Silent killers gr by denis brailas

Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

Ιούνιος 2013

Περιεχόμενα Πρόλογος

#1 Περίληψη

#2 Άνθρακας και ανθρώπινη υγεία

#3 Το κόστος της ρύπανσης από τον άνθρακα στην Ελλάδα

#4 Κανένα μέλλον για τον άνθρακα

#5 Συμπεράσματα: τι πρέπει να γίνει;

Παράρτημα: Πώς πραγματοποιήθηκε η μελέτη

Υποσημειώσεις

Για περισσότερες πληροφορίες: pressdesk.int@greenpeace.org

Δημιουργικός σχεδιασμός και διεύθυνση: Sue Cowell / Atomo Design www.atomodesign.nl Φωτογραφία εξώφυλλου: Silent Killers – Why Europe must replace coal energy with © Greenpeace / Nick Cobbing green energy Μετάφραση στα ελληνικά: Μαργαρίτα Βόρρα Συγγραφέας πρωτότυπου: Lauri Myllyvirta Σύνταξη & Επιμέλεια ελληνικής έκδοσης: Τάκης Επεξεργασία πρωτότυπου: Alexandra Dawe, Xiaozi Liu, Γρηγορίου Nina Schulz JN 449 δημοσιεύτηκε τον Ιούνιο 2013 από τη Διεθνή Ευχαριστίες: Andrea Boraschi, Τάκης Γρηγορίου, Jiri Greenpeace: Jerabek, Albert ten Kate, Iwo Los, Gerald Neubauer, Iris Ottho Heldringstraat 5 1066 AZ Άμστερνταμ, Ολλανδία Cheng, Sanjiv Gopal greenpeace.org

PM2.5 Σύγκριση διαμέτρου μικροσωματιδίων με: μm = μικρόμετρο

(εκατομμυριοστό του μέτρου)

ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΤΡΙΧΑ

περίπου 70μm πάχος

ΚΟΚΚΟΣ ΑΜΜΟΥ

περίπου 50μm διάμετρο

2 Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

PM10

Μικροσωματίδια μικρότερα από 10μm

PM2.5 Μικροσωματίδια μικρότερα από 2,5 μm

Πρόλογος Η αναπνοή μας δεν πρέπει να απειλεί τη ζωή μας. Τα παιδιά δεν πρέπει να υποφέρουν από άσθμα ή να απειλείται η ανάπτυξή τους, εξαιτίας του αέρα που αναπνέουν όταν παίζουν. Το δικαίωμα στον καθαρό, φρέσκο αέρα είναι ένα από τα θεμελιώδη δικαιώματα σ’ αυτόν τον κόσμο. Προφανώς οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις και οι παραγωγοί βρώμικης ενέργειας έχουν αντίθετη άποψη. Στην Ευρώπη, 300 σταθμοί ηλεκτροπαραγωγής καίνε άνθρακα για να παράγουν ηλεκτρική ενέργεια, εκπέμποντας εκατομμύρια τόνους ρύπων κάθε χρόνο. Κάθε ώρα που περνάει, οι σταθμοί ηλεκτροπαραγωγής ρυπαίνουν με τοξικούς ρύπους, όπως υδράργυρο, μόλυβδο, αρσενικό, κάδμιο και μικροσκοπικά σωματίδια θειϊκού και νιτρικού άλατος, που εισχωρούν βαθιά στους πνεύμονές μας. Ο άνθρακας είναι ένας σιωπηλός δολοφόνος. Ο αέρας που αναπνέουμε στην Ευρώπη είναι βλαβερός για όλους – μωρά, παιδιά και ενήλικες, ιδιαίτερα τους ηλικιωμένους. Περίπου 22.000 άνθρωποι πέθαναν πρόωρα το 2010 στην Ευρώπη, εξαιτίας των τοξικών ρύπων των ανθρακικών σταθμών ηλεκτροπαραγωγής. Οι ανθρακικοί σταθμοί ηλεκτροπαραγωγής αποτελούν επίσης τη σημαντικότερη πηγή εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα (CO2), που ευθύνεται για την αλλαγή του κλίματος. Η συνεχιζόμενη καύση του άνθρακα θα προκαλέσει ακόμα πιο καταστροφικές κλιματικές αλλαγές. Οι εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι που πεθαίνουν σήμερα από την αλλαγή του κλίματος, θα αυξηθούν σε εκατομμύρια μέσα στις επόμενες δεκαετίες.

Η Greenpeace, σε συνεργασία με άλλους εκπροσώπους της κοινωνίας των πολιτών, έχει πρωταγωνιστήσει στην ακύρωση δεκάδων σχεδίων για τη δημιουργία ανθρακικών σταθμών ηλεκτροπαραγωγής στην Ευρώπη. Χρειάζεται όμως να γίνουν περισσότερα. Οι Ευρωπαίοι πολιτικοί πρέπει να αναλάβουν δράση για να εξαλείψουν την πιο θανατηφόρα πηγή ηλεκτροπαραγωγής στον κόσμο: τον άνθρακα. Η λύση βρίσκεται μπροστά τους: είναι οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Με την Ενεργειακή Επανάσταση, η Greenpeace προτείνει ένα εμπεριστατωμένο σενάριο για τη μετάβαση της Ευρώπης από τον άνθρακα σε ένα νέο ενεργειακό σύστημα, που θα στηρίζεται στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και την εξοικονόμηση ενέργειας. Ένα καθαρό ενεργειακό σύστημα θα ήταν ωφέλιμο για το κλίμα και τη δημόσια υγεία, ενώ θα εξασφάλιζε τη βιωσιμότητα του ενεργειακού τομέα και θα δημιουργούσε χιλιάδες θέσεις εργασίας και οικονομικές ευκαιρίες. Με την υλοποίησή του, η Ευρώπη θα έδινε τέλος στην ενεργειακή φτώχεια περίπου 2 δισεκατομμυρίων ανθρώπων. Ήρθε η ώρα για τους Ευρωπαίους πολιτικούς να καταργήσουν σταδιακά τον άνθρακα και να ηγηθούν της μετάβασης στην καθαρή ενέργεια και τον καθαρό αέρα. Ήρθε η ώρα να δείξουν το δρόμο, για να επουλωθούν οι πληγές του πλανήτη και να βελτιωθεί η ποιότητα ζωής όλων μας.

Αυτή η χρονιά, υποτίθεται ότι είναι το «Ευρωπαϊκό Έτος Αέρα». Κι όμως, οι Ευρωπαίοι πολιτικοί δεν προτίθενται να εμποδίσουν τη λειτουργία των περισσότερων από 50 νέων ανθρακικών σταθμών ηλεκτροπαραγωγής, που ήδη χτίζονται ή βρίσκονται στο στάδιο του σχεδιασμού και πρόκειται να αυξήσουν τον αριθμό των θανάτων. Η βιομηχανία του άνθρακα θα συνεχίσει να έχει για δεκαετίες την άδεια να σκοτώνει. Ο φόρος του αίματος στον άνθρακα πρέπει να σταματήσει.

Kumi Naidoo, Διευθυντής της Διεθνούς Greenpeace Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

32.000 χρόνια ζωής θα χάνονται κάθε χρόνο, αν τεθούν σε λειτουργία οι ανθρακικοί σταθμοί ηλεκτροπαραγωγής που αυτή τη στιγμή βρίσκονται υπό κατασκευή ή σε στάδιο σχεδιασμού. Αυτή η απώλεια ζωής είναι εντελώς άσκοπη, καθώς οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και οι τελευταίας αιχμής ενεργειακά αποδοτικές λύσεις, μας επιτρέπουν να κρατάμε τα φώτα της Ευρώπης αναμμένα.

Η Πολωνία εξαρτάται από τον άνθρακα για την παραγωγή του 93% της ηλεκτρικής της ενέργειας. Η καύση του άνθρακα έχει σοβαρές επιπτώσεις στη δημόσια υγεία: ένας μόνο λιγνιτικός σταθμός ηλεκτροπαραγωγής, ο σταθμός Patnów κοντά στο Konin της δυτικής Πολωνίας, εκτιμάται ότι προκάλεσε το 2010 την απώλεια 1.100 χρόνων ζωής λόγω πρόωρων θανάτων και την απώλεια 23.000 εργατοημερών λόγω ασθενειών.

4 Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

#1 Περίληψη Οι σταθμοί ηλεκτροπαραγωγής με καύσιμο τον άνθρακα είναι σιωπηλοί δολοφόνοι. Εξαπλωμένοι σε όλη την Ευρώπη, εκλύουν κάθε χρόνο εκατομμύρια τόνους τοξικών αερίων και αιωρούμενων σωματιδίων1. Αυτοί οι ρύποι εισχωρούν στους πνεύμονες και το αίμα των ανθρώπων προκαλώντας αναπνευστικές λοιμώξεις, καρδιακές προσβολές, καρκίνο του πνεύμονα, κρίσεις άσθματος και άλλες βλάβες στην υγεία. Παρόλο που δεν θα βρείτε ούτε ένα πιστοποιητικό θανάτου που να αναγράφει «ατμοσφαιρική ρύπανση» ως την αιτία θανάτου, οι επιπτώσεις στην υγεία είναι πραγματικές και σοβαρές.

Προκειμένου να ρίξει φως στις επιπτώσεις των ανθρακικών σταθμών ηλεκτροπαραγωγής στη δημόσια υγεία, η Greenpeace ανέθεσε στο Πανεπιστήμιο της Στουτγάρδης την εκπόνηση ειδικής μελέτης2. Η μελέτη, που αποτελεί τη βάση για την παρούσα έκθεση της Greenpeace, διερευνά τον αντίκτυπο που έχει στην υγεία των Ευρωπαίων κάθε ένας από τους 300 υπάρχοντες μεγάλους ανθρακικούς σταθμούς ηλεκτροπαραγωγής, καθώς επίσης και τον προβλεπόμενο αντίκτυπο των 50 νέων σταθμών που βρίσκονται από τις κυβερνήσεις σε στάδιο κατασκευής ή σχεδιασμού, αν αυτοί τεθούν σε λειτουργία. Χρησιμοποιώντας ένα προηγμένο μοντέλο υπολογισμού των επιπτώσεων στην ανθρώπινη υγεία και χρησιμοποιώντας τα επίσημα στοιχεία ρύπων για το 2010, η έκθεση εκτιμά ότι η ρύπανση από τους ανθρακικούς σταθμούς ηλεκτροπαραγωγής είχε ως αποτέλεσμα την απώλεια 240.000 χρόνων ζωής στον ευρωπαϊκό πληθυσμό ή 22.000 πρόωρους θανάτους ετησίως3. Αν μάλιστα πραγματοποιηθεί η κατασκευή των 50 νέων μονάδων, επιπλέον 2.900 πρόωροι θάνατοι θα προκαλούνται κάθε χρόνο. Η ρύπανση από τα φουγάρα των ατμοηλεκτρικών σταθμών απλώνεται σε μεγάλη γεωγραφική έκταση επικαλύπτοντας περιοχές όπου λειτουργούν και άλλοι σταθμοί. Συνεπώς, τα επίπεδα ρύπανσης σε οποιοδήποτε μέρος στην Ευρώπη επηρεάζονται ταυτόχρονα από τη λειτουργία δεκάδων ή ακόμα και εκατοντάδων ανθρακικών σταθμών. Το αποτέλεσμα, όπως φαίνεται και στο χάρτη, είναι η δημιουργία ενός επικίνδυνου, ρυπογόνου ‘τόξου’ από την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη ως τη χώρα μας.

Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

Τι σημαίνει «χαμένος χρόνος ζωής»; Η έκθεση του Πανεπιστημίου της Στουτγάρδης εκτιμά τις επιπτώσεις στην υγεία και τους πρόωρους θανάτους σε «χαμένα χρόνια ζωής». Κάθε θάνατος που αποδίδεται στην έκθεση στους σωματιδιακούς ρύπους, αντιστοιχεί κατά μέσο όρο στην Ευρώπη σε 10,7 και στην Ελλάδα σε 10,03 χαμένα χρόνια ζωής. Τα χαμένα χρόνια ζωής ως επιστημονική προσέγγιση δίνουν μεγαλύτερο βάρος στη νεανική θνησιμότητα από ό,τι η προσέγγιση των πρόωρων θανάτων. Το Πανεπιστήμιο της Στουτγάρδης εκτίμησε ότι το 2010 από τους ρύπους των ανθρακικών σταθμών ηλεκτροπαραγωγής, χάθηκαν συνολικά 240.000 χρόνια ζωής, δηλαδή περίπου 22.000 πρόωροι θάνατοι.

Τι σημαίνει «χαμένη εργατοημέρα»; Η ατμοσφαιρική ρύπανση αυξάνει τον κίνδυνο για ασθένειες και διάφορα προβλήματα υγείας, που αναγκάζουν τους εργαζόμενους να πάρουν επιπλέον αναρρωτικές άδειες. Οι αιτίες ποικίλουν: από ήπιες λοιμώξεις του αναπνευστικού ή βήχα, έως καρδιακές προσβολές. Η αύξηση των ημερών αναρρωτικής άδειας, εξαιτίας ασθενειών που προκαλεί η ατμοσφαιρική ρύπανση, έχει υπολογιστεί βάσει στοιχείων που συγκεντρώθηκαν από την Αμερικανική Έρευνα Ερωτηματολογίου για την Εθνική Υγεία. (Δείτε το Παράρτημα για λεπτομέρειες σχετικά με τον τρόπο υπολογισμού των επιπτώσεων των ανθρακικών σταθμών ηλεκτροπαραγωγής στη δημόσια υγεία.)

Παρά τους γνωστούς κινδύνους για τη δημόσια υγεία, οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις δεν δείχνουν διατεθειμένες να απεξαρτηθούν από τις βρώμικες και ξεπερασμένες πηγές ενέργειας. Η καύση του άνθρακα παρουσιάζει αύξηση στην Ευρώπη κάθε χρόνο από το 2009 ως το 20124, ενώ περισσότεροι από 50 νέοι ανθρακικοί σταθμοί ηλεκτροπαραγωγής βρίσκονται στα πλάνα των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων.

6 Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

Το 2010 οι εκτιμώμενες επιπτώσεις στη δημόσια υγεία από τους ρύπους των ανθρακικών σταθμών - υπολογισμένες βάσει του μειωμένου προσδόκιμου ζωής – ήταν αντίστοιχες με τις βλάβες που θα προκαλούνταν στην υγεία των Ευρωπαίων από το καθημερινό κάπνισμα 22 εκ. τσιγάρων για ένα έτος.

Ελλάδα Η λειτουργία των 7 μεγάλων λιγνιτικών σταθμών της ΔΕΗ προκαλεί την απώλεια 12.000 χρόνων ζωής, δηλαδή τον πρόωρο θάνατο 1.200 ανθρώπων ετησίως. Τα αποτελέσματα αυτά συνάδουν με τα πορίσματα του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος που εκτιμούν ετήσιο κόστος στην εθνική μας οικονομία από την επιβάρυνση στη δημόσια υγεία και την καταστροφή του περιβάλλοντος έως και 3,9 δις €5. Οι 7 λιγνιτικοί σταθμοί της ΔΕΗ που παραμένουν σε λειτουργία σήμερα συγκαταλέγονται ανάμεσα στους πιο βρώμικους της Ευρώπης, όχι μόνο εξαιτίας της παλαιότητάς τους6 αλλά και λόγω της εξαιρετικά χαμηλής ποιότητας της πρώτης ύλης: του ελληνικού λιγνίτη. Παρά όμως τα τεράστια οικονομικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά προβλήματα της εξάρτησης από το λιγνίτη, η κυβέρνηση έχει ήδη υπογράψει την Έγκριση Περιβαλλοντικών Όρων για την κατασκευή νέας μονάδας (5ης) στο λιγνιτικό σταθμό της Πτολεμαΐδας7, ενώ στο μακροχρόνιο ενεργειακό σχεδιασμό της χώρας έχει προβλεφθεί η κατασκευή ενός ή δύο ακόμα μονάδων στους σταθμούς Μελίτης (2ης) και Αγίου Δημητρίου (6ης)8. Εφόσον κατασκευαστεί η Πτολεμαΐδα 5, θα ευθύνεται για τον πρόωρο θάνατο περισσότερων από 100 ανθρώπων κάθε χρόνο, ενώ η ελληνική κοινωνία θα πρέπει να υποστεί τις συνέπειες από τη ρύπανση τουλάχιστον μέχρι τα μέσα του αιώνα. Πρόκειται για μία επιλογή που κρατάει τη χώρα μας εγκλωβισμένη σε ενεργειακές επιλογές του παρελθόντος, με σοβαρές επιπτώσεις στη δημόσια υγεία, το περιβάλλον και την προσπάθεια εκμηδενισμού των εκπομπών CO2 της χώρας μας στον τομέα ηλεκτροπαραγωγής.

100

1000

Οι προβλεπόμενες επιπτώσεις στην υγεία από τη λειτουργία των ανθρακικών σταθμών ηλεκτροπαραγωγής της Ευρώπης, σύμφωνα με το μοντέλο του Πανεπιστημίου της Στουτγάρδης. Τα χρώματα αντιστοιχούν στον αριθμό των ‘χαμένων χρόνων ζωής’ από την ατμοσφαιρική ρύπανση αποδιδόμενα σε ένα δίκτυο κυψελών κλίμακας 50x50χλμ. Οι μαύρες κυψέλες αντιστοιχούν σε περισσότερους από 1000 πρόωρους θανάτους. Οι μπλε κουκίδες αντιστοιχούν στους 100 πιο ρυπογόνους σταθμούς της Ευρώπης.

Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

O ΑΗΣ Καρδιάς, ο δεύτερος μεγαλύτερος λιγνιτικός σταθμός της χώρας, το 2011 ήταν υπεύθυνος για περισσότερους από 9 εκ. τόνους CO2.

8 Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

Τους αμέσως επόμενους μήνες αναμένονται σημαντικές εξελίξεις και πρωτοβουλίες της ελληνικής κυβέρνησης σχετικά με την απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας και την ιδιωτικοποίηση της ΔΕΗ. Οι δύο αυτές ‘μνημονιακές’ υποχρεώσεις κρύβουν ένα παράδοξο: παρά το γεγονός ότι απορρέουν σε μεγάλο βαθμό από την ευρωπαϊκή νομοθεσία και τις επιταγές της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (ως εταίρου της Τρόικα), δεν λαμβάνουν υπόψη άλλα σημαντικά σημεία της ευρωπαϊκής νομοθεσίας, όπως η Οδηγία για τις Βιομηχανικές Εκπομπές (ΕΚ 2010/75)9, η οποία θέτει αυστηρότερα όρια για τις εκπομπές των αερίων που εξετάζει η παρούσα έκθεση για τις μονάδες ηλεκτροπαραγωγής. Οι γερασμένες μονάδες της ΔΕΗ, ανεξαρτήτως ιδιοκτησιακού καθεστώτος, απαιτούν τεράστια κόστη σε επενδύσεις περιβαλλοντικής αναβάθμισης, ενώ πολλές από αυτές θα πρέπει να τερματίσουν τη λειτουργία τους σε ορίζοντα δεκαετίας. Μένει επομένως να απαντηθεί ποιος θα αναλάβει το κόστος της περιβαλλοντικής αναβάθμισης των υφιστάμενων μονάδων. Η ΔΕΗ που έχει την ιστορική ευθύνη; Οι λοιποί, ιδιώτες επενδυτές που θα αγοράσουν υφιστάμενες μονάδες ή μετοχές της ΔΕΗ; Ή οι πολίτες που μέχρι σήμερα πληρώνουν ένα θανάσιμο τίμημα στο βωμό του ‘φθηνού’ λιγνίτη; Προφανώς τα ερωτήματα αυτά απαιτούν πρωτίστως την ξεκάθαρη θέση της ελληνικής κυβέρνησης, η οποία οφείλει να τηρήσει κανόνες απόλυτης διαφάνειας, εφόσον προχωρήσει με την απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας.

Η χρήση λιγνίτη επί δεκαετίες έχει επιδοτηθεί άμεσα και έμμεσα με αστρονομικά ποσά που επιβαρύνουν την εθνική οικονομία και τους Έλληνες πολίτες. Η βασικότερη επιδότηση από όλες είναι η απαλλαγή της ΔΕΗ από την υποχρέωση να καλύψει το εξωτερικό κόστος που προκαλεί η περιβαλλοντική υποβάθμιση και η επιβάρυνση της ανθρώπινης υγείας. Χωρίς αυτή την επιδότηση η κατασκευή και λειτουργία μονάδων με καύσιμο τον άνθρακα (ακόμα και αν πρόκειται για εγχώριο καύσιμο) θα αποτελούσε μία οικονομικά επιζήμια επενδυτική επιλογή που θα απέτρεπε οποιαδήποτε υγιώς σκεπτόμενη επιχείρηση. Με δεδομένα ότι: α. τα λιγνιτικά αποθέματα της χώρας εξαντλούνται, β. τα εναπομείναντα κοιτάσματα έχουν τόσο χαμηλή θερμιδική αξία που ακόμα και μία σύγχρονη ανθρακική μονάδα θα έχει σημαντικές εκπομπές αερίων που βλάπτουν σοβαρά την υγεία και γ. οι υφιστάμενες μονάδες απαιτούν επενδύσεις εκατοντάδων εκατομμυρίων ευρώ για περιβαλλοντική αναβάθμιση, η Greenpeace καλεί την ελληνική κυβέρνηση να προχωρήσει στην απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας μέσω ενός στρατηγικού σχεδίου οριστικής απεξάρτησης από τα ορυκτά καύσιμα μέχρι το 2030 και προώθησης των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και της εξοικονόμησης ενέργειας.

Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

Γιατί ο άνθρακας μας αρρωσταίνει Οι ανθρακικοί σταθμοί ηλεκτροπαραγωγής εκθέτουν τον οργανισμό μας σε τοξικά σωματίδια, όζον και βαρέα μέταλλα. Οι πιο σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία μας προκαλούνται από τα αιωρούμενα μικροσωματίδια (PM2.5), που σχηματίζονται από τις εκπομπές οξειδίων θείου και αζώτου, σκόνης και αιθάλης. Τα σωματίδια διεισδύουν στους πνεύμονες και το κυκλοφορικό σύστημα, προκαλώντας το θάνατο και πολυάριθμα προβλήματα υγείας.

ΔΙΟΞΕΙΔΙΟ ΤΟΥ ΘΕΙΟΥ (SO2)

ΚΑΔΜΙΟ

ΝΙΚΕΛΙΟ

ΑΡΣΕΝΙΚΟ ΜΟΛΥΒΔΟΣ

OZON (O3)

ΤΟΞΙΚΑ ΜΕΤΑΛΛΑ

ΟΞΕΙΔΙΑ ΤΟΥ ΑΖΩΤΟΥ (NOx)

ΑΙΘΑΛΗ ΚΑΙ ΣΚΟΝΗ

ΟΖΟΝ

ΜΙΚΡΟΣΩΜΑΤΙΔΙΑ

ΧΡΩΜΙΟ

ΥΔΡΑΡΓΥΡΟΣ

Καρκίνος του πνεύμονα Κρίσεις άσθματος Λοιμώξεις και βήχας Εξασθένιση της πνευμονικής λειτουργίας Διαταραχές της πνευμονικής ανάπτυξης στα παιδιά

Φλεγμονή ΕΠΕΞΗΓΗΣΗ ΣΥΜΒΟΛΟΥ Σωματιδιακή ρύπανση

Αυξημένη πήξη του αίματος Αρτηριακή πίεση

Όζον Τοξικά μέταλλα Πηγές: Rückerl R et al (2011). Health effects of particulate air pollution: A review of epidemiological evidence. Inhalation Toxicology 23(10): 555–592; Pope III CA & Dockery DW (2006). Health Effects of Fine Particulate Air Pollution: Lines that Connect. J Air & Waste Manage. Assoc. 56:709 –742; US EPA: Six Common Air Pollutants. www.epa.gov/airquality/urbanair; US EPA: Integrated Risk Information System (IRIS). www.epa.gov/IRIS

Εγκεφαλικό Μειωμένο IQ Ασθένειες του κεντρικού νευρικού συστήματος

Καρδιακή προσβολή Μεταβλητότητα της καρδιακής συχνότητας Καρδιακά νοσήματα

Χαμηλότερο βάρος γέννησης Μειωμένη εμβρυϊκή ανάπτυξη Πρόωρη γέννηση Διαταραχές στη νοητική & σωματική ανάπτυξη Μειωμένη ποιότητα σπέρματος

Δεν υπάρχει καθαρός άνθρακας. Ο μόνος τρόπος για να εμποδίσουμε τους χιλιάδες θανάτους στην Ευρώπη που σχετίζονται με την καύση του άνθρακα, είναι η σταδιακή κατάργηση των «βρώμικων» σταθμών ηλεκτροπαραγωγής, προς όφελος των καθαρών και μοντέρνων ανανεώσιμων πηγών ενέργειας.

Elektrownia Patnów, ένας ανθρακικός σταθμός ηλεκτροπαραγωγής κοντά στο Konin της δυτικής Πολωνίας, φωτογραφισμένος μέσα από το νεκροταφείο δίπλα στο χωριό Goslawice.

12 Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

#2 Άνθρακας και ανθρώπινη υγεία 2.1 Πώς η καύση άνθρακα επηρεάζει την υγεία μας Οι ατμοσφαιρικοί ρύποι δεν είναι ορατοί ούτε γίνονται αισθητοί όταν αναπνέουμε. Κι όμως, τα αιωρούμενα μικροσωματίδια διεισδύουν βαθιά στους πνεύμονες και το κυκλοφορικό σύστημα, προκαλώντας φλεγμονές, αναπνευστικά προβλήματα, πήξη του αίματος και τοξικές επιδράσεις σε πολλά εσωτερικά όργανα, συμπεριλαμβανομένου του εγκεφάλου10. Το αποτέλεσμα είναι αυξημένος κίνδυνος θανάτου από καρδιακή προσβολή, εγκεφαλικό, καρκίνο του πνεύμονα και ασθένειες του αναπνευστικού. Παιδιά, έγκυες γυναίκες, άτομα με βεβαρημένο ιατρικό ιστορικό και ηλικιωμένοι πλήττονται περισσότερο. Ωστόσο και στο υγιές τμήμα του ενεργού πληθυσμού παρατηρείται αύξηση των ασθενειών – και κατά συνέπεια των αναρρωτικών αδειών – καθώς αυξάνονται οι εκπομπές των ατμοσφαιρικών ρύπων.

Δεν αποτελεί νέο ότι η ρύπανση είναι ένας από τους σοβαρότερους κινδύνους για την υγεία. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ), περισσότεροι άνθρωποι πεθαίνουν κάθε χρόνο εξαιτίας της ατμοσφαιρικής ρύπανσης απ’ ό,τι από AIDS και ελονοσία μαζί11, ενώ οι Ευρωπαίοι πολίτες εκτιμάται ότι ζουν κατά μέσο όρο 9 μήνες λιγότερο, εξαιτίας πρόωρων θανάτων που σχετίζονται μ’ αυτή12. Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος εκτιμά ότι περισσότερο από το 90% του αστικού πληθυσμού στην Ε.Ε. εκτίθεται σε επίπεδα μικροσωματιδίων (PM2.5) και όζοντος υψηλότερα από αυτά που συστήνει ο ΠΟΥ, ενώ περισσότερο από το 97% του ευρωπαϊκού πληθυσμού εκτίθεται σε επίπεδα όζοντος που ξεπερνούν τις ασφαλείς επιτρεπόμενες τιμές. Περίπου το 1/3 του πληθυσμού είναι εκτεθειμένο σε υψηλότερο ποσοστό σωματιδίων από αυτό που έχει ορίσει η Ε.Ε. ως όριο, το οποίο μάλιστα είναι ήδη 2,5 φορές μεγαλύτερο σε σύγκριση με το αυστηρό όριο ρύπανσης που θέτει ο ΠΟΥ 13. Οι περίπου 300 μεγάλοι σταθμοί ηλεκτροπαραγωγής με καύσιμο τον άνθρακα που είναι σε λειτουργία στην Ε.Ε. παράγουν το ένα τέταρτο της συνολικής ενέργειας που καταναλώνεται14, ωστόσο είναι υπεύθυνοι για περισσότερο από το 70% των εκπομπών διοξειδίου του θείου και περισσότερο από το 40% των οξειδίων του αζώτου στον τομέα της ηλεκτροπαραγωγής. Επίσης, ευθύνονται για σχεδόν τις μισές βιομηχανικές εκπομπές υδραργύρου, το 1/3 των βιομηχανικών εκπομπών αρσενικού15 και περίπου το 1/4 των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα στην Ευρώπη16 .

Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

Όπως παρουσιάζεται αναλυτικά στα γραφήματα των επομένων σελίδων, τα εργοστάσια παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας με καύσιμο τον άνθρακα στην Ευρώπη ευθύνονται για τον πρόωρο θάνατο 22.000 ανθρώπων. Το 2010, οι εκτιμώμενες αρνητικές επιδράσεις στη δημόσια υγεία από τους ρύπους των ανθρακικών σταθμών – υπολογισμένες βάσει του μειωμένου προσδόκιμου ζωής – ήταν αντίστοιχες με τις βλάβες που προκαλούνται στην υγεία των Ευρωπαίων από το καθημερινό κάπνισμα 22 εκ. τσιγάρων για ένα έτος17. Επιπλέον, η αύξηση κατά 11% στην καύση του άνθρακα το 2009 έως το 201218 θα προκαλέσει μια ανάλογη επιβάρυνση στην υγεία του πληθυσμού, που θα ισοδυναμεί με περισσότερους από 1.000 θανάτους επιπλέον ανά την Ευρώπη19.

Η αξιολόγηση των επιπτώσεων στην υγεία βασίζεται σε παράγοντες επικινδυνότητας (risk factors) που αντλούνται από τις βέλτιστες διαθέσιμες επιστημονικές μελέτες και τις προτάσεις του ευρωπαϊκού ερευνητικού προγράμματος NEEDS. Αναφέρεται χαρακτηριστικά η μεγάλη ιατρική έρευνα που πραγματοποιήθηκε στις ΗΠΑ για τις επιπτώσεις των μικροσωματιδίων στη δημόσια υγεία, στην οποία παρακολουθήθηκαν 500.000 ενήλικες σε 50 πολιτείες – με διαφορετικά επίπεδα ρύπανσης – μεταξύ 1982 και 1998. (Δείτε το Παράρτημα ‘Πώς διεξήχθη η έρευνα’ για περισσότερες πληροφορίες).

Αντίστοιχες μελέτες στις ΗΠΑ επιβεβαιώνουν το βαρύ τίμημα που πληρώνει η κοινωνία από την καύση άνθρακα. Σύμφωνα με τα ευρήματα της μελέτης της Clean Air Task Force το 2010, με τη χρήση εγκεκριμένης μεθοδολογίας από την αμερικάνικη Υπηρεσία Προστασίας Περιβάλλοντος (EPA) και την Εθνική Ακαδημία Επιστημών (NAS), η ρύπανση από τους σταθμούς παραγωγής ενέργειας στις ΗΠΑ στοιχίζει ετησίως τη ζωή σε περισσότερους από 13.000 Αμερικανούς πολίτες, με το εκτιμώμενο κόστος για την οικονομία να ξεπερνά τα 100 δις $20.

Παραδείγματα μελετών σχετικά με τα προβλήματα υγείας γύρω από ανθρακικούς σταθμούς ηλεκτροπαραγωγής στην Ευρώπη21

Η μοντελοποίηση των επιπτώσεων στην υγεία από τις εκπομπές των ανθρακικών σταθμών για την παρούσα έκθεση της Greenpeace ανατέθηκε στο Ινστιτούτο Ενεργειακής Οικονομίας (IEΟ) του Πανεπιστημίου της Στουτγάρδης. Το ΙΕΟ έχει αναπτύξει το μοντέλο EcoSense, που είναι το πιο προηγμένο διαθέσιμο εργαλείο για την αξιολόγηση των επιπτώσεων ενός μεγάλου αριθμού ευρωπαϊκών σταθμών ηλεκτροπαραγωγής στη δημόσια υγεία. Το EcoSense βασίζεται σε ένα εξελιγμένο ατμοσφαιρικό μοντέλο που αναπτύχθηκε από το Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Παρακολούθησης και Αξιολόγησης (EMEP) της Συνθήκης για τη Διασυνοριακή Ατμοσφαιρική Ρύπανση σε Μεγάλες Αποστάσεις (Convention on Long-Range Transboundary Air Pollution).

14 Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

- Σε μια περιφέρεια της βόρειας Ιταλίας, ο κίνδυνος που διέτρεχαν οι γυναίκες να πεθάνουν από καρκίνο του πνεύμονα ήταν δύο φορές μεγαλύτερος στην περιοχή όπου λειτουργούσε ένας ανθρακικός σταθμός ηλεκτροπαραγωγής και άλλες βιομηχανικές εγκαταστάσεις, εξαιτίας της έκθεσης στην ατμοσφαιρική ρύπανση22 . - Μια μελέτη που έγινε στην Ισπανία έδειξε ότι υπάρχει αυξημένος κίνδυνος για καρκίνο του πνεύμονα, του λάρυγγα και της ουροδόχου κύστης σε ακτίνα 50 χιλιομέτρων γύρω από τους ανθρακικούς σταθμούς ηλεκτροπαραγωγής, με τον κίνδυνο να αυξάνεται για όσους ζουν πιο κοντά σ’ αυτούς 23. - Έρευνες για τον σταθμό ηλεκτροπαραγωγής Nováky στη Σλοβακία, που καίει άνθρακα με υψηλή περιεκτικότητα σε αρσενικό, έδειξαν αυξημένες συγκεντρώσεις αρσενικού στα μαλλιά και τα ούρα, απώλεια ακοής στα παιδιά και αυξημένο κίνδυνο για καρκίνο του δέρματος 24. - Στην επαρχία Chongqing της Κίνας, το κλείσιμο ενός ανθρακικού σταθμού ηλεκτροπαραγωγής οδήγησε σε μείωση των επιπέδων οργανικών τοξικών ουσιών στον ομφάλιο λώρο των νεογνών, βελτίωση των κινητικών και γλωσσικών δεξιοτήτων των παιδιών, καθώς και της συνολικής νοητικής τους ανάπτυξης 25.

