlere dair örneklerdir. Diğer bir deyişle ekolojik yaklaşım, belli türlere uygun bilişsel süreçlerin varlığını test eder.

Karar Almak: Alternatifler Arasından Seçim Karar alma, çeşitli eylem ya da alternatifler arasından seçim yapma sürecidir. Karar alırken, her alternatife dair sonuçların verimi ve bu sonuçların gerçekten oluşma ihtimali dikkate alınmalıdır. Bu iki faktör hesaba katıldığında beklenen fayda (bir olayın öznel değerinin ve gerçekleşmesinin öngörülebilir olasılığının ürünü) temelinde karar verilebilir.

95

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

İyi Kararlar Vermek İyi karar vermek için takip edilebilecek öneriler şunlardır; -Kendi hafızanıza güvenmeyin.

-Durumları sadece görünen yüzüyle kabullenmeyin.

-Esnek olun ve kendi kararlarınıza âşık olmayın.

-Tüm seçenekleri göz önüne alın.

Kısa Yollar Bilişsel kestirme yollardan bir grup kısa yol olarak bilinir. Kısa yol, kararlarımızı ve yargılarımızı hızlı ve etkin şekilde alabilmek için bize izin veren zihinsel pratik kurallar olarak tanımlanabilir. Kısa yollar üç grup halinde incelenebilir.

-Bulunabilirlik Kısa Yolu: Kişinin bir olgunun ortaya çıkma ihtimalini, kolaylığına dayanarak değerlendirmesidir, ancak yanılgı payı yüksektir.

- Temsil Kısa Yolu: Düşünme aşamasında, bir örneğin belli bir sınıfa ait olma olasılığını, diğer bilgilerden bağımsız olarak, ait olduğu sınıf arasındaki benzerliklere bakıp değerlendirme ve kategorinin özelliklerini temsil edip edememe durumunu belirlemedir.

-Referans Noktalı Ayarlamalı Kısa Yol: Bireylerin, olasılık hesabı değerlendirmelerini, bir referans noktası alıp buna uyarlayarak yaptıkları görüşe dayalı bir kısa yoldur. Örneğin, bir başkasının üretkenlik düzeyini kendi üretkenlik düzeyinizi temel alarak değerlendirirseniz, bu referans noktalı ayarlamalı kısa yoldur. Çerçeveleme ve Karar Stratejisi Çerçeveleme etkisi, bir konuyu belli bir şekilde sunmanın karar sürecini etkilemesidir. Potansiyel sonuçlara dair bilginin sunumunun, kazançlar ve kayıplar şeklinde 96

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

verilmesi çerçeveleme etkisi sayesindedir.

Ancak çerçeveleme etkisi, güçlü olsa da değişmez değildir ve insanların tutumundan etkilenirler. İnsanlara, yapabilecekleri seçimlere dair bütün bir resim verildiğinde ise, daha dengeleyici olabilirler.

Bağlanma Tuzağı (Başarısız Kararlarda Israrcılık) Bağlanma tuzağı, bir hata yapıldığı halde ya da bir şeyden zarar görüldüğü halde o duruma bağlılık gösterip ondan vazgeçmemek olarak açıklanabilir.

Bağlanma tuzağıyla ilgili bir gözden geçirme yaparsak, ilk evrede kararların rasyonel düşünceler üzerinden alındığını görürüz. Bu aşamada umulan tabii ki olumlu sonuçlardır.

Fakat sonraki aşamada ilk kayıplar ortaya çıkınca, geçmiş hataları itiraf etmekte zorlanma ve kendi kendine gerekçe yaratma gibi faktörlerin devreye girdiğini görürüz. Bir sonraki aşamada ise, ilk kötü kararlara tutunmanın dış faktörlerle (politik güçler, toplum baskısı) artışı göze çarpar ki, bu da artık bağlanma tuzağı içine düşüldüğünün göstergesidir.

Doğal Karar Verme: Gerçek Dünyada Seçim Yapma Doğal karar verme, gerçek dünya düzenine göre karar verme hareketidir. Bu süreç, karar verme çalışmasına birkaç yönden katkı yapar ve ilk olarak insanların karar vermeyi gerçekleştirmek tecrübelerini nasıl kullandıklarına odaklanır. Doğal karar verme, ikinci olarak odak noktasını, tek bir karar olayından karar bağlamındaki diğer öğelere kadar genişletir. Son aşamada ise doğal karar verme, karar vermenin dinamik doğasına vurgu yapar ve modern karar çevrelerinin karmaşıklığını dikkate alır.

97

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Problem Çözme Problem çözme, amaçlanan hedeflere atfetmek için çeşitli tepkiler (yanıtlar) arasından seçim yapma çabası olarak tanımlanmıştır.

Problem çözme eylemini gözden geçirdiğimizde dört aşamayla karşılaşırız; Problemi tanımlama ve anlama, Potansiyel çözüm oluşturma, Çözümlerin kontrol edilmesi ve değerlendirilmesi, Çözümlerin denenmesi ve sonuçların değerlendirilmesi.

Problemleri çözmek için kullanılan metotlar ise şunlardır: Deneme Yanılma Yöntemi: Olası çözümlerin başarı elde edilinceye kadar denenmesi.

Algoritma: Belli tipte bir probleme dair çözümü garanti eden kural.

Araç-Amaç Analizi: Bir sorunun hedefinin, mevcut durumun ve iki durum arasındaki farkı azaltmak için yapılması gerekenlerin belirlenmesiyle tanımlanan bir problem çözme tekniği.

Analoji: Kişinin, yeni karşılaştığı bir problemin çözümü için daha önce çözülmüş olan bir başka probleme ilişkin bilgisini kullanması.

Etkin Problem Çözmeyi Engelleyen Faktörler İşlevsel Sabitlik: İşlevsel sabitlik, olayları sadece bilinen kullanımlarıyla değerlendirme, problem çözmede eski yöntemleri benimseme ve yeni yaklaşımları görmeme eğilimi.

Zihinsel Set: Zihinsel set, belli bir problemi çözmek için, daha iyi seçenekler olsa bile geçmişte başarılı olmuş eski problem çözme yapılarını kullanma düşüncesidir.

98

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Yapay Zekâ Eğer bir gün bilgisayarlarla bir diyalog gerçekleştireceksek ve eğer onlar bir gün insan zekâsında atfettiğimiz bazı şeyleri yapabileceklerse ilginç bir sorunun ortaya çıkması kaçınılmazdır. Bilgisayarların zeki olduğunu söylemek mantıklı mıdır? Bu sorunun cevabı, psikologların, bilgisayarların zekâ gösterme olarak tanımlanabilecek performans sergileme kapasiteleri üzerinde çalıştıkları disiplinler arası bir dal olan yapay zekâda yatmaktadır.

Bu alanda uzmanlaşan psikologlar, bilgisayarların anlama ve biliş kapasiteleri hakkındaki ilk değerlendirmelerinin abartılı olduğunu kabul etmişlerdir. Buna rağmen bu uzmanlar, bilgisayarların insan biliş çalışmalarına istisnai olarak yararlı olduklarını ve belli bağlamlarda da insan zekâsına benzer örnekte performanslar gösterdiklerini işaret etmektedirler.

DİL Bilgi iletişiminde kullanılmak üzere semboller ve bunları birleştiren kurallardan oluşan sisteme dil diyoruz.

Bütün konuşma dilleri, fonem (belli bir dilin temel sesler kümesi), morfem (anlam taşıyan en küçük konuşma parçaları, biçimbirim) ve sentakslardan (birimlerin cümle içinde nasıl birleşebileceğiyle ilgili kurallar, sözdizimi) oluşur.

Dil, konuşulan kelimeler, gramer kuralları veya yüzey yapısından çok daha fazlasını içinde barındırır. Altında yatan anlam yani başka bir deyişle derin yapı da önemlidir.

Yüzey yapısı ile anlatılmak istenen şey sözlü ya da yazılı dildeki öğelerin (hecelerin, kelimelerin, ifadelerin vb.) gramer bazlı sıralanışıyken derin yapı, bir cümlenin, mesajı 99

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

ifade etmek için gerekli olan gramer yapısından bağımsız olarak taşıdığı temel anlam olarak ifade edilir. Çocukta Dil Gelişimi 12 HaftaDeğişik sesler çıkarırken güler.

16 Haftaİnsan sesinin geldiği yöne başını çevirir.

20 HaftaAhenkli sesler çıkarır.

6 Aylıkİnsan konuşmasına dair tüm sesleri içeren gevezelik aşamasıdır.

8 AylıkBelli heceleri tekrar eder.

12 AylıkBazı kelimeleri anlar.

18 Aylık50 kelime üretebilir.

24 Aylık50 kelimeden fazla bir dağarcık oluşur, iki kelimelik ifadeler kullanır.

30 Aylık100 kelime civarı dağarcığı vardır, 3 ile 5 kelimelik ifadeler kullanır.

36 AylıkDağarcık 1000 kelimeye ulaşmıştır.

48 AylıkDilin temel öğeleri üzerinde uzmanlaşmıştır.

Dil Gelişiminin Temel Bileşenleri Dil gelişimi, birbirleriyle ilişkili üç farklı alandaki gelişimi içerir. Bunlar şu şekilde sıralanır; Fonolojik Gelişim: Tanınabilir konuşma yaratma kabiliyetinin gelişimi.

Anlamsal Gelişim: Yazı veya konuşma dilinin anlamını kavramanın gelişimi.

Gramer: Belli bir dil içindeki kelimelerin, anlamlı cümleler için nasıl bir araya geleceğine dair kurallar.

Sözsüz İletişim Küçük çocuklar arasında oyun oynarlarken oluşan sözsüz iletişim onların koordineli faaliyetler geliştirmesine yardımcı olur.

100

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Sonrasında koordine olmaya yardım eden unsurlar kelimeler olmakta ve bu kelimeler, oyun faaliyetlerini yöneterek kademe kademe sözsüz ipuçlarının yerini almaktadır.

Dil ve Düşünce Dilin, düşünceyi şekillendirdiği veya belirlediğini iddia eden hipotez, dilsel izafiyet teorisi ya da whorf hipotezi olarak bilinir. Bu hipotezin biri zayıf diğeri güçlü iki şekli vardır. İlkinde sadece dünyaya ilişkin algıların dille değiştiğine inanılır (“kar” kelimesinin diğer diller için tek bir anlamı varken Eskimolar, “kar” kelimesine karşı gelen birçok anlamla beraber yaşamaktadırlar). Güçlü olan tipte ise, düşüncenin dili şekillendirdiği ifade edilir (Yeni Gine yerlilerinin parlak renkler için “mola”, sıcak renkler için ise “milli” kelimesi olmak üzere sadece iki kelime kullanması).

Diğer Türlerde Dil İnsan olmayan türlerin üyeleri, birbiriyle birçok dilde anlaşırlar. Arılar mesafeyi bildirmek için karmaşık bir dans yaparlar, kuşlar aradıkları eşi etkilemek için şakırlar ya da balinalar karmaşık ses şekillerini kullanarak iletişim kurmaya çalışırlar. İnsan olmayan türlerin doğal iletişimi böyleyken Beatrice ve Allen Gardner, dişi bir şempanzeye kullanabileceği ve anlayabileceği 200 kelime öğreterek başka bir türe dil öğretme üzerine deneysel bir çalışma yapmışlardır. Yıllar süren bu uygulamanın sonunda bu dişi şempanze basit sorulara cevap verme noktasına gelmiştir.

Bu ve buna benzer çalışmalar (Irene Pepperberg-Afrika gri papağanı, Patterson- goril) belli türdeki hayvanların, konuşulan dilin gramer ve kelime düzeni gibi temel yönlerini kavrayabildiğini ortaya koymuştur.

101

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

102

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

8. Bölüm 103

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

İNSAN GELİŞİMİ Çocukluk Yılları İnsanlar hayatları boyunca, fiziksel, bilişsel ve toplumsal yönden değişirler. İşte hayat boyunca karşı karşıya kalınan bu değişiklikler üzerinde duran psikoloji dalına gelişim psikolojisi denir.

Bu bölümde üzerinde durulacak olan çocukluk ise, doğum ile ergenlik arasındaki dönemi kapsamaktadır.

Fiziksel Büyüme ve Gelişme Doğum Öncesi Dönem Döllenmeden doğuma kadar anne rahminde geçen döneme doğum öncesi ve bu dönemdeki gelişmeye de doğum öncesi gelişim denir. Döllenmeden sonra yumurta, rahme ulaşıncaya kadar annenin üretici bölgesine doğru hareket eder. Bu durum birkaç gün alır ve bu sırada yumurta sık sık bölünür. Döllenmeden 10 ile 14 gün arası bir süre sonra, yumurta rahmin duvarına iletilir. Gelecek 6 hafta için embriyo dönemi başlar ve hızla gelişir. Üçüncü hafta itibariyle embriyo yarım santim civarındadır ve baş bölgesi görünürdür.

Sekizinci haftanın sonunda embriyo bir santim uzunluğa ulaşır; yüz kadar, eller ve ayaklarda ortadadır. Bu sırada iç organlar da gelişmeye başlar. Sinir sistemi hızla gelişir ve döllenmeden sekiz ya da dokuz hafta sonra basit refleksler de görünür olur. Sonraki yedi ay çocuğun gelişim dönemidir.

Fetüs dönemi olarak ifade edilen bu dönemde, çocuk giderek artan şekilde insan formuna bürünür. Doğum öncesi gelişiminin son üç ayında fetüs her hafta 8 ons ağırlaşır.

104

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Yedi ve sekizinci ayda tamamen oluşmuş gibidir. Ancak erken doğum olursa solunum sıkıntıları olabilir. Doğumda bebek yaklaşık 3 kilo ağırlığa, 50 santim boya sahip olur.

Gelişimde Doğum Öncesi Etkiler İdeal koşullar altında ve doğum öncesi dönem sırasında gelişim normal şekilde işler ve yeni doğan çocuk hayatta kalmasını gerektirecek özelliklerle donatılmıştır.

Ancak şartlar ideal olmadığından birçok çevresel faktör fetüse zarar verebilir ve gelişimin normal işleyişini engeller.

Bu faktörler teratojenler olarak bilinir ve etkileri yıkıcı olabilir.

Annenin kanında hastalık üreten organizmalar fetüsü enfekte edebilir ve annede küçük etkiler yaratsa da fetüs için çok tehlikeli olabilir. Örneğin kızamıkçık veya Alman kızamığı, fetüste körlüğe, sağırlığa veya kalp hastalıklarına sebep olabilir. Fetüse geçebilecek diğer rahatsızlıklar suçiçeği, kabakulak, tüberküloz, sıtma, frengi ve uçuk olarak sıralanabilir.

Reçete ve Tezgah Üstü İlaçlar Anne tarafından kullanılan bazı ilaçlar, fetüste önemli etkiler yaratabilir. Örneğin aspirinin fazlaca kullanımı fetüsün dolaşım sistemine zarar verirken kafein, prematüre doğumun nedeni olabilir.

Kanundışı İlaçlar Eroin, kokain ve crack tarzı kanun dışı uyuşturucular, fiziksel bozuklukların yanı sıra solunum problemlerinin, düşük doğum kilosuna ve fiziksel arızaların sebebidir.

105

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Fetal Alkol Sendromu Annenin hamilelik sırasında aşırı alkol almasının sonucunda çocukta doğum öncesinde veya sonrasında ortaya çıkan bir dizi fiziksel, zihinsel ve davranışsal anormalliklerdir. Bu anormallikler, düşük doğum ağırlığı, yüz yapısında anormallikler, fiziksel gelişme geriliği, başın küçük olması, kulak ve gözlerde şekil bozuklukları iken bilişsel problemler olarak da zekâ geriliği, hiperaktivite ve bellek sorunları sayılabilir.

Sigara Hamile kadınların sigara tüketimi, düşük riskini arttırmasının yanı sıra, düşük kilo gibi sorunları beraberinde getirir. Erken çocuklukta, bilişsel gelişime engel olan önemli unsurlardan biri de anne tarafından tüketilen sigaradır. İlk Yıllardaki Fiziksel ve Algısal Gelişimler Bebeklik döneminde gelişim hızlıdır. İyi beslenme nedeniyle, bebekler kilolarını üç kat artırırken boyları ise, üçte bir oranında uzayabilir. Yeni doğanlar, parmak emmek, yüzünü temas edilen yana doğru çevirmek, avucunun içine konulan parmağı sıkmak gibi basit reflekslerin yanı sıra birkaç ay içinde oturabilir ve sürünebilir. Motor gelişim de ikinci aydan itibaren çeşitli evrelerden geçer. İlk yıl boyunca süren bu hızlı gelişimden sonra fiziksel gelişim yavaşlar.

Yeni Doğanların Öğrenme Yetenekleri Yeni doğanların, klasik koşullanmaya dayanan kanıtlara dayanarak hayatta kalmaya dair, uyarıcılar ile bazı öğrenme yetenekleri sergiledikleri görülmektedir (alnına hafif dokunuşları ile emme ile ilişkilendirmek).

106

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Ancak insan yavruları sekiz aylık oluncaya kadar, koşullu korkular elde etmeye hazır değildir.

Edimsel koşullanmayla ilgili olarak ise yeni doğanlar, görsel şekiller görebilmek için daha hızlı emmek, müziği veya insan sesi duymak gibi temel öğrenme şekilleri gösterebilirler.

Bunun yanında yeni doğanlar, 12 ile 20 günlük arasındayken yetişkinler tarafından sergilenen yüz ifadelerini taklit edebilirler.

Algısal Gelişim Bebekler konuşamadıkları için şekilleri tanımak, renkleri görmek ya da derinliği algılamak gibi eylemlere yetişkinler gibi karşılık vermek yerine dolaylı yolları kullanırlar. Buna örnek olarak emme hızı ya da bedensel fonksiyon olarak kalp hızındaki artış gösterilebilir. Davranış psikologları, bebeklerin farklı uyarıcılara farklı tepkiler vermelerinin sebebini uyarıcılar arasında ayrım yapabilmelerine bağlamıştır. Bebeklerin muhakeme yeteneği ile ilgili araştırmalar, renkler, kokular, tatlar ve sesler arasında ayrım yapabildiklerini göstermiştir.

Bebeklerin şekil ya da desen tanıma yeteneklerinin etkileyici olduğu da Fantz’ın çalışmalarıyla geçerlilik kazanmıştır. İki aylık bebeklerin, belli normal özellikleri olan yüzlere karşı tepki vermeyi, karışık özellikleri olanlara göre tercih ettikleri; üç aylıkken ise, annesiyle bir yabancının yüzünü ayırt edebilme yeteneğine ulaştıkları tespit edilmiştir. Bunun yanında bebeklerin, görsel tepe denen bir aparat vasıtasıyla sahip oldukları derinlik algısına dair veriler elde edilmeye çalışır. 6 ya da 7 aylık bebekleri görsel tepe denen bu aparatın derin tarafının üzerinden sürüklenmeyi reddettikleri görülmüştür.

107

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

İNSAN GELİŞİMİ ÜZERİNE ÇALIŞMALARIN TEMEL METOTLARI Gelişim psikologlarının, insan gelişimi ve bunu etkileyen faktörleri incelemek için kullandığı birçok metot vardır. Bunlardan en önemli ikisi şunlardır; Boylamasına Araştırma: Aynı insanlar hakkında uzun bir süreyi içine alan datalarla yapılan bir araştırmadır.

Boylamasına araştırmanın çalışma yöntemi, genellikle yaşa bağlı gelişim değişikleri üzerinedir. Ölçümler belirlenmiş aralarla yapılır ve zamanın, bağımlı değişken üzerindeki etkisi incelenir.

Enlemesine Araştırma: Farklı yaş gruplarından insanları, davranış ve bilişin yaşla beraber nasıl değiştiğini belirlemek için yapılan araştırmadır.

Boylamasına-Ardışık Araştırma: Farklı yaşlardan çeşitli tipteki insanların üzerinden uzatılmış süre boyunca yapılan çalışmadır. Araştırma aylar hatta yıllar bile sürebilir.

Bu tekniğin boylamasına ve enlemesine araştırmanın ana yönlerini birleştirdiğini söylemek yanlış olmaz.

Bilişsel Gelişim İsviçreli psikolog Jean Piaget, kendinin ve birçok çocuğun üzerinde yaptığı dikkatli araştırmalar sonucunda, çocukların birçok konuyu yetişkinler gibi muhakeme etmediği sonucuna varmıştır. Onların düşünce süreçleri sadece derece olarak değil tarz olarak da farklıdır.

108

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Piaget’in Teorisi Pigaet’in bilişsel gelişim ile teorisi, tüm insanların sıralı ve öngörülebilir değişiklikler yoluyla hareket ettiğini ifade eden evre teorisidir.

Piaget, bilişsel gelişimin belli evreleri yoluyla çocukların hareketinden sorumlu mekanizmayı adaptasyon olarak tanımlamıştır. Adaptasyon, bireylerin, doğrudan temas yoluyla dünyanın zihinsel temsilini inşa etmesi olarak ifade edilebilir. Adaptasyon ise iki temel bileşen içerir. Bunlardan ilki, yeni bilgiyi var olan zihinsel çerçeveye uydurma eğilimi olan asimilasyon, diğeri ise dış dünyanın tanınan yeni boyutları veya yeni bilgiye cevap olarak, var olan kavram veya zihinsel çerçevelerin, değiştirmeyi içeren uyumudur.

Piaget Teorisinin Ana Aşamaları Duyu-Motor Evresi: Hem duyu hem motor işlevlerini ve etkileşimlerini içeren aşamadır. 0-2 yaş aralığında etkindir. Bu aşamada çocuk sebep, etki ve nesne kalıcılığına dair temel fikirler geliştirir. İşlemsel Öncesi Evre: 2-6 ya da 7 yaş aralığında etkin bu evrede çocuk, dünyayı sembolik olarak canlandırmaya başlar.

Somut İşlemler Evresi: 7-11 ya da 12 yaş aralığındaki çocukların, gelişen muhafazakârlık, mantıklı düşünce gibi prensiplerle ilgili anlayışa sahip olmaya başladığı evredir.

Formel İşlemler Evresi: 12 yaş ve üstü dönemde etkin olan bu evrede ergenler, mantıklı düşüncenin birçok şekline duyarlı hale gelirler.

Piaget’in teorisinin, birçok yönden önemli sonuçlar çıkarmasının yanı sıra, bilişsel gelişim adına tam doğru açıklama yapmaktan uzak olduğu ifade edilmektedir.

109

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Var olan kanıtlar Piaget’in teorisinin yanlış olduğunu veya bazı büyük revizyonlar geçirmesi gerektiğini iddia ederken bunu üç soruna bağlamaktadırlar. Bunlar: Bilişsel gelişimin dönüm noktalarında başarıya ulaşan bebek ya da okul öncesi çocukların yaşları, Bilişsel gelişim aşamalarının birbirlerinden ayrılıkları, Bilişsel büyümede çocuklar ile onlara bakanlar arasında sosyal etkileşiminin önemi olarak sayılabilir.

Bilgi İşleme Perspektifi Bu perspektifi benimseyen psikologların amacı, çocukların artan yaşlarıyla beraber bilgiyi; işleme, depolama, hatırlama ve aktif bir şekilde manipüle becerilerini anlamaktır.

Duyu İşleme Bilişsel büyüme, sofistike bilişsel çerçevenin veya uyarıcıları yorumlamak için şemaların gelişimini içerir. Yeni doğanların, bu tip çerçeveleri oluşturmak için etkileyici yetenekleri varmış gibi gözükmektedir ve bunlar zaman içinde çok hızlı bir şekilde gelişir. Bilişsel çerçeveler ve onları oluşturma kapasitesiyle çocuklar, karmaşık uyarıcıları en etkili şekilde yorumlayabilirler.

Dikkat Dikkat, algısal işlevleri, düşünceleri, duyusal girdileri, bilişsel süreçleri, çevresel uyarıcılar arasından seçim yaparak, onlar üzerinde odaklayabilme yetisi olarak ifade edilebilir. Ne yazık ki, bu yetiyi bazı çocuklar kullanamamakta, dikkat odaklamada artan bir gelişme gösterememektedirler.

110

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Bu sıkıntıdan doğan rahatsızlık, dikkat bozukluğu hiperaktiflik rahatsızlığı (ADHD) olarak tanımlanmaktadır.

ADHD’den muzdarip çocuklar, bir işe birkaç dakikadan fazla odaklanamamaları sonucunda okulda sıkılırlar, öğretmenleri, arkadaşlarıyla ve kendileriyle sorun yaşarlar. Sessiz bir ortamda konuşmak, kuralları göz ardı etmek, sürekli rahatsızlık yaratmak gibi belirtilere sahip ADHD’nin sebepleri araştırıldığında genetik yapının etkisi kadar kurşuna maruz kalmış olmak, fakirlik, takdir eksikliği gibi faktörlerinde etkinliği tespit edilmiştir. Neyse ki ADHD, tıbbi tedavi ve çeşitli şekillerdeki terapilerle çaresi bulunan bir rahatsızlıktır.

Hafıza Hafıza, bilişin kilit rollerinden biridir ve çocuk olgunlaştıkça birçok yönden gelişiyor olması şaşırtıcı değildir. Kısa süreli hafıza, ilk yılda müthiş bir hızla gelişir.

Uzun süreli hafıza ile ilgili olarak da söyleyebileceğimiz şey, çocukların yaşlarındaki artış ile hafızalarına giren bilgiler arasında bir doğru orantı olduğudur. Bilişsel çerçevelerin (şemalar) bireye, var olan bilgiyi organize etmede, yorumlamada ve yeni bilgiyi depolamada çok yardımcı olduğu belirtmeden geçilmemelidir.

111

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Üstbiliş (Metacognition) Üstbiliş, kişinin kendi düşünsel süreçlerinin farkında olmasının yanı sıra nasıl öğrendiğini belirleyebilme, kendi öğrenme sürecini değerlendirebilme ve buna uygun stratejiler belirme yetisidir.

Ahlaki Gelişim Ahlaki gelişim, çeşitli davranışların doğruluğunu ya da yanlışlığını muhakeme etme kapasitesinde, yaşla beraber ortaya çıkan değişimler olarak algılanabilir.

Ahlaki gelişimle ile ilgili en önemli bakış açısı Lawrence Kohlberg tarafından geliştirilmiştir.

Kohlberg'in ahlaki anlayış modelinin aşamaları şu şekildedir: Geleneksellik Öncesi Düzey: Çocuklara özgü olan ve ebeveynlerin ahlak tanımlarını sorgusuz kabullenmeyle ilgili ilk düzeydir. Bu düzeyin ilk aşaması yasak ve itaat, ikinci aşaması ise naif hedonistic oryantasyon içerir.

Geleneksel Düzey: Bu düzeyde doğru ve yanlış algılaması, bireysel arzulara ve beklentilere göre değil toplumsal normlara göre yapılır. Bu düzeyin ilk aşaması iyi oğlan-iyi kız, ikinci aşaması ise toplumsal düzeni muhafaza oryantasyonunu içerir.

Geleneksellik Sonrası Düzey: Bireylerin ahlakı, soyut ilkeler açısından yargıladığı düzeydir. Bu düzeyin ilk aşaması hukuki, ikinci aşaması ise evrensel etik ilke oryantasyonlarını içerir.

Kohlberg, bireylerin, ahlaki muhakeme aşamaları yoluyla daha düşük sofistike seviyeden, daha yüksek sofistike düşünce seviyelerinde gelişme gösterdiğini iddia etmiştir.

