SKARBY ŁĘCZYCY Ryszard Sierociƒski
SKARBY ŁĘCZYCY
SKARBY ŁĘCZYCY Ryszard Sierociƒski
2012
Fotografie (photos) Ryszard Sierociƒski Tekst (text) Mirosław Pisarkiewicz Tłumaczenie (translation) El˝bieta Âwierczyƒska Opracowanie graficzne (graphic desing) Paweł Duraj
Sieradz 2012
© Prof-Art Sieradz ˚adna cz´Êç tej publikacji nie mo˝e byç powielana ani rozpowszechniana za pomocà urzàdzeƒ elektronicznych, kopiujàcych i innych bez pisemnej zgody posiadacza praw autorskich
ISBN 978-83-89954-99-2
Wydawca
Prof-Art Agencja Reklamowo-Wydawnicza 98-200 Sieradz, ul. Polna 6 e-mail:firma@profart.com.pl www.profart.com.pl Druk Read-Me w Łodzi
Mirosław Pisarkiewicz
Ł´czyca magiczna
N
ie mo˝na zrozumieç Ł´czycy, gdy si´ nie widziało jej czerwieni wÊród łàk, nie czytało baÊni o Borucie. Gdy ma si´ szcz´Êcie i trafi na odpowiednià por´ mo˝na zobaczyç wÊród płaszczyzny traw od strony odwiecznej Bzury miasto unoszàce si´ na delikatnie mlecznej mgle i płynàce wÊród okalajàcej przyrody niby na latajàcym dywanie lub odbijajàce si´ jak od lustra w powierzchni Zalewów. Najpi´kniej odbija si´ ze szczytu hałdy dawnej kopalni. * Ł´czyca pełna baÊni, legend i przedziwnej historii. Miejsce wÊród łàk. Nie wiadomo kiedy miała swój poczàtek. Âlady ludzi w okolicy majà około 60 000 lat. „Szwedzka Góra” – gród ł´czycki, którego relikty istniejà obok Archikolegiaty Ł´czyckiej w Tumie, powstał pomi´dzy VI i VIII wiekiem. Byç mo˝e tu mieÊciła si´ stolica domniemanego paƒstwa plemiennego Ł´czycan. Z pewnoÊcià ł´czycki gród był głównà siedzibà Bolesława Krzywoustego w czasie wojny domowej ze Zbigniewem. To wpłyn´ło na jego testament, Krzywousty dzielàc kraj na dzielnice w 1138 r., Ł´czyckie przyznał Kazimierzowi Sprawiedliwemu, w którego imieniu rzàdy sprawowała ksi´˝na Salomea. Po jej zgonie władz´ przejàł ksià˝´ senior Bolesław K´dzierzawy. Z grodu ł´czyckiego w 1245 r. wyruszyła do Mongolii sławna wyprawa Benedykta Polaka wyposa˝ona przez ksi´cia Konrada Mazowieckiego. Było to na długo przed podró˝à Marko Polo. Gród przestał istnieç po zniszczeniu przez Krzy˝aków w 1331 r. Całe terytorium Ł´czyckie weszło za Mieszka I w granice piastowskiej Polski, jako jedna z najwa˝niejszych prowincji tworzàcych paƒstwo. Przed 1000 rokiem Âw. Wojciech zało˝ył, według tradycji, benedyktyƒskie opactwo NMP – prawdopodobnie pierwszy polski klasztor. Z czasem rozebrano go by wznieÊç monumentalnà kolegiat´ pod wezwaniem NMP i Êw. Aleksego, konsekrowanà w 1161 r. - miejsce obrad pierwszych polskich sejmów. Jan Ma-
tejko upami´tnił te wydarzenia na jednym ze swoich płócien. Do Ł´czycy przeniesiono wówczas cz´Êciowo stolic´ koÊcielnà kraju. Obecnie w Archikolegiacie Ł´czyckiej w Tumie znajduje si´ sanktuarium Êw. Wojciecha i jego relikwie. W Êwiàtyni, oprócz legendarnych Êladów Diabła Boruty, który próbował jà przewróciç, istnieje pi´kny romaƒski tympanon i bodaj jedyny w kraju romaƒski fresk przedstawiajàcy Chrystusa Pantokratora. W podziemiach pochowano kilku arcybiskupów gnieênieƒskich. W 1967 r. kardynał Karol Wojtyła i prymas Stefan Wyszyƒski w Tumie zakoƒczyli obchody Millenium Chrztu Polski. W 2011 r. uroczyÊcie obchodzono 850-lecie konsekracji, w którym uczestniczył Prezydent RP. Ł´czyca we wczesnym