2.2 Ο μύθος του «καθαρού» άνθρακα

Το λόμπι του άνθρακα σε Ελλάδα και Ευρώπη, καθώς και οι κυβερνήσεις που εγκρίνουν την υλοποίηση ανθρακικών μονάδων, βρίσκονται συχνά σε αμήχανη θέση προσπαθώντας να δικαιολογήσουν τις επιλογές τους. Ένα από τα γνωστά επιχειρήματά τους είναι ότι οι νέες μονάδες υπό κατασκευή θα διαθέτουν σύγχρονες αντιρρυπαντικές τεχνολογίες. Αναμφίβολα, έχει υπάρξει σημαντική πρόοδος στην αντιρρυπαντική τεχνολογία τελικού σταδίου (end-of-pipe) – δηλαδή μετά την καύση του άνθρακα και τη δημιουργία των καυσαερίων – όπως είναι για παράδειγμα τα συστήματα πλύσης των καυσαερίων (scrubbers) για την αφαίρεση του διοξειδίου του θείου (SO2) και τα φίλτρα σωματιδίων. Βελτίωση των αντιρρυπαντικών τεχνολογιών ωστόσο, σημαίνει μείωση και όχι εξάλειψη της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Ακόμα και οι πιο σύγχρονοι ανθρακικοί σταθμοί ηλεκτροπαραγωγής εξακολουθούν να επιβάλλουν ένα βαρύ φόρο στην υγεία των Ευρωπαίων.

υπολείπονται σημαντικά από τις βέλτιστες αντιρρυπαντικές τεχνολογίες.26 Επίσης δεν θα πρέπει να αγνοείται το γεγονός ότι οποιαδήποτε τεχνολογία τελικού σταδίου (end-of-pipe), όσο αποτελεσματική κι αν είναι, δεν μπορεί να αποτρέψει τις καταστροφικές επιπτώσεις στο περιβάλλον και τη δημόσια υγεία που προκαλούνται από τις διαδικασίες εξόρυξης άνθρακα, δηλαδή την καταστροφή των φυσικών εκτάσεων, τη ρύπανση από τα αιωρούμενα σωματίδια που προκαλούνται από την εξόρυξη, καθώς επίσης και την κατασπατάληση των υδάτινων πόρων. Η πρόσφατη Περιβαλλοντική Επισκόπηση (Environmental Outlook) του ΟΟΣΑ προειδοποιεί ότι οι θάνατοι που σχετίζονται με την ατμοσφαιρική ρύπανση πρόκειται να αυξηθούν στις ανεπτυγμένες χώρες, παρόλο που τα μέσα ελέγχου των ρύπων βελτιώνονται27. Αυτό οφείλεται σε πολλούς παράγοντες που καθιστούν τους ανθρώπους πιο ευάλωτους στη ρύπανση, όπως η εξάλειψη άλλων αιτιών θανάτου, η γήρανση του πληθυσμού και η αστικοποίηση. Η έκθεση του ΟΟΣΑ έδειξε ότι ο πιο άμεσος και αποτελεσματικός τρόπος για να μειωθούν οι θάνατοι από την ατμοσφαιρική ρύπανση είναι η επένδυση σε όσο το δυνατό πιο καθαρές πηγές ενέργειας, αλλά και στην εφαρμογή των πιο σύγχρονων αντιρρυπαντικών τεχνολογιών τελικού σταδίου.

Όπως δείχνουν τα πορίσματα της παρούσας έκθεσης, ακόμα και η εφαρμογή της νέας ευρωπαϊκής νομοθεσίας για τους βιομηχανικούς ρύπους θα αφήνει εκτεθειμένη την κοινωνία στην ανθρακική ρύπανση. Τα ελάχιστα επιτρεπόμενα όρια ρύπανσης της ευρωπαϊκής νομοθεσίας

Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

Αεροφωτογραφία λιγνιτικών σταθμών στη Γερμανία. Αυτοί οι σταθμοί συγκαταλέγονται ανάμεσα στους πιο βρώμικους της Γερμανίας, προκαλώντας εκατοντάδες θανάτους κάθε χρόνο.

16 Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

Σχήμα 1 Οι νέοι ευρωπαϊκοί κανόνες για τους ατμοσφαιρικούς ρύπους των ανθρακικών σταθμών ηλεκτροπαραγωγής επιτρέπουν πολύ υψηλότερα όρια εκπομπών από αυτά που μπορούν να επιτευχθούν με την εφαρμογή των βέλτιστων διαθέσιμων τεχνικών και δεκαπλάσιες εκπομπές ρύπων σε σχέση με ένα νέο σταθμό ηλεκτροπαραγωγής με καύσιμο το φυσικό αέριο28.

Ακόμα και ο πιο «καθαρός» άνθρακας είναι υπερβολικά βρώμικος Σύγκριση των εκπομπών ρύπων από τον άνθρακα, το φυσικό αέριο και την αιολική ενέργεια γρ/MWh 800 740

750 700 650 600 550

512

500 450 400 354

350 300 250 200 150

155

127

100 50

0 Διοξείδιο του θείου

38 0

34 0

Οξείδια του αζώτου

Νέοι ευρωπαϊκοί κανόνες για τον άνθρακα “Λιγότερο βρώμικος” ανθρακικός σταθμός Νέος σταθμός ηλεκτροπαραγωγής συνδυασμένου κύκλου Σταθμός αιολικής ενέργειας

Σωματίδια

N/A CO2 (γρ/kWh)

Τα ευρωπαϊκά όρια για τους σταθμούς ηλεκτροπαραγωγής δεν καλύπτουν το CO2

Οι νέοι αυστηρότεροι ευρωπαϊκοί κανονισμοί για τις εκπομπές ατμοσφαιρικών ρύπων τίθενται σε εφαρμογή το 201625. Ωστόσο, οι εθνικές κυβερνήσεις κάνουν ό,τι μπορούν μαζί με τη βιομηχανία του άνθρακα για να εξαιρεθούν από τις υποχρεώσεις για τον έλεγχο και τον περιορισμό της ρύπανσης σε υπάρχουσες και εξαιρετικά ρυπογόνες εγκαταστάσεις. Οι περισσότερες χώρες που εξαρτώνται από τη βαριά χρήση του άνθρακα, όπως η Ελλάδα, αναμένεται να διεκδικήσουν ένα «μεταβατικό εθνικό σχέδιο», που θα τους επιτρέψει να λειτουργούν τους βρώμικους σταθμούς ηλεκτροπαραγωγής μέχρι το 2020 χωρίς να συμμορφώνονται με τις υποχρεώσεις για τον έλεγχο της ρύπανσης. Η ΔΕΗ θα πρέπει να προχωρήσει σε δαπανηρές αναβαθμίσεις προκειμένου οι σταθμοί της να πληρούν τουλάχιστον τα κριτήρια ρύπανσης της νέας ευρωπαϊκής νομοθεσίας και να συνεχίσουν να λειτουργούν. Ένα ερώτημα που προκύπτει είναι ποιος θα επωμιστεί το κόστος των αναβαθμίσεων, την ώρα μάλιστα που η κυβέρνηση εξετάζει την πώληση μονάδων σε ιδιώτες επενδυτές, σύμφωνα με του όρους του μνημονίου. Η Ε.Ε. και οι συνυπεύθυνες εθνικές κυβερνήσεις δεν πρέπει να επιτρέψουν καμία εξαίρεση. Όλοι οι υπάρχοντες σταθμοί ηλεκτροπαραγωγής πρέπει να συμβαδίζουν με τις βέλτιστες διαθέσιμες τεχνικές ελέγχου και όχι απλά με τις ελάχιστες προδιαγραφές της νομοθεσίας.

Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

Mέλη της Ε.Ε. με σημαντική εγκατεστημένη ισχύ από άνθρακα στην ηλεκτροπαραγωγή28

Σουηδία

506 μεγαβάτ

Δανία

4,567 μεγαβάτ

Γερμανία

52,354 μεγαβάτ

Ιρλανδία

1,293 μεγαβάτ

Ηνωμένο Βασίλειο 28,444 μεγαβάτ

Ολλανδία

4,060 μεγαβάτ

Βέλγιο

1,687 μεγαβάτ

Γαλλία

7,471 μεγαβάτ

Αυστρία

1,351 μεγαβάτ

Ιταλία

12,004 μεγαβάτ

Πορτογαλία 1,878 μεγαβάτ

ΕΠΕΞΗΓΗΣΗ ΣΥΜΒΟΛΟΥ

Mεγαβάτ (ένας μέσος σταθμός έχει ισχύ 1,000MW) Πηγή: Coal, lignite and peat-ﬁred capacity from Platts World Electric Power Plants Database; except for Romania and Bulgaria, Euracoal Country Proﬁles. http://www.euracoal.be/. Emissions from E-PRTR database.

Ισπανία

11,182 μεγαβάτ

300 Περίπου

Φινλανδία

4,714 μεγαβάτ

Πολωνία

32,872 μεγαβάτ

Τσεχία

5,918 μεγαβάτ

Σλοβακία

1,125 μεγαβάτ

Ουγγαρία

1,184 μεγαβάτ

μεγάλοι ανθρακικοί σταθμοί ηλεκτροπαραγωγής είναι σε λειτουργία στην Ε.Ε., παράγοντας το ¼ της συνολικής ηλεκτρικής ενέργειας που καταναλώνεται. Αυτοί οι σταθμοί είναι υπεύθυνοι για περισσότερο από το

70 40

των εκπομπών διοξειδίου του θείου και περισσότερο από το

οξειδίων του αζώτου στην Ε.Ε. στον τομέα της ηλεκτροπαραγωγής. Είναι η κύρια αιτία για περίπου τις

Σλοβενία

614 μεγαβάτ

Ρουμανία

5,918 μεγαβάτ

Βουλγαρία

4,400 μεγαβάτ

Ελλάδα

5,127 μεγαβάτ

ΜΙΣΕΣ 1/3 Bulgaria

4,400 megawatts

βιομηχανικές εκπομπές υδραργύρου, και το

των βιομηχανικών εκπομπών αρσενικού στην ατμόσφαιρα. Αυτοί οι ανθρακικοί σταθμοί ηλεκτροπαραγωγής ευθύνονται για σχεδόν το

1/4

των εκπομπών CO2 στην Ευρώπη.

Χαμένα χρόνια ζωής εξαιτίας των ανθρακικών σταθμών ηλεκτροπαραγωγής Έρευνα του Πανεπιστημίου της Στουτγάρδης αποκαλύπτει τους σταθμούς με τις μεγαλύτερες εκτιμώμενες επιπτώσεις στην υγεία. Οι πιο «βρώμικοι» σταθμοί ηλεκτροπαραγωγής προκαλούν κάθε χρόνο έως και χίλιους πρόωρους θανάτους και την απώλεια περισσότερων από 10.000 χρόνων ζωής. Κι όμως, επιτρέπεται ακόμη να λειτουργούν.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ Ανθρακικοί σταθμοί ηλεκτροπαραγωγής σε λειτουργία και χαμένα χρόνια ζωής Νέοι προτεινόμενοι ανθρακικοί σταθμοί ηλεκτροπαραγωγής και χαμένα χρόνια ζωής 5 χαμένα χρόνια ζωής 500 χαμένα χρόνια ζωής

1000 χαμένα χρόνια ζωής

Οι πιο “βρώμικοι” σταθμοί ηλεκτροπαραγωγής στην Ε.Ε. ΓΕΡΜΑΝΙΑ

Vattenfall Jänschwalde

Χαμένα χρόνια ζωής: 3940

ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ

Scottish Power Generation Longannet Χαμένα χρόνια ζωής: 4210

ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ

Drax Power

Χαμένα χρόνια ζωής: 4450

ΓΕΡΜΑΝΙΑ

RWE Neurath*

Χαμένα χρόνια ζωής: 4000

ΓΕΡΜΑΝΙΑ

RWE Niederaussem Χαμένα χρόνια ζωής: 2880

ΤΣΕΧΙΑ

ČEZ Prunéřov

Χαμένα χρόνια ζωής: 3660

ΕΠΕΞΗΓΗΣΗ ΣΥΜΒΟΛΟΥ

ΠΟΛΩΝΙΑ

2880 Χαμένα χρόνια ζωής

Rybnik

Χαμένα χρόνια ζωής: 3880

6000 Χαμένα χρόνια ζωής

ΣΛΟΒΕΝΙΑ

Slovenské elektrárne Nováky Χαμένα χρόνια ζωής: 4210 11600 Χαμένα χρόνια ζωής

Πηγή: Preiss et al 2013: Assessment of Health Impacts of Coal Fired Power Stations in Europe. Report commissioned by Greenpeace (Germany). Institute for Energy Economics and the Rational Use of Energy (IER), University of Stuttgart, Germany. *includes estimated emissions from the new units at Bełchatów (PGE), Neurath (RWE), Boxberg (Vattenfall), and Tusimice (ČEZ) commissioned after 2010.

ΠΟΛΩΝΙΑ

PGE Turow

Χαμένα χρόνια ζωής: 5900

ΠΟΛΩΝΙΑ

PGE Bełchatów

Χαμένα χρόνια ζωής: 11300

ΠΟΛΩΝΙΑ

ENEA Kozienice

Χαμένα χρόνια ζωής: 5180

ΡΟΥΜΑΝΙΑ

Turceni

Χαμένα χρόνια ζωής: 8580

ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ

BRIKEL Galabovo

Χαμένα χρόνια ζωής: 4540

ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ

Varna

Χαμένα χρόνια ζωής: 3400 ΡΟΥΜΑΝΙΑ

Rovinari

Χαμένα χρόνια ζωής: 6000

ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ

ΡΟΥΜΑΝΙΑ

Maritsa iztok 2

Romag Termo

Χαμένα χρόνια ζωής: 11600

Χαμένα χρόνια ζωής: 3400

ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ

ΕΛΛΑΔΑ

Χαμένα χρόνια ζωής: 3570

Χαμένα χρόνια ζωής: 3760

ΑΗΣ Aγ. Δημητρίου

Bobov dol

ΕΛΛΑΔΑ

AHΣ Αμυνταίου

Χαμένα χρόνια ζωής: 2890

ΕΛΛΑΔΑ

ΑΗΣ Μεγαλόπολης A’ Χαμένα χρόνια ζωής: 3630

Τα αποτελέσματα του Πανεπιστημίου της Στουτγάρδης συνάδουν σε μεγάλο βαθμό με τα ευρήματα του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος που δημοσιεύτηκαν το 2011. Ο ΕΟΠ εκτίμησε το κόστος της λιγνιτικής ρύπανσης στην ελληνική οικονομία σε 2,3-3,9 δις € ετησίως. Αυτό αντιστοιχεί σε έως και 1.000 € ανά νοικοκυριό.

Φωτογραφία: Ο ΑΗΣ Άγίου Δημητρίου, ο μεγαλύτερος λιγνιτικός σταθμός της χώρας ήταν υπεύθυνος για την έκλυση 14 εκ. τόνων CO2 στην ατμόσφαιρα το 2012, δηλαδή περίπου το 13% των συνολικών εκπομπών CO2 της χώρας.

24 Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

#3 Το κόστος της ρύπανσης από τον άνθρακα στην Ελλάδα 3.1 Λιγνίτης: η μεγάλη απειλή για τη δημόσια υγεία Η ηλεκτροπαραγωγή της χώρας μας βασίζεται κατά κύριο λόγο σε γερασμένες, μη αποδοτικές29 και εξαιρετικά ρυπογόνες λιγνιτικές μονάδες, η λειτουργία των οποίων επί δεκαετίες επιδοτείται από το ελληνικό κράτος30, δηλαδή τους φορολογούμενους πολίτες. Παράλληλα, η θερμιδική δύναμη του ελληνικού λιγνίτη είναι πολύ χαμηλή καθιστώντας τον ένα ρυπογόνο και μη αποδοτικό καύσιμο, ακόμα και με τις πιο σύγχρονες μεθόδους καύσης.

Λιγνίτης Αποτελεί την πιο ‘βρώμικη’ μορφή του άνθρακα, έχοντας υψηλά ποσοστά υγρασίας και τη μικρότερη θερμιδική αξία. Κατά συνέπεια, η διαδικασία μετατροπής του σε χρήσιμη ενέργεια έχει μεγάλη ένταση και είναι η λιγότερο αποδοτική. Είναι γεωλογικά νεότερος από τις άλλες μορφές ορυκτού άνθρακα, και χρησιμοποιείται κατά κύριο λόγο στην παραγωγή ενέργειας. Κατά μέσο όρο χρειάζονται πέντε τόνοι λιγνίτη για να δώσουν ενέργεια ισοδύναμη με εκείνη ενός τόνου σκληρού άνθρακα.

Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

Σύγκριση ποιότητας κοιτασμάτων άνθρακα και λιγνίτη ανά χώρα (χιλιοθερμίδες ανά κιλό ορυκτού)

Καύσιμο / Χώρα31

kcal/kg

Λιγνίτης Ελλάδα

900 - 2300

Πολωνία

1900 - 2400

Γερμανία

1870 - 2750

Άνθρακας Γερμανία

5000- 7650

Πολωνία

5000 - 6700

Ο ελληνικός λιγνίτης είναι πολύ χαμηλής θερμιδικής αξίας, ακόμα και σε σύγκριση με το γερμανικό και τον πολωνικό λιγνίτη.