Buna karşın bazı bulgular bu teorinin bazı yönlerden revize edilmesi gerektiğini savunmaktadırlar. Örneğin Gilligan, Kohlberg'in kadınların ahlaki olgunluğu çok az dikkate 112

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

almasını eleştirmiştir. Ancak kendinin yaptığı çalışmalarda kadın ile erkek arasında ahlaki muhakeme açısından derin farklar bulunamamıştır.

Ahlaki yargılamaya uyum konusunda Wark ve Krebs’in yaptığı araştırmaların sonuçları, Kohlberg’in teorisinin aksine, insanların, ahlaki ikilemlere karşı uyumda zorlandığını göstermiştir. Ahlaki gelişim üzerinden kültür etkisi konusunda ise, kültürel faktörlerin etkisi kabul edilmiş ve yaşanılan topluma bağlı olarak bireylerin, farklı kriterler temelinde ahlaki yargılar oluşturdukları gözlenmiştir.

Sosyal ve Duygusal Gelişim: Diğerleriyle İlişki Oluşturma Duygusal ve bilişsel gelişim aynı anda oluşurlar ve aralarında birçok bağlantı vardır. Çocuklar, duygusal tepkilerini düzenleme kabiliyetini geliştirirler. Bebeklerin bunu yapabilirliği azdır, fakat birkaç yıl içinde duygularını anlamak ve düzenlemek için aktif çaba içinde olacakları da açıktır.

Mizaç Kişinin, genel enerji düzeyi, duygusal donanım, tepkilerinin hızı gibi fizyolojik görünen ancak sonrasında kişiliğinin gelişiminde etken olan davranış ve tepki yapılarının hepsi mizacı oluşturur. Genetik ve çevresel faktörlerin mizaca göreceli katkısı ne olursa olsun, duygusal durumdaki bireysel farklılıklar sosyal gelişim için önemli etkilere sahiptir.

Bağlanma

113

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Bebekler ile onlara bakanlar arasındaki kuvvetli bağ, bağlanma olarak bilinir ve diğerlerine karşı tecrübe ettiğimiz/edeceğimiz sevginin ilk şeklidir.

Bağlılık Ölçümü Bağlılığı ölçmek için, psikologlar, bebeklerin ayrılıklara olan tepkilerini dikkate alırlar. Bu teste yabancı durum testi denir. Yabancı durum testi, çocuğa bakan kişinin çocuğu bir yabancıyla birkaç dakikalığına yalnız bırakıp sonrasında geri dönmesini takiben elde edilen tepkileri ve sonuçları inceler.

Bağlanma şekillerini sayacak olursak şu sınıflamalarla karşılaşırız: Güvenli Bağlanma: Bebeğin, asıl bakıcısından kolayca ayrılabildiği ve döndüğünde aktif olarak ona yöneldiği bir bağlanma yapısıdır.

Kaçınmalı Bağlanma: Bebeğin, bakıcısına ya da ebeveynine yakın olma denemeleri boşa çıkarıldığı için bağlanma ihtiyaçlarını bastırmasıyla sonuçlanan bir bağlanma şeklidir.

Dirençli Bağlanma: Bebeğin, bakıcısının kendini yabacı durum testi için bırakmasından sonra bakıcısı tarafından teselli edilmeyi reddetmesi durumudur.

Düzensiz Bağlanma: Bebeğin, ayrılan bakıcısı geri döndüğünde çelişkili, kararsız davranışlar sergilediği bir bağlanma türüdür.

Hayatlarının ilk dönemlerinde bağlılıkla ilgili mutsuz tecrübeler yaşayan bireyler, diğerlerine güvenmeme eğilimindedir ve bu eğilimi yakın ve mutlu yetişkin ilişkilerle değiştirebilirler.

Bağlılıkta önemli bir faktör olarak göze çarpan diğer bir unsur da bebeklerle bakıcıları arasında vuku bulan yakın fiziksel temastır. Temas tesellisi olarak bilinen bu eylem, kucaklama, sarılma ve okşama unsurlarını içinde barındırır.

114

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Okul ve Arkadaşlık Çocukların okul tecrübeleri, onların sosyal ve duygusal gelişiminde önemli rol oynar. Çocuklar okulda sadece bilişsel gelişimlerine katkıda bulunan bilgileri elde etmekle kalmaz, birçok sosyal beceriyi kazanma ve uygulama fırsatı da bulur. Okulun diğer önemli yanı ise, diğer çocuklarla yakın duygusal bağ içeren ilişkiler/arkadaşlıkların gelişimi için uygun zemin oluşturmasıdır.

Cinsiyet Cinsiyet, belli bir toplum tarafından tanımlanan kadın ve erkeklerin kabul görmüş özellikleri ve davranışları olarak tanımlanabilir.

Toplumlar, az ya da çok her cinsiyetten insanın nasıl davranması gerektiğini ifade eden cinsiyet rolleri belirlemiştir. Cinsiyet rolü, birçok durumda kadın ve erkeklerden beklenen davranışlara dair inançlardır.

Biyolojik, ruhsal, toplumsal etkileşimlerin bir sonucu olarak kişinin kendini erkek ya da kadın olarak hissetmesi cinsiyet kimliğini tanımlar.

Kadın ve erkek davranışları arasındaki farklar cinsiyet farkları olarak ifade bulurken bu farklar abartılarak, cinsiyet klişeleri olarak da tanımlanır. Cinsiyet klişeleri, kadın ve erkek arasındaki farklara dair inançlar olarak genellenebilir.

Bu bilgilerin ışığında cinsiyet şeması teorisinden bahsetmekte yarar vardır. Bem tarafından geliştirilen bu teori, çocukların içinde yaşadıkları kültürde erkek veya kadın olmanın ne anlama geldiğine ilişkin bilişsel şemalar geliştirerek cinsiyet rollerini öğrendiklerini iddia eder.

Bilişsel yetenekleri cinsiyet farklılıkları açısından incelediğimizde, kadınların sözel yeteneklerde erkeklerden 115

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

daha üstün oldukları ortaya konurken, erkeklerin ise nesnelerin zihinsel rotasyonu, nesnelerin uzaydaki hareketlerine dair doğru algı gibi mekânsal becerilerde ve matematikte üstünlüğü vardır.

Psikolojik değerlendirmeler, cinsiyet açısında incelendiğinde kadınların depresyon yaşama oranının erkeklerin iki katı olmasının yanı sıra, yemek bozuklukları (anoreksiyo nevroza, blumia) konusunda da bariz bir üstünlüğe sahip olduğu görülmüştür. Psikologlar bu üstünlüğün sebebinin biyolojik veya hormonsal faktörlere değil sosyal faktörlere (güç ve statü eksikliği, gelir azlığı) bağlamıştır.

Toplumsal davranış özelinde yapılan incelemede ise, erkeklerin fiziksel saldırganlığa kadınlardan daha eğimli olduğu netleşmiştir.

Arkadaşlık açısından bakıldığında kadınların, arkadaşlıklarından tatmin oldukları ve duygularını paylaşma konusunda, erkeklere göre daha rahat hissettikleri belirlenmiştir. Erkeklerin arkadaşlıkları ise ortak ilgi veya faaliyetler üzerine kurulmuştur.

Yumurtalıklar ve testisler tarafından üretilen gonodal hormonlar, doğum öncesi gelişim yanında çocukluk dönemini de etkilerken kadın ve erkeklerin davranış farklarına katkıda bulunmaktadır ki, bu kadın ile erkek arasındaki en temel biyolojik faktör olarak göze çarpar.

116

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

9. Bölüm

117

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

İNSAN GELİŞİMİ Ergenlik, Yetişkinlik ve Yaşlanma Ergenlik, buluğ çağıyla başlayan yetişkin rollerinin ve sorumluluklarının benimsenmesiyle sonlanan dönem olarak tanımlanır. Buluğ çağı, kişinin üremeye hazır hale geldiği, ikincil cinsiyet özelliklerinin (kadınlarda adet ve göğüs büyümesi, erkeklerde sperm üretimi) geliştiği dönemdir.

Ergenlik Sırasında Fiziksel Gelişim Ergenliğin başlangıcı, fiziksel gelişim hızındaki ani artışla kendini gösterir. Bu gelişim kızlarda erkeklerden daha önce başlar. Ergenlik sırasında gonad yani seks bezleri, giderek artan seviyede seks hormonları üretir. Kızlar adet görmeye, erkekler sperm üretmeye başlar. Erkeklerde ses kalınlaşır, sakallar çıkmaya başlar. Kızlarda göğüsler büyür.

Hem kız hem de erkeklerde yüz özellikleri çocukluk özelliklerini kaybederek daha yetişkin bir görünüm alır.

Cinsiyet farklılıkları, erken cinsel olgunlaşmada da kendini gösterir. Erken olgunlaşan oğlanlar güçlüdür, atletiktir ve bu avantajları kullanarak liderlik rollerine soyunurlar. Ancak erken olgunlaşan kızlar için, oğlanlar için söylenen olumlu şeylerden bahsetmek güçtür. Artan cazibe, sınıf arkadaşları tarafından kıskançlık yaratırken, daha yaşlı insanlar tarafından istenmeyen cinsel müdahalelere maruz kalınma riskini de arttırır.

118

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Ergenlik Döneminde Bilişsel Gelişim Ergenler, hayatın farklı yönleri ile ilgili ortalığı silip süpüren teoriler oluşturmak için yeni keşfedilmiş bilişsel beceriler kullanırlar. Fakat bu teoriler, ergenlerin bilgi eksikliği yüzünden bir şekilde, naiftir ve sofistike bakış açıları formüle etmekten uzaktır. Bunun yanında egosantrik eğilimler göstermeye de devam ederek sadece kendi bakış açılarının akla yatkın olduğunu öngörürler.

Ergenlerin, yetişkinlere pervasızca görünen bir riskli davranış içinde olması ergenlik pervasızlığı olarak bilinir. Birçok faktör, hayatı tehlikeli yaşamaya katkı yapar. Bunlardan ilki yeni yaşantıların ve heyecanların peşinden gitme yani heyecan aramadır. İkinci faktör, ergenlerin kendilerini özel hissetmesini sağlayan benmerkezci bakış açısıdır. Ve son olarak üçüncü faktör ise, ergenlerin yetişkinlere karşı olan genel saldırganlığının tehlikeli araç sürme veya suça yönelik davranış ile tezahürüdür.

Ergenlikte Sosyal ve Duygusal Gelişim Duygusal Değişiklikler Ergenler zaman zaman ruh hallerinde büyük dalgalanmalar yaşamalarının yanı sıra duygusal patlamaları oldukça yoğun şekilde hissederler. Ancak ergenlerin sürekli mutsuz ve stresli olduğuna dair yanlış bir kanı olduğunu da belirtmemiz gerekir. Diener, yaptığı araştırmalarda ergenlerin bunun tam tersine oldukça mutlu ve kendine güvenli olduğunu ispat eder sonuçlar elde etmiştir. Hatta yaygın görüşün aksine aile ilişkilerinin bazı anlaşmazlıklara rağmen (boş zamanın değerlendirilmesi, para harcama vb.) iyi olduğunu da beyan etmişlerdir.

119

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Sosyal Gelişim Ergenler, aile ilişkilerinin iyi olduğunu ifade etseler de aile temelli ilişkiler sosyal gelişime ait büyük resmin sadece bir parçasıdır. Bu resmi tamamlayacak unsurlardan biri, kendi cinsiyle hatta diğer cinsle kurulan sağlıklı arkadaşlıklardır. Arkadaşlıklar yoluyla gelişen güven ve samimiyet de sosyal gelişime katkı yapmaktadır.

Arkadaşlığın yanında cinsiyet, farklılıklara göre değişen saygın olmak, iyi bir statüye sahip olmak, sevilir olmak veya sert olmak gibi sosyal amaçlar ve bu amaçlara ulaşmak için sergilenen duruş da ileriki yıllarda oturacak karakterin temelleri olarak sosyal gelişim kavramının içinde yerlerini almaktadır.

Arkadaşlık ve sosyal başarı, ergenlik sırasındaki sosyal gelişimde önemli rol oynarlar ki, bunları kişisel kimlik arayışı adı altında toplamak yanlış olmaz. Bu süreç Erik Erikson’un geliştirdiği psikososyal gelişim teorisinde anahtar bir ehemmiyete sahiptir.

Erikson’un Psikososyal Gelişim Teorisine Göre Hayatın Sekiz Aşaması Güvensizliğe Karşı Güven: Bebekler çevreye güvenmeyi ya da güvenmemeyi öğrenirler.

Utanca Karşı Özerklik: Yürümeye başlayan çocukların vücutlarını kontrol ederek kendine güven elde etmesi ya da düşerlerse yetersiz damgasıyla utanç hissetmeleri.

Suçluluk Duygusuna Karşı İnisiyatif: 3 ile 5 yaş arasındaki çocukların kendi hedeflerini yakalama eğilimi ve bunlara ulaşmalarını engelleyecek ahlaki sınırlamalar arasında denge çabası.

120

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Aşağılık Duygusuna Karşılık Beceriklilik: 6-11 yaş arasındaki çocukların yaşanılan toplumun beklediği becerileri elde etmesine karşı, bunu başaramadığında hissedilen aşağılık duygusu.

Tecrit Olmaya Karşı Yakınlık: Genç erişkin dönemindeki bireylerin paylaşma ve başkalarının sorumluluğunu alma yönünde adımlar atması ile, bunun başarılamaması durumunda hissedilen tecrit edilmişlik duygusu), Umutsuzluğa Karşı Bütünlük: Kişinin yaşadığı hayatı anlamlı bulmasıyla bunun tam tersi olarak sürdüğü yaşamı, başarısızlık görmesi hallerini içinde barındıran evre.

Rol Karışıklığına Karşı Kimlik: Ergenlerin istikrarlı öz kimlik içinde çeşitli rollere entegre olması, ancak bunu başaramazlarsa kim olduklarına dair karışıklık yaşamaları.

Durgunluğa Karşı Üretkenlik: Orta yaşlı bireyler ya kendilerinden sonraki kuşağın eğitimine, refahına yönelik ilgi geliştirirler ya da pasiflik (durgunluk) hissederler.

Ergenleri Tehdit Eden Unsurlar Bugünün ergenleri, kendi kültürleri içinde ortaya çıkan zarar verici tehditlerle karşı karşıyadır. Bu problemler her yerde bir artış göstermiştir ama belki de en ciddi artış Amerika’dadır ve şu şekilde özetlenebilir: Son 45 yılda babasız evde büyüyen çocukların sayısı dörde katlanmıştır.

Amerika’da yaşayan ergenlerin, diğer yerlerde yaşayan akranlarına göre cinayetten öldürülme riskleri 15 ile 25 kat daha fazladır.

1960 ile 1995 arasında, cinsel yolla bulaşan hastalıktan muzdarip ergenlerin sayısı dört kattan fazla artmıştır.

Amerika’da yaşayan ergen kızların hamilelik riski diğer gelişmekte olan ülkelere göre daha yüksektir.

121

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

İntihar oranları 10 ile 14 yaş arasında üçe, 15 ile 19 yaş arasında ikiye katlanmıştır.

Amerika’da ve dünyanın birçok yerinde tüm evliliklerin yaklaşık yarısı boşanma ile sonuçlanmaktadır. Bu da çocukların ve ergenlerin oldukça büyük bir oranının, ömürlerinin bir bölümünü tek kişilik aileyle -genellikle anneyle -geçirdiği anlamına gelmektedir. Boşanmanın ergenlerin duygusal durumları üzerine birçok etkisi vardır ki; bunlardan en önemli ikisi boşanmadan önce gösterilen ilginin kalitesi ve boşanmanın doğasından kaynaklanan (kızgınlık ve kin) etkilerdir.

Ayrıca eşlerin birbirine olan negatif duyguları da ergenlerin ruh durumları üzerinde zarar verici etkilere eden oluyor gibi gözükmektedir. Evli olmayan annelerin çocukları olarak doğanların oranındaki artış dikkat çekicidir. Babasız ailelerin çocuklarının en çok yaşadığı sıkıntılar; anlamlı ilişkiler kurmada zorluk, depresyon, anksiyete, dışlanmışlık ve bozuk bilişsel okul performansları olarak sayılabilir. İşlevsiz Aileler Çocuklarının ihtiyaçlarını karşılamadığı gibi onlara zarar da verebilen aileler işlevsiz aileler olarak tanımlanmaktadır. Bu tip aileler ilgisizdir ve çocuklarına çok kötü davranırlar. Alkol veya uyuşturucu kullanan ebeveynlerin yaşadığı psikolojik problemlerin fiziksel yönden tehdit edici, taciz eğilimli ve tahmin edilemez olması muhtemel olduğu için bunlar çocukların başarılı gelişimi için kötü işaretlerdir. Huzursuz ve sağlıksız aile ortamının yol açtığı en rahatsız unsurlardan biri cinsel taciz olup, madde bağımlılığı, okul ve evde disiplinsizlik, aşırı saldırganlık ve hırsızlık gibi sonuçları vardır.

122

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Ergen Dayanıklılığı Gerçekten çok zor ve yıkıcı şartlara maruz kalan bazı çocuklar ve ergenler, güven içinde gelişip sağlıklı yetişkinler olabilirler. Sert koşullarda yetişen bazı ergenlerin bu dezavantajları geride bırakıp sağlıklı bir gelişimi başarma kapasitesine gelişim dayanıklılığı denir.

Ergen dayanıklılığına etki ederek potansiyel zarar verici çevre içinde normal olarak gelişmeyi sağlayan faktörlerini ise şu şekilde özetleyebiliriz: Kişisel Faktörler: Mizaç, zekâ, iyi iletişim becerileri, iyi sosyal beceriler.

Aile Faktörleri: Geniş bir ailenin üyeleri veya bakım sağlayan ehil bir ebeveynle yakın ilişki.

Toplum Faktörleri: Etkin rol modeller, gençlik çalışanları, din adamları.

Yetişkinlik ve Yaşlanma Yetişkin gelişimi üzerine çalışan psikologlar, iki perspektif üzerinde durmuşlar ve benimsemişlerdir. Bunlar kriz yaklaşımı ve hayat-olay modelidir.

Kriz Yaklaşımı Erik Erikson, daha önce belirttiğimiz gibi gelişimin, her biri belli krizlerle tanımlanmış bir dizi farklı evre ile ilerlediğini ifade etmiştir. Bu krizler, yaşlanmanın, biyolojik güdülerdeki yeni gelişimlerle (fiziksel değişim) ve toplumsal taleplerle (toplumun beklentiler ve istekleri) yüz yüze gelmenin sonucunda ortaya çıkar. Erikson’a göre yetişkinlik sırasında üç temel kriz yaşarız.

123

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Bunlardan ilki, genç erişkin dönemindeki bireylerin paylaşma ve başkalarının sorumluluğunu alma yönünde adımlar atması ile bunun başarılamaması durumunda hissedilen tecrit edilmişlik duygusu, tecrit olmaya karşı yakınlıktır. İkincisi, orta yaşlı bireyler ya kendilerinden sonraki kuşağın eğitimine, refahına yönelik ilgi geliştirirler ya da pasiflik (durgunluk) hissettikleri durgunluğa karşı kendini meşgul etme evresidir. Üçüncüsü ise, kişinin yaşadığı hayatı anlamlı bulmasıyla bunun tam tersi olarak sürdüğü yaşamı başarısızlık görmesi hallerini içinde barındıran evre olan umutsuzluğa karşı bütünlüktür.

Yaşam-Olay Modeli Yetişkin gelişimine dair farklı bir bakış açısı yaşamolay modeli ile sunulmuştur. Bu yaklaşıma göre, insanlar hayatlarındaki bazı spesifik olaylara ve bu olayların oluştuğu zamanlara karşı verdikleri tepkilere karşılık olarak değişir, aynı zamanda da gelişirler.

Bazı yaşam-olay modelleri bazı oluşumları iki kategoriye ayırır. Bu iki kategori, beklenen olaylar (normatif) ve beklenmeyen olaylar (normatif) olarak isimlendirilmiştir.

Beklenen olaylar ile anlatılmak istenen mezuniyet, evlilik, ebeveynlik gibi durumlarken beklenmeyenler boşanma, travmatik kazalar veya sevilen bir kişinin kaybı ve buna benzer yıkıcı hadiselerdir.

Gelişimsel Düzenleme Heckhausen ve Schulz tarafından yakın zamanda geliştirilen bu yetişkin gelişimi yaklaşımı, bireylerin amaçlarını kovalamalarına ve kendi yaşam ve kendi gelişimlerini düzenleme deneme yapmalarına odaklanmıştır.

124

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

İnsanlar yaşlandıkça bazı amaçların gerçekleşmeyeceğini anlarlar ve yaşlarına uygun amaçlar oluşturmak için çabalarlar.

Yetişkinlik Yıllarımızda Fiziksel Değişim Kas kuvveti, reaksiyon zamanı, duyu keskinliği ve kalp faaliyeti yirmili yaşların ortalarında tepe yaptıktan sonra, otuzlu yaşların ortalarına doğru azalır. İki cinsiyetten de bireylerin birçoğu, erken yetişkinlik döneminde kilo alırken bazı erkeklerde saç kayıpları başlar.

Kırklı yaşlarda insanlar yaşla ilgili değişimlerin farkına varırlar. Örneğin, kalp tarafında pompalanan kanın miktarı azalır (kalp debisi) ve geniş arterlerin duvarlarındaki esneklik de kaybolmaya başlar. Bu sebeple kaslara daha az oksijen gideceğinden, her gün egzersiz yapan birey bu azalmayı anlayabilecektir. Orta yaşın en önemli değişimleri cinsel faaliyet ve üreme sistemi işleyişinde olur.

Klimasetrik adı verilen bu durumda, kadında cinsel üreme kapasitesi giderek azalıp, 2-5 yıl arasında tamamen yok olurken (menopoz), erkekte ise üreme kapasitesinde belirgin bir düşüş olur. Hayatın geri kalanında ise artan yaş ile ortaya çıkan fiziksel değişimler birincil yaşlanmanın (zaman ve belki de genetik faktörler sonucu oluşan değişiklikler) sonucuyken, hastalık, bedeni yıpratmaya bağlı değişiklikler ikincil yaşlanma olarak tanımlanır.

Yetişkinlik Sırasında Bilişsel Değişim Yaşlanma ve Hafıza Yaşlandıkça, yeteneklerimiz, ileriye doğru engellemenin etkileri (daha önceden kazanılan bilgilerin, 125

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

yeni bilgilerin öğrenilmesini ve hatırlanmasını zorlaştırması) ile azalır. Hafızadaki azalma, yaşlanmanın kaçınılmaz bir sonucudur. Eğer entelektüel olarak aktif kalabilir ve zihinsel yeteneklerimizi çalıştırırsak, bu azalma daha düşük derecelere düşebilir.Uzun süreli hafıza açısından bakıldığında anlamsız bilgi hafızası, yaşla beraber bir şekilde azalır. Tanıma hafızasında da küçük azalmalar görülür.

Yaşlanma ve Zekâ Yaşlanma ile zekâ arasındaki ilişkiyi kristalleşmiş zekâ ve akışkan zekâ üzerinden incelersek belli bir noktaya ulaşabiliriz.

Kristalleşmiş zekâ, kişinin yaşadığı kültürün içeriğini öğrenme derecesi olarak tanımlanır. Yani zekâ, deneyimle ilgilidir. Bunun yanında yaşla beraber inişe geçen akışkan zekânın tersine, yaş artışıyla doğru orantılı bir eğilim gösterir. Bunun nedeni kristalleşmiş zekânın öğrenme ve deneyime dayalı olması nedeniyle hayat içinde yeni bir şeyler öğrendikçe artmasıdır.

Akışkan zekâ ise muhakeme, öğrenme, yeni metotlar tespit etme, bellek hacmi ve bilgi işlem hızı gibi özelliklerle tanımlanırken; kültürel etkilerden ve deneyimden bağımsızdır. Akışkan zekânın, orta yaşların başında doruğa ulaştıktan sonra düzenli olarak düştüğü düşünülmektedir.

126

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Yaşlanma ve Yaratıcılık Yaratıcılık, problem çözme veya bakış açısına yeni bir boyut kazandırma temelli bilişsel eylemlerin ortaya çıkardığı bir sonuçtur. Yaratıcılığın yaşla beraber değişip değişmediği konusunda tam bir netlik yoktur. Yapıların enlemesine araştırmaların bazıları (Simonton) yaratıcılığın yaşla beraber düşüşe geçtiği gösteren sonuçlara ulaşırken, bazıları ise yaratıcı insanların alanlarına önemli katkıları kırklı ve ellili yaşlarındaki yaptıklarını belirlemiştir. Çıkan ortalama sonuçlar ise, bize başarılı yaratıcılıkların sayısında yaş artışıyla bir azalma olsa da, kalite konusunda bir sıkıntı olmadığını gösterme eğilimindedir.

Yetişkinlikte Sosyal Değişim Yetişkinlikte sosyal değişimi, Levinson tarafından geliştirilen etkili yaşam yapısı teorisiyle açıklamak mümkündür. Yaşam yapısı, bireyin doğa ve hayatın anlamı hakkındaki bakış açılarını yansıtan bilişsel çerçevenin gelişimi olarak tanımlanabilir. Levinson yetişkinlik yıllarını dört devre ayırır.

Bu evreler; yetişkinlik öncesi, erken yetişkinlik, orta yetişkinlik ve geç yetişkinlik olarak sınıflandırılır. Çocuk ve ergenlikten erken yetişkinliğe erken yetişkinlik geçişi, erken yetişkinlikten orta yetişkinliğe orta yetişkinlik geçişi (40-45 yaşları arasında oluşan sallantılı geçiş), orta yaş yetişkinliğinden geç yaş yetişkinliğine geç yetişkinlik geçişi (bireylerin yaklaşan emeklilikle uzlaşmak zorunda oldukları döneme dair geçiş) kullanılarak atlanılır.

127

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Yetişkin Hayatının Krizleri Yetişkin hayatının krizlerini üç sınıfa ayırabiliriz.

Bunlar: Boşanma: Boşanma, hayat tarzlarındaki farklılık, hedefler konusunda anlaşmazlık, cinsellik gibi ana sebeplerin yanına düşük gelir, ilişki ile gerçekçi olmayan beklentiler, kısa flört gibi faktörlerin eklemlenmesiyle vuku bulur.

Yaşlı Ebeveynlere Bakma: Yaşlanan ebeveynlere bakmanın, kişinin omuzlarına yüklediği hem duygusal hem de finansal yük çok büyük ve yıpratıcıdır. İşsizlik: Birçok şirketin küçülme bahanesiyle işsiz bıraktığı insanlar, hem psikolojik hem de bedensel anlamda zarar görürler. Bu durum, insanları en çok yıpratan konu işsizliği yaşamanın, kişinin kendine olan öz saygısını paramparça etmesidir. Öznel İyi Oluş: Kim Mutludur ve Neden? Öznel iyi oluş ile kastedilen özetle kişisel mutluluktur. Öznel iyi oluşla ilgili olarak, insanların neden kendi hayatlarından mutlu olduğu sorusunun cevabı aydınlatıcı olabilir ve bu, iki olasılığa bağlanabilir.

Bunlardan ilki öznel iyi oluşun, insanların içinde bulunduğu iyi ruh halini gerçekten iyi yansıttığı gerçeği olabilir. İkincisi ise, mutlu hissetmenin, davranışı motive etmedeki olası etkinliğidir.

128

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Yaşlanma, Ölüm ve Yakınların Kaybı Yaşlanma Teorileri Yıpranma Teorisi: Bu teori, insanları makinelere benzetir.