Êredniowieczu stała si´ miejscem szczególnym, zwłaszcza w okresie rozbicia dzielnicowego. Tu odbywały si´ zjazdy władców i synody koÊcielne. MiejscowoÊç była „niekoronowanà” stolicà podzielonego kraju. Samo Ł´czyckie nie unikn´ło zawirowaƒ. Nie pokonały go najazdy tatarskie, litewskie i krzy˝ackie, ale zrobiła to wojna domowa. W 1264 r. wydzielono z Ksi´stwa Ł´czyckiego Ksi´stwo Sieradzkie. Ł´czyckie po rozbiciu dzielnicowym nie weszło w skład odradzajàcej si´ Polski. Było osobnym ksi´stwem. Dopiero Kazimierz Wielki w 1352 r. inkorporował je do Polski, a zniszczone przez Krzy˝aków miasto przeniósł na obecne miejsce i otoczył murami, wybudował królewski zamek opodal klasztoru oo. Dominikanów p.w. Êw. Doroty i Êw. Stanisława ufundowanego 1297 r. przez Władysława Łokietka i ksi´cia Kazimierza Ł´czyckiego. Stara Ł´czyca przekształciła si´ w wieÊ Tum. W 1374 r. w Ł´czycy odbył si´ zjazd mo˝nowładztwa polskiego ˝àdajàcego przybycia Ludwika W´gierskiego do kraju w celu osobistego sprawowania władzy. Miasto w tym okresie zostało stolicà województwa ł´czyckiego. W 1384 r. napadł je awanturnik Bartosz Wizenborg a póêniej spustoszyły po˝ary. Król Władysław Jagiełło, pragnàc podnieÊç Ł´czyc´ odnowił w 1400 r. dokument lokacyjny wydany przed
7
8
1267 r. przenoszàc miasto na prawo niemieckie. W 1425 r. konsekrowano koÊciół farny Êw. Andrzeja Apostoła ufundowany przez króla. Jagiełło kilkadziesiàt razy przebywał w ł´czyckim grodzie, skàd kierował politykà. W 1414 r. podpisał dokument wypowiadajàcego wojn´ Krzy˝akom, w 1418 wydał Statut Ł´czycki – składajàce si´ z 27 artykułów prawo zwyczajowe. W 1420 r. posłowie czescy zaoferowali Jagielle koron´ Czech, której władca nie przyjàł. Te wa˝ne wydarzenia miały miejsce na ł´czyckim zamku, który był w 1426 r. widownià buntu rycerstwa przeciw królowi. Rycerze ˝àdali przywilejów w zamian za zgod´ na nast´pstwo tronu dla Władysława Warneƒczyka. Królewski dokument w obecnoÊci władcy poràbali mieczami. W 1433 r. w zamkowych murach zawarto pokój z Krzy˝akami koƒczàcy ówczesnà wojn´ z Zakonem. Władysław Warneƒczyk, ruszajàc na wojn´ z Turkami, powierzył piecz´ nad połowà kraju Wojciechowi Malskiemu – wojewodzie ł´czyckiemu – nadajàc mu tytuł wicekróla. Tak˝e król Kazimierz Jagielloƒczyk doceniał Ł´czyc´, którà cz´sto odwiedzał, zwłaszcza w okresie Wojny Trzynastoletniej, gdy na ł´czyckim zamku mieszkała królowa El˝bieta Rakuszanka. W 1454 r. zwołał sejm do Ł´czycy, a w 1474 r. na zamku przyjàł posłów bawarskich ksi´cia Ludwika proszàcych o r´k´ królewny Jadwigi, podjàł delegacj´ hospodara wołoskiego, poselstwa w´gierskie, weneckie, miast Êlàskich i wiele innych. Władcy wielokrotnie zwoływali obrady sejmu do Ł´czycy. Po ustanowieniu dwuizbowego parlamentu w 1494 r. zaprzestano sejmów w grodzie nad Bzurà. Odbywały si´ nadal synody koÊcielne i sejmiki szlachty województwa ł´czyckiego. Renesans to okres rozkwitu miasta, z którym zwiàzanych było wiele wybitnych postaci, tej miary co poeta i póêniejszy prymas Andrzej Krzycki. Zygmunt Stary podarował Ł´czyc´ królowej Bonie w prezencie Êlubnym. W okresie Rzeczypospolitej Szlacheckiej na ł´czyckich błoniach planowano organizacj´ wolnych elekcji, które ostatecznie ulokowano w Warszawie. W XVII