Στη μελέτη του Πανεπιστημίου της Στουτγάρδης συμπεριλήφθηκαν και οι εφτά λιγνιτικοί σταθμοί της ΔΕΗ με βάση τα επίσημα στοιχεία για τις εκπομπές τους το 2010, όπως καταγράφονται στο ευρωπαϊκό μητρώο ρύπων32. Το 2010 οι λιγνιτικές μονάδες της ΔΕΗ εξέπεμψαν συνολικά 40 εκ. τόνους CO2, περισσότερους από 11.000 τόνους μικροσωματιδίων και 140.000 τόνους διοξείδιο του θείου (SO2) καθώς επίσης και περισσότερους από 8 τόνους βαρέων μετάλλων και άλλων τοξικών ουσιών, όπως υδράργυρος, αρσενικό, κάδμιο, χρώμιο, ψευδάργυρος, κ.α. Τα αποτελέσματα της μελέτης του Πανεπιστημίου της Στουτγάρδης εκτιμούν ότι η ατμοσφαιρική ρύπανση που προκαλείται από την καύση του λιγνίτη ευθύνεται για την απώλεια 12.200 χρόνων ζωής, δηλαδή 1.200 πρόωρων θανάτων ετησίως. Επιπλέον, 260.000 χαμένες ημέρες εργασίας προκαλούνται κάθε χρόνο εξαιτίας της νοσηρότητας του πληθυσμού.

Αυτές οι εκτιμήσεις αφορούν μόνο την ατμοσφαιρική ρύπανση από την καύση του λιγνίτη, δηλαδή δεν περιλαμβάνουν επιπτώσεις στην υγεία από τα μικροσωματίδια που δημιουργούνται κατά τη διαδικασία εξόρυξης από τα ανοιχτά λιγνιτωρυχεία, από τις όξινες απορροές που αναπόφευκτα διαρρέουν στο περιβάλλον κ.α. Επιπλέον, τα αποτελέσματα της μελέτης βασίστηκαν στα επίσημα στοιχεία που υποβάλλει η ΔΕΗ στο ευρωπαϊκό μητρώο ρύπων. Πολλές φορές οι εταιρίες ηλεκτροπαραγωγής μπορεί να υποβάλλουν λανθασμένα στοιχεία. Ο βασικότερος παράγοντας λάθους είναι ένα ‘παραθυράκι’ στο ίδιο το σύστημα υποβολής εκθέσεων του ευρωπαϊκού μητρώου ρύπων που επιτρέπει σε μεγάλους σταθμούς να μην αναφέρουν όλους τους ρύπους. Από τους τρεις βασικότερους ρύπους, δηλαδή το διοξείδιο του θείου (SO2), τα οξείδια του αζώτου (NOx) και τα μικροσωματίδια (PM2,5), τα τελευταία είναι αυτά που επηρεάζονται περισσότερο από αυτήν την πρακτική.

26 Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

Εκπομπές των βασικών ρύπων των λιγνιτικών ατμοηλεκτρικών σταθμών (ΑΗΣ) της ΔΕΗ (2010) Ρύποι (τόνοι) Σταθμός ΑΗΣ Μεγαλόπολης Β’ ΑΗΣ Μεγαλόπολης Α’ ΑΗΣ Πτολεμαΐδας ΑΗΣ Καρδιάς ΑΗΣ Αμύνταιου ΑΗΣ Μελίτη ΑΗΣ Αγίου Δημητρίου

Διοξείδιο του Άνθρακα

Διοξείδιο του Θείου

Οξείδια του Αζώτου

Μικροσωματίδια

CO2

SO2

NOX

PM10

2.690.000 3.420.000 4.200.000 8.400.000 4.610.000 2.200.000 14.300.000

2.320 47.900 4.900 6.000 37.900 2,06 46.400

1.720 2.510 3.900 13.000 4.440 1.200 20.300

154 1.540 5.400 3.150 656 688

Εκτιμώμενες ετήσιες επιπτώσεις στην υγεία

Σταθμός

Πρόωροι Θάνατοι

Χαμένα Χρόνια Ζωής

Χαμένες ημέρες εργασίας

ΑΗΣ Μεγαλόπολης Β’

210

4.420

ΑΗΣ Μεγαλόπολης Α’

362

3.630

76.800

ΑΗΣ Πτολεμαΐδας

710

15.000

ΑΗΣ Καρδιάς

850

17.730

288

2.890

61.090

170

3.650

380

3.810

80.370

1.224

12.270

259.060

ΑΗΣ Αμύνταιου ΑΗΣ Μελίτη ΑΗΣ Αγίου Δημητρίου

Σύμφωνα με εκτιμήσεις της Greenpeace, λαμβάνοντας υπόψη όλα τα διαθέσιμα στοιχεία, περίπου το 10% των εκπομπών μικροσωματιδίων δεν αναφέρεται επισήμως. Επιπλέον, λιγότερο από το μισό μητρώο των εκπομπών μικροσωματιδίων βασίζεται σε πραγματικές μετρήσεις. Το υπόλοιπο υπολογίζεται με την παραδοχή ότι τα φίλτρα των σταθμών λειτουργούν πλήρως.

Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

Διασπορά της ατμοσφαιρικής ρύπανσης Η ρύπανση από τους ανθρακικούς σταθμούς διαχέεται σε μία πολύ μεγάλη έκταση. Οι επιπτώσεις στην υγεία από τις εκπομπές ενός δεδομένου σταθμού αφορούν έναν πολύ μεγάλο αριθμό ανθρώπων (σε μία μεγάλη γεωγραφική έκταση) που εκτίθεται σε πολύ μικρές δόσεις ρύπανσης από το συγκεκριμένο σταθμό. Κατά συνέπεια, τα επίπεδα ρύπανσης σε οποιοδήποτε μέρος στην Ευρώπη επηρεάζονται από τη λειτουργία δεκάδων ή ακόμα και εκατοντάδων ανθρακικών σταθμών.

Οι προβλεπόμενες επιπτώσεις στην υγεία από τη λειτουργία των λιγνιτικών μονάδων της ΔΕΗ σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του Πανεπιστημίου της Στουτγάρδης. Τα χρώματα αντιστοιχούν στον αριθμό των ‘χαμένων χρόνων ζωής’ από την ατμοσφαιρική ρύπανση, αποδιδόμενα σε ένα δίκτυο κυψελών κλίμακας 50x50χλμ.

Ο χάρτης διασποράς που προκύπτει από την εκτενή μοντελοποίηση του Πανεπιστημίου της Στουτγάρδης αποκαλύπτει ότι η μικροσωματιδιακή ρύπανση των μονάδων της ΔΕΗ απλώνεται σε μία τεράστια έκταση, η οποία καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος των Βαλκανίων και της Μικράς Ασίας και φτάνει μέχρι την Ιταλία και τα παράλια της Βορείου Αφρικής. Αντίστοιχα, η ελληνική κοινωνία υποφέρει από την ανθρακική ρύπανση που προκαλείται από σταθμούς ηλεκτροπαραγωγής σε άλλες χώρες.

28 Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

Τα αποτελέσματα της μελέτης του Πανεπιστημίου της Στουτγάρδης συνάδουν σε μεγάλο βαθμό με τα αποτελέσματα του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος (ΕΟΠ) που δημοσιεύτηκαν πέρυσι στην Ελλάδα από το ελληνικό γραφείο της Greenpeace. Ο ΕΟΠ εκτίμησε το κόστος της λιγνιτικής ρύπανσης στην ελληνική οικονομία σε 2,3-3,9 δις € ετησίως. Αυτό αντιστοιχεί σε 1.000 € ανά νοικοκυριό.

Κόστος στην εθνική οικονομία για το 2009 από την επιβάρυνση της δημόσιας υγείας (πρόωροι θάνατοι, χαμένες εργατοημέρες) και τη μείωση στην απόδοση της αγροτικής παραγωγής, εξαιτίας της ρύπανσης από τους αντίστοιχους λιγνιτικούς σταθμούς (Πηγή: ΕΟΠ 2011)33

Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

Οι εκτιμήσεις του Πανεπιστημίου της Στουτγάρδης αφορούν τη ρύπανση από την καύση του λιγνίτη, δηλαδή δεν περιλαμβάνονται επιπτώσεις στην υγεία από τα μικροσωματίδια που δημιουργούνται κατά τη διαδικασία εξόρυξης από τα ανοιχτά λιγνιτωρυχεία ούτε από τις όξινες απορροές που αναπόφευκτα διαρρέουν στο περιβάλλον.

Φωτογραφία: Το εγκαταλελειμμένο χωριό Κόμανος στην Πτολεμαΐδα το 2009, λίγο πριν οι μπουλντόζες της ΔΕΗ γκρεμίσουν και τα τελευταία σπίτια. Η εκκλησία και το νεκροταφείο του χωριού είναι τα μόνα που έχουν απομείνει απείραχτα έως σήμερα.

30 Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

3.2 Πτολεμαΐδα 5: ένας σιωπηλός δολοφόνος στην Ελλάδα της κρίσης

Η νέα μονάδα του ατμοηλεκτρικού σταθμού της Πτολεμαΐδας (Πτολεμαΐδα 5), εφόσον κατασκευαστεί, θα ευθύνεται κάθε χρόνο για τον πρόωρο θάνατο περισσότερων από 100 ανθρώπων τουλάχιστον μέχρι τα μέσα του αιώνα.

Έχει χαρακτηριστεί από τους πολιτικούς ως μία από τις «μεγαλύτερες παραγωγικές επενδύσεις» που θα πραγματοποιηθεί στην Ελλάδα, ως η πιο σύγχρονη μονάδα ηλεκτροπαραγωγής της χώρας, ως ένα έργο «αποφασιστικής σημασίας για τη βελτίωση του ενεργειακού μίγματος», την «ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας» και φυσικά ένα έργο με «μεγάλη περιβαλλοντική σημασία»34. Το Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής υπέγραψε την Έγκριση Περιβαλλοντικών Όρων (ΕΠΟ), σύμφωνα με την οποία οι εκπομπές της Πτολεμαΐδας 5 συμμορφώνονται με τις προδιαγραφές της νέας ευρωπαϊκής νομοθεσίας για τους βιομηχανικούς ρύπους35. Στην πραγματικότητα, ακόμα και αν τηρηθούν οι ευρωπαϊκές προδιαγραφές, η Πτολεμαΐδα 5 – εφόσον κατασκευαστεί – θα ευθύνεται για την απώλεια 1.150 χρόνων ζωής ετησίως, δηλαδή περισσότερους από 100 πρόωρους θανάτους κάθε χρόνο. Επιπλέον, θα χάνονται περισσότερες από 24.000 εργατοημέρες ετησίως λόγω νοσηλείας.

Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

Σχεδιαζόμενες νέες λιγνιτικές μονάδες Σταθμός Πτολεμαΐδα 5 Μελίτη 2

Πρόωροι Θάνατοι

Χαμένα Χρόνια Ζωής

Χαμένες Ημέρες Εργασίας

102 77

1.020 765

24.210 18.150

Το κόστος στην εθνική οικονομία από τις επιπτώσεις στη δημόσια υγεία και το περιβάλλον θα ξεπερνά τα 200 εκ. € ετησίως36, μία πραγματικότητα που κυβέρνηση και ΔΕΗ θέλουν να κρύβουν όταν κάνουν λόγο για «μία από τις μεγαλύτερες παραγωγικές επενδύσεις» και «ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας». Όπως επίσης αποκρύπτουν το γεγονός ότι οποιαδήποτε νέα λιγνιτική μονάδα θα λειτουργεί τουλάχιστον έως τα μέσα του αιώνα, δηλαδή θα εγκλωβίσει τη χώρα σε ένα ρυπογόνο και ακριβό τρόπο ηλεκτροπαραγωγής, δεδομένου ότι η παραγωγή ενέργειας από ΑΠΕ σύντομα θα είναι πιο οικονομική από τις μεγάλες λιγνιτικές μονάδες.

Δεδομένης της υπάρχουσας αστικής ρύπανσης, της λειτουργίας των παλιών λιγνιτικών μονάδων, αλλά και της ρύπανση που προκαλείται από τη λειτουργία εκατοντάδων σταθμών άνθρακα στην Ευρώπη, οι επιπτώσεις από τη νέα μονάδα θα είναι εξαιρετικά δυσμενείς για τον πληθυσμό και ειδικότερα για τις τοπικές κοινωνίες.

32 Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

Οι προβλεπόμενες επιπτώσεις στην υγεία από τη λιγνιτική μονάδα Πτολεμαΐδα 5 σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του Πανεπιστημίου της Στουτγάρδης. Τα χρώματα αντιστοιχούν στον αριθμό των ‘χαμένων χρόνων ζωής’ από την ατμοσφαιρική ρύπανση αποδιδόμενα σε ένα δίκτυο κυψελών κλίμακας 50x50χλμ.

Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

Η σχεδιαζόμενη νέα λιγνιτική μονάδα της ΔΕΗ, Πτολεμαΐδα 5, αποτελεί στροφή στο ενεργειακό παρελθόν της χώρας, παρατείνοντας την καταστροφική εξάρτηση της Ελλάδας από το ρυπογόνο λιγνίτη που προκαλεί σοβαρές επιπτώσεις στη δημόσια υγεία, καταστροφή φυσικών εκτάσεων και κατασπατάληση υδάτινων πόρων.

Φωτογραφία: Ο ΑΗΣ Πτολεμαΐδας και το λιγνιτωρυχείο της Μαυροπηγής ακριβώς μπροστά από το ομώνυμο χωριό. Ο φωτογράφος της Greenpeace στέκεται ακριβώς στα όρια του χωριού, λίγες εκατοντάδες μόνο μέτρα από τα σπίτια. Εδώ και χρόνια οι κάτοικοι της Μαυροπηγής δίνουν το δικό τους αγώνα προκειμένου η ΔΕΗ να πληρώσει το κόστος μετεγκατάστασης του χωριού σε άλλη περιοχή.

34 Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

Όπως αναφέρθηκε πριν, οι εκτιμήσεις αυτές αφορούν μόνο την ατμοσφαιρική ρύπανση από την καύση του λιγνίτη, δηλαδή δεν εκτιμώνται οι πιθανές επιπτώσεις στην υγεία από άλλους παράγοντες, όπως για παράδειγμα η λειτουργία των ορυχείων, οι τοξικές απορροές κ.ά. Για παράδειγμα, η τέφρα που θα παρακρατείται από τα φίλτρα της νέας μονάδας θα αποθηκεύεται σε εξαντλημένα ορυχεία. Ωστόσο, κανείς δεν μπορεί να διασφαλίσει ότι μέσω της βροχής και επιφανειακών και υδάτινων οδών δεν θα καταλήξουν στον υδροφόρο ορίζοντα και από εκεί σε καλλιεργήσιμες εκτάσεις και εν τέλει στον άνθρωπο. Ήδη έχουν καταγραφεί υπερβάσεις των ορίων σε υπόγεια ύδατα στα λιγνιτωρυχεία (Νότιο Πεδίο), σε γειτονικές καλλιεργήσιμες εκτάσεις, αλλά και στο πόσιμο νερό του τοπικού δικτύου ύδρευσης37. Η λειτουργία της Πτολεμαΐδας 5 θα επιδεινώσει ακόμα περισσότερο την ήδη δυσχερή κατάσταση, στην οποία βρίσκονται τα υδάτινα αποθέματα της περιοχής. Σύμφωνα με την ΕΠΟ, απαιτούνται 2.000 κυβικά μέτρα νερού ανά ώρα για τη λειτουργία της μονάδας38, νερό που προέρχεται κυρίως από τον ποταμό Αλιάκμονα. Οι απαιτήσεις αυτές, εφάμιλλες με τις υπόλοιπες αντίστοιχου μεγέθους μονάδες της ΔΕΗ, έχουν στερήσει από την περιοχή πολύτιμα υδατικά αποθέματα39.

Τι κρύβεται πίσω από τη γερμανική χρηματοδότηση της Πτολεμαΐδας 5; Δεδομένης της οικονομικής κρίσης στη χώρα μας, αλλά και του γενικότερου αρνητικού κλίματος για χρηματοδοτήσεις σε ανθρακικούς σταθμούς, η ΔΕΗ και η ελληνική κυβέρνηση στράφηκαν στην κρατική Γερμανική Τράπεζα Ανάπτυξης KfW για το δανεισμό των απαραίτητων κονδυλίων. Η χρηματοδότηση από την KfW απαιτούσε έγκριση από το γερμανικό υπουργείο οικονομικών και τον Οργανισμό Ασφάλισης Εξαγωγικών Πιστώσεων Euler-Hermes, κάτι που έγινε40. Σύμφωνα με έγγραφο του Υπουργείου Οικονομικών της Γερμανίας που έφερε στη δημοσιότητα η εφημερίδα Berliner Zeitung, η χρηματοδότηση της Πτολεμαΐδας 5 είναι συμφέρουσα για τη Γερμανία, αφού εξασφαλίζονται συμβόλαια με μεγάλες γερμανικές κατασκευαστικές εταιρίες που διαφορετικά θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο να πραγματοποιηθούν. Αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι προβλέπονται «μόνο περιορισμένες δυνατότητες πωλήσεων στο εσωτερικό, και πως μόνο με ξένες παραγγελίες, όπως εκείνη της ΔΕΗ με τον οργανισμό, θα είναι εξασφαλισμένη η κατασκευή εξοπλισμού μονάδων παραγωγής ενέργειας από γερμανικό εργοστάσιο»41 . Σύμφωνα πάντα με το ίδιο έγγραφο, η κατασκευή της Πτολεμαΐδας 5 εξασφαλίζει 1.150 θέσεις εργασίας στη Γερμανία μέχρι το 2017. Λίγους μήνες πιο πριν η Greenpeace και τo WWF είχαν καταγγείλει τη διπρόσωπη συμπεριφορά της KfW που στη Γερμανία επιλέγει να χρηματοδοτήσει κυρίως έργα ΑΠΕ και εξοικονόμησης ενέργειας ‘χτίζοντας’ ένα πράσινο προφίλ στην εγχώρια κοινωνία42. Η στροφή της Γερμανίας στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας προκειμένου να αδράξει τα τεράστια αναπτυξιακά και κοινωνικά οφέλη από ένα καθαρό ενεργειακό τομέα, αφήνει μόνη διέξοδο για τις μεγάλες κατασκευαστικές συμβόλαια με χώρες – όπως η Ελλάδα – που επιλέγουν να παραμείνουν εξαρτημένες από το πιο βρώμικο και ρυπογόνο καύσιμο.

Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

Στη Γερμανία, η παραγωγή ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές εκτινάχθηκε από το 8% σε 22% μέσα σε 10 χρόνια.

Πολωνία

32,872 μεγαβάτ

Τσεχία

2,785 μεγαβάτ

Ολλανδία

3,500 μεγαβάτ

Γερμανία

14,802 μεγαβάτ

Σλοβενία

600 μεγαβάτ

Ιταλία

4,170 μεγαβάτ

Mεγαβάτ (ένας μέσος σταθμός έχει ισχύ 1,000MW) Πηγή: Information compiled by Greenpeace International and European Climate Foundation.

Η έκθεση του πανεπιστημίου της Στουτγάρδης προβλέπει ότι άν οι

ανθρακικοί σταθμοί ηλεκτροπαραγωγής τεθούν σε λειτουργία

Ουγγαρία

400 μεγαβάτ

32,000

χρόνια ζωής επιπλέον θα χάνονται κάθε χρόνο, δηλαδή

1,3 εκ.

χρόνια ζωής για ένα διάστημα λειτουργίας 40 ετών, αν δεν βελτιωθούν σημαντικά οι προδιαγραφές ελέγχου της ρύπανσης. Αυτοί οι σταθμοί θα εκλύουν

Ρουμανία

4,150 μεγαβάτ

Βουλγαρία

1,350 μεγαβάτ

Ελλάδα

1,650 μεγαβάτ

περίπου την ίδια ποσότητα CO2 με την Ισπανία αυξάνοντας κατά 7% τις εκπομπές της Ευρώπης και καθιστώντας αδύνατο τον περιορισμό των εκπομπών CO2 τουλάχιστον κατά 30% έως το 2020 ώστε να αποτραπούν οι καταστροφικές κλιματικές αλλαγές.

Χώρες με τους πιο ρυπογόνους σταθμούς ηλεκτροπαραγωγής Χαμένες εργατοημέρες Χαμένα χρόνια ζωής

Χαμένες εργατοημέρες λόγω της ρύπανσης από άνθρακα

ΠΟΛΩΝΙΑ 1,180,000

ΙΣΠΑΝΙΑ 134,000

ΓΕΡΜΑΝΙΑ 708,000

ΡΟΥΜΑΝΙΑ 674,000

ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ 607,000

ΣΛΟΒΑΚΙΑ ΙΤΑΛΙΑ ΣΛΟΒΕΝΙΑ 125,000 117,000 34,800

ΟΥΓΓΑΡΙΑ 31,800

ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ 480,000

ΤΣΕΧΙΑ 370,000

ΕΛΛΑΔΑ 260,000

ΓΑΛΛΙΑ 210,000

ΟΛΛΑΝΔΙΑ 31,300

ΣΥΝΟΛΟ ΧΑΜΕΝΩΝ ΕΡΓΑΤΟΗΜΕΡΩΝ ΣΤΗΝ Ε.Ε. εξαιτίας της ρύπανσης από άνθρακα 4,962,900

Χαμένα χρόνια ζωής εξαιτίας της ρύπανσης από άνθρακα

ΠΟΛΩΝΙΑ 55,900

ΓΕΡΜΑΝΙΑ 33,400

ΡΟΥΜΑΝΙΑ 31,700

ΙΣΠΑΝΙΑ ΣΛΟΒΑΚΙΑ ΙΤΑΛΙΑ ΣΛΟΒΕΝΙΑ 5,560 5,910 6,380 1,660

ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ 28,600 22,600

ΟΥΓΓΑΡΙΑ 1,510

ΤΣΕΧΙΑ 17,500

ΟΛΛΑΝΔΙΑ 1,480

ΣΥΝΟΛΟ ΧΑΜΕΝΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΖΩΗΣ ΣΤΗΝ Ε.Ε. εξαιτίας της ρύπανσης από άνθρακα 234,320

38 Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

ΕΛΛΑΔΑ 12,200

ΓΑΛΛΙΑ 9,920

#4 Κανένα μέλλον για τον άνθρακα 4.1 Η αδικαιολόγητη εμμονή στον άνθρακα Παρά την τεχνολογική πρόοδο και τη ραγδαία ανάπτυξη των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στην Ευρώπη, πολλές κυβερνήσεις και επιχειρήσεις ηλεκτρισμού, όπως η ΔΕΗ, είναι ακόμα αγκιστρωμένες στο παρελθόν. Η χαρτογράφηση που διεξήχθη από τη Διεθνή Greenpeace για τη συγκεκριμένη έκθεση δείχνει ότι περισσότερα από 50 νέα σχέδια για ανθρακικούς σταθμούς είναι αυτή τη στιγμή ενεργά σε όλη την Ευρώπη. Οι χώρες με τα περισσότερα σχέδια είναι η Πολωνία, η Γερμανία, η Ιταλία, η Ρουμανία και η Τουρκία. Ωστόσο η κατασκευή νέων σταθμών άνθρακα δεν είναι ούτε αναγκαία ούτε συμφέρουσα.

Η εμμονή των κυβερνήσεων για κατασκευή νέων σταθμών ηλεκτροπαραγωγής θα οξύνει τις κοινωνικές επιπτώσεις και θα «εγκλωβίσει» τις χώρες στην παραγωγή βρώμικης ενέργειας για τις επόμενες δεκαετίες. Αν ολοκληρωθούν τα σχέδια κατασκευής και λειτουργίας των περίπου 50 σταθμών: α) 32.000 επιπλέον χρόνια ζωής θα χάνονται κάθε χρόνο, σύμφωνα με τη μελέτη του Πανεπιστημίου της Στουτγάρδης. Αυτό μεταφράζεται σε ένα σύνολο 1,3 εκ. χαμένων χρόνων ζωής (για ένα διάστημα λειτουργίας 40 ετών και αν δεν βελτιωθούν σημαντικά οι τεχνολογίες ελέγχου της ρύπανσης). β) Καθίσταται αδύνατος ο άμεσος περιορισμός των ευρωπαϊκών εκπομπών CO2, τουλάχιστον κατά 30% έως το 2020. Αυτοί οι σταθμοί θα εκλύουν συνολικά περίπου την ίδια ποσότητα διοξειδίου του άνθρακα που εκλύει μία χώρα σαν την Ισπανία, αυξάνοντας τις εκπομπές CO2 στην Ευρώπη κατά 7%.43 Ο αριθμός θανάτων είναι αναστρέψιμος. Βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στην έλλειψη πολιτικής βούλησης από πλευράς ευρωπαϊκών κυβερνήσεων να αναγκάσουν την ενεργειακή βιομηχανία να εφαρμόσει την αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει». Δυστυχώς, ενώ η χρήση άνθρακα στην ηλεκτροπαραγωγή στην Ευρώπη έφθινε σταθερά, από σχεδόν 40% το 1990 σε 26% το 2009, η οικονομική κρίση ανέκοψε την πτωτική της πορεία.44 Οι παραγωγοί ενέργειας στράφηκαν από το φυσικό αέριο στην καύση άνθρακα, οδηγημένοι αφενός από την αποτυχία των κυβερνήσεων να επιβάλλουν ουσιαστικούς περιορισμούς στις εκπομπές CO2 και να ενισχύσουν το σύστημα εμπορίας ρύπων,

Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

αφετέρου από την εισαγωγή σχετικά φτηνού άνθρακα από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Ως αποτέλεσμα, η κατανάλωση άνθρακα στην Ευρώπη αυξήθηκε κατά 11% μέσα σε 3 χρόνια, από το 2009 έως το 2012,45 γεγονός που επιβάρυνε ακόμα περισσότερο τη δημόσια υγεία με περισσότερους από 1.000 επιπλέον θανάτους ανά έτος.46 Οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις έχουν “κακομάθει” τη βιομηχανία του άνθρακα με σχεδόν δωρεάν άδειες δικαιωμάτων εκπομπής CO2 και επιδοτήσεις,47 καθώς επίσης και χαλαρούς κανονισμούς για τους ατμοσφαιρικούς ρύπους που της επιτρέπουν την εκπομπή πολύ υψηλότερων ποσοστών ρύπων, απ’ ό,τι στην υπόλοιπη βιομηχανία ενέργειας. Οι εξαιρέσεις που μηχανεύτηκαν οι κυβερνήσεις στους ισχύοντες κανονισμούς για τους ατμοσφαιρικούς ρύπους οδηγούν σε έναν μέσο όρο εκπομπών από τους σταθμούς ηλεκτροπαραγωγής πολύ υψηλότερο από τη νέα ευρωπαϊκή νομοθεσία, που με τη σειρά της απέχει πολύ από τις προδιαγραφές των βέλτιστων διαθέσιμων τεχνικών.48

Επιλέγοντας την καθαρή, ασφαλή ενέργεια Οι νέοι ανθρακικοί σταθμοί στην Ευρώπη (15 υπό κατασκευή και 37 σε φάση σχεδιασμού) αφορούν κυρίως επιλογές κυβερνήσεων που ελήφθησαν την προηγούμενη δεκαετία και σήμερα είναι εκτός οικονομικής και ενεργειακής λογικής. Τα νέα δεδομένα στον ενεργειακό τομέα και η ραγδαία ανάπτυξη των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ΑΠΕ), σε συνδυασμό με την επιδείνωση της οικονομικής ύφεσης, έχουν καταστήσει τη χρηματοδότηση ανθρακικών σταθμών μια εξαιρετικά επισφαλή επένδυση. Στο επίκεντρο βρίσκεται η αβεβαιότητα για το μέλλον του άνθρακα σε ένα μελλοντικό ενεργειακό σύστημα που κυριαρχείται από ΑΠΕ: η επιτυχής διείσδυση των ΑΠΕ σε πολύ μεγάλα ποσοστά στο ενεργειακό μίγμα πολλών ευρωπαϊκών χωρών, καθιστά όλο και πιο προβληματική τη λειτουργία μεγάλων και αργών μονάδων βάσης (όπως είναι οι ανθρακικοί και πυρηνικοί σταθμοί) λόγω τεχνικής ασυμβατότητας.

Ο άνθρακας είναι το καύσιμο του παρελθόντος. Δεν υπάρχει ούτε οικονομική ούτε ενεργειακή λογική για την κατασκευή νέων μονάδων. Στην έκθεσή της προς το Υπουργείο Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής της Μεγάλης Βρετανίας, η συμβουλευτική εταιρία Poyry καταλήγει στο συμπέρασμα ότι είναι σχεδόν απίθανο να υλοποιηθούν μελλοντικά σχέδια για νέες ανθρακικές μονάδες σε Γερμανία, Ολλανδία και Ισπανία, πλην αυτών που βρίσκονται ήδη σε στάδιο κατασκευής49. Σύμφωνα με την Poyry, το συνεχώς αυξανόμενο κόστος κεφαλαίου, η χαμηλή ζήτηση λόγω ύφεσης, οι χαμηλές τιμές, οι κλιματικές και περιβαλλοντικές νομοθεσίες, καθώς και οι αντιδράσεις από τις τοπικές κοινωνίες σκιαγραφούν ένα εξαιρετικά επισφαλές επενδυτικό περιβάλλον. Υπό αυτό το πρίσμα δεν προκαλεί εντύπωση η άποψη της γερμανικής κυβέρνησης που προαναφέρθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο, [σελ. 35] ότι δηλαδή για τις γερμανικές κατασκευαστικές που δραστηριοποιούνται στον εξοπλισμό άνθρακα μπορούν να υπάρξουν «μόνο περιορισμένες δυνατότητες πωλήσεων στο εσωτερικό, και πως μόνο με ξένες παραγγελίες, όπως εκείνη της ΔΕΗ με τον οργανισμό, θα είναι εξασφαλισμένη η κατασκευή εξοπλισμού μονάδων παραγωγής ενέργειας από γερμανικό εργοστάσιο»50. Όμως, οι κυβερνήσεις και οι εταιρίες ηλεκτροπαραγωγής έχουν καλύτερη επιλογή. Η εκπληκτική αύξηση και ανάπτυξη των ΑΠΕ σημαίνει ότι οι ευρωπαϊκές ενεργειακές ανάγκες μπορούν να καλυφθούν, χωρίς να κατασκευαστεί ούτε ένας νέος ανθρακικός σταθμός ηλεκτροπαραγωγής. Κάτι τέτοιο δεν έχει μόνο περιβαλλοντική λογική, αλλά συνάδει με τις εξελίξεις στον ενεργειακό τομέα και θέτει τις βάσεις για βιώσιμη ανάπτυξη με περισσότερες θέσεις εργασίας. Από το 2009, οι ΑΠΕ – κυρίως η αιολική και η ηλιακή ενέργεια– διπλασίασαν το μερίδιό τους στη συνολική παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας της Ευρώπης. Το 2011, από αιολική ενέργεια παρήχθησαν 179 τεραβατώρες ηλεκτρισμού – ποσότητα επτά φορές μεγαλύτερη από ό,τι 10 χρόνια πριν και αρκετά μεγαλύτερη από την ετήσια κατανάλωση ενέργειας της Πολωνίας. Το 2012, η νέα εγκατεστημένη ισχύς των αιολικών πάρκων έφτασε στο ύψος ρεκόρ των 12 γιγαβάτ, ενέργεια που παράγεται από τέσσερις μεγάλους ανθρακικούς σταθμούς. Με τους σημερινούς ρυθμούς ανάπτυξης, η ηλεκτροπαραγωγή από αιολική ενέργεια μπορεί να ξεπεράσει την ανθρακική και λιγνιτική ηλεκτροπαραγωγή πριν το 2020.51

40 Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

Μεταξύ των ετών 2009 και 2012 εγκαταστάθηκαν 50 γιγαβάτ ηλιακής ενέργειας, που παρέχουν όση ηλεκτρική ενέργεια παράγουν 10 μεγάλοι ανθρακικοί σταθμοί και σχεδόν ισοδυναμούν με την κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας της Τσεχίας ή της Αυστρίας.52 Ο τομέας των ΑΠΕ απασχολεί 380.000 εργαζόμενους στη Γερμανία, τα τρία τέταρτα των οποίων απασχολούνται στον τομέα της ηλεκτροπαραγωγής.53

Ε.Ε., που δημοσιεύτηκε από τη Διεθνή Greenpeace και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (EREC) το 2012, καταδεικνύει τον τρόπο με τον οποίο η Ευρώπη μπορεί να καταργήσει σταδιακά την ανθρακική και πυρηνική παραγωγή ενέργειας, να μειώσει δραστικά τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, να δημιουργήσει μισό εκατομμύριο θέσεις εργασίας στον τομέα της ενέργειας, να διατηρήσει τα φώτα της αναμμένα και να κρατήσει υπό έλεγχο το κόστος για την ηλεκτροπαραγωγή. 54

Την ίδια στιγμή, η ραγδαία μείωση του κόστους τεχνολογίας των ΑΠΕ – ιδίως των φωτοβολταϊκών – σημαίνει ότι πολύ σύντομα το κόστος παραγωγής ενέργειας από ΑΠΕ θα είναι μικρότερο από το συμβατικό κόστος παραγωγής. Ήδη τα αιολικά παράγουν με χαμηλότερο κόστος από τις μονάδες φυσικού αερίου, ενώ κάτι ανάλογο αναμένεται να συμβεί σύντομα και με την παραγωγή από φωτοβολταϊκά. Κατά συνέπεια, η κατασκευή σήμερα μίας νέας λιγνιτικής μονάδας, η οποία θα λειτουργεί τουλάχιστον για 40 χρόνια, σημαίνει ότι μία οικονομία εγκλωβίζεται σε μία αναχρονιστική και ακριβή ενεργειακή επιλογή μέχρι τα μέσα του αιώνα. Το σενάριο της Ενεργειακής Επανάστασης για την

Εξέλιξη κόστους φωτοβολταϊκών κυψελών κρυσταλλικού πυριτίου 55

Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

42 Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

Άποψη του ΑΗΣ Αγίου Δημητρίου, του μεγαλύτερου λιγνιτικού σταθμού της χώρας, μπροστά από το ομώνυμο χωριό. Το 2012 ο ΑΗΣ Αγίου Δημητρίου ήταν ο 7ος πιο ρυπογόνος ανθρακικός σταθμός της Ευρώπης.