Beden de makineler gibi kullanıma bağlı olarak aşınır ve yıpranır. Bu yıpranma, vücudun kendini yenileyemeyeceği noktaya geldiğinde ise yaşlanma süreci başlar.

Genetik Teoriler: Genetik yaşlanma teorilerine göre her yaşayan organizma, yaşlanma sürecini düzenleyen iç biyolojik saate sahiptir. Bu saatin en azından bir bölümü, DNA şeritlerini kapatan kromozom uçlarında (telemor) bulunur. Hücre her bölündüğünde, telemor daha da kısalır ve kritik noktaya ulaştığında hücre artık bölünemez. Bu da yaşlanma sürecinin başlaması için ilk işarettir. Ölüm Ölümün açıklanması sanıldığından çok daha karmaşık bir durumdur. Her şeyden önce ölümün birkaç şekli vardır.

Fizyolojik ölüm, hayatı sürdüren fiziksel süreçlerin durmasıdır. Beyin ölümü, beyin faaliyetinin en az on dakika için tamamen devre dışı kalmasıdır. Sosyal ölüm ise, kişinin kaybettiği insanlarla beraber ilişkilerini terk etmesi ve bu ilişkilerden vazgeçmesidir. Ölümle ilgili diğer bir unsur etik konulardır. Bu etik konular, hastanın ölüm zamanını seçme hakkı olmalı mıdır, doktorlar bu bireylere ölmelerinde yardım etmeli midir ya da insanların böyle bir hakkı varsa hasta olmadan önce bu isteğini ifade etmeli midir gibi soruların içinde ve cevaplarında yatar.

Elizabeth Kübler-Ross, hasta bireyler üzerinde bir çalışma yapmış ve bu insanların geçtiği beş aşama olduğunu tespit etmiştir.

Bunlar sırasıyla şöyle sıralanabilir: 129

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

-

İnkâr Kızgınlık Pazarlık (iyi bir insan ertelenebileceğine dair eylem) Depresyon Kabullenme

olursa

ölümün

Yakınların Kaybı Yakının kaybı konusu, yetişkinlerin çok sık yaşadığı bir tecrübe olduğu için psikologların ilgisini çekmiş ve araştırmalar, bu süreci bir dizi farklı aşamayı içinde barındıracak şekilde açıklamaya çalışmıştır. Bu aşamalar şu şekildedir: Şok: Hiçbir şey hissetmeme ve gerçek olduğuna inanmama duygusu Reddetme: Karşı çıkma, kaybı kabullenmeme Özlem: Kaybedilen yakının bir gün geri geleceği fantezisi Çaresizlik: Hayatın yaşamaya değer olmayacağı duygusu.

Kopma: Kaybedilen kişiden psikolojik olarak ayrılma İyileşme: Hayata devam etme

130

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

10. Bölüm 131

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

MOTİVASYON VE DUYGU Motivasyon, davranışlarımızı aktive ederken bir taraftan da onlara rehberlik edip sürdürmek için hizmet eden içsel süreçler olarak tanımlanabilir.

Duygu ise, kan basıncı ve kalp atış hızındaki değişiklikler gibi fizyolojik tepkilerin; mutluluk, kızgınlık veya üzüntü gibi öznel biliş durumların ve vücut dili ya da yüz ifadeleri gibi içsel durumları yansıtan ifade temelli reaksiyonların katılımıyla ortaya çıkan karmaşık tepkiler olarak tanımlanır.

Motivasyon Teorileri Psikolojide, motivasyon kavramından önce içgüdü teorisi vardı. Bu teoriye göre psikologlar, davranışı, tecrübeden bağımsız, durumlar veya uyarıcılarla ortaya çıkan aynı zamanda doğuştan gelen ve türlerin içinde evrensel olarak bulunan motifler olarak tanımlamaya çalışmışlardır.

Bu teoriye göre temel içgüdüler, hırçınlık, açgözlülük, merak ve duygudaşlık olarak sıralanmıştır. Ancak bu teorinin, ihtiyaçlar tam cevap verememesi ve yeni çıkarımlar yapılması ihtiyacı yerini daha sofistike bakış açılarına bırakmasını gerektirmiştir.

Güdü Teorisi Güdü teorisine göre, bedenimizde ortaya çıkan biyolojik ihtiyaçlar, açlık, susuzluk ve yorgunluk gibi uyarılmanın çeşitli tatsız durumlarını yaratırken, bu duyguları ortadan kaldırmak ve dengeli fizyolojik durumu tekrar eski haline getirme homoestaz olarak tanımlanır.

Güdü teorisi, güdüleri azaltmada başarılı olan davranışların kuvvetlendiğini ve bu güdüler tekrar uyarıldığında yinelenme eğiliminde olduğunu; güdüyü azaltmada başarısız olan 132

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

davranışların ise, güdü tekrar uyarıldığında yinelenme eğiliminin zayıfladığını iddia etmektedir.

Uyarılma Teorisi Uyarılma teorisi, insanların asgari seviyede uyarılma yerine optimal seviyede uyarılma arayışı içinde olduğunu iddia eden motivasyon teorisidir. Bu teoriye göre uyarılmalar, şiddet ve saldırganlıkla ilgilidir. Antisosyal bireyler, rahat bir yaşam düzeyine ulaşmak için ortalamadan daha fazla uyarıma ihtiyaç duyabilirler ki bu suç eğilimini arttıran bir unsurdur.

Bazı durumlarda, performans, uyarılma arttıkça artarken bir noktadan sonra uyarılmada artış performansı arttırmadığı gibi düşüşe neden olur. Yerkes-Dodson yasası da, kabaca, optimum bir uyarım düzeyi bulunduğunu ve bu uyarım düzeyinin çok yüksek ya da çok düşük olmasının performansı olumsuz yönde etkilediğini iddia etmektedir.

Beklenti Teorisi Beklenti teorisi, davranışın biyolojik temelli güdüler tarafından itilmesinden ziyade arzu edilen sonuçlara dair beklentiler tarafından çekildiğini ifade eder. Bu teori, genellikle çalışma motivasyonu gibi modern psikolojinin katkısına vurgu kapan bilişsel motivasyon süreçlerine odaklanır.

133

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Maslow’un İhtiyaçlar Hiyerarşisi Bu bakış açısına göre, ihtiyaçlar bir hiyerarşi içinde varlıklarını sürdürürler ve yüksek seviyedeki ihtiyaçlar daha düşük seviyedekiler tatmin edilmeden etkinleştirilemez.

Açlık Açlık motivasyonu, basit bir şekilde, yiyecek sağlama ve tüketme motivasyonu olarak tanımlanabilir.

Yeme süreci karmaşıktır ve bu karmaşık sistemin düzenleme mekanizması, vücut içinde, hipotalamus, karaciğer ve diğer organlarda konumlanmıştır. Bu sistemler özel detektörler içerirler ki bunlar kan içindeki besin konsantrasyonlarının çeşitlerine tepki veren hücrelerdir. Bu detektörlerin bir kısmı, kan şekeri veya glikoza tepki verirken bir kısmı ise, protein seviyeleriyle meşguldür. Başka bir grup detektör ise, yağ veya lipid miktarlarına cevap verir. Glikoz seviyeleri düşük olsa bile kanda sirküle olan lipid miktarları yüksekse açlık hissetmeyiz.

Yeme ve açlık, bu biyolojik döngünün yanında yiyeceklerin koku ve tadının yanı sıra çiğneme ve yutma ile üretilen geri dönüşten de ciddi şekilde etkilenir. Yiyecek tükettiğimizde, koku ve tat alıcılarından, boğazımızdaki ve ağzımızdaki kaslardan alınan bilgi bize yeteri kadar yediğimize dair işaretler verir.

134

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Kilo Alımını Etkileyen Faktörler Kilo alımını etkileyen faktörler: Öğrenme: Ortam ve farklı bağlamlara dayalı yeme alışkanlıkları yaratma/öğrenme. Örneğin televizyon karşısında atıştırmalık tüketme gibi.

Genetik faktörler: Bireyden bireye değişen bazal metabolizma hızı yani belli bir zaman içinde ve dinlenme zamanında vücudun ihtiyaç duyduğu kalori miktarı) Stres Etkileri: Strese verilen tepkinin yeme isteğini tetiklemesi Cinsel Motivasyon Cinsel ilişkinin çeşitli şekillerine angaje olma motivasyonu cinsel motivasyon olarak tanımlanır.

Ergenliğin başlangıcında seks bezlerinin (gonad) aktivitesinde hızlı bir artış içerir. Bu bezler tarafından üretilen hormonlar vücutta birçok etki yaratır. Örneğin bu hormonlardan biri olan testosteron seviyeleri (erkekler) cinsel uyarılmayla doğru orantılı bir ilişki içindedir. Bundan başka beynin bir kişiden etkilenildiği zaman artan miktarda amfitamine benzer birkaç madde ürettiği de yakın zamandaki araştırmaların sonuçlarında yer almıştır.

Cinsel Yönelim Cinsel yönelimi üç grup şeklinde açıklayabiliriz: Homoseksüellik: Bireylerin kendi cinsinden bireylerle cinsel ilişkiyi tercih ettiği cinsel yönelim Biseksüellik: Bireylerin her iki cinsten bireylerle cinsel ilişkiyi tercih ettiği cinsel yönelim Heteroseksüellik: Bireylerin karşı cinsle cinsel ilişkiyi tercih ettiği cinsel yönelim.

135

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Saldırgan Motivasyon Saldırgan motivasyon, diğerlerini bir şekilde incitme veya onlara zarar verme arzusudur. Saldırganlık ise, herhangi bir canlıya zarar verme amacına yönelik davranıştır.

Saldırganlığın diğer motivasyonlar gibi geniş oranda dış olay ve uyarıcılar tarafından ortaya çıkarıldığına inanan birçok psikolog vardır. Başka bir deyişle, saldırganlığın, karşı konulmaz kalıtsal eğilimlerden güdülendiği ifade edilmektedir. Ancak bazı görüşler saldırganlığın, kesinlikle doğuştan gelen eğilim olmadığını savunurken bunu suç oranının farklı kültürlerdeki farklılıklarına bağlar.

Bu farklılıklar, saldırgan davranışın kültürel ve toplumsal faktörlerden etkilendiğinin kanıtı olarak değerlendirilir.

Sosyal Faktörler ve Saldırganlık Devam eden, hedefe yönelik davranışları engelleme, hayal kırıklığı olarak tanımlanır ve birçok psikoloğa göre hayal kırıklığı, saldırganlığı tetikleyen önemli bir etmen olsa da en güçlüsü değildir. Böyle bir hayal kırıklığına maruz kalan kişi, saldırganlıktan çok depresif bir ruh haline bürünebilir. Böylece hayal kırıklığı, saldırgan hipotezinin tersine hayal kırıklığının her zaman saldırganlık üretmediği sonucuna ulaşılabilir.

Bunun yanında adaletsizlik hissiyle ortaya çıkan işyeri şiddeti, çalışma arkadaşlarına saldırma ve zarar verme gibi saldırganlık motivasyonunun tetikleyicisi olabilir.

Saldırganlık cinsiyet farklılıkları açısından incelendiğinde kadınların cinsel kıskançlığı, erkeklere göre çok daha güçlü tecrübe ettikleri ve eşlerine karşı, eşlerinin onlara karşı olduğundan daha saldırgan olduğu tespit edilmiştir.

Saldırganlığın çevresel nedenleri araştırıldığında uygun olmayan yüksek ortam sıcaklıklarının, rahatsız edici gürültü, 136

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

kalabalıklaşma ve bu faktörler tarafından üretilen negatif duyguların saldırganlık motivasyonunu çeşitli şekillerde etkilediği görülmektedir. Bu sevimsiz duyguların kötü anıları ve düşünceleri tetikleyip saldırgan eğilimleri arttırması da gözlenen sonuçlardan biridir.

Hormon temelli etkileri incelediğimizde ise, başrolü erkeklik hormonu olan testosteron alır. Erkeklerde testosteron seviyesini düşüren ilaçlar, saldırganlığın da azalışına yardımcı olur. Ancak bu ve buna benzer bulgular, testosteronun kendi başına saldırganlığı teşvik ettiğini söylemeye yetmez. Çünkü biyokimyasal süreçler kişiden kişiye değişir ve davranışlar üzerinde farklı etkiler yaratır.

Başarı Motivasyonu ve Bilişsel Motivasyon Başarı motivasyonu, zor görevleri başarma ve mükemmellik standartlarını karşılama arzusudur. Çaba gerektiren bilişsel faaliyetlerle uğraşma motivasyonu ise biliş ihtiyacı olarak tanımlanır.

Başarı Motivasyonunu Ölçmek Başarı motivasyonunu ölçmek için birçok farklı metot kullanılıyor olsa da, birçoğu tematik değerlendirme testini temel alır. Tematik değerlendirme testi, farklı yorumlara açık bir dizi resim hakkında anlatılan hikâyelere dayalı olarak, kişilerin tutumlarını, duygularını, çatışmalarını ve kişilik özelliklerini ortaya çıkarmak için geliştirilmiş bir değerlendirme aracıdır.

Başka bir ölçüm ise, herhangi bir resim ya da hikâyeye ihtiyaç olmadan sözel malzemelerle yapılmış ve Winter tarafından geliştirilmiş başarı motivasyonunu puanlama tekniğidir. Bu teknik, yazılı malzemelerde ya da konuşmalarda da kullanılabilir.

137

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Başarı Motivasyonunun Etkileri Başarı ya da güç motivasyonunda bireysel farklılıkların gerçekten önemli olup olmadığı sorusuna yüksek başarı motivasyonuna sahip olan insanların olmayanlardan bazı noktalarla ayrıldığını söyleyerek cevap verebiliriz. Bunlardan ilki, yüksek başarı motivasyonu olan insanların rekabetçi ve ılımlı olarak zor görevleri aramalarıdır. İkinci nokta ise, yüksek başarı motivasyonu olan bireylerin performanslarıyla ilgili geri dönüşlere ortalama üstü bir arzu beslemeleri ve tahmin edildiği gibi performanslarını ilerletme istekleridir.

Bilişsel Motivasyon Çaba gerektiren bilişsel faaliyetlerle uğraşma motivasyonun biliş ihtiyacı olarak tanımlandığını daha önce belirtmiştik.

Yüksek biliş ihtiyacı olan insanlar, sunulan argümanlar üzerinde daha dikkatli düşünme, bunların gerçekten iyi gerekçelendirilmiş ya da iyi desteklenmiş olup olmadıklarını analiz etme eğilimindedirler.

Bunun tersine biliş ihtiyacı düşük olan bireyler, tutumları değiştirmeyi amaçlayan reklam, politikacı, kamu hizmeti örgütü vb. oluşumlardan gelen ikna edici mesajlardan, mesajın kaynağı ve bu kaynağın çekiciliği gibi yönlerden etkilenirler.

138

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

İçsel Motivasyon İçsel motivasyon, belli bir davranışın veya etkinliğin sağlayacağı dışsal sonuçlara değil de, konunun kendisine yönelik ilgi ve motivasyondur.

Bir dersle iyi not almak için değil de, çektiği ilgi yüzünden ilgilenmek içsel motivasyona bir örnek teşkil edebilir. Başka bir deyişle ödül ikinci plandadır. İlk amaç davranışın sağlayacağı hazdır.

DUYGULAR Psikolojik tepkiler, öznel bilişsel durumlar ve anlamlı davranışlardan oluşan reaksiyonlar duygu olarak ifade bulur.

Duygunun Doğası: Birbirine Karşıt Görüşler Cannon-Bard Teorisi Bu teori, bilinç düzeyindeki duygu yaşantılarıyla bunlara eşlik eden fizyolojik tepkilerin, otonom sinir sistemi ve serebral korteks (öznel duygular) tarafından kontrol edildiğini iddia eder.

James-Lange Teorisi Bu teori, duygu yaşantılarının, kişinin, çevredeki uyarıcılara yönelik kendi bedensel tepkilerini algılamasından kaynaklandığı görüşünü savunurken duygu dışavurumunun duygu yaşantısından önce ortaya çıktığını da ifade eder.

Schacter ve Singer’in İki Faktör Teorisi Bu bakış açısına göre, duygu ve duyguyu uyandıran olaylar artan bir uyarıcı üretirler. Diğer bir deyişle, öznel duygusal 139

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

durumlarımız, en azından bir parçasıyla, uyarılma duygularına iliştirdiğimiz bilişsel etiketlerle belirlenir.

Karşıt Süreç Teorisi Bu teoriye göre, (1) bir uyarıcıya verilen duygusal tepki otomatik olarak karşıt bir tepki tarafından izlenir, (2) uyarıya tekrarlanan şekilde maruz kalmak ya ilk tepkinin ve karşıt sürecin zayıflamasına ya da karşıt reaksiyonun güçlenmesine neden olur.

Genel olarak bu teorinin söylediği şey her hareketin kendi tepkisini yarattığıdır.

Duygunun Psikolojisi Duygulara eşlik eden psikolojik reaksiyonlar, otonom sinir sisteminin iki bölümüyle düzenlenir. Sempatik sinir sisteminin etkinleşmesi, kalp hızı, kan basıncı gibi reaksiyonlar yaratan kuvvetli faaliyetler için vücudu hazırlar.

Bunun tam tersi parasempatik sinir sistemi ise, vücut kaynaklarının yenilenmesiyle ilgili faaliyeti etkiler.

Araştırma bulguları farklı duyguların bir şekilde psikolojik reaksiyonlarla ilişkili olduğunu işaret etmektedir. Bu yüzden kızgınlık, zevk vb. duygular, en azından belli bir derecede farklı biyolojik reaksiyonları yansıtıyor gibi gözükmektedir.

Buna ek olarak farklı duygular, serebral korteksteki birbirine karşıt şekillerle de ilgilidir.

Psikolojik Reaksiyonlar Yalan Tespiti İçin Kullanılabilir mi?

Yalan makineleri (poligraf) sorgu sırasındaki fizyolojik tepkilerdeki değişiklikleri tespit eder.

Bu değişikliklerin şekli, kişiye ait cevapların doğruluğunu ortaya çıkarır.

140

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Ancak bireylerin fizyolojik durumlarını değiştirmeye hazır olmaları nedeniyle, makinelerin yalanı tespit için geçerli araçlar olup olmadığı tartışmalıdır.

Duygunun Dışsal İfadesi Sözsüz İşaretler Sözsüz işaretlerle iletişim, çeşitli kanallar yoluyla aynı anda gerçekleşir. Bu kanallardan en çok öne çıkanlar şunlardır: -Yüz İfadeleri Duygular genellikler yüze yansıdığından belli ifadelerden yararlanılarak okunabilir. Aslına bakılırsa, yüzde çok net şekilde ifade bulan altı çeşit duygu vardır. Bunlar, kızgınlık, korku, üzüntü, mutluluk, iğrenme ve şaşkınlık olarak sayılabilir.

-Vücut Dili Vücut dili, bedenin belli bölümlerinin hareketini veya duruşunu içinde barındıran sözsüz işaretler olarak tanımlanabilir. Vücut dili ile diğerlerinin duyguları hakkında bazı bilgiler elde etmek mümkündür. Bu bilgileri dokunma, sürtünme veya çizme gibi hareketlerin yapılma sıklığıyla (sık yapılan bu hareketler yüksek uyarılma ve sinirlilik hali göstergesi olabilir) ve belli bir kültürde belli anlam taşıya vücut hareketleri olan jestlerle elde edebiliriz.

-Dokunma Bireylerarası iletişimde engelleri kaldırmak için en etkin dışsal duygu ifadesi dokunma olarak addedilmektedir.

Saldırganlık, baskınlık gibi algılanmadan kaynaklanan sıkıntılı komplikasyonlarına rağmen dokunmanın olumlu reaksiyonlarla sonuçlanan bir iletişim şekli olduğuna dair kanaatlerin sayısında ciddi bir artış görülmektedir

141

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Duygu ve Biliş Duygu Bilişi Nasıl Etkiler?

Mevcut ruh durumlarımız bilişi birçok yönden etkiler.

Bunlardan ilki duygu durumlarının, belirsiz uyarıcılara dair algılarımızı etkilemesidir. İkincisi, olumlu ya da olumsuz ruh durumlarının hafıza üzerinde güçlü bir etki uygulamasıdır.

Bunların yanında mutlu hissetmenin zaman zaman yaratıcılığı arttırdığı da tespit edilmiştir.

Biliş Duyguyu Nasıl Etkiler?

Tecrübe ettiğimiz duygular, seçtiğimiz bilişsel etiketler veya yorumlar tarafından belirlenir. Bunun yanında bilişin, duyguları, güçlü duygu bileşenlerini içeren şemaları etkinleştirme yoluyla etkilediğini görebiliriz.

Düşüncelerimizin, duygu uyarıcı reaksiyonlarımızı sık sık etkilediğini de unutmamamız gerekir. Bilişin, duyguları etkilemesinin bir yolu da yargı ve reaksiyonlarımızdaki beklentileri pekiştirmesidir.

142

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

11. Bölüm 143

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

ZEKÂ Zekâ, bireyin, karmaşık fikirleri anlama, çevreye etkin şekilde uyum sağlama, tecrübelerden bir şeyler öğrenme, akıl yürütmenin çeşitli şekillerine angaje olma ve dikkatli düşünce yoluyla engelleri aşma kabiliyetidir. İnsanlar zekâya büyük önem verirler çünkü zekânın, okuldaki başarı, yeni şeyler öğrenme ve diğerleriyle iyi geçinmek gibi önemli yaşam amaçlarıyla ilgili olduğuna inanırlar.

Zekânın Doğasıyla İlgili Karşıt Bakış Açıları Spearman, herhangi bir bilişsel görevdeki performansın birincil genel bir faktöre ve bu belli görevle ilgili bir veya birkaç spesifik faktöre bağlı olduğunu iddia etmiştir.

Bu bakış açısının tersine, diğer araştırmacılar zekanın, birbirinden az ya da çok bağımsız hareket eden birçok yeteneğin birleşiminden oluştuğuna inanmışlardır. Bu çoklu faktör teorisine göre bir kişi, zekanın belli bileşenleri konusunda çok iyi bir yerdeyken diğer bileşenler için çok daha düşük bir noktada olabilir.

Gardner’in Çoklu Zekâ Teorisi Gardner, zekânın tek ve baskın bir yetenek olmadığını, çeşitli ve özel boyutlardan oluştuğunu iddia etmektedir.

Gardner’in çoklu zekâ teorisi, müzikal zeka (bireyin müzikle kendini ifade edebilme, müzikle ritimlerini algılayabilme yetenekleri), bedensel-kinestetik zeka (Olimpik atlet tarafından gösterilen zeka tipi) ve kişilerarası zeka (diğer 144

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

insanları anlayabilme ve onlarla geçinebilme) gibi bileşenleri de işin içine katmıştır.

Stenberg’in Üç Hiyerarşi Teorisi Sternberg’in üç hiyerarşi teorisine göre, insan zekâsının üç temel tipi vardır. Bunlardan ilki, eleştirisel ve analitik düşünmeyi içeren bileşenli ve analitik zekâdır. İkinci tip zekâ, yeni fikirleri formülleştirme kabiliyeti ve kavrama vurgusu üzerinde duran deneysel veya yaratıcı zekâdır.

Sternberg’in üçüncü tip zekâsı ise bazı yönlerden bakıldığında diğer hepsinden daha ilginç olan pratik(günlük problemleri çözmede yararlı zekâ) veya bağlamsal zekâdır. İnsanların problemleri çözmede pratik zekâyı nasıl kullanacağı konusunda Sternberg ve arkadaşları örtülü bilgi kullanımını önermişlerdir. Örtülü bilgi; (1)eylem odaklıdır; (2) bireylere kişisel olarak değer verdikleri amaçlara ulaşmak için fırsat verir ;(3) diğerlerinden doğrudan yardım almadan elde edilir. İnsan Zekâsını Ölçmek 1904 yılında, psikoloji bağımsız bir alan olarak gelişmeye başladığında Paris okulundan Alfred Binet, zihinsel yönden sıkıntılı çocukları tanımlayacak nesnel bir metot geliştirmek ve bu çocukları özel sınıflarda eğitmek gibi bir amacın peşine düştü. Bu hedefte ona meslektaşı Theodore Simon da yardım etti. Bu testi tasarlarken Binet ve Simon’a rehberlik eden düşünce, kullanılacak öğelerin çocukların özel bir eğitim olmadan cevaplayabileceği şekilde düzenlenmesiydi. Binet ve Simon’un testi ilk kez 1905’te yayınlandı.

145

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Bu test amaçlandığı gibi etkili olunca revize edilmiş hali de 1908 yılında yayınlandı.

Bu testler sonraki zamanlarda birçok kez revize edilip pek çok ülkede kullanıldı. En son olarak Amerika'da Stanford Üniversitesi'nden Lewis Terman, Stanford-Binet testini geliştirdi. Bu testin popülaritesine katkı yapan şey ise bireyin zeka seviyesini yansıttığı öngörülen tek bir puan yani IQ ile ilgili değerlendirmesi oldu.

Stanford-Binet testi, sözel, niceliksel ve soyut görsel muhakeme ile kısa süreli hafızadan elde edilen skorları temel alan bir test olup bu testlerin her birinden elde edilen puanlar, belli zihinsel yetenekleri ölçmek için tasarlanmış alt testlerden sağlanmaktaydı.

IQ (Zekâ Katsayısı/Derecesi) IQ puanı elde etmek için, testi yapan kişi, öğrencinin zihinsel yaşını kronolojik yaşına böler ve sonra 100 ile çarpar. IQ değerlendirmesinde 100 puan ortalama bir değerken 100'ün üstündeki bir puan, kişinin entelektüel yaşının kronolojik yaşından yukarda olduğunu diğer bir deyişle diğerlerine göre daha zeki olduğunu ifade eder.

100’ün altındaki bir rakam ise akranlardan daha az zeki olma durumunu ortaya koyar. Şu durumu da belirtmek gerekir ki; kronolojik yaş artmaya devam etse de zihinsel yaş bir noktada durur ya da düşer.

Bunun sonucunda da IQ, ilk on yıldan sonra düşüş göstermeye başlar.

146

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Wechsler Ölçekleri Binet-Simon ve sonrasında Terman’ın geliştirdiği Stanford-Binet testleri, sadece sözel temelliydi.

Sözel olmayan faaliyetlere pek önem vermemişlerdir.

Bu durumu değiştirmek için David Wechsler, hem yetişkinler hem de çocuklar için, içinde sözel olduğu kadar sözel olmayan(performans) öğelerin de bulunduğu ve bu iki bileşenin ayrı ayrı puanlarının elde edildiği bir test kümesi tasarladı.

Sözel testler; bilgi, kelime dağarcığı, karşılaştırma, benzerlik, sayı dizisi ve aritmetik alt testlerinden oluşuyordu.

Performans testlerinin(sözel olmayan) alt testleri ise resim tamamlama, resim düzenleme, blok tasarımı, nesneleri birleştirme, sayı sembolleri alt testlerini içermekteydi.

Buralardan elde edilen puanlar, yukarıda da belirtildiği gibi ayrı ayrı değerlendirilebilirken genel bir IQ ölçümü şeklinde de dikkate alınabilmektedir.