wieku Ł´czyca prze˝ywała wzloty i upadki. Palona przez rokoszan Zebrzydowskiego, Szwedów w czasie Potopu, Sasów i Szwedów w okresie Wojny Północnej, pustoszona przez zarazy i zwykłe po˝ary, Ł´czyca wcià˝ si´ odradzała – uchwały sejmowe wyznaczyły jà na jeden z szeÊciu oÊrodków wymiany handlowej z zagranicznymi kupcami W odbudowywanym mieÊcie powstał norbertaƒski klasztor i wspaniały barokowy koÊciół Niepokalanego Pocz´cia NMP oo. Bernardynów z pi´knymi organami Englera, rzeêbami Etnera i freskami przypisywanymi o. ˚ebrowskiemu. Rozwój zahamowała epidemia. W 1715 r. przy ˝yciu pozostało
zaledwie kilkunastu mieszkaƒców, którzy nie byli w stanie podjàç przybyłej na sejmik wojewódzki szlachty. Wielkich szkód ze strony Rosjan doznała Ł´czyca w okresie Konfederacji Barskiej. Ł´czycka szlachta wystawiła własny regiment konfederatów ju˝ w 1769 r., a w samej Ł´czycy zarzàdzono wówczas koncentracj´ wojsk konfederackich z kilku województw. Wielkà odwag´ i patriotyzm wykazali posłowie ł´czyccy na sejmie rozbiorowym w 1773 r., kiedy to u boku Reytana i Korsaka wystàpili przeciwko rozbiorowi kraju. Reformy przeprowadzone przez Rad´ Nieustajàcà uczyniły Ł´czyc´ miastem wydziałowym, któremu podlegał zespół miast królewskich z terenu województw ł´czyckiego i brzesko-kujawskiego. Miasto liczyło ponad 1500 mieszkaƒców. Na jego terenie funkcjonowała szkoła wydziałowa podległa Akademii Krakowskiej z programem zreformowanym przez Komisj´ Edukacji Narodowej, stawiana pod wzgl´dem osiàgni´ç w jednym rz´dzie ze słynnym liceum krzemienieckim. Działał zakon jezuitów i szpital Êw. Ducha. Istniały synagogi. Rozwijała si´ gospodarka. Eksploatowane pod miastem solanki pokrywały zapotrzebowanie na sól całego kraju. Poseł Franciszek Jerzmanowski i inni dygnitarze ł´czyccy na Sejmie Czteroletnim przysłu˝yli si´ do uchwalenia Konstytucji 3 Maja. GłoÊna była w tym czasie mowa Hugona Kołłàtaja ogłoszona na ł´czyckim rynku w obronie ˚ydów i ich praw. Po drugim rozbiorze, w 1793 r., Ł´czyca i województwo ł´czyckie dostały si´ pod panowanie pruskie. Miasto stało si´ stolicà Departamentu Prus Południowych, zło˝onego z dawnych województw: ł´czyckiego, sieradzkiego, kaliskiego, inowrocławskiego, brzesko-kujawskiego i płockiego. Z czasem departament przeniesiono do Kalisza, a miasto stało si´ siedzibà powiatu. Ł´czycanie wyparli garnizon pruski podczas Insurekcji KoÊciuszkowskiej. Podobnie stało si´ w 1806 r., gdy uderzyli na Prusaków na wieÊç o zbli˝aniu si´ armii Napoleona. Bonaparte jeszcze w 1806 r. wyznaczył Ł´czyc´ na punkt koncentracji swoich wojsk, a tak˝e polecił zorganizowaç na jej terenie zaopatrzenie kwatermistrzowskie dla francuskiej armii. W okresie Ksi´stwa Warszawskiego Ł´czyca stałà si´ siedzibà powiatu. Według legendy Napoleon miał nocowaç w Ł´czycy w drodze do Warszawy. W 1809 r. wojska austriackie zniszczyły miasto. W 1815 r. przybył do Ł´czycy powracajàcy z Kongresu Wiedeƒskiego car Aleksander I. Na czeÊç jego pobytu mieszczanie zało˝yli pod miastem park królewski. Ulokowano w Ł´czycy stolic´ obwodu, w skład którego wchodziły powiaty ł´czycki i zgierski. Miasto wyznaczono na stolic´ przemysłu sukienniczego. Pojawili si´ osadnicy niemieccy wyznania ewangelicko-augsburskiego.