Χώρες όπως το Ηνωμένο Βασίλειο, οι ΗΠΑ και ο Καναδάς έχουν ήδη καθιερώσει μέτρα που ουσιαστικά αποτρέπουν την κατασκευή νέων ανθρακικών σταθμών.56 Η καναδική περιφέρεια του Οντάριο και οι αμερικάνικες πολιτείες του Όρεγκον και της Ουάσινγκτον σταματούν την ηλεκτροπαραγωγή με καύσιμο τον άνθρακα, ενώ στο Οντάριο η απαγόρευση θα ισχύσει από το 2014.57 Στην Ευρώπη η Δανία έχει ανακοινώσει σχέδιο για 100% ηλεκτροπαραγωγή από ΑΠΕ ως τα μέσα της δεκαετίας του 2030 58 και η Σκωτία ως το 2020 59. Παρόμοιο σχέδιο επεξεργάζεται και η κυβέρνηση της Σουηδίας60.

Η Ελλάδα το 2011 δημοσίευσε έναν από τους πιο φιλόδοξους μακροχρόνιους ενεργειακούς σχεδιασμούς στην Ευρώπη61. Η μελέτη, που εκπόνησε ομάδα εμπειρογνωμόνων με επικεφαλής το Κέντρο Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΚΑΠΕ), προέβλεπε σενάριο για 100% ΑΠΕ στην ηλεκτροπαραγωγή ως το 205062. Ωστόσο, από το καλοκαίρι του 2012 και έπειτα η ελληνική κυβέρνηση έχει κάνει στροφή 180 μοιρών λαμβάνοντας μέτρα που κατέστρεψαν την αγορά και το επενδυτικό περιβάλλον των ΑΠΕ. Με αυτόν τον τρόπο όμως παρατείνεται η εξάρτηση της Ελλάδας από τα ορυκτά καύσιμα με δραματικές συνέπειες στη δημόσια υγεία, το περιβάλλον και την οικονομία.

Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

Η μετάβαση της Ευρώπης σε ένα καθαρό και ασφαλές σύστημα ηλεκτροπαραγωγής σύμφωνα με το σενάριο της Ενεργειακής Επανάστασης. 5000

Ηλεκτροπαραγωγή, τεραβατώρες - TWh

4000

3000

2000

1000

0 2009

2015

2020

2030

Εξοικονόμηση ενέργειας

Υδροηλεκτρική ενέργεια

Γεωθερμία & Κυματική ενέργεια

Πυρηνικά

Βιομάζα

Πετρέλαιο

Ηλιακή ενέργεια

Φυσικό αέριο

Αιολική ενέργεια

Άνθρακας & Λιγνίτης

44 Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

2040

2050

Το αιολικό πάρκο Baltic One, το πρώτο υπεράκτιο αιολικό πάρκο στη Βαλτική, που θα τροφοδοτήσει με ενέργεια 50.000 νοικοκυριά.

«Ήρθε η ώρα για τους Ευρωπαίους πολιτικούς να καταργήσουν σταδιακά τον άνθρακα και να ηγηθούν της μετάβασης στην καθαρή ενέργεια και τον καθαρό αέρα. Ήρθε η ώρα να δείξουν το δρόμο, για να επουλωθεί ο πλανήτης και να βελτιωθεί η ποιότητα ζωής όλων μας». Kumi Naidoo, Γενικός Διευθυντής της Διεθνούς Greenpeace Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

Θα πρέπει να σταματήσει η σημερινή συστηματική πολιτική απαξίωσης των ΑΠΕ από την ελληνική κυβέρνηση που νομοτελειακά, κρατάει τη χώρα αιχμάλωτη στο λιγνίτη και το πετρέλαιο και στερεί από την ελληνική οικονομία δεκάδες χιλιάδες νέες θέσεις εργασίας.

Φωτοβολταϊκό πάρκο στη Θεσσαλία.

46 Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

#5 Συμπεράσματα: Τι πρέπει να γίνει Το 2010, οι σταθμοί ηλεκτροπαραγωγής Η Ευρώπη έχει επιλογή. Θέτοντας με καύσιμο τον άνθρακα προκάλεσαν τον φιλόδοξους στόχους για τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, την εξοικονόμηση ενέργειας, πρόωρο θάνατο χιλιάδων Ευρωπαίων, τη μείωση των εκπομπών CO2 σε ευρωπαϊκό οδηγώντας στην απώλεια 240.000 χρόνων επίπεδο και διατηρώντας τις επιτυχημένες ζωής. Πολύ περισσότερες ζωές θα χαθούν πολιτικές για την ανάπτυξη των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας σε εθνικό επίπεδο, η Ευρώπη άδικα αν δεν σταματήσουν τα σχέδια θα δείξει το δρόμο προς ένα ενεργειακό για νέους ανθρακικούς σταθμούς και σύστημα μηδενικών εκπομπών, ενώ θα δώσει ώθηση στην οικονομία και θα περικόψει αν δεν κλείσουν οι ήδη υπάρχοντες. Τα τα αστρονομικά έξοδα για τις εισαγωγές προηγούμενα χρόνια, η Ευρώπη σημείωσε καυσίμων. Επιπλέον, θα προστατεύσει τους εξαιρετική πρόοδο για τη δημιουργία καταναλωτές από υπέρογκες μελλοντικές ενός καθαρού και ασφαλούς ενεργειακού αυξήσεις, αφού το κόστος παραγωγής από ΑΠΕ μειώνεται συνεχώς, σε αντίθεση με τη συστήματος, αλλά η έλλειψη πολιτικής συμβατική παραγωγή από ορυκτά καύσιμα. βούλησης επέτρεψε στους ρυπογόνους Η Ελλάδα έχει μία ευκαιρία. Ενόψει των σταθμούς ηλεκτροπαραγωγής να κρίσιμων αποφάσεων για την απελευθέρωση αυξήσουν τη χρήση του άνθρακα. της αγοράς ενέργειας και την ιδιωτικοποίηση

της ΔΕΗ, η ελληνική κυβέρνηση οφείλει να οδηγήσει τη χώρα σε ένα μονοπάτι βιώσιμων επενδύσεων χαμηλού άνθρακα με στόχο τη σταδιακή μείωση και τον εκμηδενισμό των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου από την ηλεκτροπαραγωγή στις επόμενες δύο δεκαετίες. Για το λόγο αυτό οφείλει να ακυρώσει την κατασκευή νέων λιγνιτικών μονάδων, να εφαρμόσει ένα αυστηρό χρονοδιάγραμμα απεξάρτησης από το λιγνίτη και να επιβάλλει την άμεση εγκατάσταση των βέλτιστων αντιρρυπαντικών τεχνολογιών σε

Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

αυτές που θα παραμείνουν σε λειτουργία και μετά το 2016. Εξίσου σημαντικά, η ελληνική κυβέρνηση θα πρέπει να αναστρέψει τη σημερινή συστηματική πολιτική απαξίωσης των ΑΠΕ, που νομοτελειακά κρατάει τη χώρα αιχμάλωτη στο λιγνίτη και το πετρέλαιο. Οι επενδύσεις σε σύγχρονες και καθαρές τεχνολογίες και στις απαραίτητες υποδομές (έξυπνα δίκτυα, αποθήκευση ενέργειας κ.ά.) μπορούν να αποτελέσουν βασικό πυλώνα επανεκκίνησης της οικονομίας, δεδομένου ότι δημιουργούν περισσότερες θέσεις εργασίας σε σχέση με το σημερινό μοντέλο και έχουν προστιθέμενο όφελος για την κοινωνία.

Σε κάθε περίπτωση, η ελληνική κυβέρνηση θα πρέπει άμεσα να αναθεωρήσει την ενεργειακή πολιτική της και να οραματιστεί ένα μέλλον χωρίς νέες λιγνιτικές μονάδες. Συγκεκριμένα, θα πρέπει: •

να ακυρώσει τα σχέδια για νέες λιγνιτικές μονάδες και να θέσει χρονοδιάγραμμα οριστικής απεξάρτησης από το λιγνίτη ως τη δεκαετία του 2030.

•

να εφαρμόσει τις πλέον σύγχρονες αντιρρυπαντικές τεχνολογίες στις υπάρχουσες μονάδες.

•

να εκπονήσει και να στηρίξει με οικονομικούς πόρους αναπτυξιακό πρόγραμμα γρήγορης και ομαλής μετάβασης των τοπικών κοινωνιών σε Κοζάνη, Πτολεμαΐδα και Μεγαλόπολη στη μετά-λιγνιτική εποχή.

•

Να αναλάβει δράση σε ευρωπαϊκό επίπεδο και να συνταχθεί με τις χώρες που απαιτούν αποτελεσματικές πολιτικές προστασίας του κλίματος και ένα καθαρό ενεργειακό τομέα με σαφείς και φιλόδοξους στόχους για τις ΑΠΕ, την εξοικονόμηση και τις εκπομπές CO2 έως το 2030.

48 Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

Τι ζητάει η Greenpeace από τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις ...και να επιταχύνει την Ενεργειακή Επανάσταση:

Η Ευρώπη πρέπει να απεξαρτηθεί από το ρυπογόνο άνθρακα: Τα κράτη-μέλη της Ε.Ε. πρέπει επειγόντως να εμποδίσουν την κατασκευή των νέων ανθρακικών σταθμών ηλεκτροπαραγωγής και να κλείσουν σταδιακά τους ήδη υπάρχοντες. Οι εθνικές κυβερνήσεις δεν πρέπει να επιτρέψουν τη λειτουργία νέων ανθρακικών σταθμών ηλεκτροπαραγωγής πουθενά στην Ευρώπη.

45%

Οι ανθρακικοί σταθμοί ηλεκτροπαραγωγής επιβάλλεται να λειτουργούν σύμφωνα με τις Βέλτιστες Διαθέσιμες Τεχνολογίες Ελέγχου και όχι απλά με τεχνολογίες που πληρούν τις ελάχιστες ρυθμιστικές προδιαγραφές. Οι πιο «βρώμικοι» σταθμοί παραγωγής, που υπολογίζεται ότι προκαλούν εκατοντάδες θανάτους κάθε χρόνο, πρέπει να κλείσουν.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν πρέπει να καθυστερήσει με αδύναμα “μεταβατικά” σχέδια, αλλά να εφαρμόσει άμεσα την Οδηγία για τις Βιομηχανικές Εκπομπές, η οποία καθορίζει νέα πρότυπα για τα όρια των ατμοσφαιρικών ρύπων στα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και οι προοδευτικές κυβερνήσεις πρέπει να αναλάβουν άμεσα δράση για να σταματήσουν οι δημόσιες επιδοτήσεις στον άνθρακα, ιδιαίτερα στην Ισπανία, τη Γερμανία, την Πολωνία και τη Ρουμανία.

FREE

Το Σύστημα Εμπορίας Δικαιωμάτων Εκπομπών (ΣΕΔΕ) σήμερα δεν λειτουργεί, εξαιτίας του πλεονάσματος δικαιωμάτων στην αγορά. Οι κυβερνήσεις της Ε.Ε. και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο μπορούν να αντιμετωπίσουν βραχυπρόθεσμα την υπερπροσφορά, αναβάλλοντας τις δημοπρασίες δικαιωμάτων εκπομπής ρύπων. Αυτό το βραχυπρόθεσμο μέτρο πρέπει να ακολουθηθεί από την κατάργηση των δικαιωμάτων και την επιβολή αυστηρότερων περιορισμών στις ετήσιες εκπομπές ρύπων.

Η Ε.Ε. πρέπει να θέσει νομικά δεσμευτικούς στόχους που θα εξασφαλίσουν τη συμμετοχή των ΑΠΕ σε ποσοστό 45% στο συνολικό ενεργειακό ισοζύγιο της Ευρώπης έως το 2030 και να υιοθετήσει δεσμευτικούς στόχους για τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου και την εξοικονόμηση ενέργειας. Αυτά τα μέτρα πρέπει να είναι σύμφωνα με τον τελικό στόχο της κατάργησης του άνθρακα στην ηλεκτροπαραγωγή, το αργότερο έως το 2040. Οι εθνικές κυβερνήσεις πρέπει να εφαρμόσουν αποτελεσματικές πολιτικές και εργαλεία στήριξης για μία βιώσιμη ενεργειακή οικονομία και να δεσμευτούν ότι θα εφαρμόσουν πλήρως τους στόχους του 2020 για τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας.

Οι επενδύσεις σε ηλεκτρικά δίκτυα είναι ζωτικής σημασίας για την Ευρώπη, ώστε να δημιουργηθεί ένα ενεργειακό σύστημα που θα βασίζεται σχεδόν αποκλειστικά στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Όλα τα νέα δίκτυα πρέπει να σχεδιαστούν με γνώμονα την άμεση αύξηση της ηλεκτροπαραγωγής από ΑΠΕ και όχι τη δόμηση γύρω από τους «βρώμικους» σταθμούς ηλεκτροπαραγωγής του 20ου αιώνα.

Προκειμένου να περιορίσει την αύξηση της μέσης παγκόσμιας θερμοκρασίας κατά 2°C, η Ε.Ε. θα έπρεπε να μειώσει τις εγχώριες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου τουλάχιστον κατά 30% μέχρι το 2020, συγκριτικά με τα επίπεδα του 1990.

Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

50 Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

Παράρτημα: Πώς πραγματοποιήθηκε η μελέτη Η μοντελοποίηση των επιπτώσεων στην υγεία από την καύση άνθρακα σε σταθμούς ηλεκτροπαραγωγής ανατέθηκε από τη Διεθνή Greenpeace στο Πανεπιστήμιο της Στουτγάρδης που κατέχει σημαντική εμπειρία στην αξιολόγηση του εξωτερικού κόστους του ενεργειακού τομέα. Το Ινστιτούτο Ενεργειακής Οικονομίας (IEΟ) του Πανεπιστημίου της Στουτγάρδης, έχει αναπτύξει το μοντέλο EcoSense63 που εκτιμά τις επιπτώσεις στην υγεία, το περιβάλλον και την οικονομία από τη λειτουργία των μονάδων ηλεκτροπαραγωγής.

ΕΚΠΟΜΠΈΣ

ΔΙΑΣΠΟΡΆ ΚΑΙ ΧΗΜΙΚΈΣ ΑΝΤΙΔΡΆΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΤΜΌΣΦΑΙΡΑ

ΈΚΘΕΣΗ ΣΤΟΝ ΠΛΗΘΥΣΜΌ

Υφιστάμενοι σταθμοί: Επίσημα στοιχεία ΕΕ Νέα projects: Μ.Π.Ε.

Εικόνα: Απλοποιημένο σχεδιάγραμμα της μεθοδολογίας

Μοντέλο EMEP MSC-W

Πληθυσμιακά δεδομένα

ΕΠΙΠΤΏΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΓΕΊΑ Επιστημονική βιβλιογραφία

Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

Βήμα 1ο - Από τα εργοστάσια στην ατμόσφαιρα: Εκτιμώντας το επίπεδο των ρύπων Το πρώτο βήμα για την αξιολόγηση των επιπτώσεων στην υγεία από τους ανθρακικούς σταθμούς είναι να βρεθεί η ποσότητα των ρύπων που εκλύεται στην ατμόσφαιρα, καθώς και το πού ακριβώς και από πού ακριβώς προέρχονται. Η έκθεση εκτίμησε τις επιπτώσεις από τις εκπομπές του διοξειδίου του θείου (SO2), τα οξείδια του αζώτου (NOx) τα πολύ λεπτά μικροσωματίδια (PM2,5) καθώς και τα τοξικά μέταλλα και το διοξείδιο του άνθρακα (CO2) που εκλύονται στην ατμόσφαιρα από τα ανθρακικά εργοστάσια ηλεκτροπαραγωγής στην Ευρώπη. Τα δεδομένα για τους ρύπους όλων των βιομηχανικών εγκαταστάσεων της Ευρώπης βρίσκονται στο Ευρωπαϊκό Μητρώο Έκλυσης και Μεταφοράς Ρύπων (E-PRTR)64 που διατηρείται από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος. Ωστόσο, το Μητρώο δεν παρέχει πληροφορίες για το είδος του καυσίμου που χρησιμοποιούν οι μονάδες ηλεκτροπαραγωγής, συνεπώς οι μονάδες που καίνε άνθρακα ή λιγνίτη αναγνωρίστηκαν από τη βάση δεδομένων του Platts World Electric Power Plants, τις πληροφορίες εκπομπών για μεγάλες θερμικές μονάδες του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος65, καθώς και από τις ετήσιες εκθέσεις των εταιριών. Προκειμένου να υπολογιστούν οι συνολικές επιπτώσεις στην υγεία ανά εταιρία, οι επιπτώσεις στην υγεία που αναλογούν σε κάθε σταθμό ξεχωριστά αποδόθηκαν πλήρως στην εταιρία με το μεγαλύτερο ποσοστό ιδιοκτησίας.