Bireysel Zekâ Testleri Bireysel zekâ testleri maliyetlidir. Psikolog ya da eğitimli bir profesyonel tarafından yönetilmelidirler. Maliyet ve eğitimli uzman sıkıntısına rağmen, bu testlerin sağladığı yararlar bu dezavantajları dengelemektedir. En önemli yararları ise zekâ ile ilgili olarak uç noktadaki çocukları zekâ geriliği ya da ileri zekâ-tanımlayabilme güçleridir.

Zekâ geriliğini, günlük hayatın gereklerini yerine getirmede çeşitli derecelerde zorluklarla birleşen ortalama altı entelektüel işlevsellik olarak ifade etmek mümkündür. Zeka geriliğinin sebepleri arasında genetik bir anormallik olan ve ekstra bir kromozomun varlığından kaynaklanan Down sendromu da vardır.

147

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Down sendromu olanların IQ seviyesi 50 puanın altındadır.

Zeka geriliği, yetersiz beslenme, toksik ajanlar , doğum sırasında oluşan oksijen eksikliği ya da hamilelik sırasında tüketilen alkol ya da uyuşturucu gibi çevresel faktörlerden de kaynaklanabilir.

Zekâ testleri, zekâ seviyeleri ortalamanın üstünde olan ileri zekâlı bireyler için de kullanılır. Lewis Terman’ın 1925 yılında, IQ puanı 130’un üstünde olan 1528 kişi üzerinde zekâ ile mesleki başarı ve sosyal düzen arasındaki ilişkiyi değerlendirmek üzere yaptığı araştırma bu konuda en kapsamlı araştırmadır. Çıkan sonuç, bu özel insanların akademik başarılarını, iyi işler ve iyi kişisel özellikler ile taçlandırdığını ortaya koymuş, ileri zekâya sahip bireylerin sosyal ve duygusal yönden zayıf olduklarına dair inancı da yıkmıştır.

Zekâya Dair Grup Testleri Stanford-Binet testleri ve Wechsler ölçekleri bire bir yapılan bireysel testlerdi. Ancak 1. Dünya Savaşı sırasında, milyonlarca personelin gözlenmesi gerekince psikolog Arthur Otis, Ordu Alfa(okuyabilen kişiler için) ve Ordu Beta (İngilizce okuyamayan ve konuşamayan kişiler için) testlerini geliştirerek grup testleri konusunda ilk adımları attı.

Bu öncü grup testleri çok yararlı oldu ve subay olabilecek kişilerin seçimi, onların başarı tahmini gibi konularda önemli sonuçlar elde edilmesini sağladı.

Sonraki zamanlarda Otis Ordu testlerini takiben, OtisLennon Okul Yetenek Testleri, Hennon-Nelson Testleri ve Bilişsel Yetenek Testleri gibi önemli olanlarla birlikte birçok grup testleri ortaya çıktı.

148

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Zekânın Bilişsel Temeli Son yıllarda psikologlar, zekâ incelemesini testlerin ötesine geçirip temel bilişsel mekanizmaları ve zekanın altında yatan süreçleri tanımlama denemeleri yapmaktadırlar.

Bu da iki önemli gelişmeye sebep olmuştur; (1) Bilişsel psikoloji bulgularına dayalı birçok test geliştirilmiştir (2) Zeka testlerinin puanlarıyla korelasyon halinde olan basit bilişsel ve algısal görevlerini yerine getiren bireylerin hızlarına odaklanan araştırmalar artmıştır.

Araştırmacılar, akıcı zekânın yaşla beraber artan işlem hızı için mümkün olabilecek sebepleri araştırmayı ummuşlardır. İşlem hızındaki bu gibi artışlar çalışan hafızayı arttırınca akıcı zekâdaki artış da kaçınılmazdır. Çalışan hafızayı ölçmek için ise Fry ve Hale, görevleri yerine getirecek katılımcılarla beraber denemeler yapmıştır. Çıkan sonuçlar, güçlü bir şekilde, çocukların yaşları arttığında işlem hızlarının da arttığını bunun da çalışan hafıza kapasitesinde olumlu etki yarattığını gösterir niteliktedir.

Zekânın Nörolojik Temeli Araştırmacılar, 147 erkek gönüllünün beyinlerinde görsel uyarıcıya karşı elektriksel tepkileri kaydetmişler, buradan uyarı ile verilen tepki arasında gecikmeyi tespit etmişler ve sonrasında bu değeri gönüllünün önden arkaya olan kafa uzunluğuna bölüp görsel sistemden gerçekleşen sinir etkilerinin hızına dair bir ölçüm elde etmişlerdir Sinir iletim hızı denen bu değer ile zekâya dair standart test puanı, korelasyon haline getirildiğinde çıkan sonuç, katılımcının sinirsel hızına dair bu ölçü ne kadar yüksekse, ölçülen zekasının da o kadar yüksek olduğu şeklinde olmuştur.

149

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Bunun yanında beyin yapısıyla zekâ arasında da bir bağ olduğu ortaya çıkmıştır. Wechsler Yetişkin Zekâ Ölçeği, beyindeki bölümlerin(sağ ve sol temporal lob, sağ ve sol hipocampus) boyutuyla zekâ ölçümlerinin birbiriyle ilgili olduklarını ispatlar nitelikte değerler sunmuştur.

Güvenirlik ve Geçerlilik Ölçüm araçlarının ve testlerin mutlaka yüksek güvenirliliğe sahip olması gerekir. Güvenirlilik, benzer koşullarda, aynı kişilere farklı zamanlarda tekrar tekrar uygulandığında aynı sonuçları almak olarak tanımlanabilir.

Güvenirliği Değerlendirmek Eğer psikolojik özellikleri ölçecek bir test geliştirmek istiyorsak, test üzerinde aynı özellikleri ölçecek tüm öğeleri kurmak önemlidir. Bu durumda test, psikologların tanımladığı iç tutarlılık özelliğine sahip olmuş olur. İç tutarlılığı değerlendirmenin bir yolu testi iki denk parçaya bölmek ve kişilerin puanlarını böyle karşılaştırmaktır. Eğer iç tutarlılığa sahipse, her bireyin puanları arasındaki korelasyon pozitif ve yüksek olmalıdır. Bu test, yarı-bölük güvenilirdir.

Eğer iç tutarlılık elde edilemezse testin güvenilir olmama ihtimali ortaya çıkar. İç tutarlılık sadece zekâ testlerinin güvenilirliğini ölçmez aynı zamanda hangi puanların zaman içinde aynı kaldığını ya da değiştiğini de gösterir. Test –yeniden test güvenilirliği denilen bu süreçte, testler, aynı kişilere belli zaman aralıkları ile yeniden uygulanır, elde edilen sonuçlar karşılaştırılır.

Değişik zamanlarda elde edilen puanlar birbirine ne kadar yakınca test de o kadar güvenilirdir.

150

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Geçerlilik Geçerlilik, testin, ölçülmesi gereken şeyi doğru ölçmesi olarak tanımlanır.

Bir testin geçerli olduğunu belirlemek için kullanılan metotlardan biri içerik geçerliliğidir. İçerik geçerliliği, testin, ölçülmesi planlanan özellikleri ne derece kapsadığını tespit etmeye yarar. Düşük ve yüksek olmak üzere iki tipi vardır.

Diğer bir metot, kriterle ilgili geçerliliktir. Kriterle ilgili geçerlilik, testin, ifade etmek istediği özelliklerle bağlantılı davranışlarla (kriter)ilgili test puanlarını ne derece karşıladığını ortaya çıkarmak için çalışır. Bu metodun da içerik geçerliğinde olduğu gibi yüksek ve düşük olmak üzere iki sınıfı vardır.

Zekâyı Test Etmek Grup zekâ testlerinde adalet, güncelliği giderek artan bir konudur. Grup farklılıklarına ne tesir eder sorusunun cevabı, büyük bir ihtimalle kültürel önyargılar olacaktır. Çünkü bu testler, belli bir gruba ya da kültüre ait kişiler tarafından geliştirilir ve bu sebeple arka planda kalmış diğer bireyler dezavantaj yaşayabilir. Bazı psikologlar, bu önyargıları elimine etmek için kültür-adalet testleri tasarlamışlardır. Bu testler kültürel önyargıları olabildiğince test dışında tutarak bir kültürün ya da grubun diğeri üzerinde avantaj sağlamasını önlemeye çalışır. Bu testler sözel olmayan testler olma eğilimindedir. Bu testlerde en önemlisi içinde Raven Progresif Matrisleri’dir.

Eğer bir sonuca ulaşmak gerekirse kültürel önyargı olmadan zekâ testleri geliştirmenin en iyi yolu artan oranda bilişsel işleve dair temel ölçülerin kullanımını arttırmak gibi gözükmektedir.

151

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Kalıtımın ve Çevrenin Rolü Kalıtım Rolüne Dair Kanıt Akrabalık ve ölçülen IQ’lar üzerinden gittiğimizde; eğer, zeka, bir parça da olsa kalıtım ile belirleniyorsa, birbirine yakın akraba olan iki insanın hemen hemen aynı IQ’lara sahip olacağını ummamız gerekir. Bu öngörü McGue tarafından doğrulanmıştır.

Kalıtımın zekâ üzerindeki etkisine dair çalışma ve destek de evlat edinilmiş çocuklar ile ilgili çalışmalardan gelmiştir. Bu çalışmaya göre çocuğun IQ’sunun evlat edinen aileden çok biyolojik ailesine yakın olması gerekir. Bu öngörü doğrulanmış biyolojik aileyle korelasyon 0.40-0.50 arasındayken, evlat edinen ailede bu değerler 0.10-0.20 arasında kalmıştır.

Zekâ ile kalıtım arasındaki ilişkiye dair en önemli çalışma ise ömürlerinin ilk yıllarında birbirlerinden ayrılan ve başka evlerde büyüyen ikiz kardeşler üzerinden yapılmıştır. Farklı çevrelerde büyüyen ikiz kardeşlerin IQ'larının yüksek korelasyon göstermesi de zeka üzerindeki genetik faktör etkisini ispatlar nitelikte olmuştur. Çevresel Etkilerin Rolüne Dair Kanıt Zekâyı sadece kalıtımla açıklamaya çalışmak büyük resmi görmemizi engellediği için işin içine çevreyi katmak hem zorunlu hem de yararlıdır.

Zekâ üzerindeki çevresel etkiye dair James Flynn bir araştırma yapmıştır. Flynn etkisi olarak bilinen sonuçlara ulaşan bu araştırma, genel nüfusun IQ düzeyinde her on yılda bir yaklaşık üç puanlık bir artış olduğunu iddia etmiştir ve bu IQ artışının dengelenmesi için test yapıcılar her on 152

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

yılda bir yeni örnekler seçerek değiştirmekte/belirlemektedirler.

referans

noktasını

Zekâ üzerindeki çevre etkisi için diğer kanıtlar çevre yoksunluğu ve çevre zenginliği olarak düşünülmüştür. Çevre yoksunluğuna göre zekâ, hayatın ilk dönemlerindeki çevresel uyarım yoksunluğu yaşandığı takdirde azalır.

Zenginleşme açısından baktığımızda ise çocukların steril, kısıtlanmış çevrelerden alınıp daha iyi düzenlemelerin olduğu yerlere konulmaları onların entelektüel gelişimlerini arttırıyor gibi gözükmektedir. Çocukların büyürken karşılaştıkları biyolojik faktörler de zekâlarını etkilemektedir. Örneğin uzun süren kötü beslenme IQ'yu etkilemektedir.

Sonuç olarak hem kalıtım hem de çevrenin zeka üzerine etkisine dair gerekli kanıtlar mevcuttur. Bu bakış açısı neredeyse tüm psikologlar tarafından da kabul edilmiştir.

Zekâ Testi Puanlarında Grup Farklılıkları Zekâ testi sonuçlarında grup farklarını yaratan muhtemel sebepleri şu şekilde sıralayabiliriz: Sosyoekonomik Faktörler: Amerika’da ve birçok ülkede azınlık grubun üyeleri çoğunluktakilerden daha düşük gelir seviyesiyle fakirlik sınırından ya da altında yaşamaktadır. Bu yaşam koşullarının kötü beslenme, doğum öncesi dönemde yetersiz bakım ve standart okullar nedeniyle düşük IQ skorlarına neden olduğu açıktır.

Kültürel Farklar: Çoğunluk kültürü ile azınlık kültürü arasında anlayış farklarından kaynaklanan çatışmalar azınlık gruba mensup öğrencilerin okulu sevimsiz bir yer olarak görmelerine ve eğitim sürecine yabancılaşmalarına neden olmaktadır. Bu test sonuçlarının düşüklüğü için bir sebeptir.

153

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Azınlık gruplarına ait test sonuçlarının düşüklüğü, kastvari azınlıklara dâhil olmaktan da kaynaklanmaktadır. Buna göre bu azınlıklara dahil olma durumu süreklidir ve kısıtlanmış bir ortam söz konusudur. Katı yapının, bireyleri akademik başarıyı reddetmek zorunda bırakması ve dolayısıyla IQ puanların kötü neticelere neden olması doğaldır.

Cinsiyet Farkları: Erkekler ile kadınların standart testlerden elde skorlar benzerdir. Buna rağmen zekânın bileşenleri ile ilgili olarak çok ufak farklar görülebilmektedir. Örneğin kadınlar, sözel yetenekler ve sözel akıcılık konusunda erkeklere göre daha yüksek dereceler elde ederken bu üstünlüklerini literatür, heceleme ve yazma gibi konulardaki üniversite başarı testlerinde de sürdürmektedirler.

Erkekler ise görsel-mekânsal görevler dediğimiz zihinsel rotasyon ve nesnelerin uzaydaki hareketlerine dair doğru algı gibi çalışmalarda kadınlardan çok daha yüksek dereceler alırlar.

Duygusal Zekâ Duygusal zekâ, tanıma yeteneği, diğerlerinin ve kendinin duygularını yönetme, kendini motive etme, dürtüleri dizginleme ve kişiler arası ilişkileri etkin şekilde kavrama gibi hayatın duygusal yönleriyle ilgili bir zekâ formudur.

Duygusal Zekânın Ana Bileşenleri Kendi Duygularımızı Bilmek: Bazı insanlar kendi duygularına karşı etkin bir farkındalık hissederlerken bazıları ise duygularından bihaberdir. Şöyle ki kendi duygularının farkında olmayan insanlar zekice tercihler yapamadıkları gibi kendilerini ifade etmek konusunda çok alt düzey bir performans gösterirler.

154

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Kendi Duygularımızı Yönetmek: Eğer kötü hissettiğinizde kendinizi eğlendirecek bir şeyler yapabiliyorsanız duygularınızı yönetme gerçeğinden haberdarsınız demektir. Bunu yapmak, hem sizin kendi zihinsel sağlığınız için hem de diğerleriyle etkin ilişki kurma yönünden önemlidir. Belki de duygularımızı yönetmekle ilgili söylenebilecek en önemli şey, olumsuz ruh hallerine karşı koyabilme gücünü elde edebilmektir.

Kendimizi Motive Etmek: Goleman’a göre, duygusal zekânın anahtar bileşeni, kendinizi, sonuç hakkında iyimser kalmaya devam ederek bir uğraşa, göreve veya işe uzun ve kuvvetli bir şekilde motive edebilmektir.

Diğerlerinin Duygularını Tanımak: Diğerlerinin duygularını tanıyabilmek ya da anlayabilmek sözel olmayan işaretleri okuma kabiliyeti olarak da tanımlanabilir. Bu yetenek birçok durumda önemlidir çünkü diğerlerinin duygularını anlamadan onlarla sağlıklı iletişim kurmak mümkün değildir. Diğerlerinin duygularını anlama becerisi yüksek olan kişiler politika ya da başarılı satış elemanları olurlar. İlişkileri Kavrama: Bazıları diğerleriyle iyi geçinme konusunda ustalaşmışken bazıları bunu başaramaz.

Goleman’a göre bu farklılıklar duygusal zekânın başka bir yönünü yani kişilerarası zekâyı yansıtır. Bu zeka diğer insanların çabalarıyla koordine olmayı ve karmaşık kişilerarası problemlerin çözümünde arabuluculuk yapmayı kolaylaştırır.

155

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Yaratıcılık Yaratıcılık, yeni ve uygun çalışma üretebilme kabiliyeti olarak tanımlanabilir. Yaratıcılık, türümüz bu gezegende ortaya çıktığından beri meydana gelen tüm gelişmelerden sorumlu olduğu için önemlidir.

Kesişim Yaklaşımı Kesişim yaklaşımı, yaratıcılığın ortaya çıkması için birçok faktörün yakınlaşması gerektiği temeline dayanan yaklaşımdır. Lubart, yaratıcılığın oluşması için gerekli altı farklı kaynağı şöyle sıralamıştır; Entellektüel Yetenekler: Kimin fikrinin peşinden gidilmeye değer olduğunu anlama ve problemleri başka şekilde görme kabiliyeti.

Bilgi Belli düşünce tarzları: Büyük resmi görme kabiliyeti ve yeni yollar düşünmeyi tercih etme.

Kişisel Tutumlar: Risk alma isteği vs. İçsel ve görev odaklı motivasyon Yaratıcı düşünceleri destekleyen çevre

156

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

12.Bölüm 157

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

KİŞİLİK Bireylerin Davranışlarındaki Benzersizlik ve Tutarlılık Kişilik, bireyin benzersiz ve kalıcı davranış, düşünce ve duygularıdır. Kişiliğe olan ilgi medeniyet kadar eskidir.

Eski çağ filozofları ve şairleri, bireylerin neden benzersiz ve birçok yönden birbirlerinden farklı olduklarını kuramsal olarak düşünmüşlerdir.

Kişilik, kalıcı davranış eğilimi şeklinde tanımlanırken aslında anlatılmak istenen bir bakıma, davranışların birçok yönüyle ilişkili olan ılımlı tutarlılık derecesinin varlığıdır.

Heatherton ve Weinberger, en azından bazı kişisel özelliklerde etkileyici boyutta tutarlılık tespit etmişlerdir.

Giderek artan boyutta ortaya konan deliller, kişiliğin, çevre ve hayat tecrübelerinden olduğu kadar genetik faktörlerden de etkilendiğini ifade etmektedirler.

Birçok psikolog, hem kişilik özelliklerinin hem de durumların davranışı şekillendirdiğini kabul etmiştir.

Bazı dönemlerde gerçek olup olmadığı tartışılan kişilik, gerçektir ve dış etkenlerle, oluşmasına izin verdiği davranışı etkiler.

Psikoanalitik Yaklaşım Tarihteki en ünlü psikolog kim diye sorulduğunda cevap büyük ihtimalle psikoloji tarihinin en ünlü figürü olan Sigmund Freud olacaktır ve bu ünü, kişiliğe ve psikolojik bozukluklara odaklanan provakatif teorileri kazanmıştır.

158

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Freud’un Kişilik Teorisi Freud’un kişilik teorisi karmaşıktır ve birçok soruna/konuya dokunur. Kişilikle ilgili olarak dört ana başlıktan bahsedebiliriz. Bunlar: (1) Bilinç: Mevcut düşünceleri kapsar.

(2) Ön Bilinç: O an için farkında olunmayan ancak bilinç düzeyine kolayca çıkarılabilecek olan anıların bulunduğu seviye.

(3) Bilinçdışı: İstenilmediği ve yasaklandığı için bastırılan, bu sebeple ulaşılamayan anıları, dürtüleri ve içgüdüleri içinde barındıran seviye.

Kişilik Yapısı Freud’a göre kişilik üç büyük bölümden oluşur.

(1) Id:Herkesin sahip olduğu temel biyolojik içgüdüleri , arzuları ve dürtüleri içerir) (2) Ego: İçgüdüsel cinsel ve saldırgan dürtülerin ifade edilmesinde dışsal gerçekliği dikkate alan kişilik bölümü.

(3) Süper ego: Kişiliğin, toplumsal değer yargılarını, ahlak kurallarını temsil eden ve bireyin kendi yanlış-doğru normları ideallerinden oluşan kısmı.

Anksiyete ve Savunma Mekanizmaları Anksiyete, yoğun gerginlik, sinirlilik veya endişeye dair yoğun duygulardır. Bu duygular; kabul edilemez etkiler, bilince giderek yaklaştıkça ortaya çıkar.

Savunma mekanizmaları, kabul edilemez ve tehditkar materyallerin ego tarafından bilinçliliğin dışında tutulmasını sağlar ve böylece anksiyeteyi azaltır.

159

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Savunma mekanizmaları şu şekildedir: (1) Baskılama: Kabul edilemez düşünceleri veya etkileri bilinçten bilinç dışına itmek.

(2) Rasyonelleştirme (3) Yer Değiştirme: Tehlikeli bir nesneden gelen duygusal tepkiyi güvenli bir tanesine yönlendirmek.

(4) Projeksiyon: Kabul edilemez etki ve güdüleri diğerlerine transfer etme (5) Gerileme: Yeni karmaşık bir sorunla karşılaşıldığında bu durumla başa çıkmanın yollarını öğrenmek için daha önceki bir düşünme tarzına gerileme Gelişimin Psikoseksüel Aşamaları Freud’un kişilik teorisinin en çok tartışılan bölümü hepimizin geçirdiği ve kişiliğimizin doğasını güçlü şekilde şekillendirdiği öngörülen psikoseksüel aşamalardır.

Aşamalara geçmeden önce açıklamamız gereken iki kavram vardır. Bunlardan biri libido, diğeri ise takıntıdır.

Libido, id’i harekete geçiren içgüdüsel yaşam gücüdür.

Libidonun salınımı zevkle yakında ilgilidir ancak bu zevke olan odağımız biz geliştikçe değişir.

Takıntı ise, psikoseksüel gelişmenin bir evresiyle ilişkili sıkıntının çözülememesi gibi bir durumda, o evrede ön planda olan erojen bölgeye, isteğe ya da kişiye bilinçsizce takılıp kalmadır.

Bu kısa bilgilerden sonra psikoseksüel aşamalara geçebiliriz.

Bu aşamalar: Oral Aşama: Emme, ağlama ve nesneleri ağızla keşfetme aşamasıdır. 18-24 yaş arası ortaya çıkar.

Anal Aşama: Çocuk, 42-48 aylık oluncaya kadar anal yollarla haz elde eder.

160

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Erkeklik Organı İle İlgili Aşama: 5 ya da 6 yaşlarına kadar devam eden bu aşamada seksüel çatışmaların sonucu olarak süper ego gelişmeye başlar.

Gizlilik Aşaması: Ergenliğe kadar süren ve çocuğun cinsel arzu/irkilerinin kış uykusuna yattığı dönemdir.

Genital Aşama: Ergenlikle başlayıp hayat boyu süren ve bireyi, iki temel motivasyon gücüyle yani seks ve saldırganlıkla güdüleyen aşama.

Freud’un bilinçdışı teorisine göre, duygularımız ve davranışlarımız, aklımıza getiremediğimiz, sözlü olarak ifade edemediğimiz, bilinçdışına gömülmüş bilgilerden etkilenmektedir. Yapılan çalışmalar bu teorinin bazı ölçülerde doğru olduğunu kabul etmiştir. Bu konu ile ilgili önemli bir çalışma Krosnik ve meslektaşları tarafından yapılmıştır. Bu çalışma bilinçaltının şartlandırılması adı altında aslında Freud’un teorisinin incelenmesi olarak da ifade edilebilir. Katılımcılara, günlük faaliyetler ( restoranda oturma, apartmanına yürüme vb)içinde olan bir kadının fotoğrafları sadece iki saniyeliğine gösterilmiştir.

Bu fotoğraflar gösterilmeden hemen önce de, katılımcılar, olumlu ya da olumsuz duygular üretecek fotoğraflara maruz bırakılmıştır. Bunlar kanlı bir köpekbalığı, açık kalp ameliyatı gibi olumsuz, kart oynayan mutlu insanlar veya yeni evli bir çift gibi olumlu hava yaratan fotoğraflardır. Bu fotoğraflar ekranda saniyenin onda biri kadar bir zaman içinde gösterilmiştir. Çok kısa gösterildikleri için katılımcılar bunların resim mi yoksa başka bir şey mi olduklarını söyleyememektedir. Başka bir deyişle, bunlar bilinçaltına sunulmuştur. Bu uyarıcı gösteriminden sonra katılımcılardan fotoğraflardaki kadınla ilgili değerlendirme yapmaları (arkadaş canlısı- soğuk, kaba-kibar, düşünceli,-düşüncesiz) ve kadına karşı olan tutumlarını söylemeleri istenmiştir.

161

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Ulaşılan sonuçlar, yabancıyı(kadını)olumlu hava veren fotoğraflarla gören katılımcıların onu, olumsuz duygu taşıyan fotoğraflarla görenlerden daha iyi ya da hoşnut bulduğu yönünde olmuştur.

Bu sonuç kesinlikle Freud'un bastırılmış etki fikirleriyle uyuşmamıştır.

Freud’un Teorisinin Değerlendirilmesi Freud’un kişilik teorisi, çoğunluk psikologlar tarafından kabul görmemiştir. Bunun sebepleri şu şekilde sıralanabilir: Her şeyden önce Freud’un teorisi gerçek anlamda bilimsel değildir. Çünkü teorisindeki birçok kavram(libido, takıntı) ölçülebilir ya da üzerinde sistematik olarak çalışılabilir değildir.

Freud’un fikirlerinin bazıları, modern araştırma bulguları ile tutarlı değildir(rüya anlamları).

Freud, teorisini oluştururken çok az sayıda vaka çalışması yapmış(bir düzineden az) ve bunların sonucuna güvenmiştir.

Freud’un teorisi, bir şeyler olduktan sonra ortaya çıkan davranış şekilleriyle açıklanabilecek çok fazla kavram barındırmaktadır.

Diğer Psikoanalitik Bakış Açıları Üzerinden onlarca yıl geçse de Freud, birçok meslektaşını ve öğrenciyi etkilemeye devam etmiştir. Bunlar Freud’un teorisinin temel bölümlerini kabul eden ancak diğer bölümleri reddeden ya da yenileyen Yeni –Freudçu’lardır.

162

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Jung: Ortak Bilinçdışı Jung’a göre her birey, baskıladığı duygulardan, güdülerden ve düşüncelerden oluşan kendine ait bilinçdışısının yanında evrim boyunca diğer tüm canlılarla paylaştığı ortak bir bilinçdışına da sahiptir. İlk tip dediği bu ortak bilinçdışına en çok (yaşam anıları, tüm insanların ortak kalıtsal duyguları) efsanelerde, masallarda ve dinde başvurulur.

Karen Horney ve Alfred Adler Karen Horney, ilk psikoanalitik hareketin içinde olan birkaç kadından biridir ve Freud’un doğuştan gelen faktörler nedeniyle kadın ve erkek arasındaki farklara bakış açısına güçlü bir şekilde karşı çıkar. Freud’a göre kadınlar penise imrenirler. Horney ise iki cinsiyetin de birbirinde imrenecek özellikleri olduğunu o yüzden birbirlerinden üstün olmadığını savunur.

Alfred Adler ise üstünlük arayışı teorisiyle Freud’a karşı çıkar. Bu teori, insanların aşağılık duygularını telafi etmeye yönelik olarak doğuştan gelen bir üstünlük güdüsüne sahip olduğunu iddia eder.

Hümanist Teoriler Birçok psikolog, kişiliğin gelişiminde, büyüme(gelişme), onur ve özgür irade için verilen insani çabaların, Freud'un belirttiği ilkel güdülerden daha önemli olduğuna inanırlar. İnsan doğasını merkeze alan bu iyimser bakış açısı sayesinde ortaya çıkan görüşler de hümanist teoriler adı altında toplanabilir. Hümanist teoriler, kişisel sorumluluklara (hepimiz bize olanlardan sorumluyuz), geçmişi önemsemekle beraber şu an bulunduğumuz zamana ve kişilik gelişimine vurgu yapar.