W czasie powstania listopadowego Ł´czyca była siedzibà powstaƒczych władz obwodowych i punktem zaopatrzenia armii. Mieszkaƒcy wzi´li czynny udział w powstaniu. Uformowano konne pułki Mazurów. Do walki ruszyła równie˝ Brygada Artylerii Lekkiej, która stacjonowała w mieÊcie w czasach Królestwa Kongresowego. W latach 30. XIX wieku wielu tkaczy opuÊciło Ł´czyc´ udajàc si´ do Łodzi, która przej´ła jej rol´. Od 1827 r. funkcjonowała natomiast w mieÊcie fabryka fortepianów Kazimierza Tarczyƒskiego, zaprzyjaênionego z Chopinem. W powstaniu styczniowym miasto spełniało rol´ jednego z wi´kszych oÊrodków organizacyjnych. W dniu 18 stycznia 1863 r. w Ł´czycy przebywali członkowie Tymczasowego Rzàdu Narodowego z zamiarem kierowania stàd powstaniem. Według tradycji, opodal wi´zienia mieszkała Maria Konopnicka, która miała wyszywaç powstaƒcze sztandary. Mimo zdegradowania Ł´czycy do rangi powiatu w Guberni Kaliskiej, istniało tutaj nadal wiele wa˝nych instytucji: seminarium nauczycielskie, szpital Êw. Mikołaja projektu Henryka Marconiego, od 1843 r. działał teatr - w latach 80. XIX wieku jego aktorem był Władysław Reymont. Zbudowano cerkiew Êw. Mikołaja Cudotwórcy. Istniał najwi´kszy w guberni kaliskiej młyn parowy. Jesienià 1914 r. w mieÊcie i okolicy rozegrały si´ walki w ramach Operacji Łódzkiej. Wzi´li w nich udział ˝ołnierze Legionów Piłsudskiego którymi dowodził m.in. Władysław Belina-Pra˝mowski. W II RP miasto było stolicà powiatu w woj. łódzkim. Âw. Urszula Ledóchowska sprowadziła ss. Urszulanki SJK, Karol Siciƒski wybudował wspaniały gmach obecnego gimnazjum. Ł´czyca uzyskała połàczenie kolejowe z Łodzià. Powa˝nà rol´ odegrało miasto w Wojnie Obronnej Polski we wrzeÊniu 1939 r. Ziemia Ł´czycka stała si´ widownià Bitwy nad Bzurà. Groby polskich ˝ołnierzy gen. Tadeusza Kutrzeby z Armii „Poznaƒ” i „Pomorze” znajdujà si´ na miejscowym cmentarzu. W czasie wojny i okupacji połowa mieszkaƒców straciła ˝ycie, w tym niemal wszyscy ˚ydzi. Po II wojnie Êwiatowej uruchomiono Ł´czyckie Zagł´bie Rud ˚elaza (1955-1992) – powstał pr´˝ny oÊrodek górniczy. W 1957 r. zmniejszono znacznie pow. ł´czycki, z którego wydzielono m.in. pow. podd´bicki. W 1975 r. Ł´czyca znalazła si´ w woj. płockim. Od 1999 r. jest siedzibà powiatu w woj. łódzkim.