Τα πιο πρόσφατα διαθέσιμα δεδομένα εκπομπών – πάνω στα οποία βασίστηκε η έκθεση – ήταν για το 2010, μία χρονιά με πολύ χαμηλά επίπεδα ηλεκτροπαραγωγής με καύση άνθρακα. Είναι χαρακτηριστικό ότι η συνολική κατανάλωση άνθρακα αυξήθηκε περίπου 11% από το 2010 ως το 2012, κάτι που συνεπάγεται περισσότερους θανάτους και δριμύτερες επιπτώσεις στη δημόσια υγεία απ’ ό,τι εκτιμά η παρούσα έκθεση. Τα δεδομένα για τους σταθμούς που είναι υπό κατασκευή, σε διαδικασία αδειοδότησης ή σχεδιασμού, συγκεντρώθηκαν από την Greenpeace τον Οκτώβριο του 2012 με τη βοήθεια της σχετικής λίστας που έχει δημιουργήσει το European Climate Foundation. Οι συντεταγμένες των σταθμών ελήφθησαν από το E-PRTR και το CARMA και διασταυρώθηκαν με τη χρήση του Google Maps.66 Οι εκπομπές ρύπων για αυτούς τους σταθμούς ελήφθησαν από τις αντίστοιχες μελέτες περιβαλλοντικών επιπτώσεων, όπου αυτές ήταν διαθέσιμες. Όπου δεν υπήρχαν μελέτες, οι εκπομπές υπολογίστηκαν βάσει εθνικών και ευρωπαϊκών ορίων εκπομπών για τους νέους σταθμούς. Ο υπολογισμός προϋποθέτει πληροφορίες σχετικά με τη θερμική αποδοτικότητα του σταθμού, το συντελεστή φορτίου και το επίπεδο των απαερίων. Όπου αυτές ήταν διαθέσιμες χρησιμοποιήθηκαν οι συγκεκριμένες τεχνικές προδιαγραφές του σταθμού, ενώ στις άλλες περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκαν οι τυπικές τιμές για νέες μονάδες. Για τους υπάρχοντες σταθμούς, τα δεδομένα των εκλυόμενων εκπομπών βασίζονται κυρίως σε συνεχείς μετρήσεις από τις καμινάδες, κάτι που διασφαλίζει την ακρίβεια των τιμών, εκτός από τις περιπτώσεις όπου εταιρίες παραποιούν τα στοιχεία. Ο βασικότερος παράγοντας λάθους είναι ένα παραθυράκι στο ίδιο το σύστημα υποβολής εκθέσεων του E-PRTR που επιτρέπει σε μεγάλους σταθμούς να μην αναφέρουν όλους τους ρύπους. Από τους τρεις βασικότερους ρύπους, SO2, NOx

52 Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

και μικροσωματίδια, τα τελευταία είναι αυτά που επηρεάζονται περισσότερο από αυτήν την πρακτική. Σύμφωνα με εκτιμήσεις της Greenpeace, λαμβάνοντας υπόψη όλα τα διαθέσιμα στοιχεία περίπου το 10% των εκπομπών μικροσωματιδίων δεν αναφέρεται επισήμως. Επιπλέον, λιγότερο από το μισό μητρώο των εκπομπών μικροσωματιδίων βασίζεται σε πραγματικές μετρήσεις. Το υπόλοιπο υπολογίζεται με την παραδοχή ότι τα φίλτρα των σταθμών λειτουργούν πλήρως. Αν και αυτό μπορεί να οδηγήσει σε σημαντικά σφάλματα εκτιμήσεων σε επίπεδο σταθμού, η επίπτωση στο συνολικό μητρώο θεωρείται μικρή. Για τους σταθμούς που δεν έχουν κατασκευαστεί ακόμα (δηλαδή δεν υπάρχουν πραγματικές μετρήσεις στις εκπομπές), ελλοχεύει ο κίνδυνος τα δεδομένα να αλλάξουν στο μέλλον (π.χ. να αλλάξει ο συντελεστής φορτίου του σταθμού, να αλλάξει η ισχύς του σταθμού, να ακυρωθεί το έργο κοκ). Εύλογα, για αυτούς τους σταθμούς η έκθεση της Greenpeace κάνει τις εκτιμήσεις της θεωρώντας ως δεδομένο ότι τα έργα θα προχωρήσουν, όπως έχουν ανακοινωθεί από τις χώρες και τη βιομηχανία του άνθρακα. Όλα τα δεδομένα για τις εκπομπές συγκετρώθηκαν από τη Διεθνή Greenpeace και χρησιμοποιήθηκαν σαν δεδομένα εισόδου στα επόμενα δύο βήματα της έρευνας, όπως αυτή πραγματοποιήθηκε από το Πανεπιστήμιο της Στουτγάρδης.

Βήμα 2ο - Από τον αέρα στα πνευμόνια μας: εναέρια μεταφορά ρύπων και χημικές αντιδράσεις Το δεύτερο βήμα είναι να αναγνωριστεί η επιπρόσθετη έκθεση στη ρύπανση που προκαλείται από τις εκπομπές. Η ρύπανση από τους ανθρακικούς σταθμούς διαχέεται σε μία πολύ μεγάλη έκταση. Οι επιπτώσεις στην υγεία από τις εκπομπές ενός δεδομένου σταθμού αφορούν έναν πολύ μεγάλο αριθμό ανθρώπων (σε μία μεγάλη γεωγραφική έκταση) που εκτίθεται σε πολύ μικρές δόσεις ρύπανσης από το συγκεκριμένο σταθμό. Κατά συνέπεια όμως, τα επίπεδα ρύπανσης σε οποιοδήποτε μέρος στην Ευρώπη επηρεάζονται από τη λειτουργία δεκάδων ή ακόμα και εκατοντάδων ανθρακικών σταθμών. Το μοντέλο EcoSense που χρησιμοποιεί το Πανεπιστήμιο της Στουτγάρδης ενσωματώνει πληροφορίες από ένα μεγάλο αριθμό αποτελεσμάτων που έχει πραγματοποιήσει το μοντέλο MSC-W, ένα από τα κορυφαία μοντέλα αξιολόγησης της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Αξιοποιούνται δεδομένα για το έδαφος, τους ανέμους, την υγρασία, τις βροχοπτώσεις και άλλα μετεωρολογικά φαινόμενα προκειμένου να εκτιμηθεί η διασπορά της ρύπανσης από διαφορετικές πηγές (τομέας μεταφορών, κατοικίες) και οι χημικές αντιδράσεις που αλλάζουν τη σύνθεση της ρύπανσης. Τα αποτελέσματα της μοντελοποίησης αξιοποιούνται για να εκτιμηθεί η αύξηση στις ατμοσφαιρικές συγκεντρώσεις των ρύπων από τους ανθρακικούς σταθμούς σε χιλιάδες διαφορετικές περιοχές της Ευρώπης. Αυτές οι αυξήσεις στις συγκεντρώσεις ρύπων συνδυάζονται με πληθυσμιακά στοιχεία προκειμένου να εκτιμηθεί πόσοι άνθρωποι εκτίθενται στην ανθρακική ρύπανση. Συγκεντρώνοντας τη συνολική επιπρόσθετη έκθεση των ανθρώπων από όλες τις διαφορετικές περιοχές προκύπτει η συνολική έκθεση του πληθυσμού της Ευρώπης. Οι συντελεστές του μοντέλου EcoSense που προσδιορίζουν την έκθεση του πληθυσμού στους ρύπους συγκρίνονται με τα πραγματικά μετεωρολογικά δεδομένα των τελευταίων 5 ετών, με σκοπό τα αποτελέσματα να συνάδουν με τις τυπικές καιρικές συνθήκες. Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

Σε γενικές γραμμές, προκύπτει ότι για κάθε 1.000 τόνους ρύπων που εκλύει ένας ανθρακικός σταθμός, 0,2 έως 5 κιλά εισέρχονται στο αναπνευστικό σύστημα ενός Ευρωπαίου πολίτη67. Ο αριθμός ποικίλει ανάλογα με την περιοχή, το σταθμό και τις επικρατούσες καιρικές συνθήκες. Η ακρίβεια των προβλέψεων του μοντέλου EMEP MSC-W για τις ατμοσφαιρικές συγκεντρώσεις συγκρίνεται ετησίως με πραγματικές μετρήσεις68. Η συσχέτιση μεταξύ προβλέψεων και παρατηρήσεων των μέσων ετήσιων συγκεντρώσεων αγγίζει το 90% και 88% (με μία απόκλιση -20% και 8% αντίστοιχα) για τα θειικά και νιτρικά μικροσωματίδια, τους βασικούς ρύπους που ποσοτικοποιήθηκαν για τη μελέτη.69 Ενώ η εγκυρότητα των δεδομένων δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να ποσοτικοποιήσει τα διαστήματα εμπιστοσύνης στη σχέση εκπομπών και συγκεντρώσεων, που απορρέουν απ’ το μοντέλο, η συμφωνία μεταξύ των προβλέψεων και των πραγματικών μετρήσεων παρέχει ασφάλεια στα αποτελέσματα. Η αρνητική απόκλιση για τα θειϊκά μικροσωματίδια, τους ρύπους με τις χειρότερες επιπτώσεις στη δημόσια υγεία, υποδηλώνει ότι τα αποτελέσματα ενδεχομένως είναι συντηρητικά.

54 Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

Παράδειγμα αποτελέσματος μοντελοποίησης ενός σταθμού στην Ολλανδία (σταθμός Eemshaven υπό κατασκευή)

Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

Βήμα 3ο – εκτιμώντας το κόστος για την υγεία Έχοντας προσδιορίσει την έκθεση του πληθυσμού στη ρύπανση των ανθρακικών σταθμών, το τελευταίο βήμα είναι να προσδιοριστούν οι επιπτώσεις στον πληθυσμό, δηλαδή τα χαμένα χρόνια ζωής (πρόωροι θάνατοι) και οι χαμένες εργάσιμες ημέρες λόγω νοσηλείας. Αυτό προκύπτει από τη διεθνή βιβλιογραφία που έχει θεσπίσει ισχυρές σχέσεις μεταξύ επιπέδων ρύπων και επιπτώσεων στην υγεία. Οι παράγοντες έκθεσης-αντίδρασης που χρησιμοποιεί το μοντέλο EcoSense για τον προσδιορισμό των επιπτώσεων στην υγεία βασίζονται στις συστάσεις του χρηματοδοτούμενου από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή έργου NEEDS70 οι οποίες αξιοποιούνται και από τον Ευρωπαικό Οργανισμό Περιβάλλοντος. Στη μεγαλύτερη και πιο γνωστή έρευνα για τις επιπτώσεις των μικροσωματιδίων στη δημόσια υγεία, παρακολουθήθηκαν 500.000 ενήλικες σε 50 πολιτείες των ΗΠΑ – με διαφορετικά επίπεδα ρύπανσης – μεταξύ 1982 και 1998. Η έρευνα κατέδειξε ότι οι άνθρωποι που ζουν κοντά σε πιο ρυπασμένες περιοχές έχουν σημαντικά υψηλότερο ρίσκο καρδιακής προσβολής, παθήσεων του αναπνευστικού και καρκίνου του πνεύμονα.71 Οι παράγοντες κινδύνου που χρησιμοποιούνται εδώ βασίζονται σε αυτήν την έρευνα, προσαρμοσμένοι στις ηλικιακές ιδιαιτερότητες του ευρωπαϊκού πληθυσμού.

Οι χαμένες ημέρες εργασίας υπολογίζονται χρησιμοποιώντας δεδομένα από το National Health Interview Survey του Υπουργείου Υγείας των ΗΠΑ,72 στο οποίο συγκεντρώνονται στοιχεία για δεκάδες χιλιάδες νοικοκυριά από το 1957. Η έρευνα υπολογίζει τον αριθμό των ημερών που οι συνεντευξιαζόμενοι παρέμειναν κλινήρεις ή έπρεπε να απουσιάσουν από την εργασία τους λόγω ασθένειας. Η έρευνα αποδεικνύει ότι υπάρχει αύξηση των ημερών ασθένειας λόγω της ρύπανσης και παρέχει παράγοντες κινδύνου που μπορούν να αξιοποιηθούν για τον υπολογισμό των επιπτώσεων.73 Η αέρια ρύπανση σχετίζεται με κρούσματα άσθματος σε παιδιά, αλλά και ενήλικες με ιστορικό άσθματος. Αυτό προκύπτει από τα περιστατικά άσθματος τα οποία απαιτούν φαρμακευτική περίθαλψη. Οι παράγοντες κινδύνου για τα συμπτώματα του άσθματος, προέρχονται από ανάλυση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας που αξιοποιεί δεδομένα από πολλές έρευνες, κυρίως από την Ευρώπη.74 Ο αριθμός των ανθρώπων που νοσηλεύονται εξαιτίας των υψηλών συγκεντρώσεων ρύπων εκτιμήθηκε σε μία έρευνα το 2005 που κάλυψε 7 ευρωπαϊκές πόλεις συν ολόκληρη την Ολλανδία.75 Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η αύξηση της ρύπανσης συνδέεται με αυξημένες εισαγωγές στα νοσοκομεία με καρδιακές και αναπνευστικές παθήσεις.

56 Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

Το μοντέλο EcoSense του Πανεπιστημίου της Στουτγάρδης χρησιμοποιεί τα ‘χαμένα χρόνια ζωής’ ως δείκτη για τους πρόωρους θανάτους που προκύπτουν από την ατμοσφαιρική ρύπανση. Αυτό επιτρέπει τη χρήση ενός αριθμού που συμπεριλαμβάνει τους θανάτους εξαιτίας του όζοντος, αλλά και τις οξείες ή χρόνιες επιπτώσεις από τη μικροσωματιδιακή ρύπανση. Γενικότερα, τα ‘χαμένα χρόνια ζωής’ ως επιστημονική προσέγγιση δίνουν μεγαλύτερο βάρος στη νεανική θνησιμότητα απ’ ό,τι η προσέγγιση των πρόωρων θανάτων.76 Το – χρηματοδοτούμενο από την ΕΕ – πρόγραμμα Clean Air for Europe CAFE CBA έχει θεσπίσει δικό του παράγοντα κινδύνου για τον αριθμό των ‘πρόωρων θανάτων’ από μικροσωματιδιακή ρύπανση, ο οποίος βασίζεται στην ίδια μελέτη Pope et al 2002, στην οποία βασίζεται και το μοντέλο EcoSense.77 Η Διεθνής Greenpeace έχει χρησιμοποιήσει και τον παράγοντα κινδύνου του CAFE CBA για να εκτιμήσει τους πρόωρους θανάτους από την εκτιμώμενη έκθεση του πληθυσμού στη ρύπανση (όπως προκύπτει από την έκθεση της Στουτγάρδης). Κατά μέσο όρο, κάθε θάνατος από PM2,5 προκαλεί την απώλεια 10,7 χρόνων ζωής.

Οι παράγοντες κινδύνου που εκτιμώνται από μεγάλης κλίμακας στατιστικές έρευνες περιλαμβάνουν περιθώρια αβεβαιότητας. Το 95% διάστημα εμπιστοσύνης για τους θανάτους δίνει ένα εύρος από 127 έως 1.194 χαμένα χρόνια ζωής ανά 100.000 ανθρώπους για κάθε αύξηση κατά 10 µg/m3 του ετήσιου μέσου όρου των PM2,5, με μία κεντρική τιμή 651 χαμένα χρόνια ζωής. Η απώλεια ζωής, που σχετίζεται με τις εκπομπές των ενεργών σταθμών ηλεκτροπαραγωγής και έχει υπολογιστεί σε 243.000 χρόνια στη συγκεκριμένη έρευνα, έχει διάστημα εμπιστοσύνης 95% που κυμαίνεται από 47.000 με 446.000 χρόνια ζωής. Παρομοίως, το διάστημα εμπιστοσύνης για τις χαμένες εργατοημέρες (5,14 εκατ.) έχει συντελεστή 95% που κυμαίνεται από 4,37 έως 5,17 εκατ.78

Σιωπηλοί Δολοφόνοι Γιατί η Ευρώπη πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρακα με καθαρή ενέργεια

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Οι ανθρακικοί σταθμοί που περιλαμβάνονται στην παρούσα έκθεση το 2010 εξέπεμψαν 1,8 εκ. τόνους SO2, 1 εκ. τόνους NOX και 65 τόνους βασικών σωματιδίων. EEA (2012b). The European Pollutant Release and Transfer Register. http://prtr.ec.europa.eu/FacilityLevels.aspx

7. http://aepo.ypeka.gr/untitled_10/

6. Σήμερα υπάρχουν λιγνιτικές μονάδες της ΔΕΗ με απόδοση μόλις 30%: http://www.greenpeace.org/greece/el/ news/118508/118517/4131762/

16. Οι εκπομπές CO2 των υφιστάμενων ανθρακικών σταθμών που συμπεριλήφθηκαν σε αυτήν την έκθεση ήταν 850 εκ. τόνοι για το 2010. Οι συνολικές εκπομπές της ΕΕ-27 για το 2011 ήταν 3.660 εκ. τόνοι το 2011, σύμφωνα με το Διεθνή Οργανισμό Ενέργειας (IEA 2012).