163

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Rogers’ın Öz Teorisi: Tam İşlevsel İnsan Olmak Rogers’ın teorisine göre, bütün araçlarımızı bir kenara bıraktığımızda, insanlar, hayat akışları üzerinden hareket edip tam işlevsel kişiler olmak için birçok olumlu özellik gösterirler. Bu tip insanlar hayatı dolu dolu yaşamaya çabalayan, burada ve şimdi yaşayıp duygularına güvenen insanlardır. Diğerlerinin ihtiyaç ve haklarına duyarlıdırlar ama toplumun onların eylem ve duygularını aşırı derecede şekillendirmesine izin vermezler. Tam işlevsel insanlar, aziz değildirler.

Serinkanlılıklarını kaybettikleri ve pişman oldukları anlar vardır ama hayatları boyunca neredeyse tüm eylemleri yapıcı etkilerden güç alır. Kendi değerleri, duyguları ve tecrübeleriyle diğerlerinin olduğundan daha yakın temas halindedirler.

Maslow ve Öz-güncelleme Çalışması Abraham Maslow’a göre, bireyin yeteneklerini, becerilerini ve potansiyellerini, fiziksel, sosyal, ruhsal ve duygusal ihtiyaçlarını optimum şekilde bütünleştirerek en iyi düzeye ulaşacak şekilde kullanması öz-gerçekleştirmedir. Öz-gerçekleştirmeyi başaran kişiler; (1) kendilerini olduğu gibi kabul ederler;(2) toplum tarafından empoze edilen kuralların farkındadırlar ve (3) zaman zaman Maslow’un ifade ettiği şekilde kişinin kendini dünyayla, evrenle bir hissettiği doruk tecrübeler yaşarlar.

164

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Öz-Kavram Teorisi Kişinin kendi kimliği, değeri, yetenekleri, sınırları, değer yargıları, amaçları gibi kendisi hakkındaki görüşlerinin, duygularının ve tutumlarının bütünü öz-kavram olarak tanımlanır. Öz-kavram teorisi şu kategorilerden oluşur: Kişilerarası Nitelikler(ben öğrenciyim) Atfedilmiş Özellikler(ben erkeğim) İlgiler ve Faaliyetler(müzikten hoşlanırım) Varoluşçu Yönler( ben çekiciyim) Özgür İrade(kariyer hedeflerime ulaşabilirim) İçselleştirilmiş İnançlar(ben çevreciyim) Öz-farkındalık( ben iyi bir insanım) Sosyal Farklılaşma(Ben orta sınıf bir ailedenim) Hümanist teoriler, iki güçlü eleştiriye maruz kalmıştır.

Bunlardan ilki psikologların özgür irade yada kişisel sorumluluk konularına yapılan vurgular konusunda rahat olmamalarıdır. Çünkü özgür irade, modern bilimsel psikolojinin yapı taşlarından determinizm ile çatışmaktadır.

Kişisel sorumluluk yani kişinin yaptıklarından sorumlu olması ve istedikleri takdirde bunu değiştirebilecekleri ise sadece bir noktaya kadar doğrudur. Çevresel faktörlerin etkinliği göz ardı edilmiş gibidir. İkinci eleştiri ise hümanist teorilerinin gevşek tanımlamalarıdır. Öz güncelleme veya doruk tecrübe kavramları ve bunlara dair açıklamalar bu eleştirinin temelini oluşturmaktadır.

165

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Özellik Teorileri Özellik teorileri, kişiliği, bireylerin farklı zamanlarda ve koşullarda istikrarlı bir şekilde sergiledikleri özelliklerin bir bütünü olarak gören teorilerdir.

Kişilik özellikleri, tutarlı ve istikrarlı şekilde farklılaşan birey özelliklerinin spesifik boyutları olarak nitelendirilebilir.

Allport'un Merkezi, İkincil ve Kardinal Kişilik Özellikleri Gordon Allport yaptığı araştırma neticesinden kişilik özelliklerini 7 ana grupta toplamıştır. Bunlardan en önemsizi ikincil özellikler adını verdiği ve davranış üzerinde zayıf etkileri olan özelliklerdir. Daha önemli olan merkezi kişilik özellikleri ise bireyin kişiliğinin benzersizliğini açıklayan beşle on arası özelliği içinde barındıran özelliklerdir. Allport çok az sayıda insanın ise tek bir kardinal özelliği tarafından domine edildiğini ifade etmiştir. Kardinal özellikleri kişilikleri yönlendiriyor gibi gözükmektedir. Örnek verecek olursak, tarihten Napolyon(ihtiraslı). Makyevelli(güç ihtirası), Florance Nightingale (empati) gibi önemli şahsiyetlerle karşılaşırız.

Allport’un teorisinin belki de en önemli tarafı işlevsel özerklik kavramıdır. İşlevsel özerklik,bir grup şart altında öncelikle ihtiyaç duyulan ve güdüleri tatmin eden davranış şekillerinin ,sonradan farklı sebepler için uygulanmasıdır.

Bir çocuğun anne, babası ve öğretmeni istiyor diye okumasının sonraki yıllarda okumaktan zevk aldığı için devam etmesi işlevsel özerkliğe bir örnektir.

166

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Cattel’in Yüzey ve Kaynak Özellikleri Cattel, yüzlerce özellikte bireysel farkları yansıtmak için tasarlanmış ölçümlere cevap veren binlerce insanı içine alan kapsamlı bir çalışma yapmıştır. Bu cevaplar(tepkiler) faktör analizi denen bir istatistik tekniğine maruz bırakılmıştır. Bu teknik, hangi çeşit kişisel özelliklerin hangi ölçüde korelasyon halinde olduğunu ortaya çıkarmıştır. Bu yönden bakıldığında faktör analizi kişisel özellik kümelerinin tanımlanmasına yardım edebilir gibi gözükmektedir.

Cattel ve arkadaşları bu yaklaşımla 16 kaynak özellik belirlemiştir.

Kaynak özellikler, yüzeysel kişilik özelliklerinin altında yatan ve onları belirleyen özellikler olarak ifade edilebilir. Bu kaynak özelliklerden bazıları; serinkanlılığa karşı kolayca üzülen, şüpheye karşı güven’dir.

Büyük Beş Faktör: Kişiliğin Temel Bileşenleri Kişilik üzerine yapılan birçok faktör analiz çalışmasında gözlenen ve kişiliğin temel bileşenleri olduğu düşünülen eğilimler şu şekildedir: Dışadönüklük(sosyallik, konuşkanlık ) Uyumluluk( kibar, işbirlikçi, yardımsever ) Dengeli Duygusallık(sakin, temkinli) Dikkatlilik(iyi organize olmuş, dikkatli, öz disiplinli) Tecrübeye Açıklık(hassas, hayalperest, entelektüel) Büyük beşli, kişiliğin temel ve önemli boyutlarıdır. Var olan tüm kişilikler bunlar değildir ama önemli yaşam sonuçları ile ilgidirler ve farkına vardığımız bileşenlerdir.

167

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Özellik Teorileri Değerlendirmesi Özellik teorileri şu açılardan eleştiri almaktadır; Kişilik teorileri, kişiliğin anahtar boyutlarını açıklamaya çalışmaktadır ama bu özelliklerin nasıl geliştiğini ve davranışları nasıl etkilediğini belirlemek için çabalamamaktadır.

Hangi özelliklerin önemli ya da temel olduğu konusunda net bir fikir birliği yoktur.

Kişiliğe Dair Öğrenme Yaklaşımları Kişiliğe dair öğrenme teorileri diğer perspektiflerden farklıdır. Öğrenme yaklaşımlarına göre benzersizlik, bizim hepimizin farklı hayat tecrübelerine sahip olduğumuz gerçeğini oldukça güçlü yansıtır. Buna benzer şekilde, davranışların zaman içindeki tutarlılığı öğrenme yaklaşımlarının açıklayabileceği bir unsurdur.

Kişilikle ilk öğrenme odaklı görüşler, davranıştaki içsel faktörlerin önemini reddetmişlerdir. Bugünlerde çoğu psikolog, içsel faktörlerin davranışta önemli bir rol oynadığını kabul etmiştir.

Sosyal Biliş Teorisi: Kişiliğe Modern Bakış Albert Bandura tarafından geliştirilen sosyal biliş teorisi, insan davranışının, güçlendirici olasılıklar kadar birçok bilişsel faktör tarafından da etkilendiğini ve insanların kendi eylemlerini düzene koymak için inanılmaz bir kapasitesi olduğunu iddia eder.

Bandura, insanların, öğrenmenin temel süreçleri yoluyla oluşmuş çeşitli şekillerde davranışlara ihtiyaç duyduğunu düşünmektedir.

Bu temel süreçler, edimsel şartlanma, klasik şartlanma ve gözlemsel öğrenmedir. Gözlemsel öğrenmede insanlar, 168

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

başkalarını izleyerek hem yeni bilgi hem de davranış şekilleri öğrenirler. Öğrenmenin yanında bilişsel faktörler de önemli role sahiptir. Diğer türlerin aksine insanlar, dış koşullara pasif veya otomatik tepki vermezler çünkü plan yaparlar, beklenti yaratırlar, amaç belirlerler ve muhtemel sonuçları hayal ederler. Yani bilişsel faktörleri devreye sokarlar.

Bandura’nın üzerinde durduğu konulardan biri, kişinin kendi davranışların ödül ve ceza mekanizmasıyla bilişsel olarak kuvvetlendirmesidir ki buna öz-pekiştirme diyoruz.

Bandura’nın teorisinde göze çarpan başka bir unsur ise kişinin kendi yeteneğine, gücüne ve becerilerine ilişkin etkili ve becerikli olma duygusu olan öz-etkinliktir.

Julian Rotter tarafından geliştirilen sosyal öğrenme teorisine göre, bireyler, tecrübe ettikleri sonuçları belirleyen eylemlerini hangi ölçüde düşündüklerine göre genelleştirilmiş beklenti oluştururlar. Rotter, geleceğini şekillendirebileceğine inanan kişilere dâhililer, geleceklerini dış güçlerin kontrol ettiğine inanan kişilere ise hariciler demiştir. Öğrenme Yaklaşımları: Değerlendirme Öğrenme perspektifi, geniş anlamda kabul görmüş ve psikolojinin en iyi belgelenmiş ilkelerini temel almıştır. Öğrenme yaklaşımlarının diğer bir olumlu özelliği ise davranışların uyumsuz formlarının modifiye edilmesi çabalarında uygulamalı kullanıma açık olmalarıdır.

Eleştirilere gelecek olursak bunlardan en göze çarpanı, öğrenme teorilerinin iç çatışmaları ve bilinçdışı düşüncelerin etkisini göz ardı etmesidir.

169

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

KİŞİLİĞİ ÖLÇMEK Nesnel Kişilik Testleri: Anketler ve Envanterler Nesnel kişilik testleri, bireylerin çeşitli yollarla tepki(cevap) verdiği ifade ya da sorulardan oluşur. Örneğin anketler, bireylerden, belirtilen durumlara dair yanlış ya da doğru diye cevap vermesini isteyebileceği gibi, çeşitli cümlelerle ne kadar kabul ettiğini ya da etmediğini yazmasını ya da söylemesini isteyebilir. Anketlerde bu sorulara verilen cevaplar anahtar bir öneme sahiptir. Bir kişiden elde edilen puan, diğer yüzlerce ya da binlerce kişiden elde edilen puanla karşılaştırılarak bir sonuca ulaşılmaya çalışılır.

Başka bir ölçüm tekniği ise ampirik öğrenmeyi temel alan ve geniş kullanım alanı bulan bir nesnel kişilik testi olan MMPI’dir(Minnesota Multiphasic Personality Inventory). İlk kez 1930’da geliştirilen MMPI’nin şimdiki MMPI-2 versiyonu on klinik ölçek ve çeşitli geçerlilik ölçeklerini içinde barındırmaktadır.

MCMI (Millon Clinical Multiaxial Inventory)ise çeşitli psikolojik bozukluklara tanı konmasında psikologlara yardım etmesi için özel olarak tasarlanmış nesnel bir kişilik testidir.

NEO Kişilik Envanteri ise bireyleri, kişiliğin büyük beşli bileşenlerinin her birine göre değerlendirmek için tasarlanmış nesnel bir kişilik ölçümüdür.

170

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Projektif Kişilik Testleri: Mürekkep Lekesi Testi ve İmajlar Nesnel testlerin tersine projektif testler, farklı bir yaklaşım benimsemiştir.

Bu testler, bireyleri belirsiz uyarıcılarla yani farklı şekillerde yorumlanabilecek uyarıcılarla temsil ederler.

Bunlardan biri mürekkep lekesi testidir. Bu testi alan kişilere, bir hikâye uydurmak için mürekkep içinde ne gördüklerini sorulur. Uyarıcı belirsiz olduğundan, katılımcı tarafından verilen cevapların kişiliğin çeşitli yönlerini yansıttığı varsayılır.

Mürekkep lekesi testi (Rorshach testi), güvenirlilik ve geçerlilik kriterlerini karşılama açısından bakıldığında, verilen tepkiler çok değişik yollarla puanladığından(yansıma, nesne çiftleri) çeşitli şüpheler taşımaktadır.

Kişiliğin Anahtar Yönleri Öz-Saygı ve Öz-İzleme Öz-saygı, kendimizi ne ölçüde olumlu ya da olumsuz değerlendirdiğimizle ilgili bir kavramdır. Öz-saygı, birçok davranış şekliyle ilgilidir. Yüksek öz-saygısı olan insanlar, sosyal durumlarda kendine daha güvenli olma eğilimindedirler ve düşük öz saygısı olanlara göre daha az olumsuz duygulara sahiptirler. Öz-saygının yüksekliği sadece duygusal sağlık için değil beden sağlığı için önemli faydalar sunar. Öz saygısı yüksek olan insanların bağışıklık sistemleri etkin çalıştığından, düşük olanlara nazaran hastalıklara karşı daha dirençli olduğu çeşitli örneklerle ispatlanmıştır.

Kendimizi diğerleriyle karşılaştırma durumlarında(sosyal karşılaştırma), kimi kendimizle karşılaştıracağımıza bağlı olarak öz saygımız ya daha da artar ya da ivme kaybeder.

171

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Kişinin kendi davranışlarını gözlemesi, değerlendirmesi ve duruma göre uygun olarak ayarlaması öz izleme olarak tanımlanır. Öz-izlemesi düşük olan bireylerin davranışları birçok durum karşısında istikrarını /tutarlılığını korurken, özizlemesi yüksek olan kişiler değişik bağlamlarda farklı hareket ettikleri için sosyal bukalemunlar olarak tanımlanmaktadır.

Heyecan Arama Heyecan arama, önemli kişilik yönlerinden biri olup yeni ve yoğun tecrübeler arama arzusudur.

Bu boyuta yüksek derecede kanalize olmuş kişiler, hızlı araba kullanma, uyuşturucu denemeleri yapma, korunmasız cinsellik gibi yüksek risk içeren davranışlarda bulunurlar.

Bu durumu biyolojik açıdan inceleyen Miron Zuckerman, yüksek derecede heyecan arayan kişilerin sinir sistemlerinin yukarı noktalardaki uyarılmalarda çok iyi çalıştığını tespit etmiştir.

Heyecan arayan kişiler sadece insan sağlığına veya güvenliğine ters şeyler yapmazlar. Bu tip bireyler stresle çok daha kolay başa çıkabilir, stresli durumlar tarafından üretilen duygusal uyarımları çok daha rahat tolere edebilirler.

172

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

13.Bölüm 173

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

SAĞLIK, STRES VE BAŞA ÇIKMA Sağlığımız, davranışlarımız ve yaptığımız tercihlerle yakından bağlantılıdır.

Sağlık Psikolojisi Sağlık psikolojisi, psikolojik değişkenlerle sağlık arasındaki ilişki üzerinde çalışan bir psikoloji dalı olup sağlık ile hastalığın önemli bileşenleri olan akıl ve vücudun her ikisinin de görünümlerini yansıtır. Sağlık psikologları, inanç, huy ve davranışların hastalığın başlangıcında veya hastalıktan korunmada önemli katkı yaptığına inanırlar.

Sağlık psikolojisine yakın olan bir alan da davranış ve biyomedikal bilgiyi bir araya getiren davranışsal tıptır ve bozukluklardan korunmayı ve onları tedavi etmeyi amaçlar.

Mevcut ölüm nedenleri, hayat tarzı faktörlerine yani insanın sağlığını ve yaşam kalitesini belirleyen karar ve davranış şekillerinin tümüne atfedilebilir. Bu gerçek hareketler, psikologlara, eskisinden daha etkin bir şekilde insanlara, hastalığa neden olacak davranışları elimine edecek şekilde yardım ederek hayat kalitelerinde fark yaratmaya çalışmaktadır.

Stres Stres, fiziksel ya da psikolojik işleyişimizi bozan ya da bozma tehdidinde bulunan olaylara karşı olan tepkimizdir.

Stres, stres etkeni olarak isimlendirilen çevremizdeki olay veya durumlara olaylara karşı tepkimizle ortaya çıkan çok yönlü bir süreçtir.

Stres dolu dediğimiz olaylar şu özellikleri paylaşırlar: (1) Aşırı yüklenme yaratacak kadar yoğundurlar ki; biz onlara daha fazla uyum sağlayamayız.

174

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

(2) (3)

Üzerimizde uyumsuz eğilimler uyandırırlar.

Kontrol edilemezlerdir.

Strese maruz kaldığımızda birçok psikolojik reaksiyon yaşarız. Strese tepki genel uyum sendromu adı verilen üç aşamalı bir profille anlatılabilir( Hans Selye). Bu üç aşama;(1)vücudun ani bir eylem için kendini mobilize etmesi olan alarm durumu; (2) organizmanın başa çıkmak için çaba sarf ettiği direnç aşaması ve (3) organizmanın tehdidi çözümleyememesi halinde başa çıkma kaynaklarını tükettiği bitkinlik durumudur.

Selye’nin genel uyum sendromunun, stresli olaylara karşı fizyolojik tepkileri anlamamız için bir çerçeve çizdiği ortadaysa da bu model, olayların, stresli olup olmadığını yorumlamak için bilişsel süreçleri belirlemeye nasıl yardım ettiği konusunda başarısızdır. Psikolojik stres ,(1) önemli amaçlara karşı her nasılsa tehdit edici olan durumlarda ( birincil değerlendirme) ve (2)insanların tehlike veya taleplerle başa çıkmayı başaramayacakları (ikincil değerlendirme) şartlarda ortaya çıkar.

Uyarıcı olaydan sonraki aşama, bireyin tehdidi kendi iyiliğine karşı bir tehdit olarak algılamasıdır. Eğer durum zararsız olarak algılanırsa stres oluşmaz. Ama eğer durum tehdit edici olarak algılanırsa sıra ikincil değerlendirmeye gelir. İkincil aşamada birey, var olan başa çıkma kaynaklarını ve bunları başarıyla kullanma olasılıklarını belirler. Eğer başa çıkma mekanizmaları yeterliyse stres kalmaz ama yetersizse stresle karşı karşıya kalınır.

175

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

En önemli stres etkenleri, sevilen birinin kaybı, acı verici bir boşanma, kişinin kariyeri veya işiyle ilgili durum ve olaylar ile günlük hayatın çok sık karşılaşılan küçük sorunları diyebileceğimiz ana olumsuz hayat olaylarıdır.

Holmes ve Rahe’nin çalışmasına göre stresli yaşam olayları arasında ilk sıraları en yüksek puanlarla eşin ölümü, boşanma ve evlilikte ayrı yaşama alırken tatil, yasayı çiğneyen küçük ihlaller ve ev değişikliği gibi faaliyetler düşük puan alarak son sıraları paylaşmışlardır.

Lazarus ve meslektaşları tarafından yapılan bir araştırmadan elde edilen bulgular, günlük hayat sorunlarının stres oluşumunda çok önemli bir yere sahip olduğunu göstermiş ve bunun sonucunda "Sorun Ölçeği" adı altında bireylerin genel olaylardan ne ölçüde sorunlandığını tespit etmeye çalışmışlardır. Bu sorun ölçeği, bir anda yapılması gereken işlerden, alışverişe ve para hakkındaki endişelere kadar büyük bir alanı kapsamaktadır. Elde edilen sonuç özetle; ne kadar günlük soruna dair stres varsa o kadar kötü psikolojik durum olarak özetlenebilir. İnsanlar işlerinde herhangi bir bireysel faaliyetten daha çok zaman harcadıklarından işle ilgili faktörlerin ( aşağılama, aşırı yüklenme vb) stres yaratması normal olarak karşılanabilir. Ancak bazı faktörlerin oynadıkları rol daha az görünürdür. Bunlardan biri, farklı gruptaki insanların beklenti ve taleplerinin hedeflerle çatışması yani rol çatışmasıdır. Diğer yoğun bir stres unsuru performans değerlendirmesidir. Eğer çalışan, değerlendirmede adalet algılıyorsa stres düşük olmaya eğilimlidir. Ancak tersi durumda stres, en yüksek düzeye ulaşabilir. İşyerindeki diğer stres sebepleri ise görev belirsizliği, huzursuz iş ortamı, karar alma sürecine katılamama ve iş arkadaşlarından destek alamama olarak sayılabilir.

176

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

İşteki stres, kişi ve kişinin iş çevresinin uyumu veya birbiriyle eşleşmesi sonucu azaltılabilir. Bu metot Kişi-Çevre Uyumu (P-E) olarak adlandırılır.

Stres ve Sağlık Stres ile kişisel sağlık arasındaki ilişkinin gücü tıp uzmanları tarafından teyit edilmiş ve stresin, fiziksel hastalıklarda ki rolünün yüzde 50 ile 70 arasında etken olduğu bulunmuştur. Stres, kalp hastalıkları, yüksek kan basıncı ve hatta diyabetten sorumludur.

Psikolojik dengemizin bozulmasıyla birlikte stres, iç kimyamızı bozsa da bağışıklık sistemimiz bu dengesizliği engelleyebilir.

Sistem şöyle çalışır: Vücudumuza giren yabancı maddelere antijen deriz.

Antijenlere karşı beyaz kan hücrelerinin belli tipleri(lenfosit) çoğalır ve onlara saldırarak yok eder. Diğer beyaz kan hücreleri ise antikor (antijenlerle birleşen kimyasal madde) üretirler ve böylece onları etkisizleştirilmiş ederler.

Bağışıklık sistemi normal çalıştığında her gün oluşan sağlığımız için potansiyel tehditleri yok eder. Ancak uzayan stres bu sistemi kesintiye uğratır. Bu durumu anlamak için yapılan araştırmalar, çeşitli stres etkenleri olan yalnızlık, akademik baskı, günlük sorunlar, sosyal destek eksikliği gibi unsurların lenfositlerin üretimini azalttığını göstermiştir.

Stres ve Görev Performansı Psikologların yaptığı çalışmalar, bazı durumlarda, ilk zamanlarda performansın stres artarken gelişme gösterdiğini ancak bir noktanın ötesine geçildiğinde stresin dikkati dağıtıcı bir nitelik kazandığını ve performansı düşürdüğünü gösterse de, düşük ya da ılımlı derecelerdeki stresin görev 177

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

performansına engel teşkil ettiğine dair giderek artan deliller vardır. Bunun nedenlerini şöyle sıralayabiliriz; Stres ılımlı olsa bile dikkat dağıtıcı olduğundan, stres yaşayan insanların, işlerinden çok yaşadıkları tatsız olay ve duygulara odaklanmaları, Uzayan stres veya strese defalarca maruz kalmanın, stres ılımlı olsa bile, sağlığı bozucu bir etki yaratacağından işe performansını düşürmesi, Uyarılma arttığında görev performansının ilk anlarda artışı ve sonra düşüşü, görevin karmaşıklık derecesine bağlanmıştır. Şöyle ki; karmaşıklık artarken uyarılmanın düştüğü nokta performansın da düşmeye başladığı nokta olarak tespit edilmiştir.

Yanma: Stres Tükettiği Zaman Bazı insanlar işlerindeki stresi yönetme başarısı gösterip hayatlarına, iş ve diğer stres etkenlerine rağmen devam ederken bazıları ise bunu başaramaz ve strese yenilirler. Strese yenilen bu insanlar bazı farklı özellikler gösterirler. Yoğun ve uzun süren iş stresi nedeniyle ortaya çıkan bazı özellikler sırasıyla şöyledir; Fiziksel yorgunluk(enerjisizlik, bitkinlik) Duygusal yorgunluk(depresyon, çaresizlik hissi) Tutum yorgunluğu( kin, diğerlerine dair olumsuz bakış açısı) Düşük kişisel başarı hissi

178

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Strese Karşı Dirençte Bireysel Farklılıklar İyimserler ve kötümserler stresle değişik stratejiler uygulayarak başa çıkarlar. İyimserlerin bu stratejileri kötümserlere göre daha etkin kullandığı görülmektedir. İyimserler stresle şu yöntemlerle başa çıkar: Problem odaklı başa çıkma(stresin kaynağı ile ilgilenecek spesifik planlar yapma ve bu planları uygulama) Rekabetçi faaliyetleri bastırma( problem çözülene kadar diğer faaliyetlerden uzak kalma ve stresi azaltma) Sosyal destek arama( diğerlerinin tavsiyesini alma, diğerleri ile problem üzerinde konuşma) Kötümserlerin kullandığı yöntemler ise şunlardır; İnkâr/Uzaklaşma(stres kaynağını ya da problemi göz ardı etme, varlığını veya önemini kabul etmeme) Amaçtan uzaklaşma (stres etkeni tarafından engellenmiş amaca ulaşmaktan vazgeçme) Duyguların ifadesine odaklanma (problemle doğrudan çalışmak yerine duyguları (kızgınlık vb) serbest bırakma.

Sağlık İhtiyaçlarını Anlamak ve Onlarla İletişim Kurmak Modern tıp birçok tipteki hastalıkla başa çıkmak adına büyük atılımlar yapmıştır. Ancak ne çare ki tıp ve teknoloji, bizim gerektiğinde uygun tedaviyi arayacağımızın ya da ne zaman yardıma ihtiyaç duyacağımızı anlayacak bilgiye sahip olduğumuzun garantisini verememektedir. Bu düşünceler ışığında sağlık profesyonellerinin, bize, uyacağımız sağlık destekli tavsiyeler vermesi de oldukça zordur.

Semptom Algısı: Hasta Olduğumuzu Nasıl Biliriz?

179

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Kalp atışındaki düzensizlik, ufak ağrılar ve acılar, sırt ağrıları veya mide bulantısı gibi belli duyumlar semptom olarak adlandırılır ve tıbbi bir problemin altında yatan sebepler olabilir.

Kendilerine odaklanan kişiler semptomları fark etmede dışsal çevreye odaklananlardan daha başarılıdır. İlginç işlerde çalışan, birileriyle beraber yaşayan ve heyecanlı bir yaşam süren insanlar da semptomları fark etme konusunda yetkindirler. Başka bir deyişle, etrafımızda daha az dikkat dağıtıcı faktör olduğunda semptomları fark etmeye daha meyilliyizdir.

Durumsal faktörler (ruh hali vb) bizim dikkatimizin yönünü belirler ve böylece semptomları algılayıp algılayamama durumunu etkiler. İyi ruh hali içinde olanlar daha az semptom hissederler. Tabii bazı semptomların kendi dikkatimizle tespit edilmesinin güç olduğunu da belirtmemiz gerekir.