* Urok Ł´czycy zachował si´ w starym Tumie, w Êredniowiecznych uliczkach prowadzàcych do: zamku królewskiego, gotyckiej fary
z obrazami Gersona, barokowego zespołu bernardyƒskiego, podominikaƒskich murów, w których dwa wieki istniało wi´zienie, czy Małej Synagogi, w której mieszkał i pracował wielki biblista Malbim oraz ł´czyccy rabini z uczonych rodów Auerbachów i Perlmutterów. Baszty i mury obronne, ponorbertaƒski klasztor, ufundowany przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego ratusz projektu Jakuba Kubickiego, dopełniajà kolorytu. * Gdy ma si´ odrobin´ szcz´Êcia mo˝na przy archikolegiacie lub zamku spotkaç Borut´ szykujàcego si´ do kolejnego psikusa, w Alejach przechadzajàcà si´ Êw. Urszul´, a przy Małej Synagodze zamyÊlonego rabina Malbima. Niech nikogo nie zdziwi Reymont powtarzajàcy teatralnà rol´ czy zast´p ułanów Beliny mknàcy na koniach. Gdy spotka si´ tajemniczà norbertank´ czy ˚yda w chałacie, górnika w galowym stroju to tak˝e nie b´dzie nic zaskakujàcego. W magicznej Ł´czycy, gdy miasto usypia krà˝à legendy, królewskie orszaki, słychaç nawet fortepian Chopina i czuç zapach przepełnionych ziołami łàk.
9
„Szwedzka Góra”, czyli relikty grodu ł´czyckiego powstałego mi´dzy VI a VIII w., a zniszczonego przez Krzy˝aków w 1331 r. Malownicze grodzisko, niegdyÊ warowna siedziba władców paƒstwa Ł´czycan, główny gród Bolesława Krzywoustego jest wielkà atrakcjà archeologicznà. W pobli˝u powstaje skansen wsi ł´czyckiej.
14
„The Swedish Mountain” which is the relic of the burg of Ł´czyca, raised between the 6th and 8th cent., destroyed by the Teutonic Knights in 1331. A picturesque burg settlement, once a fortified seat of the rulers of the Ł´czyca country, the main burg of the King Bolesław Krzywousty is a great archaeological attraction. Open-air etnographic museumof the Ł´czyca`s viuage comes to existence nearby.
15
16
17
18
19
20
21
28
29
30
31
KoÊciół farny p.w. Êw. Andrzeja Apostoła. Gotyckà Êwiàtyni´ ufundowanà przez króla Władysława Jagiełł´ konsekrowano w 1425 r. Do czasów Zygmunta Augusta pozostawała pod opiekà królewskà. Wn´trze zachwyca zabytkami barokowymi, z których najsłynniejszym jest epitafium wojewody Jakuba Szczawiƒskiego wykonane w XVII w. w warsztacie Sebastiana Sali. W ołtarzach koÊcioła umieszczono obrazy Wojciecha Gersona. Fara była w I Rzeczypospolitej miejscem obrad szlachty województwa ł´czyckiego. Obok koÊcioła zachował si´ ciàg murów obronnych wzniesionych za Kazimierza Wielkiego, do których dobudowano barokowy klasztor Norbertanek – obecnie Urszulanek SJK. Jednà z baszt obronnych przebudowano na dzwonnic´ fary.
46
The parish church of St. Andrew the Apostle. The gothic temple, funded by the King Władysław Jagiełło, was consecrated in 1425. Up to the times of the King Zygmunt August, it remained under the protection of the king. The interiors amaze with baroque relic ornaments, the most famous remaining the epitaph of the voivode Jakub Szczawiƒski, prepared in the 17th cent. in the workshop of Sebastian Sala. In the altars of the church there are paintings of Wojciech Gerson. In the times of the First Republic the parish church was the place of councils of the nobles from Ł´czyca voivodeship. Close to the church one can find a preserved set of defence walls raised in the times of Kazimierz Wielki, to which a baroque convent of St. Norbert nuns was added – currently the convent of St. Ursula nuns. One of the defence towers was rebuilt as a bell tower of the parish church.
47
48
49
50
51
64
65
66
67