8. Σύμφωνα με την ανάλυση των μακροχρόνιων ενεργειακών σεναρίων κατά την επεξεργασία των εθνικών στόχων για το 2020, εκτός της Πτολεμαΐδας 5 προβλέπεται ακόμη η κατασκευή των σταθμών Μελίτη 2 (2018) και Άγιος 2. Preiss P, Roos J & Friedrich R (2013). Assessment Δημήτριος 6 (2025). of Health Impacts of Coal Fired Power Stations http://www.ypeka.gr/LinkClick.aspx?filetin Europe. Μελέτη για λογαριασμό της Greenicket=oXNSJpc0O3Y%3d&tabid=285&lanpeace. Institute for Energy Economics and the guage=el-GR Rational Use of Energy (IER), Πανεπιστήμιο της Στουτγάρδης, Γερμανία. 9. Κοινοτική Οδηγία 2010/75/ΕΚ για τους βιομηχανικούς ρύπους. 3. Τα ‘χαμένα χρόνια ζωής’ μετατράπηκαν σε http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ. πρόωρους θανάτους χρησιμοποιώντας τη μέση do?uri=OJ:L:2010:334:0017:0119:EN:PDF ευρωπαϊκή αναλογία 10,7 χαμένα χρόνια ζωής για κάθε θάνατο σχετιζόμενο με μικροσωματιδιακή 10. Rückerl R et al (2011). Health effects of particρύπανση στην Ευρώπη (10,03 για την Ελλάδα) ulate air pollution: A review of epidemiological σύμφωνα με τους παράγοντες κινδύνου από evidence. Inhalation Toxicology 23(10): 555–592. τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος (EEA Pope III CA & Dockery DW (2006). Health Effects 2011), Revealing the costs of air pollution from of Fine Particulate Air Pollution: Lines that Conindustrial facilities in Europe. nect. J Air & Waste Manage. Assoc. 56:709 –742. http://www.eea.europa.eu/publications/cost-ofair-pollution 11. http://www.reuters.com/article/2013/04/09/ us-pollution-idUSBRE9380PZ20130409 4. Eurostat http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/ 12 European Environment Agency (EEA) (2012a). portal/energy/data/database Air quality in Europe — 2012 report. CopenhaΗ κατανάλωση για το 2012 εκτιμήθηκε gen. p24. λαμβάνοντας υπόψη τον ετήσιο ρυθμό http://www.eea.europa.eu/publications/air-qualiαύξησης από τα υπάρχοντα δεδομένα 8-11 ty-in-europe-2012/at_download/file μηνών (ανάλογα τη χώρα) και προβάλλοντάς τα σε πλήρες έτος. Τα δεδομένα για άνθρακα 13 EEA (2012a) op cit, p8. και λιγνίτη υπολογίστηκαν χρησιμοποιώντας στοιχεία για τη θερμογόνο δύναμή τους από 14. Eurostat energy statistics. Eurostat. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/ portal/energy/data/database 5. http://www.greenpeace.org/greece/el/ news/2012/anthropino_kostos_ligliti/ 15. EEA (2012b) op cit.

17. Υπολογίστηκε με βάση την απώλεια ζωής ανά τσιγάρο όπως εκτιμήθηκε από: Spiegelhalter D (2012). Using speed of ageing and “microlives” to communicate the effects of lifetime habits and environment. British Medical Journal 345. http://dx.doi.org/10.1136/bmj.e8223.

23. Garcia-Perez J et al (2009). Mortality due to lung, laryngeal and bladder cancer in towns lying in the vicinity of combustion installations. Science of the Total Environment 407:2593–2602.

24. Ranft U et al (2003). Association between arsenic exposure from a coal burning power plant and urinary arsenic concentrations in Prievidza 18. Eurostat District, Slovakia. Environ Health Perspect. 111(7): http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/ 889–894. portal/energy/data/database http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/ Η κατανάλωση για το 2012 εκτιμήθηκε PMC1241521/ λαμβάνοντας υπόψη τον ετήσιο ρυθμό Pesch B et al (2002). Environmental Arsenic αύξησης από τα υπάρχοντα δεδομένα 8-11 Exposure from a Coal-burning Power Plant as a μηνών (ανάλογα τη χώρα) και προβάλλοντάς Potential Risk Factor for Nonmelanoma Skin Carτα σε πλήρες έτος. Τα δεδομένα για άνθρακα cinoma: Results from a Case-Control Study in the και λιγνίτη υπολογίστηκαν χρησιμοποιώντας District of Prievidza, Slovakia. Am. J. Epidemiol. στοιχεία για τη θερμογόνο δύναμή τους από 155(9): 798-809. Eurostat. http://aje.oxfordjournals.org/content/155/9/798. short 19. Με την προϋπόθεση ότι οι επιπτώσεις στην Bencko V (2009). Ecological and human health υγεία ανά τόνο άνθρακα που καίγεται σε μονάδες risk aspects of burning arsenicrich coal. Environηλεκτροπαραγωγής είναι οι ίδιες ως μέσος mental Geochemistry and Health 31(1): 239-243. όρος σε όλη την Ευρώπη, τότε μία αύξηση 8% http://www.springerlink.com/content/ στην ανθρακική παραγωγή συνεπάγεται 19.000 x7m351017h665118/ χαμένα χρόνια ζωής, ή περίπου 1.800 πρόωροι θάνατοι. 25. Tang et al (2008). Effects of Prenatal Exposure to Coal-Burning Pollutants on Children’s Devel20. http://www.catf.us/resources/publications/ opment in China. view/138 http://dx.doi.org/10.1289/ehp.10471 Perera et al (2008). Benefits of Reducing Prenatal 21. Ο διαχωρισμός της ρύπανσης που προέρχεται Exposure to Coal-Burning Pollutants to Children’s από ανθρακικούς σταθμούς και άλλες πηγές Neurodevelopment in China. ρύπανσης και ο υπολογισμός άλλων παραγόντων http://dx.doi.org/10.1289/ehp.11480 κινδύνου σε αυτές τις μελέτες είναι εξαιρετικά δύσκολοι. Παρομοίως, είναι αδύνατον να χρεώσει κανείς όλες αυτές τις επιπτώσεις στην υγεία στην ανθρακική ηλεκτροπαραγωγή. Ωστόσο, τα αποτελέσματα είναι σαφώς ενδεικτικά της ύπαρξης σοβαρών επιδημιολογικών επιπτώσεων. 22. Parodi S (2004). Lung cancer mortality in a district of La Spezia (Italy) exposed to air pollution from industrial plants. Tumori. 90(2):181-5. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15237579

26. Για παράδειγμα, με τις νέες προδιαγραφές της Αμερικανικής Υπηρεσίας Προστασίας Περιβάλλοντος (EPA) επιβάλλονται όρια για το SO2 που είναι περίπου το ένα-τρίτο από τα νέα ευρωπαϊκά όρια και το ένα-δέκατο για τα μικροσωματίδια. US EPA (2012). National Emission Standards for Hazardous Air Pollutants from Coal and Oil-Fired Electric Utility Steam Generating Units and Standards of Performance for Fossil-Fuel-Fired Electric Utility, Industrial-Commercial-Institutional, and Small Industrial-Commercial-Institutional Steam Generating Units. 9304 Federal Register / Vol. 77, No. 32 / February 16, 2012 / Rules and Regulations.

30. Το ελληνικό κράτος ιστορικά παρέχει σημαντικές νομικές και πρακτικές διευκολύνσεις στη ΔΕΗ που αποτελούν έμμεσες ή άμεσες επιδοτήσεις. Ένα τέτοιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η επί δεκαετίες δωρεάν διάθεση των λιγνιτωρυχείων για εκμετάλλευση.

27. OECD (2012). OECD Environmental Outlook to 2050: The Consequences of Inaction, p287. http://www.oecd.org/environment/indicators-modelling-outlooks/oecdenvironmentaloutlookto2050theconsequencesofinaction.htm

34. http://www.ypeka.gr/Default.aspx?tabid=389&sni%5B524%5D=2341&language=el-GR

28. Για τους ‘νέους ευρωπαϊκούς κανόνες για τον άνθρακα’ λήφθηκε υπόψη μέση απόδοση ανθρακικών σταθμών 38% (LHV basis) καθώς και τα όρια της νέας κοινοτικής οδηγίας για τους βιομηχανικούς ρύπους. Οι ‘λιγότεροι βρώμικοι’ ανθρακικοί σταθμοί εκτιμήθηκαν με βάση τα πιο αυστηρά όρια σε υπό κατασκευή ανθρακικούς σταθμούς που καλύπτονται από την παρούσα έκθεση (45/55/4 mg/Nm3 συγκεντρώσεις για SO2/NOX/TSP και 46% αποδοτικότητα). Οι ‘νέοι σταθμοί συνδυασμένου κύκλου’ εκτιμήθηκαν με βάση τα όρια της νέας κοινοτικής οδηγίας για τους βιομηχανικούς ρύπους και 56% απόδοση.

36. http://www.greenpeace.org/greece/el/ news/2012/anthropino_kostos_ligliti/

31. http://www.euracoal.be/pages/home.php?idpage=1 32. EEA (2012b) op cit. 33. http://www.eea.europa.eu/pressroom/newsreleases/industrial-air-pollution-cost-europe

35. http://aepo.ypeka.gr/untitled_10/

37. http://www.kozan.gr/?p=102786 38. http://aepo.ypeka.gr/untitled_10/ 39. http://www.wwf.gr/images/pdfs/Lignite-Position-Paper.pdf 40. http://www.capital.gr/news.asp?id=1760658 41. http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=353715

29. Σήμερα υπάρχουν λιγνιτικές μονάδες της ΔΕΗ 42. http://www.greenpeace.org/greece/el/ με απόδοση μόλις 30%: news/118508/118517/daneika-sti-dei/ http://www.greenpeace.org/greece/el/ news/118508/118517/4131762/ 43. Οι νέοι ανθρακικοί σταθμοί – εφόσον κατασκευαστούν –θα εκπέμπουν ετησίως περίπου 260 εκ. τόνους CO2. Η Ισπανία το 2011 εξέπεμψε 268 εκ. τόνους, σύμφωνα με την IEA (2012) op cit. 44. Eurostat monthly energy statistics. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/ portal/energy/introduction

45. Eurostat monthly statistics for solid fuels. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/ portal/energy/data/database Η κατανάλωση για το 2012 εκτιμήθηκε λαμβάνοντας υπόψη τον ετήσιο ρυθμό αύξησης από τα υπάρχοντα δεδομένα 8-11 μηνών (ανάλογα τη χώρα) και προβάλλοντάς τα σε πλήρες έτος. Τα δεδομένα για άνθρακα και λιγνίτη υπολογίστηκαν χρησιμοποιώντας στοιχεία για τη θερμογόνο δύναμή τους από Eurostat. 46. Με την προϋπόθεση ότι οι επιπτώσεις στην υγεία ανά τόνο άνθρακα που καίγεται σε μονάδες ηλεκτροπαραγωγής είναι οι ίδιες ως μέσο όρο σε όλη την Ευρώπη, τότε μία αύξηση 8% στην ανθρακική παραγωγή συνεπάγεται 19.000 χαμένα χρόνια ζωής, ή περίπου 1.800 πρόωροι θάνατοι. 47. Reuters (2010a). EU coal nations win fight for subsidies to 2018. 10 December. 48. Υπολογισμός βάσει δεδομένων από το ευρωπαϊκό μητρώο ρύπων E-PRTR και παράγοντες καυσαερίων από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος (EEA 2008). Air pollution from electricity-generating large combustion plants. http://www.eea.europa.eu/publications/technical_report_2008_4 Για παράδειγμα, οι συνολικές εκπομπές SO2 από τους 300 ανθρακικούς σταθμούς που εξετάζονται στην παρούσα έκθεση ήταν 1,75 εκ. τόνοι Mt το 2010 και οι συνολικές εκπομπές CO2 825 εκ. τόνους, που δίνουν συνολικό όγκο καυσαερίων 2,94x1015Nm3 και μέσες συγκεντρώσεις SO2 596 mg/Nm3, όταν το όριο για μεγάλους σταθμούς είναι 400 mg/Nm3. 49. https://www.gov.uk/government/uploads/ system/uploads/attachment_data/file/194335/ Poyry_Report_-_Coal_fired_power_generation_ in_Germany.pdf 50. http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=353715

51. Στοιχεία για ΑΠΕ από EWEA (2013). Wind in power. 2012 European statistics. http://www.ewea.org/fileadmin/files/library/publications/statistics/Wind_in_power_annual_statistics_2012.pdf Οι συγκρίσεις με άνθρακα γίνονται υποθέτοντας σταθμούς άνθρακα ισχύος 1 GW, 17% συντελεστή φορτίου για φ/β, 25% για αιολικά και 80% για άνθρακα. Στοιχεία για κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας από Eurostat http://epp.eurostat.ec.europa.eu/ 52. ibid. 53. German Federal Environment Ministry (2012). http://www.erneuerbare-energien.de/files/english/pdf/application/pdf/ee_bruttobeschaeftigung_en_bf.pdf 54. Greenpeace International (2012) op cit. http://www.greenpeace.org/international/en/ publications/Campaign-reports/Climate-Reports/Energy-Revolution-2012/ 55. http://www.economist.com/blogs/graphicdetail/2012/12/daily-chart-19 56. Hanly D (2012). Emission performance standards - Old option, new incentive for CCS. Global CCS Institute, Canberra, Australia. http://www.globalccsinstitute.com/insights/ authors/davidhanly/2012/12/04/emission-performance-standards-old-option-new-incentive-ccs 57. Scientific American (2013). Ontario Phases Out Coal-Fired Power. 11 January. http://www.scientificamerican.com/article. cfm?id=ontario-phases-out-coalfired-power Sierra Club (2011). Historic agreement reached to phase out coal-burning in Washington. Press release, 5 March. Reuters (2010b). PGE to stop burning coal at Oregon power plant in 2020. 22 November. http://www.reuters.com/article/2010/11/22/ pge-boardmanidUSN2218964620101122

58. Danish Ministry of Climate, Energy and Buildings (2011). Our Future Energy. http://www.kemin.dk/en-US/Climate_energy_ and_building_policy/Denmark/energy_agreements/Sider/Forside.aspx 59. The Scottish Government http://www.scotland.gov.uk/News/Releases/2011/05/18093247 60. http://supermiljobloggen.se/nyheter/2013/02/energimyndigheten-tanker-utreda-vagen-till-ett-hallbart-energisystem 61. http://www.greenpeace.org/greece/el/ news/118508/118517/roadmap_energy/ 62. http://www.ypeka.gr/Default.aspx?tabid=785&sni%5B524%5D=1756&language=el-GR 63. Ανάλυση μοντέλου: Preiss P & Klotz V (2007). Description of updated and extended draft tools for the detailed site-dependent assessment of external costs. Technical Paper No 7.4 RS 1b. http://www.needs-project.org/RS1b/NEEDS_ Rs1b_TP7.4.pdf 64. EEA (2012b) The European Pollutant Release and Transfer Register. http://prtr.ec.europa.eu/FacilityLevels.aspx

68. EMEP (2012b). EMEP/MSC-W model performance for acidifying and eutrophying components and photo-oxidants in 2010. Supplementary material to EMEP Status Report 1/2012. http://www.emep.int/mscw/mscw_publications. html 69. Ibid. 70. Torfs R, Hurley F, Miller B & Rabl A (2007). A set of concentration-response functions. New Energy Externalities Developments for Sustainability. http://www.needs-project.org/RS1b/NEEDS_ Rs1b_D3.7.pdf 71. Pope et al (2002). Lung cancer, cardiopulmonary mortality, and long-term exposure to fine particulate air pollution. The Journal of the Americal Medical Association. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11879110 72. Centers for Disease Control and Prevention, US. National Health Interview Survey. http://www.cdc.gov/nchs/nhis.htm 73. Torfs et al (2007) op cit. 74. Anderson et al (2004). Meta-analysis of time-series studies of Particulate Matter (PM) and Ozone (O3). World Health Organisation Regional Office for Europe. http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_ file/0004/74731/e82792.pdf

65. EEA (2012c). Plant-by-plant emissions of SO2, NOX and dust and energy input of large combus- 75. APHEIS (2005). Air Pollution and Health: A tion plants covered by Directive 2001/80/EC. European Information System. Health Impact Assessment of Air Pollution and Communication 66. Carbon Monitoring for Action. Strategy. Thirdyear Report. http://carma.org/ http://www.apheis.org/vfbisnvsApheis.pdf

67. Range calculated as the 5th and 95th per76. http://www.healthknowledge.org.uk/pubcentiles from EMEP Source-Receptor matrices lic-health-textbook/research-methods/1a-epideassuming a 20 m3/d breathing rate. EMEP (2012a). miology/years-lost-life EMEP/MSC-W modelled Source-Receptor Relationships. http://www.emep.int/mscw/sr_main.html

77. Hurley et al (2005). Methodology for the Cost-Benefit analysis for CAFE: Volume 2: Health Impact Assessment. AEA Technology Environment. http://www.cafe-cba.org/assets/volume_2_methodology_overview_02-05.pdf 78 Torfs et al (2007) op cit. The concentration-response factor for lost working days is 207 (95% CI 176â&#x20AC;&#x201C;208) days per year per 1000 adults aged 15â&#x20AC;&#x201C;64 for each 10 ug/m3 increase in PM2.5 concentrations.

Greenpeace Ελλάς Κολωνού 78, τ.κ. 104 37 - Αθήνα τηλ. 210 3840774 & 5 φαξ. 210 3804008

greenpeace.gr