Psikolojik faktörler semptomları nasıl yorumladığımızı belirleyen diğer unsurlardır. Bu yorumu, geçmişte bu tip semptomları yaşayanlarla karşılaştırma yaparak ya da semptomlara odaklanmaktan kaynaklanan beklentilerle (hasta birini ziyaret ettiğinde hasta hissetmek) yapabiliriz.

Sağlık İnançları İnsanlar bazen semptomları rapor ederler ya da ancak bir şeyler net olarak ters gittiğinde tıbbi ilgi ararlar. İnsanların kimisi, bunu yapmanın maliyeti çok az olduğu rahat bir şekilde şikâyette bulunurken kimisi işler kötü gittiğinde bile yardım almamayı tercih etmektedir.

Sağlık inançları modeli, insanların neden tıbbi gözetim hizmetlerini kullanmadığını açıklamak için geliştirilmiştir.

Bu model, yardım arama davranışının, bireyin (1) genel sağlık değerlerinin,(2) belli hastalığa yönelik kişisel yatkınlık 180

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

konusundaki özel inançlarının ve hastalığın yaşamı ne ölçüde tehdit ettiği konusundaki inancının derecesine bağlı olduğunu iddia eder.

Bu model, ayrıca, eğer insanlar çabalarının sağlık durumlarını değiştirmediklerine inanırlarsa, sağlıklı davranışlara katılım ve yardım alma konusunda daha az istekli davranacaklarını da savunmaktadır.

Doktor-Hasta İletişimi Araştırmalar, tıbbi muayene sırasında doktorlar tarafından sıklıkla sergilenen iletişim becerisinin hastanın hastalığıyla ilgilenme mekaniği içinde gerçekleştiğini tespit etmiştir. Bahse konu mekanik, vücudun ilgili yerlerini muayene, öngörülen tedavinin açıklanması ve tedaviyi içerir.

Bu durumun tersi ise daha az sık rastlanılan, hastanın problemlerinin psikolojik yönlerini (hastaya hastalığı hakkında nasıl hissettiğini ve ne hissettiğini sorma) gözlemleme içeren becerileri kapsar. Doktorların, tıbbi eğitimleri sırasında iletişim becerileri ile ilgili dersler almaları bu az sıklıkta rastlanan doktor-hasta teması için yararlı olacaktır.

Hastaları tedavi etmek ve onların iyi durumunu desteklemek için doktorların, hemşirelerin ve diğer sağlık personelinin mesajlarının karşıya nasıl gittiğini ve onlara yardım için gelen insanlarla nasıl temas kurmaları gerektiğini bilmelerine ihtiyaç vardır.

Hastalığın Davranış ve Psikolojik Bağlantıları Hem psikolojik hem de davranışsal etmenler, birçok hastalığın ilerlemesini belirlemek için fiziki durumlarla 181

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

birçok yönden etkileşim halindedir. Diğer bir deyişle, davranış şekillerimiz, algılarımız ve kişiliğimiz hastalığın ilerleme sürecine katkıda bulunur. Örneğin kanser, çoğalabilen, işgal edebilen ve normal dokuları öldürüp vücudun uzak bölgelerine kadar yayılabilen anormal hücrelerin neden olduğu bir grup hastalıktır. Birçok durumda biz risk faktörleri tarafından yönetilen kanser veya diğer hastalıkların gelişmesine, hayat tarzımızın neden olduğu kanser üreten ajanlarla(konserojen) yardım ederiz.

Tütün ve onun ürettiği duman, yediklerimizin içindeki kimyasallar, alkol, güneşe fazla maruz kalmaktan kaynaklanan radyasyon, kanserojenlere birkaç örnektir.

Psikologlar, kanserden korunma da çok önemli rol oynayabilir ve davranışsal müdahaleler geliştirerek zarar verici maddelere maruz kalmamızın etkilerini azaltabilirler.

Sigara İçmek Sigara içmek, erken ölüm ve hastalıkların en korunulabilir sebebidir. Yoğun şekilde tütün dumanına maruz kalmak çeşitli tipteki kanserlerin başta gelen nedeniyken kardiyovasküler hastalıkların da en önemli hazırlayıcılarındandır. İkincil dumandan etkilenen yetişkin ve çocuklar da yukarıda sayılan hastalıklara yakalanmaktadırlar.

Sigara içenler sigarayı bıraksa bile savaş sona ermez çoğu tiryaki tekrar başlar. Nüksetme durumu denen bu vakanın oluşum sebebi üzerinde bilişsel manada çalışıldığında tekrar sigaraya başlayanların sigarayı, bırakma kararını sürdürmek için yeteri kadar riskli bulmadıkları gibi bir sonuca ulaşılmıştır.

Genç kadın ve erkeklerdeki sigara içme oranındaki artış endişe vericidir. Bunun altında genetik psikososyal ve bilişsel faktörler yatmaktadır. Tütünün içindeki etkin madde 182

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

olan tütüne karşı tepkideki bireysel farklılıklar incelediğinde bazı insanların tütüne biyolojik olarak yatkın oldukları ortaya çıkınca genlerin bir nebze de olsa kimin içici olduğuna dair karar verdiğini anlamak kolaylaşmıştır. Psikososyal açıdan bakıldığında ise genç insanların, aileden ve arkadaş ortamından kendine rol model olarak belirlediği kişilerden etkilenerek sigara tükettiği gözlemlemiştir.

Diyet ve Beslenme Yetersiz diyet uygulamaları kronik rahatsızlıkların oluşmasına ciddi manada etki ederken kolon ve rektum kanserleri ile de bağlantılıdır. Brokoli, karnabahar bu tip kanserlerini gelişimini azaltabilir.

Diyet, kardiyovasküler rahatsızlık, diğer kalp ve kan damarı rahatsızlıkları için de sebep teşkil etmektedir.

Kandaki yüksek kolesterolün kardivasküler rahatsızlıkların sebebi olduğu bilinmektedir. Kötü kolestrol( LDL) damarları tıkayarak kalp krizini tetiklerken iyi kolestrol(HDL) ,kötü kolesterolün damarlardan temizlenmesine yardım eder.

Diyet uygulamaları ile iyi sağlık arasındaki ilişki malumdur ancak önemli olan hangi diyetin kime uygun olduğunu bulmaktır. Yanlış seçimler yukarıda belirttiğimiz gibi kanser ya da kalp rahatsızlıklarını sebebini oluştururlar. Bu sebeple vücut değerleriyle uyumlu diyet uygulamalarına yönelinmeli ve uzmanlardan yardım alınmalıdır.

Alkol Tüketimi Uygun miktardaki alkol tüketiminin koroner kalp hastalıklarını önlediğine dair çalışmalar vardır. Diğer yandan alkol zararlıdır, sosyal ve fiziksel bozuklukların da sebeplerinden biridir. Mide sorunları, karaciğer sirozu, kanser, cinsel işlev bozukluğu, hamilelikte tüketildiği zaman 183

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

çocukta ortaya çıkan anormalliklerin hepsinde karşımıza hep alkol çıkar.

Ağır içici olarak tabir edilen çok fazla alkol tüketen bireyler ise bilişsel sıkıntıların da etkisiyle intihara normal bir bireyden daha eğilimlidirler. Alkolle beraber sigara tüketenler ise bunlara hiç dokunmayanlara göre 22 kat daha fazla kansere yakalanma riski taşımaktadırlar.

Duygular Yetersiz duygusal ifade –mutsuz duygular- kanser gibi bazı tipteki hastalıkların ilerlemesi üzerinde ters etki yapar. Endişelerini kendilerine saklayarak stresle başa çıkmaya çalışan bireyler bastırılmış bir bağışıklık sistemi, kanserin yinelenmesi ve yüksek ölüm oranlarıyla karşı karşıya kalmaya daha meyillidirler.

Bunun tam tersi durumda ise hastalıkla savaşma isteği ve sıkıntının açık ifadesi, iyi çalışan bir bağışıklık sistemiyle beraber tekrarlama oranlarını aşağı çekerken yaşam süresini de arttırır.

184

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Kişilik ve Sağlık Saldırgan, rekabetçi ve sürekli telaş içinde olan insanlar olduğu gibi bunun tam tersi sakin, rekabetçi olmayan ve her şeyi oluruna bırakan bireyler de vardır. Bu iki grubu A tipi ve B tipi davranış şekilleri olarak ayırabiliriz.

A tipi davranış şekli sabırsızlıkla, saldırganlıkla, düşmanlıkla, aşırı rekabetçilikle beraber tanımlanırken bu tip insanlar, genellikle stresli işlerde rekabet arayarak çok çalışan bireyler olarak sınıflandırılabilir. Diğerlerine güvensizlik, kızgınlık ve şüpheciliği içinde barındıran kinci düşmanlık hali bu tipteki insanlar için öncelikle kalp krizinin tetikleyicisidir.

A tipi davranış sergileyen insanlar haftalık toplantılara katılarak, spesifik başa çıkma teknikleri kullanarak ve gün içindeki saldırganlıklarını gözleyerek bu olumsuz tablodan kurtulmayı deneyebilirler.

AIDS (Edinilmiş Bağışıklık Eksikliği Sendromu) AIDS, antijenlere karşı vücudu koruyan bağışıklık sisteminin bu özelliğini azaltan viral bir hastalıktır.

HIV’in(İnsan Bağışıklık Yetmezlik Virüsü) ürettiği AIDS semptomları karmaşıktır, bağışıklık sistemini yıkar ve insanı hastalıklara karşı savunmasız hale getirir.

1981’den bu yana AIDS’le birçok gerçek ortaya çıkarılmıştır.

Bunlardan ilki kuluçka süresinin 10 yıla kadar uzayabileceğidir. İkincisi ölümcül olduğu ve HIV ile enfekte olanların eninde sonunda AIDS ürettikleridir. Üçüncüsü ise AIDS’in sadece kan ile doğrudan temas halinde bulaşabileceğidir.

185

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

HIV bulaşmasının, en çok cinsel ilişki, uyuşturucu alınırken aynı iğnenin kullanılması ve enfekte olmuş kan/kan ürünleri ile olduğu net olarak belirlenmiştir.

Sağlık psikologları, gelişen etkili AIDS koruma programlarında görev alarak AIDS'ten korunma ve AIDS'in yayılma konularında çaba sarf etmektedirler. Yöntemlerden biri bilgi-motivasyon-davranış becerileridir (IMB). Bu modelde,(1) HIV’ın nasıl bulaşacağı ve ondan nasıl korunulacağı (2) HIV koruma davranışları için motivasyon (3) HIV koruma davranışları becerisine sahip olmak aşamalarının üzerinde tek tek çalışılır.

Sağlıklı Yaşam Tarzı Geliştirmek Uzun yaşam için yapılması gerekenler üzerinde yapılan çalışmalarda karşımıza diyet ve fiziksel aktivite başta olmak üzere sağlık cinsellik, kişilik özellikleri, aile düzeni ve aile içindeki varlığın sürekliliği ile toplum ilişkileri gibi faktörler çıkar.

Genetik yapının rolüne eklenecek bu faktörler ömür uzatacak sağlıklı yaşam tarzının basit ama önemli temelleridir.

Bunların yanında sağlık uzmanları ve psikologlar, korunma stratejilerini için temel teknikleri de kullanmaktadırlar.

Korunma stratejileri, birincil (korunabilir hastalık ya da sakatlığı azaltmak ya da elimine etmek) ve ikincil(erken teşhisle bulunan hastalığın ciddiyetini azaltmak üzerine odaklanmak) korunma olarak ikiye ayrılmıştır.

Birincil korunmada, kitle medyası müdahale programlarıyla beraber sağlığı destekleyici davranış değişimlerini sağlamak için etkili bir araç olabilir. Kitle medyası, kalp kriziyle ilgili risk faktörlerini, yüksek risk grubundaki insanların sağlık davranışları üzerinde değişikliği yapmayı sağlamayı ve 186

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

bunları kontrol etmeyi hedefleyen kampanyalar düzenleyerek etkinliğini gösterebilir.

Birincil koruma, egzersizlerin hem fiziksel hem zihinsel açıdan rahatsızlıklara karşı kullanılmasını da içerir. Egzersiz, fiziksel manada yüksek kolesterol seviyelerini düzenlerken zihinsel olarak da depresyon ve anksiyetenin kontrol altına alınmasında etkin bir rol üstlenir. İkincil korumanın önemi ise erken teşhis ve tedavi ile hastalığı kontrol etmede çıkar. Bu yüzden gözlemleme çok önemlidir.

Gözlem kullanımını sağlık inanç modeli yoluyla öngören önemli faktörler, potansiyel hastalıkların ciddiyetinin algılanması, hastalığa karşı hassasiyet algısı ve aile ya da arkadaş gibi diğer insanların gözlemleme ilgili inançları gibi gözlemlemenin olası yararlarıdır.

Testis ve meme kanserlerinde kendi kendine kontrol teşhis için fonksiyonel bir çaba olabilir. Testis kanseri önceden teşhis edilebilirse iyileşme oranı oldukça yüksektir. Ancak ne yazık ki testis kanserlerinin yarısından çoğu testislerden yukarı doğru yayılma eğilimindeyken ya da yayılmışken teşhis edilebilmektedir. Bu tespitler ışığında kendi kendini kontrol çok daha önem kazanmaktadır.

Testis kanseri ile ilgili benzer şeyler meme kanseri için de söyleyebiliriz. Bazı araştırmacılar, ikincil koruma yoluyla meme kanserlerinin önceden tespit edilebileceğini ifade etmişlerdir ki bunlar kendi kendini kontrol, klinik meme kontrolü ve mamagrofi yöntemlerini içerir ve yüzde 85 ile 90 arasında iyileşme şansı yaratır.

Psikolojiyi Hayatınızın Bir Parçası Yapın 187

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Stresi Yönetmek -Psikolojik Başa Çıkma Teknikleri(Kas gerginliğini azaltmaya yönelik progresif dinlenme) -Davranışsal Başa Çıkma Teknikleri( Zamanın bize karşı değil de bizim için çalışmasını sağlamayı öğrenme yani zaman yönetimi) - Bilişsel Başa Çıkma Teknikleri (Olumsuz stres etkenlerini olumlu olanlarla değiştiren bilişsek yeniden yapılandırma)

188

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

14.Bölüm 189

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

PSİKOLOJİK BOZUKLUKLAR Psikolojik bozukluklar, davranış bozukluğu şekilleridir ve bunların, bu tecrübeleri yaşayan insanların kayda değer sıkıntılarının sebebi olduğu düşünülür.

Hangi davranışın doğru kabul edilip edilmeyeceğine dair fikirler zaman içinde ve kültürden kültüre değişebileceği gibi normal davranış ile anormal davranışı birbirinden ayırmanın net bir yolu yoktur. O yüzden, birçok psikoloğun üzerinde anlaştığı psikolojik bozukluk kavramının özelliklerini özetlemek bize bu konuda yol gösterecektir. Bu özellikler şu şekildedir: Bozukluklar, olumsuz duygu ve tepkiler içeren sıkıntılar oluşturur.

Bozukluklar, toplum içinde garipsenir ve atipik olarak etiketlenir.

Psikolojik bozukluklar, davranış bozuklukları içerir.

Davranışla ilişkili psikolojik bozukluklar, toplum üyelerince olumsuz olarak değerlendirilir.

Anormal davranışa ait ilk görüş, doğaüstü güçlere vurgu yapmıştır. Çin'den antik Babil’e kadar birçok toplum, tuhaf davranışı, şeytani ruhların veya günlük yaşantımızın dışındaki güçlerin sahipliğine atfetmiştir. Bu durum Yunan Doktor Hipokrat'ın, zihinsel hastalıkları da içerecek şekilde tüm hastalık nedenlerinin doğal sebepler olduğunu iddia edene kadar sürmüştür. Hipokrat, psikolojik bozukluğu, beyin hasarı, kalıtım ve vücut salgılarının dengesizliğine bağlamıştır.

190

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Ortaçağda Rönesansa kadar şeytan işi olarak tanımlanan psikolojik bozukluklar, Rönesansla beraber yine doğal güçlerin etkisinden kaynaklanan sorunlar olarak görülmeye başlanmıştır.

1700’lerin başında Pussin ve Pinel, Paris’te bir akıl hastanesini faaliyete geçirerek psikolojik rahatsızlıktan mustarip bireylerin zincirlerinden kurtulup, temiz hava ve bol güneş alan odalarda yararlı etkiler elde edebileceğini ispatlamışlardır. Sonuç, psikolojik bozuklukların doğal sebeplerle üretilen bir çeşit hastalık olduğuna dair tıbbi perspektif olmuştur. Bu perspektif, psikiyatri alanının temelini de oluşturmuştur.

Psikodinamik Perspektif Freud’un psikodinamik perspektifi, anormal davranışa çok değişik bir bakış açısı getirmiştir. Bu perspektife göre birçok zihinsel bozukluk, insan kişiliğinin derinliklerinde saklı bilinçdışı dürtülerinin izlerini taşımaktadır. Freud’a göre zihinsel bozukluklar, ego anksiyeteyi yaşadığında ortaya çıkar ve ego böyle bir anksiyeteyle başa çıkmak için savunma mekanizmaları kullanır. Bunlar kabul edilemez etkileri saklamaya hizmet edip anksiyeteyi azaltsa da uyumsuz davranışlara da sebep olabilir.

Modern Psikolojik Yaklaşım Birçok psikolojik bozukluğun biyolojik temele sahip olduğu görülmektedir. Psikolojik bozuklukların tam olarak anlaşılması öğrenme, algı, biliş ve kalıtım ile çevresel etkiler arasında karmaşık etkileşim gibi psikolojik süreçlere dikkat verilmesini gerektirir.

Anormal davranış üzerindeki modern psikolojik yaklaşım, sosyokültürel, psikolojik ve biyolojik faktörler arasındaki 191

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

karmaşık ve ince iletişimler açısından sonuca ulaşmaya çalışır.

Psikolojik Bozuklukları Tanımlamak (DSM-IV) Psikologlar, bir davranışın psikolojik bozukluk olup olmadığını anlamak ve bozuklukların hangi davranışı işaret ettiğini çözebilmek için bir kriter yaratmışlardır. Bu kriter 1000 sayfalık bir el kitabı olan DSM yani Zihni Bozuklukların Teşhis ve İstatistik El Kitabı’dır.

Bu doküman, akıl hastalıklarının sınıflandırılması için standart bir kriter ve genel bir dil sağlamaktadır. İlki 1952’de basılan DSM'nin, DSM-IV adlı versiyonu 1994'te yayınlanmıştır.

DSM, bozukluğun tanımını, bozukluk veya eksikliğin farklı yönleriyle ilgili beş boyuta göre organize eder: 1. Bu bir klinik sendrom mudur?( anksiyete, öğrenme bozukluğu vs.)

2. Bu bir kişilik bozukluğu mudur yoksa mental bir yavaşlık mı?

3. Bu bir tıbbi sorun mudur?( kalp krizi vs.)

4. Sosyal veya çevresel etkiler var mıdır? (evsizlik, boşanma vs.)

5. Kişinin işleyişi ve hali ile ilgili genel değerlendirme nedir?

192

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

DSM-IV Ana Tanı Kategorileri Bebeklikte, çocuklukta veya ergenlikte tanı konan bozukluklar( zekâ geriliği, öğrenme bozukluğu) Demans, hezeyan ve diğer bilişsel bozukluklar( bilinç rahatsızlığı) Genel tıbbi durumdan dolayı zihinsel bozukluklar (yüksek ateş nedeniyle buhran) Madde ilgili bozukluklar (alkol bağımlılığı, amfetamin bağımlılığı) Şizofreni ve psikotik bozukluklar (şizofreni, kuruntu) Ruh hali bozuklukları (depresyon, bipolar bozukluklar) Anksiyete bozuklukları (panik atak, agorafobi) Somatoform bozukluklar (bedenselleştirme rahatsızlığı, dönüştürme bozuklukları) Yapay bozukluklar ( bilerek semptom uydurmak) Cinsel bozukluklar ve cinsiyet kimliği bozuklukları (cinsel arzu bozuklukları, cinsel uyarılma bozuklukları) Yeme bozuklukları( Anoreksiya nevroza, blumia nevroza) Uyku bozuklukları(insomnia, kâbus bozukluğu) Kişilik bozuklukları (paranoid kişilik bozukluğu, şizoid kişilik bozukluğu, antisosyal kişilik bozukluğu)

RUH HALİ BOZUKLUKLARI Ruh halinde normal algıları, düşünceleri, davranışları etkileyen yoğun ve uzun süreli rahatsızlıklar ruh hali bozuklukları olarak tanımlanır.

Ruh hali bozuklukları DSM-IV’te depresif bozukluklar ve bipolar(çift kutuplu) bozukluklar olarak iki ana kategoriye ayrılır.

193

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Depresif Bozukluklar Birçok psikolog, yaşadığımız günlük problemlerden kaynaklı hissettiklerimizden dolayı duygusal dengemizin üzüntüye doğru kaymasıyla ilgili tepkilerimizin depresyona nasıl katkı yaptığını araştırmışlar ve birkaç kriter tespit etmişlerdir.

Depresyon hisseden kişi; Mutsuzdur, Tüm zevk verici faaliyetlere karşı ilgisini kaybetmiştir, Diyet ya da başka bir program uygulamamasına rağmen önemli derecede kilo kaybeder, Her gün bitkindir ve enerjisi kaybolmuş gibidir, Ya uykusuzdur ya çok fazla uyur, Kalıcı bir düşünme, odaklanma sorununun yanı sıra kararsızlık hissi baskındır. Çift Kutuplu Bozukluklar Çift kutuplu bozukluklar, aynı insanda birbirine ters iki ekstrem ruh halinin dönüşümlü olarak ortaya çıkmasıyla tanımlanan ağır duygusal rahatsızlıklardır.

Depresyonun Sebepleri Bulgulara göre ruh hali bozuklukları, beyin kimyasındaki anormallikleri içeriyor olabilir. İki sinir iletici olan norefinefrin ile serotonin seviyeleri, depresif insanlarda depresyonda olmayanlara göre daha düşüktür. Ancak depresyon yaşayan insanların tümü için azalmış norefinefrin ya da serotonin seviyesinden bahsetmek mümkün değildir.

Bu bozuklukları tedavi etmek için kullanılan ilaçların bu sinir ileticilerin varlığını veya faaliyetini değiştirmeye ek olarak birçok etkisi de olabilir.

Biyolojik faktörlerin de 194

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

depresyonda rol oynadığı düşünülse de bu faktörlerin doğası kesin olarak belirlenememiştir.

Biyokimyasal faktörlerin depresyondaki rolü belli iken psikolojik mekanizmaları da unutmamak gerekir. Bu mekanizmalardan biri öğrenilmiş çaresizliktir. Öğrenilmiş çaresizlik, bireyin kontrol edemediği olumsuz olaylara maruz kalmasıyla ortaya çıkan çaresizlik duygusudur.

Depresyondan önemli rol oynayan diğer bir psikolojik mekanizma ise negatif benlik şeması yani kendi kişisel özellikleri, becerileri ve davranışları hakkında olumsuz fikirlere sahip olma durumudur.

Depresyondaki insanlar hatalı veya bozuk düşünmeye eğilimlidirler. Başka bir deyişle depresif bireyler, bilgiyi kendi negatif ruh halleri ile tutarlı bir şekilde fark etmeye, depolamaya ve hatırlamaya dönük davranışlar sergilerler.

Watkins ve meslektaşlarına göre depresif insanların akıllarına negatif bilgiyi getirmek için çok çabalamalarına gerek yoktur, çünkü onların eğilimi, dünyaya koyu gri gözlüklerinden arkasından bakmak şeklindedir. Özellikle kadınların yaşadığı ya da yaşama ihtimali olan başka bir depresyon sebebi ise doğum sonrası depresyondur.

Bu bazı annelerin doğumdan sonraki ilk iki üç ay boyunca yaşadığı akut bir depresyon tipidir. Bu depresyonun tipik belirtileri, üzüntü, moralsizlik, kendine güvende azalma, ağlama krizleri ve kötümserlik şeklinde kendini gösterir.

195

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

İntihar Ümitsizlik, çaresizlik, kendi ile ilgili olumsuz düşünceler. Bunlar depresyonun ayırt edici özellikleridir. Bu tip belirtileri yaşayan insanların en son çözüm olarak intiharı seçmeleri pek de sürpriz değildir. Amerika’da her yıl 300.000’den fazla kişi intiharı denemekte ve bunların yüzde onu da amaçlarında başarılı olmaktadır.

Bu trajik olaylarda depresyon başroldedir. İntihar tahmin edilebilir mi sorunusun cevabı muğlaktır ama birkaç belirtiden bahsedilebilir. Her şeyden önce intihar, bireyler çaresizliğin derinliklerindeyken değil bu konuda gelişme gösterirken gerçekleşir. Çünkü depresyondaki kişinin intiharı gerçekleştirecek gücü kendinde bulması beklenemez. Diğer bir ipucu ise intihar planlarının, çalkantıyı takip eden sakin bir dönemde hazırlanıyor olmasıdır. Eğer çalkantı sonrası birey, iyi takip edilebilirse intihar önlenebilir.

Anksiyete Bozuklukları Anksiyete, genel bir korku veya endişe duygusuna eşlik eden ve giderek artan bir uyarılmadır.

Anksiyete bozukluğu ise, belirlenebilir herhangi bir şeyle orantılı olmayan tedirginlik, kaygı ve korku gibi olumsuz duygularla tanımlanan ve bu duygulardan ötürü genel işleyişte kötüleşmelere yol açan davranış bozukluğu rahatsızlığıdır.

Panik Atak Panik atak bozukluğu, bireyin yaşadığı psikolojik uyarılmanın yoğun bir şekilde hissettiği kontrolü kaybetme duygusuyla ikiye katlanması sonucu ortaya çıkan bir anksiyete bozukluğudur.

196

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

DSM-IV’te tanımlandığı kadarıyla tireme, kalp çarpıntısı, terleme, göğüs ağrısı, bulantı, baş dönmesi ve tıkanma duygusu gibi semptomların aniden ortaya çıkması ve on dakika içinde zirveye çıkması panik atak bozukluğu göstergesidir.

Panik atağın oluşumunda hem biyolojik hem bilişsel faktörlerin etkisi vardır.

Biyolojik taraftan baktığımızda genetik bileşenin rolü tespit edilmiştir.

Bu rahatsızlıktan mustarip bir kişinin yüzde 50 ihtimalle akrabalardan birinde de bu rahatsızlık vardır. Bilişsel yönden baktığımızda ise panik atağı olanların şu özellikleri gösterirler: Bir tehlikeyi olduğundan daha kötü yorumlayacak şekilde bedensel duyumlara sahip olma eğilimi Sonuç olarak, bedensel ve duyusal değişikleri hızlandıran anksiyete yaşarlar -Bu duyumlar daha felaket içerikli düşünceler ortaya çıkarak patlama noktasına gelen panik atak şeklinde sonuçlanabilir.

Fobiler Birçok insan yılanlara, yüksekliğe, vızıldayan böceklere veya sert fırtınalara karşı korku duyar. İnsanlar bu nesnelerin ya da durumun varlığına karşı yoğun bir korku beslediği gibi bunlarla karşılaşmayıp düşündüğünde bile aynı korkuyu hisseder.

Bunun gibi fobiler günlük yaşam faaliyetleri için engelleyicidir.

Bu tip korkuların sebebinin klasik koşullanma olma ihtimali vardır. Bu yolla öğrenildiğinde, başlangıçta uyarıcıya o an bir duygusal reaksiyon gelmese de bu sonradan olabilir.

Fobiler arasında en yıkıcı olan sosyal fobidir. Sosyal fobisi olan kişiler toplumsal durumlara karşı güçlü korku yaşarlar.

Bu da onların yalnızlaşmasına, çaresiz hissetmesine, çok istedikleri halde insanlarla temas kurmayı sağlayamamalarına neden olur.

197

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Obsesif Kompülsif Bozukluk ( Saplantılı-Zorlanımlı Bozukluk) OKB, bunaltı oluşturacak ve kişinin işlevini, çalışma şeklini, toplumsal faaliyetlerini ve ilişkilerini bozacak şekilde tekrarlanan bir anksiyete bozukluğu olup kirlilik, cinsellik, saldırganlık, aşırı düzenlilik veya din gibi konular üzerinde yoğunlaşır.

Travma Sonrası Stres Bozukluğu Travma sonrası stres bozukluğu, bireyin düşüncelerinde veya rüyalarında travmatik olayları tekrar tekrar ısrarlı şekilde yaşaması, zaman zaman bu olaylarla ilgili rahatlamış gibi hissetmesi ve birçok semptomla beraber ısrarlı bir şekilde travmatik olayla ilişkili uyarıcıdan kaçınması ile ilgili bozukluktur. Bu bozukluk doğal afetler, kazalar, tecavüz ve diğer saldırılar, işkence vb. birçok travmatik olaydan ötürü ortaya çıkar.

Travma sonrası stres bozukluğunda, bireyin travmatik olayları yorumlayış şeklinde bilişsel faktör önemli bir rol oynar.

198

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

SOMATOFORM BOZUKLUKLAR Belli bir bedensel rahatsızlığı düşündüren ama tıbbi bir hastalıktan, organik bir durumdan veya başka bir zihinsel rahatsızlıktan kaynaklandığı belirlenemeyen bozukluklara somatoform bozukluk ya da bedenselleştirme rahatsızlığı olarak tanımlanır.

DSM-IV birçok farklı somatoform rahatsızlık belirlemiştir.

Bunları şu şekilde sayabiliriz: Somatizasyon Bozukluğu( Bedenselleştirme Bozukluğu) Belirlenebilir organik bir temeli bulunmayan, genel olarak uzun süreli birçok bedensel şikayetle(sırt, baş ve karın ağrıları vb.) tanımlanan bir somatoform rahatsızlıktır.

Hipokondri Aklın bedensel işleyişle fazlaca meşgul olması nedeniyle normal işleyişlerin( terleme, kalp atışı vb) tıbbi müdahale gerektiren ciddi rahatsızlıklar olarak yorumlanması ile tanımlanan somatoform bir bozukluktur.

Dönüşüm Rahatsızlıkları Bireyin, körlük, sağırlık veya hareket edememe gibi fiziksel eksiklikleri gerçekte yaşamasına rağmen bunların altında tıbbi bir neden bulunamamasıyla tanımlanan somatoform bir rahatsızlıktır.

199

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Münchausen Sendromu Münchausen Sendromu, bireyin, klinik açıdan inandırıcı gibi gözüken semptomlar uydurarak sağlık kuruluşlarına başvurmayı ve bu şikâyetlere bağlı olarak hastanede yatmakta ısrar etmeyi alışkanlık haline getirmesi tanımlanan bir sendromdur. Çözülmeli Bozukluklar Travma karşısında ani bellek kaybı veya kimlik algısındaki değişmeler şeklinde ortaya çıkan çözülmeli bozukluklar, bilinç, kişilik, benlik işlevlerindeki bir bölünme olarak tanımlanabilir.

Amnezinin, beyindeki bir hastalık ya da yaralanma sonucu ortaya çıktığını biliyoruz.

Ancak amnezi bazen fiziksel nedenler olmadan da ortaya çıkabilir. Çözülmeli amnezi de böyledir ve travmatik/stres yaratıcı bir tecrübe sonrası ortaya çıkan kişisel şeyleri hatırlayamama durumudur.

Diğer bir çözülmeli bozukluk ise yaşadığı yerden uzaklarda amaçsızca dolaşma, yeni bir kimlik edinme ve geçmişini hatırlayamama gibi semptomlarla tanınan bir ani ve oldukça uç bir bellek rahatsızlık olan çözülmeli fügtür.

En önemli çözülmeli bozuklukların belki de en önemlisi çok kişiliklilik diye de bilinen kimlik çözülmesi bozukluğudur.

Bu bozukluk, kişiliğin bilişsel, algısal süreçlerim iki ve bazen daha fazla sayıda farklı ve birbirinden bağımsız kişiliklere bölünmesiyle tanımlanır. Bu kişilikler farklı zamanlarda kişinin davranışlarını kontrol altına alır.

200

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Cinsel Bozukluklar Ve Cinsel Kimlik Bozukları Cinsel bozukluklar, cinsel arzu ve veya cinsel uyarılma, orgazm olamama veya cinsel ilişki sırasında yaşanan acıyla ilgili rahatsızlıkları içerir.

Cinselliğe veya cinsel aktivietelere karşı isteksizlik ve hoşnutsuzluk içeren bozukluklar, cinsel arzu bozukluğu olarak tanımlanır.

Erkeklerde ereksiyon olamama veya bunu sürdürememe kadınlarda ise kadınlarda ise vajinal uyarılma ve ıslanma olmaması ise cinsel uyarım bozukluğu olarak ifade edilir.

Parafili Cinsel heyecan ve doyum için, alışılmadık, toplumca normal kabul edilemeyen nesnelerin veya etkinliklerin kullanıldığı rahatsızlık, parafili olarak ifade edilmiştir.

Parafiliye örnek olarak, teşhircilik, sadizm, mazoşizm, fetişizm, pedofili(en rahatsız edici olanı) ve röntgencilik sayılabilir.

Cinsel Kimlik Bozuklukları Bireylerin yanlış cinsel kimlikle doğduklarına inandıkları bir bozukluktur. Bu bozukluğu yaşayan bireyler içinde yaşadıkları bedenden dolayı mutsuzdurlar. İlerleyen cerrahi teknikleri ile gelişen cinsiyet değiştirme operasyonları memnun olunmayan bedene ait cinsel organı diğerine dönüştürme imkanı sunmaktadır. Bu cerrahi müdahaleyi geçiren bireylerin eskisinden daha mutlu olduğunu gösteren araştırmalar vardır.

201

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Yeme Bozuklukları Yeme bozuklukları, vücut ağırlığını kontrol etmek için sağlıksız ve uyumsuz çaba göstermeyi içeren yeme davranışlarıdır. İki çeşit yeme bozukluğundan söz edilebilir.

Bunlar anoreksiya nevroza ve blumia nevrozadır.

Anoreksiya nevroza, bireylerin kendilerini tehlikeli derecelerde kilo kaybedene dek aç bırakmaları olarak ifade bulur. Kadınlarda güzel bir vücuda sahip olma kaygısıyla erkeklere göre daha yaygındır.

Blumia nevroza ise bireylerin, bazı bağırsak boşaltma tekniklerini takiben tekrarlayan ziyafet seanslarına dâhil olmasıyla tanımlanır.

Blümikler de anoreksikler gibi kilolu olduklarını düşünüp ideal olanı yakalama kaygısını paylaşırlar.

KİŞİLİK BOZUKLUKLARI Kişilik bozuklukları, DSM-IV’te uç noktada ve esnek olmayan kişilik özellikleri nedeniyle bireyleri, okulda, işte ve insanlarla ilişkilerinde sıkıntıya sokan bozukluklar olarak tanımlanmıştır. DSM-IV, kişilik özelliklerini üç kümeye ayırır. İlk küme alışılmadık davranışları ve paranoid (şüphecilik ve güvensizlikle ilgili dışardaki herkesin onun peşinde olduğu düşüncesi), şizoid (eğer varsa küçük birkaç ilişkiye sahiptirler, yalnız yaşarlar, gerekirse ilişki kurarlar ama yakınlaşmazlar)ve şizotipal (insanlarla ilişkilerde rahat olamama, bilişsel ve algısal arızalar yaşama) olmak üç kişilik bozukluğunu içerir.

202

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

İkinci küme, davranışların dramatik, duygusal ve değişken şekillerini içerir. Bu kümenin içinde en rahatsız edici kişilik bozukluklarından biri olan antisosyal kişilik bozukluğu da vardır. Bu bozukluğun özellikleri arasında pişmanlık duymama, sosyal normlara uyumda başarısızlık, pervasızlık, diğerlerinin hak ve iyiliklerine karşı çok az ilgi ya da hiç umursamama, saldırganlık ve dolandırıcılık sayılabilir. Üçüncü küme ise endişeli ve korkulu davranışları içerirken bu kümenin içinde yetersizlik duyguları, eleştiriye karşı aşırı hassasiyet nedeniyle toplumsal ortamlardan uzaklaşma ve ilişkilerde utanma duygusu ile açıklanan kaçınmacı kişilik bozukluğu da vardır.

Maddeyle İlişkin Rahatsızlıklar Maddeyle ilişkili rahatsızlıklar, çeşitli madde kullanımlarından doğan davranış bozukluklarının klinik olarak önemli zayıflıklara yol açması olup madde istismarı ve madde bağımlılığı olarak ikiye ayrılır.

Madde istismarı, bir maddenin hastalıklı veya saplantılı bir biçimde kullanılması sonucu bireyin toplumsal ve mesleki yaşamının kötüleşmesidir.

Madde bağımlılığı, kullanılan maddeye uzun süre fizyolojik, psikolojik bağımlılıkla ve buna bağlı olarak kişinin bireysel, sosyal ve mesleki yaşamının kötüleşmesiyle tanımlanır.

Maddenin kullanımının artmasıyla doğru orantılı olarak artan tolerans, maddenin kesilmesi durumunda karşılaşılan uykusuzluk ve huzursuzluk madde bağımlılığının özellikleri arasındadır.

203

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Şizofreni Şizofreni, halüsinasyonlar, sanrılar, konuşma rahatsızlıkları ve bir dizi semptomla karakterize edilen karmaşık bir bozukluktur. Şizofrenler, diğerleri gibi düşünmez ve konuşmazlar.

Kelimeleri parçalı ve düzensiz olduğu gibi kendi kelimelerini de yaratırlar. Cümleleri bir fikirle başlar ancak aniden bir diğerine geçer. Ayrıca kelimelerin neyi anlatmak istediğini söylemek mümkün değildir. Bu problem sebebi, şizofrenlerin seçici dikkat kapasitelerindeki bozukluktur. Şizofrenlerin mustarip diğer bir konu ise gerçeklikle ilgili hiçbir temeli bulunmayan sanrılardır. Sanrılar, işkence ya da zülüm göreceğine dair sanrılar, çok ihtişamlı ve yenilmez olduğunu düşündüren sanrılar ya da diğer insanlar, şeytan ya da dünya dışı varlıklar tarafından kontrol edildiğini iddia eden sanrılar şizofrenleri yalnız bırakmaz. Şizofrenler dünyayı diğer insanların algıladığı şekilde algılamaz. Fiziksel gerçeklikle hiçbir ilgisi olmayan canlı duyusal tecrübeler dediğimiz halüsinasyonlar görürler ki bunlar ağırlıklı olarak kimsenin duymadığı bir ses ya da müzik şeklinde tezahür eder. Şizofren duygu ve ruh halleri konusuna gelince davranışlarının uygunsuz ve alışılmadık olduğunu söylemek yanlış olmaz. Şizofrenler olaylara karşı çoğunlukla duygusal tepki göstermezler. Duygusal tepki gösterdiklerinde ise bu uygunsuz olur. Şizofrenleri, giderek artan oranda toplumsal izolasyon ve geri çekilme yaşarlar. Toplumsal becerileri zayıftır. Örneğin diyalogla bir problemi çözmeyi başaramazlar. Şizofreninin semptomları olumlu ve olumsuz olarak ikiye ayrılır.

204

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Olumlu olanlar sanrılar ve halüsinasyonlar, olumsuz olanlar ise geri çekilme, duygu yokluğu ve ilgisizlik/soğukluktur. Şizofreni kronik bir bozukluktur. En az 6 ayda sonlanır ve üç evreden geçer. İlk evre, bu bozukluğu olan insanların işleyişlerinde bozulmanın başladığı, diğer insanlardan daha ve daha uzaklaştıkları prodormal evredir. İkinci evre ise akut evredir. Bu evrede olumlu semptomlar(sanrı, halüsinasyon) ortaya çıkmaya başlar. Son evre ise semptomların daha az görüldüğü ama geri çekilmenin ve garip düşüncelerin devam ettiği kalıntı evresidir. Şizofreni beş farklı tipte incelense de en önemlisi katatonik tiptir ki bu durumda bireyler, motor davranışlarda belirgin rahatsızlıklar gösterirler. Örneğin günlerce ve belki haftalarca donmuş gibi otururlar.

Diğer tipler ise düzensiz (duygu yoksunluğu), paranoid (bir ve birkaç sanrı kümesiyle meşguliyet), ayırt edilemeyen(sanrı, halüsinasyon ve tutarsızlık semptomlarını içeren birçok semptom) ve kalıntı (çok az duygu, geri çekilme ve motivasyon yokluğu) olarak sınıflandırılabilir. Şizofreniyi etkileyen faktörleri incelerken birçok genin ve çevresel faktörün beraber etkili olarak bu bozukluğa doğru bir eğilim yarattığı tespit edilmiştir. Strese yatkınlık modeli, genetik faktörlerin insanı şizofreniye hazır hale getirdiğini ama bu bozukluğun sadece stresli çevresel durumlarının belli tiplerine maruz kalmış insanlarda gelişeceğini iddia eder.

Ailelerin çocukları için yarattığı riskli sosyal çevre de şizofrenin gelişmesinde etkendir. Bahse konu çevrelere örnek olarak eşler arasında sürekli ve yüksek derecede tartışmaların yaşandığı ortamları gösterebiliriz.

Olumlu semptomları olan şizofrenler ilgisiz ve dikkat dağıtıcı uyarıcıları göz ardı etmede düşük bir beceri 205

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

gösterirlerken olumsuz semptomları olan şizofrenler ise dışsal uyarıcılara aldırmazlar.

Yapılan araştırmalarda (MRI),şizofrenlerin beyninde sıvı dolu bölgelerin normal insanlara göre daha çok olduğu tespit bunun da serebral kortekste anormallikler üretebileceğini ifade edilmiştir. Şizofreni üzerinde etkisi olduğu iddia edilen biyokimyasal faktörleri incelediğimizde bu bozukluk üzerinde etkin olabilecek yüksek dopamin seviyeleri araştırması umulan sonuçları vermemiştir.

206

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

15.Bölüm 207

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

PSİKOLOJİK BOZUKLUKLARIN ACISINI AZALTMAK Psikolojik bozuklukları hafifletmek için birçok teknik vardır ve bunlar işin uzmanları tarafından kullanıldığında oldukça etkili olabilirler.

Psikoterapi Psikoterapi, eğitimli bir kişinin, var olan semptomları temizlemek ya da modifiye etmek, rahatsız davranış ve düşünce şekillerini değiştirmek ve kişisel gelişimi desteklemek için yardım arayan biriyle özel bir ilişki kurma sürecidir. Psikoterapinin önemli şekilleri şunlardır: Psikodinamik Tedaviler Psikodinamik tedaviler , ilk kez Freud tarafından tanımlanan saklı iç çatışma çeşitlerinden doğan psikolojik bozuklukları temel alırlar.

Psikoanaliz Psikoanaliz, Freud tarafından geliştirilmiş bir tedavi çeşidi olup öncelikle bastırılmış arzular ve saklı iç çatışmalar ile bireylere bir içgörü sağlamak için tasarlanmıştır. Freud, bu çatışmalara dair farkındalığın, hastaları savunma mekanizmalarına zorladığına, bilince taşıdığını ve psikolojik bozuklukların gözden kaybolduğunu öngörmüştür.

Psikoanaliz sırasında Freud bazı ilginç olayların meydana geldiğini ifade etmiştir. Bunlardan ilki, hastanın belli düşünce, güdü ve tecrübeleri ifade etmeyi veya analiz yorumlarını açıkça reddetmeyi içeren dirençtir.

208

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Diğeri ise hastanın çocukluğundaki ebeveynler gibi önemli kişilere yönelik olan bilinçsiz duygularını ve arzularını analiste yansıtması olan aktarımdır.

Psikanaliz değerlendirildiğinde Freud'un “ içgörü elde edilir edilmez zihinsel sağlık onu takip eder “ öngörüsü araştırma bulguları ile yalanlanmış ve psikologlar birinin düşüncelerindeki ve duygularındaki iç görünün onları değiştirmediğini ve davranışı etkilemekten korumadığını bulmuşlardır.

Psikoanalizin Ötesi: Bugün Psikodinamik Tedavi Yukarıda bir kısmından bahsedilen problemler nedeniyle klasik psikoanalize bugünlerde çok nadir başvurulur.

Bugünlerde kullanılan psikoanaliz uyarlamaları ise şu özellikleri paylaşır; Hastanın şimdiki yaşamına ve kişisel ilişkilerine geçmişten daha fazla odaklanırlar.

Orijinal versiyonundan daha az zamana ihtiyaç duyarlar(yıllar yerine birkaç ay ) Terapistler, hastaları çok fazla dinlemek yerine tavsiye vermek ve yorum konusunda daha aktif rol alırlar.

Hümanistik Tedavi Hümanistik terapi, hastalara(müşterilere), hayatlarının anlamlarını bulma, değerleriyle ve kişisel özellikleri ile tutarlı bir yaşam sürme yani daha çok kendileri olma konusunda yardım etmeye odaklanmıştır.

Hümanistik terapinin iki şekli vardır. Bunlar; Müşteri Merkezli Terapi: Carl Rogers tarafından geliştirilen yönlendirmesiz bir terapi olan müşteri merkezli terapi, terapist ile hasta arasındaki güvene dayalıdır.

209

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Yargılama içermez, terapistin doğrularını hastaya empoze etmeye ve hastanın sorunlarını yorumlamaya çalışmaz.

Ayrıca hasta, sunulan çözümleri seçme veya reddetme hakkına sahiptir Gestalt Terapisi: Perls tarafından geliştirilen bu terapide amaç, kişinin kendisinin, kendi duygularının, davranışlarının ve etrafının giderek daha farkında olmasını sağlamaktır.

Hümanistik terapiler, bütün bir teorik taban eksikliği ve müşteri ile terapist arasında ne olması gerektiği konusundaki belirsizlik nedeniyle eleştiriye uğrar.

Davranışsal Terapiler Davranışsal terapiler, birçok psikolojik bozukluğun yanlış öğrenimden kaynaklandığı inancını temel alır. Bu bağlamda davranışsal terapinin anahtar görevi, yanlış özkavramları düzeltme ya da saklı iç çatışmaları çözmek değil var olan davranışı değiştirmektir. Davranışsal terapi üç ana öğrenme şeklini temel alarak tekniklerini belirler. Bunları şu şekilde sıralayabiliriz: Klasik Koşullanmayı Temel Alan Tedaviler Davranış terapistleri bu başlık altında iki tip terapi uygularlar. Bunlardan biri taşırma terapisi diğeri ise sistematik duyarsızlaştırmadır.

Taşırma terapisi, fobi ve anksiyete içerikli bozukluklara yönelik davranışçı bir terapi tekniğidir. Kişi, korkulan ancak zararsız olan kaygı uyandırıcı duruma direkt olarak maruz bırakılır ve bu uyarıcı artık kaygı yaratmayacak hale gelinceye kadar tekrarlanır.

Sistematik duyarsızlaştırmada ise kişiye önce derin kas gevşetme hareketleri ile rahatlaması öğretilir.

210

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Sonra en hafifinden en ağırına doğru kaygı durumları yaratılıp hasta bunlara kas gevşetme egzersizleriyle beraber önce hayalinde sonra gerçek hayatta maruz bırakılır. Kas gevşetme süreci ile uyuşmayan kaygı taarruzu hastayı kaygı yaratan duruma karşı giderek duyarsızlaştırır.

Edimsel Koşullanmayı Temel Alan Terapiler Bu terapiyi temel alan uzmanlar şu aşamaları takip eder: İstenmeyen veya bozukluğu gösteren davranışın net olarak tanımlanması, Tepkileri pekiştiren ve devamını sağlayan olayların tanımlanması, Çevreyi değiştirme çabası göstererek davranış bozukluklarının artık daha fazla pekiştirilmemesi.

Edimsel şartlandırmada, istenen davranışların pekiştirilmesi amacıyla, daha sonra asıl pekiştiricilerle değişebilen kupon vb. benzer şeyler verilmesi şeklinde kullanılan token ekonomisi yöntemi de vardır. Hastane, okul vb. benzer yerlerde kullanılan bu terapide, bireye istenilen davranış gerçekleştiğinde bazı şeyler verilir. Örneğin bir öğrenci dersini iyi yaptığında kupon, yıldız vb. şeyler verilir. Öğrenci de bunu kantinde başka bir şey almak için kullanır.

Modelleme Haklarını savunamayan, diğerleri tarafından itilip kakılan ve birçok durumda hayır diyemeyen bir bireye psikolog, gözlemsel öğrenmeye dayalı modelleme tekniği ile yardım eder.

Modelleme tekniği, öğrenmenin gözlemleyerek temsili olarak gerçekleştiği, bireyin, örnek alınacak kişilerin hareketlerini izleyerek davranışlarını düzelttiği bir terapi tekniğidir. Modelleme tekniği, cinsel işlev bozukluklarından 211

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

öfkeyi kontrol edememe sorununa kadar büyük bir alanda uygulama sahası bulabilir.

Bilişsel Tedaviler Ne düşündüğümüz nasıl hissettiğimizi ve ne yaptığımızı etkiler. Bu ilke, psikoterapiye dair bir yaklaşım olan bilişsel tedavilerin temelini oluşturur. Bilişsel tedaviler, bozuk ve zarar görmüş düşünce yapılarını değiştirmeye odaklanmış tedavi şekilleridir ve çeşitli formları vardır.

Bunlar şu şekilde sıralanabilir: Rasyonel Duygusal Terapi(RET) Albert Ellis bu terapiyi geliştirirken, zihinsel rahatsızlıkların, kişinin gerçek ve akıldışı inançlarından ve düşüncelerinden geldiği görüşünü temel almıştır. Bu bağlamda davranışların nedenleri dış çevreden çok düşünce yapılarında aranır.

Bu tedavide terapist, hastanın, düşünce yapısının akıldışılığını (eğer yükselme alamazsam meslek hayatım biter) anlamasını ve bu düşünce yapılarının davranışlarını nasıl etkilediğini kavramasını sağlayıp, yararlı düşünme yolları öğrenmesine yardımcı olur.

Beck’in Bilişsel Davranış Terapisi Aaron Beck tarafından geliştirilen bu terapi, depresyonu hafifletmeyi amaç edinmiştir. Beck’e göre depresif kişiler akıldışı düşünce yapısına kapılırlar ve bu da tüm zorlukların kökenini oluşturur. Beck geliştirdiği bu terapi tipinde uyarıcı-tepki ilişkilerini ve öğrenmeyi ilk sıraya koyar.

212

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Bu terapi, hastanın problemli öz-imajını, rahatsız edici duygularını, uyumsuz düşüncelerini olumlu olanlarla değiştirmesini ve dolayısıyla kişinin bunları belirleyip analiz etmesini amaçlar.

Grup Terapileri Tedavinin grup içinde gerçekleştiği terapiler grup terapisi olarak tanımlanır.

Psikodinamik Grup Terapileri Teknikleri Freud tarafından bireysel terapi için belirlenen psikodinamik terapi, grup kullanımı için yenilenmiştir. Bunlardan en popüler olanı, grup üyelerinin problemlerini grup önünde canlandırdığı psikodramadır.

Psikodrama, kişilerin birbirlerini daha iyi anlaması için rol değiştirme ve gruptaki üyelerin biri rol yaparken diğerinin onu aynaya bakar izlediği ayna tutma tekniklerini içinde barındırır.

Davranışsal Grup Terapileri Davranışsal problemleri, öğrenmenin temel prensiplerine dayanan grup yaklaşımları ile çözmek için uygulanan terapilerdir.

Bu terapi, bireylerin isteklerini diğerlerine nasıl ileteceği, haklarını nasıl savunacağı gibi temel toplumsal becerileri öğretmek için yararlıdır. Davranış grup terapileri, bireylere davranışlarını düzenleme yeteneklerini/kapasitelerini öğretmede de yardımcıdır.

Yardımlaşma Grupları

213

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Aynı tipte problemleri olan kişilerin, karşılıklı destek ya da bir meselenin çözümü için oluşturdukları dayanışma gruplarıdır. Anonim Alkolikler, bu tip yardımlaşma gruplarına iyi bir örnektir.

Kişilerarası İlişkiye Odaklanan Terapiler Bu gruptaki terapiler, bireylerin kişisel problemler yaşamasının nedenini, önemli insanlarla kurdukları ilişkilerin etkisiz, tatminden uzak ve kötü olmasına bağlar.

Evlilik Terapisi Evlilik terapisi, ilişkilerinin kalitesini geliştirmede çiftlere yardım etmek için tasarlanmıştır. Çiftlerin bu tip bir profesyonel yardım almak istemelerinin çeşitli nedenleri vardır. Bunlar genellikle iletişim problemleri ve birbirlerinden şikâyet olarak özetlenebilir.

Evlilik terapisinin ana amacı çiftler ya da partnerler arasındaki iletişimi geliştirmektir. Bunu, eşlerin her birinin diğerinin rolünü oynamasını sağlayıp bu performansları kaydederek ve sonra da seyrettirerek başarmak hedeflenmektedir. Eğer iletişim konusunda başarı sağlanırsa birbirini kırıcı şekilde eleştirme durumu da duracaktır. İletişimin tekrar kurulmasının bir yararı da cinsellik, para, huy ve değerler gibi konulardaki çatışmaların da yavaş yavaş ortadan kalkmasıdır.

214

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Aile Terapisi Aile terapisi, aile üyeleri arasındaki ilişkilerin yapıcı şekilde değiştirilmesi için tasarlanmıştır.

Aile terapisi iki ana yaklaşımı içinde barındırır. Bunlar aile sistemi terapisi ve problem çözme teorisidir.

Aile sistemi terapisi, aileyi, her üyesinin önemli bir rolü olan dinamik bir sistem olarak tedavi eden bir aile terapisi tipidir.

Bu çerçeve içinde aile üyeleri arasındaki ilişkinin psikolojik bozukluk yaratmada bireylerin kişiliği veya diğer faktörlerinden daha önemli olduğu öngörülmüştür.

Bunun yanında öngörülen başka bir şey ise aile üyelerinin birbirlerini, ilişkilerinin karmaşık ağı yoluyla etkilediğidir.

Problem çözme teorisi ise aile içindeki karmaşık dinamikleri çok fazla odaklanmaz ve dört evreden oluşur: Problemi tanımlamak Probleme dair alternatif çözümler oluşturmak Alternatif çözümleri değerlendirmek Çözümleri uygulamak Aile terapisinin yararlı olduğu, terapi öncesi durum ile sonrası arasındaki hem bireysel hem de aile temelinde yapılan karşılaştırmaları konu alan araştırmalarla net olarak belirlenmiştir.

Psikoterapi En genel anlamıyla akıl hastalıklarının, ruhsal rahatsızlıkların, davranış bozukluklarının tedavisi ve belirtilerinin hafifletilmesi maksadıyla kullanılan bilişsel, davranışsal yöntemler psikoterapi olarak adlandırılır.

Yapılan terapi ve elde edilen sonuç karşılaştırması psikoterapinin etkili olduğunu ve terapiyi alanların gerekli yardımı gördüğünü ifade etmektedir 215

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Dünya üzerinde psikoterapi adı altında yüzlerce tedavi yöntemi uygulanmaktadır. Ancak yapılan araştırmalar bu tedavi yöntemlerinin birbirilerine çok bariz bir üstünlük kuramadığını çoğunun eşite yakın sonuçlar verdiğini tespit etmiştir.

Etkinlik çalışmaları, gerçek uygulama içinde kullanıldığında terapi çeşitlerinin etkinliklerini araştırır. Geniş ölçekli etkinlik anket çalışmasında terapinin, bireylere yardım ettiği, sosyal görevli, psikolog ve psikiyatr yardımcı oldukları ve terapi süresinin uzadığı zaman daha iyi gelişim sağladığı tespit edilmiştir.

Psikologların reçete(ilaç) yazma ayrıcalığına karşı çıkan argümanların en dikkat çekici olanı, psikologların, hastalarıyla olan ilişkilerinde terapiden ziyade ilaca yönelme kolaycılığını seçme eğiliminde olabilecekleri endişesidir ki bu durum, psikoloji eğitimini doğasını değiştirebileceği, alanda da çeşitli bölünmelere yol açabilecektir.

Psikoterapinin doğasında farklı değerlere, geleneklere sahip azınlık gruplarına karşı dikkatli olmak ve hastaların kültürel, eğitimsel ve ekonomik arka planlarıyla uyumlu terapiler kullanmaya çalışmak vardır.

Terapiyi Ne Zaman Aramalıyız?

Eğer psikolojik problem, duygusal bir huzursuzluk yaratıyorsa profesyonel yardım aramalısınız.

Daha önce yaşadığınız bir problem aniden kötüleştiyse profesyonel yardım aramalısınız.

Göreceli olarak küçük bir problemi aylardır hatta yıllardır yaşıyorsanız yardım almanın zamanı gelmiş olabilir.

Eğer yakın bir zamanda travmatik bir olay yaşadıysanız ve kendinizi bu olay hakkında düşünüyor, hayal ediyor hatta tekrar yaşıyor gibi görüyorsanız profesyonel yardım almalısınız.

216

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Eğer kendinizi kilonuz hakkında sabit fikre saplanmış buluyor ve tıkınırcasına yiyip ve boşaltma döngüsünden kurtaramıyorsanız, profesyonel yardım almalısınız Eğer size ne yapmanız gerektiğini söyleyen sesler duyuyor ya da biri sizi bir şey yapmaya zorluyor gibi hissediyorsanız hemen ve çok acil yardım arayın.

Biyoloji Bazlı Terapiler Biyoloji bazlı terapi, psikolojik bozuklukları, biyolojik araçlar yoluyla azaltmaya çalışan bir terapi şeklidir. İlaç Terapisi İlaç terapisi, psikotropik ilaçların uygulanmasına dayanır. Bu ilaçların neler olduğunu şu şekilde sıralayabiliriz: Antipsikotik İlaçlar Ana sakinleştiriciler olarak da bilinen antipsikotik ilaçların en önemli grubu fenotiyazinerlerdir ve kazara bulunmuştur. Şöyle ki, 1950 yılında Fransız cerrah kan basıncını düşürmek için bu kimyasal aileden klormapazini kullandığında kan basıncının düşmediğini ancak hastanın kaygılarının azaldığını fark etmiştir. Fransız doktor bunu diğer hastalarda da denemiş hem anksiyetenin azaldığını, hem de şizofren hastalarında sanrı ve halüsinasyonların gerilediğini tespit etmiştir.

Antipsikotik ilaçlar bu etkileri, beyin dopamin alıcılarını bloklayarak üretir.

Bu ilaçların yararları kadar sakıncaları da vardır ve sakinleştirdikleri kadar da yorgunluk ve ilgisizlik yaratırlar.

Antipsikotik ilaçların uzun süreler alımı ise hastalarda tardiv 217

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

diskenzi denilen bir yan etki yaratır. Bu yan etki motor kontrolün kaybıyla istemsiz bir şekilde yapılan yüzde tik, yüzde buruşturma, göz kırpma, kafayı ileri geri sağ sola savurma gibi hareketlere yol açar.

Antipsikotik ilaçlar, şizofrenin kötü semptomlarını azaltsa da bu bozukluğu tedavi edemez.

Antidepresan İlaçlar Klorpromazinin geliştirilmesinden kısa bir süre sonra depresyonu azaltmada etkili ilaçlar görünür oldular. Bu bileşiklerin üç tipi bulunmaktadır ve şu şekilde sıralanırlar; -Üç halkalı depresanlar -Seçici serotonin gerialım engelleyici(SSRI) -MAO engelleyicileri Bunların her üçü de sinir ileticileri ve özellikle serotonin tarafından etkilenerek antidepresan özelliklerini kullanırlar.

SSRI, serotonin geri alımını engellerken üç halkalı depresanlar, norefinefrin ve serotonini etkilerler. Depresif hastalarda hem serotonin hem norefinefrin düşük düzeyde olduğundan bu ilaçların, geri alımı azaltarak ve bu sinir ileticilerini tekrar emerek serotonini daha fazla var etmeleri mümkün görünmektedir.

Lityum Antidepresan ilaçların oldukça değişik bir çeşidi olan lityum manik-depresif hastaların tedavisinde kullanılır ve yüzde 60-70 arası bir başarı oranına sahiptir.

218

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Antianksiyete İlaçları Antianksiyete etkileri olan sentetik ilaçlar minör sakinleştiriciler olarak bilinirler. Bunlardan en çok reçete edilen benzodiyazepinlerdir ve bu grup Valium,Ativan, Xanax ve Librium adlı ilaçları kapsar.

Antiansiyetinin en çok kullanımı uyumaya yardımcı olanlarıdır ve daha az bağımlılık yaratırlar.

Başka bir anksiyete ilacı ise benzodiyazepinlerle ilgisi olmayan buspirondur. Daha etkilidir, benzodiyazepin gibi bağımlılığa yol açmadığı görülmüştür. Yan etkileri, baş dönmesi, hafif uyuşukluk ve bayılma olarak sıralanmıştır.

Elektrokonvülsif Terapi Beyinden birkaç saniyeliğine elektrik akımı geçirilerek yapılan bir terapidir. Bu akım geçirimi hastada otuz saniyeliğine bir kas sıkılaşması ve felç yaratana kadar devam eder. Kemiklerin kırılmasını önlemek için şoklardan önce genellikle hafif bir anestezi uygulanır. Bu tedavi şekli ciddi bir depresyonu hafifletme konusunda etkili olmuş gibi görünmektedir.

Psikocerrahi Akıl hastalıklarının iyileştirilmesi için yapılan cerrahi müdahale psikocerrahi olarak bilinir. Bu amaçla beynin bir kısmı da alınabilir, belli bölgeler arasındaki bağlar kesilir ya da dokular dondurulur.

Psikocerrahi,ameliyatın doğasında olan sakıncaların yanında semptompları rahatlatmak için beyinde sağlıklı bir dokuyu parçalamak gibi etik problemler nedeniyle pek kullanım alanı bulamamaktadır.

219

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Psikolojik Bozukluklardan Korunma Psikolojik bozukluklardan korunmayı üç yolla gerçekleştirmek mümkündür: Birincil Koruma (yeni psikolojik problemlerin oluşmasını önleme çabalarıdır. Bu çabaların çoğu eğitim üzerine, eğitim de cinsel tacizin potansiyel zararları, erken hamilelik, uyuşturucu kullanımı gibi konular üzerinde odaklanmıştır. İkincil Koruma( psikolojik problemleri yoğunluğunu arttırmadan erken tespit çabalarını içerir) Üçüncül Koruma (mevcut hastalıkla ilgili yetersizliklerin miktarını azaltmaya, hastalığın geri dönmesini önlemeye, rahatsızlıktan kaynaklanan dezavantajları asgariye indirmeye yönelik çabaları içerir.)

220

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

16.Bölüm 221

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

TOPLUMSAL DÜŞÜNCE VE TOPLUMSAL DAVRANIŞ Sosyal psikoloji, toplumsal düşüncenin ve toplumsal davranışın tüm yönleri üzerine çalışan bir psikoloji dalıdır.

Hayatımızın sosyal yanı -diğer insanlarla ilişkilerimiz ve onlar hakkındaki düşüncelerimiz- varlığımızın önemli bir parçasıdır.

Toplumsal Düşünce Yükleme: Diğerlerinin Davranış Sebeplerini Anlamak Yükleme, diğerlerinin davranışlarının arkasındaki sebepleri belirlemenin peşinden koşan süreç olarak tanımlanabilir. İnsanların, eylemlerinin, iç ya da dış sebeplerden doğup doğmadığının cevabını vermek için, (1) diğer insanların bu insan gibi hareket edip etmediği(konsensüs), (2) bu insanın, zaman geçse de aynı şekilde davranması ( tutarlılık) ve (3) bu insanın farklı durumlarda aynı şekilde davranması hakkındaki bilgiye odaklanırız. Önyargıların Temel Sebepleri Yükleme süreci sık sık, diğer insanlar hakkında yanlış sonuçlara ulaşmamıza neden olan birkaç çeşit hataya maruz kalır. Bunlardan birkaçını incelediğimizde karşımıza çıkan sonuçlar şunlardır: Temel Yükleme Hatası: Başkalarının davranışlarını açıklarken, kişilik özellikleri ve inançlar gibi etkenlerin rolünün abartılması ve ekonomik zorluklar, baskı, çevre şartları, yoksunluk gibi etkenlerin rolünün küçümsenmesidir.

222

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Kendine Hizmet Eden Önyargı: Bireyin, başarılarını ,kendi yetenek ve özelliklerine bağlarken başarısızlıklar için suçu kendi dışındaki etkenlere yıkmasıdır.

Toplumsal Biliş Toplumsal biliş, sosyal dünyayı yorumlama, analiz etme ve kullanma çabalarımızdır.

Sözde Konsensüs Etkileri Sözde konsensüs etkisi, kendi davranış ve tutumumuzu, bu davranışla ilgili konsensüsün temeli olarak değerlendirme, kendi inançlarımızı ve özelliklerimizi paylaşan insanların sayısını abartma, bunların genel konsensüsü temsil ettiği düşünme eğilimidir.

Tutarsız Bilgi İle İlgilenmek Biz genel olarak, beklenmeyen ya da beklentimizle tutarsız bilgiye beklenen veya tutarlı olanlara göre daha fazla dikkat veririz.

Beklentimizle tutarsız bilgiye, tutarlı olandan daha fazla önem verme eğilimi, toplumsal bilişin temel halidir ve önemlidir. Bilgiye daha fazla dikkat verdiğimizden, onun uzun süreli hafızaya girme ve sonradan toplumsal yargılarımızı etkileme şansı daha yüksektir.

223

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Büyülü Düşünme Büyülü düşünme, düşünmenin yapmakla aynı şey olduğu, düşünceyle arzuların gerçekleştirilebileceği inancına dayalı bilişsel bir süreçtir.

Büyülü düşünmede vücut bulan ilkeler vardır. Bunlar bulaşma(iki nesne temas edince özellikleri birbirlerine geçirmesi), benzerlik (ortak özellikleri paylaşmak) ve “düşünce öyle yapar” (düşüncelerin, fizik kanunları tarafından kontrol edilmeyen belli fiziksel etkiler yaratması) prensipleridir.

Karşı Olgusal Düşünme Geçmişte olmaması istenilen bir olay ya da yapılan ama onun yerine “başka bir şey yapılsaydı” diye duyulan pişmanlık, karşı olgusal düşünmenin başladığını gösterir.

Başka bir deyişle, karşı olgusal düşünme, geçmişte olup bitenlerin yerine alternatif düşünceler geliştirmedir.

Tutumlar Tutum, hafızada saklanmış sosyal dünyaya dair çeşitli yönlerin son değerlendirilmeleri olarak tanımlanır.

Tutum, içinde duygusal(hoşlanma, hoşlanmama), bilişsel( inançlar) ve davranışsal (bu öğeleri çeşitli şekillerde canlandırma eğilimi) bileşenlerini barındırır.

Tutumlar, öğrenmenin temel süreçleri yoluyla oluşurlar. Bu bazen aileden, öğretmenden vs. gelen bir ödülle edimsel öğrenme şeklinde olurken bazen de sevdiğimiz ya da saygı duyduğumuz kişilerin görüşlerini, referanslarını benimseyerek gözlemsel öğrenme ile gerçekleşir. İkna 224

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

İnsanları, var olan inanç ve tutumlarını değiştirmeye veya yenilerini kazandırmaya özendirme süreci ikna olarak tanımlanır. İkna ile ilgili bazı önemli bulguları inceleyecek olursa şu bilgilere ulaşabiliriz: İşinde uzman olanlar, uzman olmayanlara göre daha ikna edicidir.

Tutumlarımızı değiştirmek için tasarlanmış gibi gözükmeyen mesajlar, bu amaca ulaşma hedefli olanlara göre daha başarılıdır. Çekici kaynaklar, tutumları değiştirmede çekici olmayanlara göre daha etkilidir. İnsanlar, bir dış olay tarafından şaşkınlığa uğradıklarında, ikna olmaya, ne söylenildiğine, tüm dikkatlerini verdikleri zamandan daha duyarlıdırlar.

Hızlı konuşan insanlar, ağır konuşanlara göre daha ikna edicidirler. İkna, dinleyicide güçlü duygular uyandıran mesajlar ile kuvvetlendirilebilir.

Bilişsel Yaklaşım İkna olmaya bilişsel yönden yaklaştığımızda bilişsel süreçlerin, bireylerin, ne zaman ikna olduğunu, ikna edici mesajlar maruz kaldıklarında ne düşündüklerini ve bu düşüncelerin/temel bilişsel süreçlerin tutumları değiştirip değiştirmediğini, değiştirdiyse ne ölçüde değiştirdiğini belirlediğini görürüz.

Bilişsel sürece dayanarak oluşturulan detaylandırma olabilirlik modeli, bir mesajı dikkatle değerlendirme ve inceleme güdüsü ve yetisi olan insanların, mesajın içeriğini dikkate alarak (merkezi ikna yolu) tutumlarını değiştirdiğini, buna karşılık bu güdüsü daha az olanların ise yüzeysel yolları deneyip çeşitli ikna ipuçlarına dayanarak (çevresel ikna yolu)tutumlarını değiştirdiğini savunan bir modeldir.

225

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Bilişsel Uyumsuzluk Sosyal psikologlar, kibar ama dürüst olmayan şekilde davranma halini zoraki kabul olarak ifade etmektedirler.

Tutumlarımızın hissettiklerimizin değil de yapmak ya da söylemek zorunda olduklarımızın doğrultusunda hareket etmesi yaşam için karşılaşılabilecek bir durumdur. Bu durum da bizi bilişsel uyumsuzluk olarak ifade edilen tecrübelere götürür. Bilişsel uyumsuzluk, bireylerin sahip oldukları iki tutum ya da tutum ve davranışlarındaki uyumsuzluğu keşfettikleri zaman yaşanılan durumdur..

Uyumsuzluk oldukça tatsız bir tecrübedir ve bunu yaşadığımızda azaltmak isteriz.

Bu üç farklı yolla yapılabilir. İlki, davranış ya da tutumlarımızı değiştirerek birbirleriyle daha uyumlu hale getirmektir. İkinci yol, davranış ya da tutumumuzu destekleyecek yeni bilgiler elde etmektir. Üçüncüsü ve sonuncusu ise söz konusu tutum veya davranışların önemli olmadığı sonucuna ulaşmak yani değersizleştirmektir.

Davranış tutum tutarsızlığına bağlanmak için zayıf nedenlere sahip olmamıza rağmen uyumsuzluk daha güçlüyse bu tutumumuzu değiştirmek için baskı yaratır.

Sosyal psikologlar ilişkilerin bu beklenmedik durumuna, az daha çoğa neden olur etkisi adını vermişlerdir. Az daha çoğa neden olur etkisi, davranış tutum tutarsızlığına bağlanmak için daha güçlü nedenler, tutumun altında yatanları değiştirme yönünde ise daha zayıf baskılar olarak açıklanabilir. İkiyüzlülüğün farkında olmak, bireylerin, davranışları ile tutumları arasındaki boşluğu tanımaları için neden oluşturarak davranışlarını değiştirmelerine yol açabilir ve dolayısıyla yüksek derecede bilişsel uyumsuzluk üretebilir.

226

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Bu uyumsuzluğu gidermek için bireyler davranışlarını değiştirebilirler.

Toplumsal Davranış: Diğerleriyle İletişim Önyargı Bazı toplumsal grupların üyelerine, bu gruba üyeliklerini temel alarak olumsuz tavır takınılması önyargı olarak ifade bulur. Önyargının Kökenleri: Zıt Bakış Açıları Önyargının kökenlerini belli başlı bakış açıları özelinde tanımladığımızda elde edilen bilgiler şunlardır; Gerçekçi Çatışma Teorisi: Önyargıların kaynağı olarak rekabeti gören gruplar arası çatışma teorisi, önyargıların kısıtlı kaynaklar için verilen mücadeleden kaynaklandığını savunan görüştür.

Toplumsal Sınıflandırma: Biz insanlar olarak dünyayı biz ve onlar olarak ikiye ayırmaya meyilliyizdir ve buna toplumsal sınıflandırma deriz. Bu ayırımın içeriği genellikle, din, din, cinsiyet, yaş, etnik temel, meslek ve hatta şehirde ya da kasabada yaşamak bile olabilir.

Toplumsal Öğrenme: Önyargının kökenlerinden biri ise önyargının öğrenilmiş olduğu gerçeğidir.

Bu gibi tutumları, toplumsal öğrenme marifetiyle çevremizdeki insanlardan öğreniriz. Önyargılar, çocukların, anne/babalarından, arkadaşlarından, öğretmenlerden vs. duydukları ve gözlemledikleriyle ortaya çıkar. Çocuklar, bu insanlara benzedikleri için ödüllendirildiklerinden onların tutumlarını hemen benimsemektedirler.

227

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Önyargının Bilişsel Kaynakları: Sterotiplerin Rolü Belli toplumsal grup üyelerinin belli özellikler paylaştığını iddia eden bilişsel çerçeve sterotip olarak adlandırılır.

Tanımından hareketle, bu tip bir yaklaşım, bir grubun bütününe yönelik sabit, aşırı basitleştirilmiş ve genelleştirilmiş bir önyargının da temelini atar. Önyargıya Meydan Okumak Önyargı döngüsünü kırmak için yardımcı olacak hamleleri şöyle sıralayabiliriz; Biz de dâhil etrafımızdaki birçok kişi isteyerek ya da bilmeyerek (doğru olmadığı halde) önyargılı olmadığını iddia eder. Bu durumu açığa çıkarmak ve önyargı ile ilgili farkındalığı arttırmak şeklindeki kampanyalar aynı zamanda önyargı ile ilgili zararların bilinirliğini yükseltebilir.

Aile ve diğer bakım hizmeti sunanların çocuklara, tahammülü öğretmeye yönlendirilmesi argümanının altında önyargının sadece karşı tarafı değil önyargı sahiplerini de mağdur ettiği mantalitesi yatmaktadır.

Farklı toplumsal grupların üyeleri arasında giderek artan temasın birbirlerine olan önyargıları azaltacağına dair oluşturulan temas hipotezi de önyargı döngüsünü kırmak için kullanılan tekniklerden biridir. İnsanları ,”biz” ve “onlar” diye ayırmaya iten önyargıyı azaltarak “onlar” olarak görmeyi içeren teknik (tekrar sınıflandırma) önyargı döngüsüne darbe vurabilecek niteliktedir.

Sosyal Etki Bir kişinin veya grubun, başka kişilerin veya grupların davranışlarını, tutumlarını veya inançlarını 228

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

etkilemesini sağlayan süreç sosyal etki olarak bilinir. Sosyal etki değişik şekiller alabilir. Bunlardan en önemli üçü şu şekilde sıralanır: Uydumculuk: Var olan sosyal normlara (bireylerin belli durumlarda nasıl davranması gerektiğini ifade eden kurallar) bağlanmak (katılmak) için bireylerin davranışlarını veya tutumlarını değiştirmeye yönelik sosyal etki tipidir.

Uyma: Bir veya daha fazla kişinin, diğer kişi veya kişilerden gelen isteklerin yönlendirmesine razı olmasına dair sosyal etki şeklidir. Bu kategorinin içindeki yöntemler ise şöyledir: Kendini Sevdirmek: Bizim diğerlerini etkilememizden önce diğerlerinin bizden hoşlanmasına neden olacak rızayı elde etme tekniğidir.

Kapıdaki Ayak Tekniği: Asıl istenen şeyi sonraya bırakarak ilk önce önemsiz şeyi isteme (ayağını kapı aralığına sokup yüzüne kapanmasını önleme) ve bunu alınca da asıl önemli olan talep etme tekniği.

Yüzdeki Kapı Tekniği: İnsanlardan, ilk önce reddedileceği (kapının yüze kapanması) kesin gibi gözüken büyük bir şey isteyip, sonra da kabul edilmesi umulan daha küçük bir şey isteme tekniği.

Hepsi Bu Kadar Değil Yaklaşımı: İnsanlara, kabul ya da ret edecekleri bir istekten önce ekstra küçük bir özendiricinin sunularak onları razı etme tekniğidir.

Hızla Yaklaşan Son Gün Tekniği: Hedeflenen kişi için bir şey elde etmesinin imkânsız olduğu bir son gün oluşturarak onu razı etme tekniğidir.

Boyun Eğme: Bir otoritenin koyduğu kurallara uygun hareket etme, değer yargılarını, düşüncelerini, inançlarını otoritenin gösterdiği yönde değiştirme boyun eğme olarak ifade edilir. Boyun eğme istenen şeyin benimsendiği değil uyulduğu anlamına gelir 229

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Toplum Yanlısı Davranışlar Toplum yanlısı davranışlar, başkalarına yardımı amaçlayan sosyal davranışlardır.

Toplum yanlısı davranışların oluşumunu sağlayan olası güdüler şu hipotezler içinde kendilerine yer bulurlar.

Empati-Fedakârlık Hipotezi: Zor durumda olan insanlara karşı duyulan empatinin fedakârca bir yardım etme güdüsü yarattığını iddia eden hipotez Olumsuz Durumdan Kurtulma Modeli: Kimi bireylerin kendi üzüntü ve sıkıntılarını unutmak için diğerlerine iyilik ettiklerini savunan hipotez.

Biyolojik Belirleyicilik Hipotezi:Bu bakış açısı, bizim bize benzeyen ya da bizle ilgili insanlara yardım ettiğimizi çünkü bunun, diğer nesle geçecek genlerimiz olma olasılığını arttırdığını iddia eder.

Diğerlerine Yardım Etme Eğilimini Arttıran ya da Azaltan Faktörler Seyirci Etkisi: Seyirci etkisi, başkalarının varlığının yardım etme davranışını etkilemesidir. Tehlike arz eden bir durumda olaya tanıklık eden kişilerin sayısı çok fazlaysa, acil duruma müdahale etme isteği düşer. Bunun sebebi, yardımı başka birinin yapabileceği şeklinde sebeplendirebildiği gibi sorumluluğun birçok kişi arasında paylaşılacağını düşünerek hareket etmemek olarak da belirlenebilir.

Ruh Hali: Tahmin edildiği gibi, iyi ruh hali içindeki insanların nötr ya da kötü ruh halinde olanlara göre diğerlerine yardım etmede daha istekli olduğu ortadadır.

Kötü ruh halinin ise toplum yanlısı davranışları azalttığına dair genel bir görüş vardır ve araştırma bulguları bu görüşü 230

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

destekler nitelikte olsa da yardım eden kişi kendini daha iyi hissetmek için yardım etme ihtiyacı bulabilir.

Yardım edilmeye karşı tepkiler her zaman olumlu olmayabilir. İnsanlar yardım isteme konusundan zorlanabilirler. Bunun iki nedeni vardır. İlki, özellikle Batı kültürlerinde bağımsız olma yönünde güçlü bir vurgu vardır(başkalarının yardımı ya da müdahalesi olmadan işin kendimiz tarafından yapılması). Diğeri ise birinden yardım istendiğinde bunun bizi olumsuz bir duruma sokmasıdır. İnsanlar yardım edilmeye büyük şükran duyabilecekleri gibi böyle bir yardıma zincirlerle bağlı olmaktan/hissetmekten de korkarlar ve gereksiz yardımın(aşırı yardım)toplum önünde imajlarını zedeleyeceğinin farkına varabilirler.

Yakınlık Kişilerarası çekicilikte yakınlık önemli bir faktördür.

Ne kadar çok insanla tanışırsak onları beğenme eğilimimiz de artar. Bu, bir uyarıcıya ne kadar çok maruz kalınırsa ondan daha fazla hoşlanma imkânı doğacağı gerçeğini ifade eden tekrarlanan maruz kalma etkisinin bir tezahürüdür.

Benzerlik İnsanların kendilerine benzer olanlardan hoşlanmasının açıklaması bu gibi insanların bakış açılarının veya kişisel özelliklerinin bir bakıma onaylanmasıdır. Yani eğer bir insan bizimle olmayı kabul ederse bu, görüşlerimizin, tercihlerimizin ve eylemlerimizin doğru olduğunu veya en azından başka biri tarafından paylaşıldığını gösterir.

231

"PSİKOLOJİNİN YAPI TAŞLARI"

Fiziksel Çekicilik Sebepleri ne olursa olsun, fiziksel olarak çekici olan insanlardan olmayanlara göre daha fazla hoşlanmamız genel kabul görmüş bir gerçektir. Çekiciliğe dair yargılar sadece yüz özelliklerine bağlı değildir. Kültürden kültüre farklılık gösteren bedensel görünüş özellikleri, kilolu olup olmamak, fit ve aynı zamanda kaslı olmak gibi nitelikler üzerinde yoğunlaşmıştır.

Aşk Aşk; çekicilik, cinsel arzu ve diğer insan hakkında derin bir kaygıyı yoğun olarak içeren duygusal durumdur.

Psikologlar birçok aşk çeşidi olduğunu belirtmişler ancak ikisi üzerinde yoğunlaşmışlardır. Bunlardan biri, cinsel arzu ve çekicilik duygularını içeren romantik aşkken diğeri karşılıklı saygı ve arkadaşlığı içinde barındıran arkadaşça aşktır.

Bebekken, aileyle veya ona bakım sunan kişiyle kurulan güçlü bağ aslında aşkın habercisi olan erken tecrübelerdir.

Bunun yanında aşkın aniden ortaya çıkışı evrime teorisiyle ilgilidir. Bu bakış açısına göre, türlerimizin başarılı şekilde devamı iki faktöre dayalıdır; (1)hem erkeğin hem de dişinin cinsel ilişki için arzu duyması;(2) yavrularını beslemek ve korumak için çaba göstermek. Bu durumda hem erken tecrübelerin hem de genetik kalıtsal yapımızın, âşık olmak eğilimimizde önemli rol oynadığını söyleyebiliriz. Aşkın ortaya çıkışı böyleyken güç kaybetmesi ve yok olması ise kıskançlık, giderek artan ortak nokta uyuşmazlığı ve ilişkideki sıradanlık gibi negatif durumlar ile gerçekleşir.

232